Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024
60 SotishTarix fani metodologiyasi
![58ligi va bu ham ilm ekanligini alohida ta’kidlab o‘tadi.
Tarixchi Mullo Olim Mahdumhoja esa «Tarixi Turkiston»
asarida tarixga shunday ta’rif beradi:
«...Ilmi tavorix [tarix ilmi]ning foyidamandlig‘ig‘a tamomi firqa
muttafiq ur-roydurlar. Aksar tavoyifi umam, balki, tamomi ahli olam
bu ilmni amalga qo‘yub, gumoshtagonlarindin rivoyat va hikoyatlar
qilib, oning o‘zlarig‘a dalil qiladurlar» 1
.
Atoqli o‘zbek olimlaridan biri Abdurauf Fitrat esa Yevropa
tarixchilari tomonidan tarix fani va uning predmetining tur- li
talqinlarini ilgari surish «avj» olgan XX asr boshlarida ta rix va tarix
fani haqida shunday deydi: «Tarix millatimizning, o‘tmishimizning
taraqqiyotini hamda tanazzulining sabablarini o‘rganadigan fandir».
Tarix va tarix fani yuzasidan bir qator fikrlar bildirib o‘tilgan- ki,
ular biri ikkinchisining mazmunini to‘ldirib keladi. Adabiyot- larda
qayd etilishicha, tarix so‘zi beshta ma’noni ifodalash uchun
qo‘llanilmoqda:
1. Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida yuzaga kelgan voqelik, hayot.
2. O‘tmishga oid dalil va hodisalar majmuyi — o‘tmish, kech-
mish.
3. Biror voqea-hodisaning izchil taraqqiyoti haqidagi fan.
4. Jamiyat taraqqiyoti haqidagi fan.
5. Biror ishning bajarilganligini, biron voqea-hodisaning qa-
chon bo‘lib o‘tganligini ko‘rsatuvchi aniq vaqt, sana 2
.
Mazkur fanning izohi keltirilgan boshqa manbada qayd eti -
lishicha, tarix bu —
1. Tabiat va jamiyatdagi har qanday rivojlanish jarayoni.
2. Insoniyat va uning mahsuli bo‘lgan tamaddunlar rivo- ji,
jamiyat va davlatlar o‘tmishi taraqqiyoti jarayonini o‘rganuv-
_______________ /
1
Mullo Olim Maxdumxoja. Tarixi Turkiston. — T., 2010.
2
Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar... — T.: «Sharq», 1999. 278—279-bb.
chi fan. Tarix fani insoniyatning butun oTmishi davomida jami- yat
hayotida sodir bo‘lgan voqea-hodisalar, jarayonlarni (jamiyat
rivojini) yaxlit bir tarzda O‘ rganadi I
.
I «0‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. 274-b.](https://docx.uz/documents/9ca1cd05-5d91-4dd7-9a92-7ff5e68e9e94/page_61.png?v=1)
![90sifati- da zamonaviy tarix fanining nazariy masalalari, metodologiyasiga oid bir
qator ilmiy nazariy qarashlar va yondashuvlar, tadqiqot uslublarining turli
jihatlari borasida bildirilgan fikrlarda Beruniy va boshqa tarixchilarning
qarashlari e’tibordan chetda qoldirilgan.
«Aynan musulmon sharqi tarixchilari bizga o‘zlarining an’anaviy
tarixnavisligiga asoslangan holda Hindiston tarixi- ga oid qimmatli
ma’lumotlarni qoldirdilar. XI asrdayoq Beruniy o‘zining Hindiston haqidagi keng
ko‘lamdagi asarini yozdi. Bu asar Sanskrit tilidagi matnlarga asoslangan bo‘lib,
asar muallif- ning o‘zga xalqlar e’tiqodi, urf-odatlari haqidagi chuqur bilim- ga
ega ekanligi va qimmatli ma’lumotlari bilan e’tiborni tortadi.
Afsuski bu asardan Yevropada tarix fanining rivojlanishida ye- tarli darajada
foydalanilmadi, sharq tarixnavisligida esa buyuk
Xorazmiy [Abu Rayhon Beruniy-Z.I.] o‘zining munosib izdosh- lariga ega
bo'lmadi» 1
.
Boshqa bir muallif esa Beruniy asarlarining ilmiy natijalari- dan turli
davrlarda yetarli daraja foydalanilmaganligi haqida afsus bilan ko‘rsatib o‘tadi:
«Afsuski, zamondoshlari Beruniy tomo- nidan amalga oshirilgan ilmiy
mehnatning qiymatini va ilmiy ahamiyatini anglamadilar, «Hindiston» asari va
unda keltirilgan ma’lumotlardan foydalanishga arab va fors mualliflarining asar-
larida yetarli darajada e’tibor berilmadi» I II
.
Garchi, Beruniyning tarix, etnografiya, ijtimoiy tafakkur ka- bi fanning bir
qator sohalari haqida ilmiy asarlar yaratganligi kcfpgina mualliflar tomonidan
e’tirof etilgan bo‘lsada, uning ay- nan bugungi kundagi tarix fanining nazariy
masalalarida asosiy o‘rin tutuvchi bir qator tushunchalarning sharqona so‘zlar
bilan tushuntirib ketganligi manbaviy tahlil masalalaridan chetda qol- gan,
zamonaviy tarix fanining metodologiyasiga oid nazariy qa- rashlar va falsafiy
yondashuvlarning ilgari surilishida Beruniyning ta’kidlari keltirib o‘tilmaydi. Bu
borada olima F. Sulaymonova- ning Beruniy va uning asarlariga nisbatan
Yevropadagi muno- sabatning kech paydo bo‘lganligini ta’kidlash bilan birga
I Гринин Л.Е. Теория, методология и философия истории: очерки развития исторической
мысли от древности до середины XIX века. Лекция 4. Философско-историческая мысль в
Средние века. Византия, Русь, арабский мир, Китай / Философия и общество. Выпуск №2 (58) /
2010. http :// www . socionauki . ru
II Фролова Е.А. История арабо-мусульманской философии. Средние в.а и современность:
Учебное пособие. — М., 2006. С. 114.](https://docx.uz/documents/9ca1cd05-5d91-4dd7-9a92-7ff5e68e9e94/page_93.png?v=1)
![92va-l-marzuma» («Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig'maydigan ta’limotlarini
tadqiq etish») va «Kitob ul-musam- mara fl axbori Xorazm» («Xorazm haqidagi
axborotlar haqida suhbatlar») nomli asarlari bilan tarix va madaniyat tarixiga kat-
ta hissa qo‘shdi» ]
.
Mazkur kitobda sharq tarixnavisligi va uning asosiy xusu- siyatlari, tarixiy
asarlarning yaratilishi va tarixni tadqiq etish masalalari, Abu Rayhon
Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qol gan yodgorliklar» hamda «Hindiston»
asarlarida tarix fani va tarixiy tadqiqotlarning nazariy jihatlari haqida bildirgan
fikr- lari va zamonaviy tarix fani metodologiyasida uning qanchalik ahamiyatga
ega ekanligi masalalari tadqiq etilgan. Mazkur qo‘l- lanmada keltirilgan
masalalar yuzasidan soha mutaxassislari to- monidan ayrim e’tirozlar va bahs-
munozarali fikrlar bildirilishi tabiiy. Bu esa albatta, tarix fani va uning
tadqiqotlari borasida yanada mukammallikka erishishga xizmat qilishi shubhasiz.
ABU RAYHON BERUNIY VA TARIX FANIDA
TADQIQOT USLUBLARINING NAZARIY MASALALARI
Tarix va tarix fani ijtimoiy fanlar majmuasi bo‘lib, insoni- yatning butun
o‘tmishi davomidagi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotidagi jarayonlar
va voqea-hodisalarni aniq-konkret holda va turli uslublar yordamida davrlarga
bo‘lingan va umumiy holda o‘rganadi. Iqtisodiy tarix, siyosiy tarix, madaniyat
tarixi, harbiy tarix, diplomatiya tarixi, tarixiy geograflya kabilar tarix fanining
tarmoqlari hisoblanadi. Tarix fanining tarkibiy qismlari maxsus tarixiy fanlar
hamda arxeologiya va etnologiya bo‘lib, fan va madaniyat tarixi, san’at tarixi shu
sohalar bilan bog‘liq holda o‘rganiladi.
Hozirgi zamon tarix fani alohida bo‘limlar va sohalardan tashkil topgan
bilimlar majmuyi bo‘lib, uning tadqiqot masalalari ham uslublarning
murakkabligi va ko‘lam jihatdan kengligi bois anchagina murakkablik kasb etadi.
Bugungi kunda zamonaviy tarix fani va uning predmeti si- fatida aniq
(konkret) jamiyat va uning shakllangandan boshlab tanazzuligacha zamon va
makondagi taraqqiyoti bir butun holat- da va ayni vaqtda uning ichki tarkibiy
tuzilishlari, shuningdek boshqa aniq (konkret) jamiyatlar bilan aloqadorligi va
munosa- batlari tushuniladigan bo‘lsa, bu borada Abu Rayhon Beruniyning
fikrlari ham e’tiborga molikdir, uning ta’kidlashicha, «... qadimgi tarixlarning
eng avvalgisi va eng mashhuri bashariyatning bosh- lanishidir», ya’ni, Beruniy
tarixning boshlanishini kishilik jami- yatining shakllanishi bilan bog‘liqligini](https://docx.uz/documents/9ca1cd05-5d91-4dd7-9a92-7ff5e68e9e94/page_95.png?v=1)
![93ko‘rsatib beradi I
.
Beruniy asarlarida tarixni o‘rganish va bu jarayonda man- balardan to‘g‘ri
foydalanish haqidagi fikrlarning mavjudligi va ayniqsa ularning aksariyati
zamonaviy tarix fani metodologiyasi- da turli mualliflar tomonidan bildirilgan
qarashlar bilan mos ke- lishi e’tiborni tortadi.
Zamonaviy tarix darsliklarida Beruniymng tarixiy tadqiqot- lar borasidagi
amaliy faoliyati haqida bir qator fikrlarni ko‘rish mumkin.
Jumladan, «Ilmiy bilish va anglash tamoyiHarming rivojlani- shiga o‘rta
asrlarning yirik olimi Abu Rayhon Beruniy juda kat- ta hissa qo'shdi.
Beruniy tarixiy qiyosiy metoddan juda keng foydalangan. U «Hindiston»
asarini yozish jarayonida «men hindlarning qonuni- yatlarini qanday bo‘lsa shu
holicha keltiraman va ayni vaqtda yunonlarda qanday bo‘lganligini ham misol
tariqasida keltirib, ularning o‘zaro o‘xshash va yaqinlik jihatlarini aniqlayman»,-
deb yozgan edi 1
.
Tarix va tarix fani yuzasidan bir qator fikrlar bildirib o‘tilgan- ki, ular biri
ikkinchisining mazmunini toldirib keladi. Adabi- yotlarda qayd etilishicha, tarix
so‘zi ijtimoiy taraqqiyot jarayoni da yuzaga kelgan voqelik, hayot, o‘tmishga oid
dalil va hodisalar majmuyi — o‘tmish, kechmish, biror voqea-hodisaning izchil
ta- raqqiyoti haqidagi fan, jamiyat taraqqiyoti haqidagi fan, biror ishning
bajarilganligini, biron voqea-hodisaning qachon bo'lib o‘tganligini ko‘rsatuvchi
aniq vaqt, sanani anglatuvchi ma’no- larda qo‘llanilmoqda II III
.
«Barcha mamlakatlarga tarqalgan xalqlardan har birining alohida tarixi bor,
uning podshohlari, payg‘ambarlari, davlat- lari yoki men yuqorida aytgan
hodisalarning biridan [o‘z tari- xining boshlanishini — Z.I.] hisoblaydi. Shu tarix
yordami bi lan muomala ishlarida hamda vaqtlarni bilish xususida kerakli
[muddatlarni] belgilaydi va bu tarix ularni boshqa xalqlardan ajratadi» IV
.
Bunda Beruniyning har bir xalqning alohida tarixi borligi va bu tarix ularni
I Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. — T.: Fan. 1968.
50- b .
II Фролова E . A . История арабо-мусульманской философии. Средние в.а и современность:
Учебное пособие. — М., 2006. С . 112-114.
III Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar....: Milliy davlatchiligimiz asoslari haqida mulohazalar. — T.:
«Sharq», 1999. 278—279-bb.
IV Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. — T.: Fan.
1968. 50-b.](https://docx.uz/documents/9ca1cd05-5d91-4dd7-9a92-7ff5e68e9e94/page_96.png?v=1)
![95(keyingisi ko‘p uchraydi) bo‘lishi ta’kidlab o‘tilgan bo‘lsa I II
, sharq tarixnavis-
ligidagi ta’rixlarda keltirilgan axborot yashirin holatda ko‘proq uchraydi. Shu
bois tarixchi yoki tadqiqotchidan mazkur axborot- ni matndan aniqlab va ajratib
olishi uchun arab alifbosidan va ayniqsa abjad hisobidan boxabar bolishi muhim
ahamiyat kasb etadi.
Sharq tarixnavisligining namunalarida kuzatish mumkinki, tarix asarlarini
yozish vaqtida muallif ko‘zda tutgan sana so‘z yoki muammo usulida ifodalanadi
va ta’rix tarzida talqin etiladi. Shunga ko‘ra, ta’rix sarih (ochiq, ravshan) va
ta’miya (berkitilgan, yashirilgan) kabi ikki turga bo‘linadi. Ta’rixning sarih turida
Sa na ochiq ifodalansa, ta’miyada avval ta’rixning moddasi topiladi. Tarix
asarlarida va manbalarda ta’rixlar qo‘llanilgan holatlar ju- da ko‘p uchraydi.
Yuqoridagi har ikki holatdan ko'rish mumkinki, sharq ta- rixnavisligida va
zamonaviy tarix fani metodologiyasi sohalarida manbalar va matndagi axborotni
talqin qilish vaqtida axborot- ning aniq va ochiq ifodalangan, shuningdek,
yashirin holatda (so‘z ichida ma’no jihatdan) ham mavjudligi alohida ta’kidlab
o‘tilmoqda.
«Adiblardan biri mendan [turli] xalqlar haqidagi tarixlar, ular- ning
boshlanishlari va shoxobchalari, ya’ni oylar va yillari usti- da u tarix egalarining
ixtiloflari va bu ixtiloflar sabablari ... ha- qida so'radi» 1
.
Beruniy so‘zlariga e’tibor qaratiladigan bo‘lsa, ko‘rish mum- kinki, asosiy
so‘ralayotgan narsa bu tarixlar va ular bilan bog‘liq holatlardir. Beruniyning
«Hindiston» asari tarjimasining izohlar qismida «tarixlar» iborasiga quyidagicha
sharh berilgan, ya’ni, «bu yerda tarix so‘zi yil hisobi, era ma’nosida
ishlatilmoqda» III IV
. Bizningcha, bu o‘rinda «tarix» emas, balki «ta’rix» tarzida
be- rish maqsadga muvoflq bo'lardi va bu so‘z yil hisobi yoki era ma’nosini
emas, balki tarixiy voqeaning sodir bo‘lgan sanasi- ni anglatuvchi so‘z ekanligiga
urg‘u berilsa maqsadga muvofiq bo‘lardi. Bu fikrimizni Beruniyning boshqa
so‘zlari tasdiqlay- di, ya’ni tarixiy jarayonlarning zamon va makon bilan bog‘liq-
lik masalasida Beruniy quyidagi so‘zlarni keltirib o‘tadi: «Biror o‘tib ketgan
I Arab alifbosi tarkibidagi harflar birikmasi hech qanday ma’no anglatmaydigan «so’zlar» bo‘Lib,
ular sakkiztani tashkil etadi va har bir harf tegishli ravishda 1 dan 1000 gacha raqamlami ifodalaydi.
Birinchi so'zdagi harflar birikmasi «abjad» tarzida o’qilganligi sababli «abjad hisobi» deb yuritiladi.
II Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. — М.: «Наука», 1987.
III Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. — T.: Fan. 1968. 40-b.
IV Qarang: Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. T.: Fan. 1968. 214-b.](https://docx.uz/documents/9ca1cd05-5d91-4dd7-9a92-7ff5e68e9e94/page_98.png?v=1)
![96yilning avvalidan hisobga olinadigan ma’lum bir muddatga tarix deyiladi. O‘sha
yilda turli alomatlar va dalillar bilan [qandaydir] ... biron muhim narsa yuz
bergan bo'lishi ke- rak, bular uzoq asrlar va ko‘p zamonlarsiz paydo bo‘lmaydi
(ta rix makonda va zamonda sodir bo‘ladi, degan tushunchaning dalili — Z.I.).
Bunday hodisalar orqali ma’lum vaqtlar, tarix lar aniqlanadi (bu yerda hodisalar
jumlasini tarixiy jarayonlarni aniqlovchi yoki isbotlovchi dalillar sifatida ham
tushunish va qabul qilish mumkin — Z.I.)...» I
.
Beruniy so‘zlariga e’tibor berib qaralsa, zamonaviy tarix fani
metodologiyasidagi mavjud asosiy maxsus tadqiqot uslublaridan biri — diaxron
uslub haqida so‘z borayotganligini anglash mum- kin. Bu so‘zlarda diaxron uslub
bilan turli davrlar va ularning davr sifatida ajratilishi uchun asos bo‘lgan tarixiy
voqea yoki hodisa- larni aniqlashtirish, u yoki bu xalqlar (yoki hududlar)da bu
davr- larning boshlanishida ixtiloflar mavjud bo‘lsa, ularning bosh- lanishidagi
asl holati qanday ekanligini mavjud manbalar orqali dalillar asosida ko‘rsatib
berish lozimligi ta’kidlanmoqda.
Zamonaviy tarix fani metodologiyasida diaxron uslub borasida quyidagi
jihatlar asosiy o‘rin tutadi. Ya’ni, tarixiy tadrijiylik asosi da tadqiqotning amalga
oshirilishi, tarixiy voqealarning ketma-ket, bosqichma-bosqich rivojlanishi
bo‘yicha tadqiqot amalga oshiriladi.
Vaqtbo‘yichajarayonlarning eng ahamiyatli xususiyatlari, yan- gi
bosqichlarning, davrlarning shakllanish holatlari aniqlanib, ja- rayonlarning
boshlanish davridagi va yakuniy davridagi holatlari solishtirilib, taqqoslanadi,
taraqqiyot va rivojlanishning umumiy yo‘nalishlari aniqlanadi.
Beruniy asarida quyidagi so‘zlarni o‘qish mumkin: «Meni imkon boricha
ularni juda ravshan bayon etib, o'quvchi fahm- laydigan, [turli] kitoblarni axarish
va u kitob egalarini surishti- rishga ehtiyoj qoldirmaydigan [bir asar yozishga]
da’vat etdi. Bu ishning [yetishish] qiyin va olinadigan [manbai] uzoq ekanini va
uni yaxshi bilgan odam qalbida shubha qolmaydigan aniq fanlar qatoriga
qo‘ymoqchi bo‘lgan kishiga bo‘ysunmasligini bildim» 1
.
Tarixni davrlashtirishdagi an’anaviy boMgan «davr», «asr», «yuz yillik» kabi
tushunchalar qadimgi Yunonistonda shakllangan.
Tarixni davrlashtirishni interpretatsiyalash metodi va hattoki, tarixiy
jarayonlar va voqealarni tushunish va anglash deb ham nomlash mumkin. Tarixni
I 0‘sha joyda.](https://docx.uz/documents/9ca1cd05-5d91-4dd7-9a92-7ff5e68e9e94/page_99.png?v=1)
![97o‘lchash — bu shunchaki mexanik tarzdagi xatti-harakat emas, balki tarixiy
hodisalarning tarkibiy qismlarini chuqur tarzda tushuntirib berishga olib boruvchi
o‘ziga xos tarzdagi ilmiy tadqiqot deb ham qarash mumkin I II
.
Davrlaming ahamiyatga molik jihatlarini aniqlash uchun davr- lashtirish
mezonlarini aniq va ravshan belgilab olish va bunda albatta jarayonning sodir
bo‘lishidagi obyektiv sharoitlar va jarayonning o‘zini inobatga olish zarur.
Davrlashtirishning bir mezonini boshqa bir me- zon bilan almashtirish mumkin
emas. Ayrim hollarda u yoki bu voqea va jarayon yoki bosqichning boshlanish
sanasini aniq ko‘rsatish im- konsiz bo‘lib qoladi, chunki jamiyatdagi barcha
jarayonlaming chega- ralari harakatlanuvchi va ayni vaqtda shartli holda
belgilangandir. Bu tadqiqot jarayonida barcha jarayonlar va voqealarning turli
xususiyat- larga egaligi, bir taxlitda sodir bo‘lmasligi va vaqt nuqtayi nazaridan
kelib chiqqan holda ularni aniq bir «qolip»ga solib chegaralab qo‘yish maqsadga
muvofiq emas va tarixchi tadqiqot jarayonida bu jihatlami albatta inobatga olishi
zarurdir. Qachonki bir nechta tizim va mezon- lar mavjud bo‘lib, ular tadqiqotga
jalb etilsa, tarixiy bilish jarayonining ko‘lami va mazmunan boyligi ham ortib
boradi.
«Meni imkon boricha ularni juda ravshan bayon etib, o‘quvchi fahmlaydigan,
[turli] kitoblarni axarish va u kitob egalarini surish- tirishga ehtiyoj
qoldirmaydigan [bir asar yozishga] da’vat etdi...» III
.
Beruniy o‘z oldiga qo‘yayotgan maqsadining qanchalik mu- rakkab
ekanligini juda yaxshi anglagan holda asosiy e’tiborni qi- yosiy taqqoslash uslubi
yordamida yozilishi kerak bo‘lgan, ya’ni amalga oshirilishi lozim bo‘lgan
tadqiqotning ilmiyligini ta’min- lash va xulosalarning obyektiv ravishda asoslab
berilishiga qarat- moqda. Bu holat zamonaviy tarix fani ilmiy tadqiqotlarida
tarixiy jarayonlaming obyektivlik, ilmiy va tarixiylik tamoyillariga asos- langan
holda amalga oshirilishiga qo‘yilayotgan talablar bilan ay- nan bir xillik ksb
etadi.
«... [butun] kuchimni yig‘ib, [bor] imkoniyatimni ishga solib, goh eshitish,
goh ko‘rish va qiyos qilish orqali bilimim yetgani- cha, u narsalarni bayon
I Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. Hindiston. — T.: Fan. 1968. 40- b .
II Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т.
— Пермь, 2006. С . 182-183
III Qarang: Ilhomov Z. Tarix fani metodologiyasi. Tadqiqot uslublari va terminiarining izohli lug'ati.
— T.: 2013.](https://docx.uz/documents/9ca1cd05-5d91-4dd7-9a92-7ff5e68e9e94/page_100.png?v=1)
![122K.Yaspersning fikricha, tarix fanining eng muhim savollari- dan biri bu —
«aslida bu qanday sodir bo‘lgan edi?» tarzida emas, balki, «biz aslida qanday
holatdamiz (yoki qayerdamiz)?» tarzida, ya’ni, boshqacha so‘zlar bilan aytganda,
tarix bilimlarining maq- sadi — bizning bugunimizni (aslimizni) aniqlashdir.
Shundan ke lib chiqqanda tarix — bu zamonaviy muammolarni hal etishga va
anglashga yo‘naltirilgan qator hodisalar va jarayonlardir 1
.
«Annallar maktabi»ning eng yirik yutug‘i Brodelning sivili- zatsiyalar va
iqtisodiy jarayonlarga bag‘ishlangan uch tomlik ki- tobi bo‘lib, muallif
tomonidan unda jamiyat hayotining barcha sohalari yuzasidan umumlashtirilgan
tadqiqot bajarilgan holda tarixiy sintez amalga oshirildi I II
.
Brodel tarixiy geografiyani nazariy jihatdan asoslab berdi. Ge- ografiya fani
tarix faniga nisbatan yordamchi fan sifatidagi faoli- yatini to‘xtatdi III
.
R.Aronning fikricha, tarixiy bilish — bu mavjud bo‘lgan, bo‘lib o‘tgan
[voqea]laming rekonstruksiyasidir. Tarix — bu yagona va yaxlit jarayon bo‘lib, u
[tarix] insonni, uning fikrlashini tushuni- shi lozim. Tarixiy bilishning bir-biriga
mosligi yoki aynanligi bi lish subyektiga, uning tafakkuriga bogMiqdir IV
.
R.Aronning tarixiy bilish haqidagi fikrining tarafdorlaridan biri tarixchi Pol
Yen bo‘lib, u ham tarix va tarixiy bilish haqida bir qator fikrlarini bildirib o‘tgan.
P.Venning fikricha, tarix — bu real voqealarga asoslangan tushunish muammosi
bo‘lsa, metod- lar yoki uslublar — bu tajribadir. P.Venning yana ta’kidlashicha,
tarixiylik metodi mavjud emas va bu tushunchani tanqidiy yon- dashuv deb
ko‘rsatish kerak, nazariya esa - bu chalkashlik mohi- yatining qisqacha bayon
etilishidir V
.
Bugungi kundagi axborotlashtirish jarayonlari turli fan tar- moqlarini bir-
biriga yaqinlashtira boshladi. Shuningdek, bugungi kunda fanning o £
ziga
qarashlar va fan haqidagi tasavvurlar ham o‘zgarib bormoqda. Ijtimoiy va
gumanitar fanlarda boMgani kabi tabiiy fanlar qarshisida ham bugungi kunda eng
I Ясперс К. Смысл и назначение истории. — М., 1991.
II Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т.
— Пермь, 2006. С. 110.
III Бродель Ф. История и общественные науки. Историческая деятельность // Философия и
методология истории. Благовещенск, 2000. С. 133.
IV Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т.
— Пермь, 2006. С. 113.
V Вен П. Как пишут историю: опыт эпистемологии. — М., 2003.](https://docx.uz/documents/9ca1cd05-5d91-4dd7-9a92-7ff5e68e9e94/page_120.png?v=1)
![1
И.М.Савельева, A . B . Полетаев. «История и время». 1997.
165 F.Brodel vaqtning uchta «qatlami»ni ajratib ko‘rsatdi. Bu qat-
lamlarning eng quyidagi asosiy elementlari inson, yer va koinot
bolgan ijtimoiy hayot qavatida barqaror tuzilish mavjudligi, bun- da
vaqt «juda sekin» o‘tishi, tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosa-
batlar yuz yillar davomida asta-sekinlik bilan o‘zgarib borishi bi lan
xususiyatlanadi va «uzoq vaqt» hisoblanadi. Ikkinchi «qavat»
iqtisodiy va ijtimoiy voqelik bo‘lib, davrlar takrorlanuvchi xususi-
yatga ega (siklik xarakter), ular orasidagi vaqt masofasi qisqadir.
Uchinchi «qavat» sifatida muallif siyosiy voqealarning xronologi-
ya bilan aniqlanishini ko‘rsatadi ]
.
F.Brodelning «uzoq davom etuvchi vaqt» tushunchasi tarixchi-
ga «voqealar ichidan» chiqib, jarayonlarga boshqacha ko‘z bilan
qarash imkonini beradi. Uning bu fikrlari keyinchalik Le Rua
Ladyuri tomonidan ham davom ettirildi.
Yuqoridagilarga xulosa qilib aytish kerakki, tarixchi ham- ma
vaqt yangi yondashuvlar va g'oyalarni qo‘llashga ehtiyot- korlik
bilan munosabatda bo‘Iishi, yangi va sog‘lom fikrlarni qo‘llab-
quvvatlashi, biroq ayni vaqtda ularning imkoniyatlarini obyektiv
ravishda aniqlab olishi va tadqiqotlar jarayonida eng samarali va eng
to‘g‘ri yondashuvlardan foydalanishi maqsad- ga muvofiqdir.
Tayanch tushunchalar: tarixiy qonuniyat, tarixiy rivojlanishda
muqobillik, tarixiy zamon kategoriyalari, o‘tmishni to‘ldirishning
xilma-xilligi va xronologik jadvallarning tuzilishi, subyektivligi,
tarixiy rivojlanish davrlari.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Tarixiy qonuniyat va tarixiy qonun tushunchalar ini izohlab
bering.
2. Tarixiy rivojlanishda muqobillik qanday tushuncha?
3. Tarixiy zamon kategoriyalari.
4. Tarixni davrlashtirish masalalariga izoh bering.
5. Tarixiy zamon kategoriyalari haqida tushuncha bering.
6. O‘tmishni to‘ldirishning xilma-xilligi.
7. Xronologik jadvallarning tuzilishi.](https://docx.uz/documents/9ca1cd05-5d91-4dd7-9a92-7ff5e68e9e94/page_161.png?v=1)
![191ayrim uslublarning samarali jihatlaridan, xususan tarixiy manbalarning tahlili va
narrativlardan tadqiqotlarda foydalana boshladilar, bi roq ayni vaqtda yuqorida
inkor qilingan jihatlarni ham nazardan chetda qoldirmadilar.
Yuqoridagilarga xulosa sifatida aytish mumkinki, mazkur qismda barcha
falsafiy tamoyillar haqida ham so‘z yuritilma- di. Jumladan, ekzistensializm va
uning jamiyatdagi shaxs fojeasi masalalari, shuningdek tarixning diniy falsafasi
masalalari haqi da ham to‘xtalib o‘tilmadi. Bu va bu kabi bir qator yondashuvlar
turli-tuman tarixchilarning dunyoqarashiga ta’sir o‘tkazib kelgan. Agar tarixchi,
ayniqsa yosh tadqiqotchi o‘z ilmiy tadqiqotlari ja- rayonida bu kabi masalalarga
duch kelsa, eng avvalo mazkur yon dashuvlar borasidagi ilmiy adabiyotlarga
murojaat qilishi va ko‘ri- layotgan masala yuzasidan hamda yuqoridagi
yondashuvlarning tadqiqot uchun samara berishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlari
yu- zasidan xulosa chiqara olishi, yetarlicha bilimga ega bo‘lishi ta- lab etiladi.
Tayanch tushunchalar — «tarixning otasi», tarixni harakat- lantiruvchi kuch,
ilohiy davlat tarixi falsafasi, apologetika, «ab- solyut idealizm», ong va tafakkur
hukmron bo‘]gan yaxlit borliq, haqiqatni anglash, tarixiy bilish, empirik,
pozitivizm, aniq dalil- larni qaror toptirish, manbalarni tanqidiy tahlil qilish,
«pozitiv tarix», tarixiy taqqoslash uslubi, marksizm, neokantchilik, indi vidual,
strukturalizm, struktura, postmodernizm, poststruktura- lizm, «lingvistik
burilish», «semiotik yondashish», deshifrovka, logotsentrizm
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Tarixni bilishning avtonom xarakterini izohlab bering
2. Pozitivizm nima?
3. Tarixda sabab va oqibatlarni chuqur anglashni inkor qilish- ni tushuntirib
bering.
4. Tarixni materialistik tushunish nima?
5. Neokantchilik haqida tushuncha bering.
6. Lingvistik burilish qanday tushuncha?
7. Matn tahlili qanday amalga oshiriladi?
8. Poststrukturalizmni sharhlab bering.
9. Postmodernizmni sharhlab bering.
10. Strukturalizmning mohiyatini aytib bering.](https://docx.uz/documents/9ca1cd05-5d91-4dd7-9a92-7ff5e68e9e94/page_187.png?v=1)
![289yoki aksincha, ularning ishonchli emasligi aniqlangan ho latda
tadqiqot obyekti mazmunidan kelib chiqqan holda ularni inkor
qilishi mumkin. Tadqiqotga aloqador barcha manbalarni tadqiq etib
bo‘lgach, tadqiqotchi endi ularning manbashunoslik sintezini amalga
oshirishi, ya’ni qo‘]ga kiritilgan ma’lumotlarni umumlashtirishi
mumkin. Manbalar to‘liqligi va ishonchliligi da- rajasiga ko‘ra
hamda yaratilishidagi o‘zaro aloqadorligi darajasi- ga asosan ketma-
ket bir tizimga keltiriladi. Tadqiqot mavzusi- ga oid qo‘lga kiritilgan
barcha ma’lumotlarni jamlagan holda esa tadqiqotchi tadqiqot
obyektini o‘rganishda manbalarning yetar- li bo‘lmagan qismini
aniqlaydi va boshqalariga asoslangan ilmiy faraz yordamida ularni
to‘ldiradi.
Manbashunoslik — tadqiqot manbasi va u bilan bog‘liq tushun-
chalarni o‘rganadigan fan. Tadqiqot manbalarini ilmiy jihatdan
klassifikatsiyalash (tasniflash) tamoyillarini shakllantiradi, man-
balarning ichki va tashqi tanqidiy tahlili asoslarini, alohida gu-
ruhdagi, alohida xususiyatlarga ega hamda alohida mazmundagi
manbalar bilan ishlash uslublarini ishlab chiqadi. Manbalarn- ing
tasniflanishi, kelib chiqishini va yaratilishini o‘rganadi, man-
balarning mualliflari, ularning haqiqiyligi va ishonarliligi, to‘liq- ligi
kabi bir qator jihatlarini ilmiy jihatdan o‘rganadi.
Mantiq (mantiqiylik) — mantiq ilmi, mantiqiy fikr (fikrlash),
inkor qilib bo‘lmaydigan mantiq (mantiqan to‘g‘ri xulosa yoki fikr),
ichki (mantiqiy) qonuniyat — voqealarning ichki qonuni- yatlar
asosida (mantiqiy bog‘lanishda) kechishi, mantiqiy xulo sa, mantiqiy
izchillik, mantiqan to‘g‘ri mulohaza qilmoq, manti qiy fikr yuritmoq.
Marksizm — tarixiy-falsafiy yo‘nalish sifatida XIX asrning ik-
kinchi yarmida Yevropada shakllandi. Marksizm yo‘nalishining
asoschilari germaniyalik K.Marks (1818—1883) va F. Engels (1820
— 1895) hisoblanadi. Ular tarixiy materializm g‘oyasini asoslab,
barcha tarixiy jarayonlarning asosini ishlab chiqarish munosa-
batlari tashkil etadi, iqtisod omili jamiyat taraqqiyotining asosiy
omilidir, mazmunidagi o‘z fikrlarini ilgari surdilar. Marksistlar
(marksizm tarafdorlari)ning qarashlariga ko‘ra jahonning umu- miy](https://docx.uz/documents/9ca1cd05-5d91-4dd7-9a92-7ff5e68e9e94/page_280.png?v=1)
TARIX FANI METODOLOGIYASI KITOBI