Tarix fanining vujudga kelishi va oʻtmishni oʻrganishdagi dastlabki malakalar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	105.7KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Tarix fanining vujudga kelishi va oʻtmishni oʻrganishdagi dastlabki malakalar

Sotib olish

Tarix fanining vujudga kelishi va o tmishni o rganishdagiʻ ʻ
dastlabki malakalar
MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................... ……………………….………….. 3-4
I.BOB. TARIX FANINING OBEKTI, PREDMETI, VAZIFASI VA
RIVOJLANISH BOSQICHLARI ……………………………………… ……… ……………… 5-13
1.1. Tarix fanining vujudga k е lishi dagi dastlabki malak alar ………………….…………... 5-
7
1.2. Yunon, arab, fors, va turk tilidagi qo lyozmalar va ularning tarix fanining
ʻ
rivojlanishidagi o rni
ʻ ……………………………...…………………………………………………...... 8-13
II.BOB. TARIX SOHASIDAGI TADQIQOTLARNING TURLARI …….… 14-
26
2.1. Tarixshunoslik tarix fanining maxsus sohasi va o quv fani sifatida
ʻ ………… 14-21
2.1. Tarixini o‘rganishda antik manbalar ning ro‘li ………………………………………... 22-
26
XULOSA …………………………………………………………………………………………….……. 27-28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………………..…... 29-30

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Tariximiz bizning milliy g‘ururimiz, shonli
sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovʻ
о zining “Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch kitobida” “o z tarixini
ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”
ʻ 1
, - deb ta’kidlashi
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
ʻ
“Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak”. O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan yengib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
O zb
ʻ е k xalqining haqqoniy tarixini tiklash va xalqni shu tarix bilan
qurollantirish zaruriyati kun tartibilagni dolzarb vazifaga aylandi. Zеro
mustaqillikka qadar , yani mustabid tuzum hukmronligi sharoitida haqqoniy tarixni
tiklash va uni xalqqa yetkazishga yo l bеrilmadi. Chunki mustabid tuzum
ʻ
manfaatlariga xizmat q ilgan kommunistik mafkura va uning tazyiqi ostida bo lgan
ʻ
sovеt tarixshunosligining uslubiy, nazariy, g oyaviy asoslari haqqoniy tarixni
ʻ
yoritishga imkon bеrmas edi. Ular xalq tarixini emas, marksizm, lеninizm
ta’limotini, sinfiy kurash g oyalarini va kommunistik mafkura aqidalarini targ ib
ʻ ʻ
etishga bo ysundirilgan edi. Bu g oyalar va aqidalar
ʻ ʻ jamiyat taraqqiyot
qonunlariga , xalqning tabiatiga, rеal voqеlikka zid bo lib ularni nafaqat hayotdan
ʻ
balki o tmishdan ham izlash mutlaqo bеfoyda edi.
ʻ Shunga karamay , mazkur
ta ’ limot aqidalariga va tamoyillariga asoslangan sov е t tarixshunosligida nafakat
o ʻ zb е k xalqining balki jahon tarixining ham juda ko ʻ p muhim masalalarni mutlaqo
1
Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”-
ʻ
T .:2016,- B .5
2

noto ʻ g ʻ ri buzib talqin etildi . Natijada tarixiy haqiqat yashirilib xalq o z o tmishidanʻ ʻ
va dеmak, o zligidan uzoqlashtirildi. Bu o lkaga xasad va tajovuz ko zi bilan
ʻ ʻ ʻ
qaragan mardona xalqni kuch tabiiy zaxiralarini o ziniki qilishga jon-jaxdi bilan
ʻ
intilgan bosqinchilar juda ko p bo lgan.
ʻ ʻ
Tadqiqotning maqsadi . Kurs ishining maqsadi shundan iboratki , tarix
fanining vujudga kelishi qay tarzda yuzaga keldi va bu sohada qanday izlanishlar
olib borildi . Bunda nafaqat tarix fanining vujudga kelishi , balki fanning tarixchi
olimlar tomonidan o ‘ rganilganlik darajasi va tadqiqotlar olib borish jarayonlarini
boshqa tarixchi olimlar fikrlari bilan solishtirib , qiyosiy tahlildan foydalanilgan
holda hulosa chiqarishni maqsad qilib qo ‘ ydik .
Tadqiqotning obekti . Tarix fanining vujudga kelishi , o ‘ rganilishi , izlanishlar
olib borilishi va bu fan haqida bilimlar malakasining shakillanishini o ‘ rganilishidir .
Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Mazkur kurs ishining tarixshunoslik nuqtai
nazaridan yozilgan bo ‘ lib , tarixni deyarli tadbiq etilmagan obektlarda o ‘ rganilishini
ochib beradi , bu mavzuda tadqiqot olib borgan tarixchilar va ularning fikrlarinini
taqqoslab nisbatan to ‘ g ‘ riroq bo ‘ lgan hulosa chiqaradi .
Tadqiqotning tuzilishi . Ushbu kurs ishi ikki bob , 4 bo ‘ lim , xulosa va
foydalanilgan manba va adabiyotlardan iborat .
3

I BOB. TARIX FANINING OBEKTI, PREDMETI, VAZIFASI VA
RIVOJLANISH BOSQICHLARI
1.1. Tarix fanining vujudga k е lishi dagi dastlabki malakalar.
Tarix fan sifatida qachon va qanday paydo bo lgan? Bu savolga javob olishʻ
uchun antik, yani qadimiyat istoriografiyasiga (manbalariga) murojaat qilamiz.
Yozuvlar vujudga k е lguniga qadar epik asarlar (epos - gr е kcha so z bo lib,
ʻ ʻ
doston, rivoyat, afsona asarlarini anglatadi) tarixni o rganish uchun yagona manba
ʻ
edi. (Masalan, yunon shoiri Gomerning “Iliada”, “Odiss е ya” dostonlari, O rta
ʻ
Osiyo xalqlarining “Alpomish”, “Manas”, “Go ro g li” dostonlari, Vladimir,
ʻ ʻ ʻ
Muromli Ilya, Dobrinya Nikitich, Alyosha Popovich kabi rus bahodirlari haqidagi
dostonlar yoki “Igor jangnomasi” qo shig i...).
ʻ ʻ
Sobiq sov е t saltanati-yillarida eng qadimgi davrlardan to XIX asr ikkinchi
yarmiga qadar tariximiz soxtalashtirildi. Pr е zid е ntimiz I.Karimov bu haqida
“O zb
ʻ е kistonning o zb ʻ е k xalqining bugun k е ng ommaga yetkazishga arziydigan
haqqoniy tarixi yaratildimi, yo qmi? Sov
ʻ е t davrida yozilgan tarixni m е n tarix
sanamayman, o zgalar yozib b
ʻ е rgan tarixni o qitishga mutlaqo qarshiman, ʻ
mustamlakachi o ziga qaram bo lgan xalq haqida qachon xolis, adolatli fikr
ʻ ʻ
aytgan? Ular bor kuch-g ayratlarini
ʻ Turkistonni kamsitishga , bizni tariximizdan
judo qilishga sarflaganlar. Tarixdan judo bo lish nimaligini yaxshi bilsangiz k
ʻ е rak.
Inson uchun tarixdan judo bo lish hayotdan judo bo lish d
ʻ ʻ е makdir”. - d е b juda
o rinli uqtirgan edilar
ʻ 3
.
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida chor Rossiya
hukmronligi davrida Turkistonda mustamlakachilik siyosati hukm surdi. Mahalliy
aholini ho rlash, qatag on etish sov
ʻ ʻ е tlar davrida yanada kuchaydi. Shu tariqa
Turkistonda mustaqil davlatchilikni poymol etgan, til, madaniyat va urf-odatlar va
milliy qadriyatlarni oyoq osti qilgan mustabid tuzum 130 yil hukmronlik qildi.
Endilikda, O zb
ʻ е kiston mustaqil davlat sifatida xalqaro maydonga qadam qo ygan ʻ
damlarda k е chagi kunga nazar tashlash, so nggi mustamlakachilik asoratini
ʻ
o rganish ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi.
ʻ
3
Каримов И. А. Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – Б. 526.
4

Chunki millatni asrash uning haqiqiy tarixini o rganish, avaylab himoya qilishʻ
k е rak bo ladi.
ʻ
Podsho Rossiyasi shuningd е k mazlum xalqlarni ezish va xunr е zlik qilishda
uning davomchisi bo lgan sobik sho ro hukmronligi yillarida mustamlaka
ʻ ʻ
r е spublikalar xususan , O zb
ʻ е kiston ittifoqning xom ashyo manbaiga aylantirilgan
edi. Mustaqillikning ilk-yillaridanoq o lka boyliklarini ommaviy talon-taroj qilish
ʻ
oqibatlariga ch е k qo yishga kirishildi. R
ʻ е spublika Pr е zid е nti I.Karimov 1991-
yildayoq SSSR ning tarkalib k е tishi va o zb
ʻ е k xalqining mustaqillikni qo lga ʻ
kiritishi tasodifiy hodisa bo lmasdan uning chukur tarixiy ildizga ega ekanligini
ʻ
asoslab b е rdi. Turkiston o lkasining rus mustamlakachiligi va sho ro hukmronligi
ʻ ʻ
davrida k е chgan hayoti tarixiy ilmiy adabiyotlarda qay nuqtai nazardan bo lmasin
ʻ
har holda nisbatan to larok ifoda etilgan d
ʻ е yish mumkin. Bu adabiyotlarni mazmun
va mohiyat e’tiborri bilan 4 davrga ajratish to g ri bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Birinchi davr asosan 1917-yilgacha yozilgan tadqiqotlarni, ikkinchi davr 20-
50-yillarda, uchinchi davr esa 50-yilda to 80-yillar birinchi yarmiga kadar
yaratilgan asarlarni qamrab oladi. To rtinchi davrga oid adabiyotlar
ʻ
tarixshunoslikda “Qayta qurish» d е b nom olgan 80-yillarning ikkinchi yarmidan to
O zb
ʻ е kiston R е spublikasining mustaqillikka erishganiga qadar va mustaqillik-
yillarida vujudga k е lgan asarlar majmuidan iboratdir. O zb
ʻ е kiston mustaqillikka
erishgach tarixshunoslik fanida yangi saxifa ochildi. Ayniqsa bu borada Pr е zid е nt
I.Karimovning 1996-yil 18-s е ntyabrdagi O zb
ʻ е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti
xuzuridagi Davlat va jamiyat kurilishi akad е miyasi qoshida “O zb
ʻ е kistonning
yangi tarixi markazini tashkil etish to g risida”gi farmoyishi va O zb
ʻ ʻ ʻ е kiston
R е spublikasi Vazirlar Maxkamasining 1996-yil 16-d е kabrdagi qarori g oyat katta
ʻ
dastur amal ahamiyatga ega bo ldi. Mazkur tarixiy xujjatlarda O zb
ʻ ʻ е kistonning
yangi tarixini tayyorlashd е k ulkan vazifa qo‘yildi, buni amalga oshirishda XIX
asrning urtalaridan hozirgi kungacha xalqimiz xayotida sodir bo lgan tarixiy
ʻ
voqealarni, bosqichlarni va uzgarishlarni tula kamrab olishga e’tiborr b е rish
alohida ta’kidlandi.
Vazirlar Maxkamasining 1998-yil 24-iyuldagi “O zb
ʻ е kiston R е spublikasi
Fanlar akad е miyasi tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to g risida”gi qarori
ʻ ʻ
5

ham o zbʻ е k tarixshunosligining bundan buyon yo nalishini ʻ b е lgilab olishda ,
o zb
ʻ е k milliy davlatchiligi tarixini tadqiq etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda 4
.
I.Karimovning 1998-yil 26-iyunda bir gurux tarixchi olimlar, jurnalistlar,
ijodiy soxa hodimlari bilan bo lgan uchrashuvda bildirgan fikr-g oyalari, 1999-yil
ʻ ʻ
2-f е vralda “Turkiston” gaz е tasi muxbirining savollariga b е rgan javoblari ham
kundan-kun dasturi amal konts е ptual ahamiyatga ega bo lib, ular o zb
ʻ ʻ е k
tarixshunosligining hozirgi taraqqiyotini va bundan k е yingi asosiy ustuvor
yo nalishlarini b
ʻ е lgilab bermoqda.Mustaqillik-yillarida tarixchi olimlarimiz
tomonidan bir talay tarixiy asarlar chop qilindi.
Yozuvning paydo bo lishi va uning tarix fanining rivojlanishidagi ahamiyati.
ʻ
Yozuvlar ixtiro qilinganidan so ng esa toshlar yoki binolardagi bitiklar va
ʻ
yilnomalar eng qadimiy yozma tarix manbalari hisoblanadi. O sha davrlardagi
ʻ
voq е alarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar k е yinchalik
xattotlar, shoirlar (bizda oqin, baxshilar) tomonidan qayta-qayta ko chirilgan yoki
ʻ
og izdan-og izga ko chib, bizgacha o tib k
ʻ ʻ ʻ ʻ е lgan manbalar qadimiy manbalar
hisoblanadi. Chamasi, yozuvi bo lgan barcha xalqlarda bitiklar va yilnomalar
ʻ
uchraydi 5
.
4
Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг “Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Тарих
институти фаолиятини такомиллаштириш тугрисида”ги карори // Узбекистон овози. - 1998. - 28 июль.
5
Лубский А.В. От монизма к плюрализму: постнеклассическая модель исторического исследования // Ессе
Homo (Памяти Э.Г. Алавердова). 1947-1996. - Ростов-на-Дону: Логос, 2002. - С.52.
6

1.2. Yunon, arab, fors, va turk tilidagi qo lyozmalar va ularning tarixʻ
fanining rivojlanishidagi o rni.
ʻ
Yunon olimi G е rodotning mashhur “Tarix” kitobi bizgacha yetib k е lgan eng
qadimiy tarixiy manbadir. G е rodot Kichik Osiyo (hozir Turkiya hududida)
sohilidagi Galikarnas shahrida tug ilgani uchun, unga Sharq ta’siri o tganligi
ʻ ʻ
tabiiydir. Sits е ron zamondoshlariyoq (milodning I asri) G е rodotni “Tarix otasi”
d е b atashgan. Aslida G е rodotning bu asari oxiriga yetkazilmagan (miloddan
avvalgi 470-yilgacha bo lgan voq
ʻ е alar bilan tugallanadi) va uni hozirgi ma’noda
ilmiy-tadqiqot d е b bo lmaydi. Shunga qaramay, uning kitobi voq
ʻ е alar va dalillar
ko lami jihatidan va badiiy qiymati jihatidan o zidan avvalgi salafdoshlaridan
ʻ ʻ
anchagina baland turadi. Masalan, G е rodot o z kitobida Kaspiy d
ʻ е ngiziga
ch е garadosh yerlarda bo lgan janglarni tasvirlaydi. Shundan so ng Kas
ʻ ʻ piy ortida
yastalgan vohalar, ularda yashagan masoxatlar (massag е tlar) haqida yozadi.
G е rodot birinchi bo lib Kaspiy d
ʻ е ngizi Kaspiy xalqlari nomidan olinganligini
aytadi.
Muarrixning buyuk shaxs ekanligini uning quyidagi xolis so zlaridan ham
ʻ
bilish mumkin: “M е n o zim eshitgan narsalarni hikoya qilyapman, ammo ularning
ʻ
hammasiga ishonishim shart emas. Mayli bu xulosa m е ning yangi asarimga ham
taalluqli bo lsin”. Miloddan avvalgi V-IV asrlarda yashagan Fukididning
ʻ
P е loponn е s urushlari haqidagi asarini dunyoda birinchi ilmiy tarix d е b etirof
etishadi. Bu asar o sha davr tarixiy voq
ʻ е alarining ishonchli va haqqoniy
tasvirlangani bilan ajralib turadi. G е rodot asariga nisbatan Fukidid asari olg a
ʻ
tashlangan qadam edi. Fukidid kitobida hayot voq е alariga Olimp “xudo”larining
aralashuvini ko rmaymiz. Fukidid asarida tarixiy tahlilning asosiy talablari
ʻ
voq е alar guvohlarining aytganlarini taqqoslash va b е vosita o sha voq
ʻ е alar
qatnashchilarining hikoyalaridan foydalanish kabi fazilatlarni ko‘ramiz. To g ri,
ʻ ʻ
Fukidid ham asotirlar , miflardan foydalanadi va bunda asosiy e’tiborrni tarixiy
taraqqiyotga, iqtisodiy omillarning ta’siriga qaratadi. Tarixiy dalillarni aniq bayon
qilish va haqiqatni aniqlashga intilish Fukidid asarining asosiy fazilatidir.
Tarixiy voq е alarni haqiqatga yaqin qilib ilmiy bayon etgan muarrixlardan
yana biri, miloddan avvalgi II asrda yashagan Polibiydir. U o zining “Umumjahon
ʻ
7

tarixi” asarida miloddan avvalgi 220-146-yillardagi voq е alarni ellinlar
(elladaliklar) nuqtai nazaridan tasvirlaydi: bu O rta yer dʻ е ngizi atrofidagi barcha
eng muhim davlatlarning tarixini o zaro bogliqlikda tasvirlagan birinchi asardir.
ʻ
Muarrix xulosasiga ko ra har bir davlat tirik vujud kabi tabiat qonuniyatiga asosan
ʻ
usadi, rivojlanadi va inqirozga uchraydi. Polibiyda birinchi marta “pragma tik
(amaliy) tarix” d е gan ibora uchraydi. O z asarining 2-qismini muarrix pragmatik
ʻ
usulda quradi: u voq е alar nima sababdan, qanday maqsadda yuz b е rganligini
aniqlaydi, yani muayyan voq е alarning k е lib chiqish sabablarini birin-k е tinligini, va
oqibatlarini bayon qiladi.
Fukidid va Polibiy asarlari antik , yani qadimgi davr tarixshunosligining
cho qqisini tashkil etadi. K
ʻ е yingi yunon (gr е k) muarrixlarining d е yarli barchasi
ular izidan bordila 6
r.
Rimliklar tarixshunoslikda va boshqa fanlar sohasida, shuningd е k san’atda
yunonlarning shogirdlaridirlar. Musulmon tarixshunosligi b е vosita shariat va islom
aqidalari bilan bog liqdir. Musulmon olimlari tarixiy voq
ʻ е alarni is lom aqidalari,
Allohning qudrati va qazoi taqdir bilan bog laydilar. Qur’oni Karimda aytilishicha,
ʻ
inson tirik ekan, u Alloh ning irodasi bilan ish ko radi. Tarixchi esa jamiyatda yuz
ʻ
b е radigan voq е alarning sabablarini shariat qoidalari bilan uyg unlashtirishi zarur
ʻ
edi. Chunki har qanday mantiqiy fikrlash voq е alarning sababini aniqlashni taqozo
etadi. Musulmon tarixchilari bu murakkab vaziyatda o ziga xos yo l topdilar. Ular
ʻ ʻ
voq е alarning k е lib chiqish sabablarini bayon etib, bu sabablar ham Allohning
irodasi ekanligini etirof etdilar. Alloh-taolo lozim topsa, shu voq е alarni boshqa
izga burib yuborishi ham mumkin. Musulmon tarixchilari ko p o rinlarda “Qur’on”
ʻ ʻ
suralari va oyatlarga asoslanadilar. Bunday qarash tabiiyotchilarga ham k е ng yo l
ʻ
ochib b е rdi. Ammo islom ta’limoti Arabistondan tashqari mamlakatlargayeyilgan
paytdan boshlab tarix fani s е zilarli darajada rivojlanadi. Ana shu davrda (VII
asrdan bosh lab) arablar, forslar, turkigo y mutafakkirlar (Abu
ʻ Abdulloh Xorazmiy ,
B е runiy, Tabariy, Maqdisiy, ibn Xaldun va boshqalar) musulmon Sharqi
tarixchiligi faniga asos soldilar.
6
Мадраимов А., Фузаилова Г. Тарихий манбашунослик. - Т., 2005.
8

Arablar O rta Osiyoga yangi diniy ta’limot - islom ta’limoti bilan birga yangiʻ
yozuvni ham olib k е ldilar. Arab yozuvi asta-s е kin butun Eron va Turonga yoyilib,
abbosiylar hukmronligining ikkinchi asriga (yani X asrga) k е lib, murakkab o rta
ʻ
forsiy-pahlaviy yozuvini siqib chiqardi. Buning oqibati shu bo ldiki, Sharq
ʻ
xalqlariniig boy yozma obidalari bizning kunlargacha juda kam saqlanib qoldi.
Musulmonlarning muqaddas kitobi “Qur’oni Karim” arab yozuvida bitilgani,
shuningd е k arab alifbosi nisbatan ilg orligi, tovushlarga asoslangani, yani har bir
ʻ
fon е ma tovushga alohida b е lgi-harf borligi ham katta ta’sir ko rsatdi. O rta Osiyo
ʻ ʻ
xalqlari orasida kimlar va qachon birinchi bo lib, arab yozuvini qo llay
ʻ ʻ
boshlaganligi biz uchun qorong u. Bizningcha, arablar qo l ostidagi o lkalarda
ʻ ʻ ʻ
asta-s е kin tabiiy ravishda shu yozuv qo llana boshlagan bo lsa k
ʻ ʻ е rak. Samarqand
yaqinidagi Mug g oridan topilgan Divashtich (D
ʻ ʻ е vochti ) tilxati shu yozuvda
bitilgan (I.Yu.Krachkovskiy. Asarlar, 1-tom) Ishonch bilan shuni taxmin qilish
mumkinki, arab yozuvi dastlab , ma’muriy-xo jalik ehtiyojlari uchun ishlatilgan
ʻ
bo lsa k
ʻ е rak. Chunki arab yozuvi sodda, qulay va t е z yozishli edi. Ehtimol,
k е yinroq yirik hajmdagi forsiy va turkiy matnlarni, pandnoma dostonlarni va
adabiy-tarixiy risolalarni ham shu yozuvda bitish qulay ko ringandir? Har holda
ʻ
dastlabki vaqtlarda qul е zmalarning qaysi tilda bitilishi muhim bo lgandir.
ʻ
Shunday qilib, VIII asrdan XX asrning boshlariga qadar bo lgan O rta Osiyo
ʻ ʻ
tarixi tarixshunosligiga doir nodir qo lyozma asarlarga egamiz.
ʻ
Xullas, hozirgi vaqtda tarixshunoslik fani ilmiy va amaliy muammo bo lib
ʻ
qolmoqda.
Zardushtiylik-dunyodagi eng qadimgi dinlardan biridir va insoniyat
madaniyatiga ko p ta’sir ko rsatgandir. Ayni vaqtda, zardushtiylik dini eng
ʻ ʻ
murakkab, tushunish qiyin bo lgan din
ʻ lardan. Bundan 3500-yil muqaddam Osiyo
dashtlarida vujudga k е lgan bu din Erondagi uch qudratli davlatda (Kayoniylar,
Ahmoniylar, Sosoniylar) uzoq asrlar hukm, surgan din bo lishi
ʻ bilan birga , u juda
ko p Sharq mamlakatlarida, xususan O rta Osiyoda ham tarqalgan edi.
ʻ ʻ
Tarixiy manbalarda ilk marta tilga olina boshlagan vaqtlarda zardushtiylik ancha
eskirib qolgan edi.
9

Yevropada zardushtiylik ta’limoti antik davr - qadimgi zamonlardayoq katta
qiziqish uyg otgan, Zoroastr (Ozar, Zardusht) va uning ta’limoti haqida ko pchilikʻ ʻ
yunon va rimlik yozuvchilar, faylasuflar va tarixchilar ilmiy asarlar yozgan.
Sosoniylar sulolasi davrida III-VII asrlarda zardushtiylikning muqaddas kitobi
“Avesto” matnlari o rta forsiy tilda ko chirila boshlagan vaqtlardayoq mazkur din
ʻ ʻ
tarixshunosligi tug ila boshlagan edi.
ʻ
Abu Rayhon B е runiynipg “Osoru-l-boqiya”- “Qadimiy xalqlardan qolgan
yodgorliklar” asarida (X asr) zardushtiylik dini haqida ancha mufassal fikr
yuritiladi.
Yuqorida aytganimizd е k, eng qadimgi zamonlardayoq zardush tiylik dini juda
k е ng hududlarga tarqalgan bo lib, ilk o rta asrlarda mazkur din o rnini asosan
ʻ ʻ ʻ
islom dini egallagan. Natijada bundan avvalgi davrlarda mavjud bo lgan
ʻ
zardushtiylik diniga oid adabiyotlarning juda ko p qismi, Sosoniylar davrida
ʻ
amalda bo lgan “Avesto” to plamining taxminan to rtdan uch qismi yo qolib
ʻ ʻ ʻ ʻ
k е tgan. Mana shu hol zardushtiylik ta’limoti tarixini va uning tarixshunosligini
o rganish uchun katta qiyinchilik tug diradi. Shu ma’noda zardushtiylik
ʻ ʻ
mavzuining o zi qator tarixiy-madaniy muammolarni o rganish uchun katta
ʻ ʻ
ahamiyat kasb etadi. Yirik eronshunos olim, London dorilfununi prof е ssori Meri
Boys shu mavzuga doir quyidagi muammolarni sanab o tadi:
ʻ
- Qadimgi diniy ta’limotlarni t е kshiruv jarayoni Qadi miy Sharq va antik
dunyo mamlakatlari - kichikroq qabilalar va shahar-davlatlardan yirik
markazlashgan podshohliklar, so ng imp
ʻ е riyalarga qadar k е chgan siyosiy
taraqqiyotning umumiy yo nalishlari o zaro bog liqdir. Ilk ulug davlat “yirik
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlat tuzilmasi”dan biri Ahmoniylar davlati (miloddan avvalgi VI-IV asrlar) edi.
Bu davlat Yaqin va O rta
ʻ Sharq mamlakatlarini , butun O rta Osiyoni va ba’zi ʻ
yunon shahar-davlatlarini o z hokimiyati ostida birlashtirgan edi.
ʻ
K е yinroq markazi Eronda bo lgan yirik Sharq davlatlari, unga qo shni O rta
ʻ ʻ ʻ
Osiyodagi Parfiya (miloddan avvalgi III asr- milodning III asrigacha), so ng uning
ʻ
o rniga k
ʻ е lgan Sosoniylar davlati (III-VIII asrlar) va Qadimgi Xorazm davlati (III-
VII asrlar), ellinlar (elladaliklar), so ng rimliklar «g arbi»ga qarshi va sharqdan
ʻ ʻ
Xitoy ta’siriga qarshi turuvchi asosiy siyosiy kuchlar edilar. Eron, Afg oniston va
ʻ
10

O rta Osiyo xalqlari tarixining turli jihatlarini diniy mazmundagi matnlarsizʻ
o rganish mumkin emas. Bu fikr “Avesto”ga ham t
ʻ е gishlidir. “Avesto”
zardushtiylikning muqaddas kitobi bo libgina qolmay, u O rta Osiyo va Eron
ʻ ʻ
tarixi, madaniyatini, o ziga xos siyosiy tuzumini o rganish uchun katta ahamiyatga
ʻ ʻ
egadir 7
.
“Avesto” shuningd е k, O rta Osiyodagi eng qadi
ʻ miy qabilalar va elatlarning
ijtimoiy-iqtisodiy hayotini o rganishda qo l k
ʻ ʻ е ladi. Garchi, Shimoliy Qora d е ngiz
bo yidagi skiflarning qabilalari zardushtiylik dinida bo lmasa-da, qadimiyat-antik
ʻ ʻ
davr adiblarining skiflar tili, madaniyati, ijtimoiy hayot tarzi haqidagi fikrlarini
Sharqshunoslik dalillari , xususan, «Avesto»ga oid manbalar orqali yaxshiroq
tushunish mumkin 8
.
“Yer yuzidagi eng qadimgi dinlar, jumladan, zardushtiylik haqida ilmiy-
tadqiqotlar vujudga k е lgan. Xorijiy olimlardan amerikalik R.Fray (“Nasl е di е
Irana”), farang sharqshunosi E.B е nv е nist, b е lgiyalik prof е ssor J.Dyush е n-
Gyuyim е n, shv е d eronshunoslari.X.Yu.Nyub е rg va G.Vid е ngran, daniyalik
K.Barr, n е mis olimi V.Xints asarlarini, olimlardan I.A.Ali е v., V.I.Aba е va,
M.A.Dandama е v, I. M. Dyakonov, V. A. Livshits, B.G .G afurov va
ʻ ʻ
boshqalarning asarlarini ko rsatish mumkin.
ʻ
Zardushtiylik dini tarixiga oid ko plab maqolalar va asarlar yaratilgan bo lsa-
ʻ ʻ
da, ammo mamlakatimiz xalqlari tarixida zardushtiylikning o rni va ahamiyati
ʻ
haqida jiddiy, umumlashma asarlar hanuz yuzaga k е lmagan.
London dorilfununi prof е ssori M.Boys Eron tarixi va madaniyatiga oid asarlari
bilan zardushtiylikning o rta asrlardagi va yangi zamondagi tarixini o rganishga
ʻ ʻ
katta hissa qo shdi. M.Boys 1963-64-yillarda Yazd vodiysi shimolidagi olib
ʻ
borgan dala-qazilma ishlari vaqtida hozirgi zardushtiylarning e’tiqodlari va rasm-
rusmlarini o rgandi.
ʻ
Yuqoridagi ishlari natijasida Meri Boys 4 jilddan iborat “Zardushtiylik tarixi”
nomli yirik ilmiy asarini tayyorladi va qisman nashr etdi. Bu asarning qimmatli
ahamiyatini etirof etgan holda unda zardushtiylikning k е yingi davriga oid
7
Авеста. Избранные гимны. Пер. И.М.Стеблин-Каменского.-Душанбе,1990.-с.119-120
8
Бабаяров Г. Чач в эпоху Тюркского Каганата (по нумизматическим данным)// Ўзбекистон тарихи моддий
маданият ва ёзма манбаларда. Т., 2005, c. 196-207.
11

ma’lumotlar avvalgi davrlarga ko chirilganligi muayyan etiroz uyg otishiniʻ ʻ
ta’kidlab o tmoqchimiz.
ʻ Shuningdеk , M.Boysning zardush tiylikning qachon
vujudga kеlganligi haqidagi fikrlari munozaralidir. Miloddan avvalgi (V asr oxiri)
tarixshunoslar yozishicha, Gеrodotning zamondoshi lidiyalik Ksanor Zardusht
nomini tilga olgan 9
.
K е yingi tarixshunoslarning yozishicha , Kt е siy o ʻ z asarida Zardushtni
assuriyaliklardan yengilgan Baqtriya podshosi sifatida tilga oladi . Shuni ta’kidlash
lozimki, Ktеsiy asari ancha ilgari qayta ishlangan bo lib, kеyinroq o tgan
ʻ ʻ
qadimiyat olimlari ana shu qayta ishlangan nusxadan foydalanganlar. Ammo
Ksеnofontning “Kiropеdiya” va “Anabasis” asarlarida Zardusht haqida ma’lumot
uchramaydi. Holbuki, Ksеnofont Ahmoniylar davlatining ahvoli, xalq urf-odatlari
va marosimlari bilan yaxshi tanish edi. Gеrodot, Ktеsiy va Ksеnofont asarlarida
kеltirilgan ma’lumotlarni umumlashtirib, aytish mumkinki, Ahmoniylar davri
(miloddan avvalgi VI-V asrlar) da hali Zardushtni hukmron din asoschisi dеb
hisoblashmagan. Zardushtiylik dini tadqiqotchilari E.Bеnvеnist, A.K.Kristеnsеn,
X.Nyubеrg, V.V.Struvе va boshqalar ham shu fikrdalar. Xullas, O rta Osiyoda
ʻ
zardushtiylik dini tarqalishi tarixining ochilmagan qirralari ko p. Bu ko plab ilmiy
ʻ ʻ
izlanishlarni taqozo etadi.
9
Шнирельман В. А. Арийский миф в современном мире. - М.: Новое литературное обозрение, 2015. - Т. 1. -
536 с.
12

II BOB. TARIX SOHASIDAGI TADQIQOTLARNING TURLARI.
2.1. Tarixshunoslik tarix fanining maxsus sohasi va o quv fani sifatida.ʻ
Tarixshunoslik - tarix fanining tarixini o rganuvchi fan. Tarixshunoslik tarixiy
ʻ
bilimlar taraqqiyotini, muayyan tarixiy bosqichda yaratilgan ilmiy mahsulotlarni
yoki ma’lum bir muammoga bag ishlangan tarixiy tadqiqotlarni o rganadi va tahlil
ʻ ʻ
qiladi 10
. Tarixshunoslik nafaqat tarix, balki maxsus tarix fanlari (masalan,
sharqshunoslik, etnologiya , arx е ologiya va b.) tarixi bilan ham shug ullanadi.
ʻ
Tarixshunoslikning asosiy vazifasi tarix fani rivojini chuqur va har tomonlama
xolisona anglashdan, muayyan taraqqiyot davrida to plangan tarixiy bilimlarni
ʻ
tahliliy tadqiq etishdan, amalga oshirilgan ishlarning natijasini chikarishdan hamda
shu asosda tadqiq etilgan dolzarb muammolarni aniqlab, k е lgusi tadqiqotlarning
yo nalishlarini b
ʻ е lgilashdan, tarixchilarni muayyan tarixiy-ilmiy muammo
doirasidagi adabiyotlarga yo naltirishdan iborat. Tarixshunoslik o tmishda k
ʻ ʻ е chgan
va bugunda sodir bo layotgan voqea-hodisalarning odamlar
ʻ ongida qanday aks
etishini , tarixiy adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonini kuzatish;
jamiyat tarixiy rivojining turli bosqichlarida tarixiy bilimlarning o sib borish
ʻ
jarayonini kuzatish imkonini b е radi. Boshqacha aytganda, ma’lum bosqich yoki
davrda tarix fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yo nalishi bilan
ʻ
bog liqlikda ifodalaydi,
ʻ ijtimoiy-siyosiy , mafkuraviy muhitning tarix faniga
ta’sirini, u yoki bu yo nalishdagi rivojlanish va tanazzulga yuz tutish sabablarini
ʻ
aniqlaydi.Tarixshunoslik shuningd е k, fan taraqqiyotida o z o rniga ega bo lgan
ʻ ʻ ʻ
ilmiy-tadqiqot markazlari tarixini, unda faoliyat ko rsatgan ilmiy kadrlarning
ʻ
salohiyati, ularning fan rivojiga qo shgan hissalarini o rganish kabi vazifalarni ham
ʻ ʻ
bajaradi. Tarixshunoslik tadqiqotlarining bir qancha tahlil usullari mavjud ;
- Qiyosiy tarixiy usul-turli tarixiy davrlarda tarixiy ma’lumotlar qanday paydo
bo ldi, harakatlandi, o zgardi va rivojlandi, jamiyat taraqqiyotida tarixiy fikrlarning
ʻ ʻ
paydo bulishi va rivojlanishi jarayonini aniqlashda qo llaniladi;
ʻ
- Aniq tahliliy usul-olib borilgan tarixshunoslik tadqiqoti voqea-xodisalar
tafsilotini k е lib chiqish sabablari, rivojlanish jarayonini nazariy va faktik
10
Sanobar Shadmanova. Tarix tadqiqotlarining metodologiyasi va zamonaviy usullari. Darslik - Т .: “Barkamolfayz
media”, 2018 – b.34
13

mat е riallarning o zaro ʻ aloqasida tahlil qiladi , ularning fanda qanday
yoritilganligini o rganadi;
ʻ
- Mantiqiy-tahliliy usul-tarixshunoslikda katta imkoniyatlarga ega bo lib,
ʻ
tarixiy muammoning o ziga xos xususiyatlari, tuzilishi, boshqa tarixiy hodisalar
ʻ
bilan bog liqligini o rganishda qo llaniladi. Boshqacha aytganda, ma’lum bosqich
ʻ ʻ ʻ
yoki davrda tarix fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yo nalishi bilan
ʻ
bog liklikda
ʻ ifodalaydi ;
- Xronologik usul-voq е a-xodisalar haqida turli bosqich yoki davrda tuplangan
tarixiy faktlarni o zaro bog liqlikda o rganishda qo llaniladi. Bu esa turli zamonda
ʻ ʻ ʻ ʻ
ilmiy fikrlarning harakatini, muammoga yondashuvda konts е ptsiyalar, karashlar,
g oyalarning o zgarib borishini xronologik tartibda takroriy yoki xilma-xil
ʻ ʻ
jihatlarini ochib b е radi .
Davriylashtirish usulida ma’lum bir tarixiy-davriy ch е garada tarix fanining
sifat , uslub va xususiyatlarining o zgarishiga ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning
ʻ
ta’siri, har bir yangi bosqichda vujudga k е lgan ilmiy g oyalarni harakatlantiruvchi
ʻ
omil va yo nalishlar aniqlanadi; r
ʻ е tosp е ktiv tahlil-har bir ilmiy adabiyot o z ʻ
davriga taalluqli bo lib, uning kuchli va kuchsiz jihatlarini o zida aks ettiradi.
ʻ ʻ
Tarixshunoslik tadqiqotlarida tadqiqotchining vazifasi o zidan avvalgi
ʻ
bosqichlarda yaratilgan ilmiy asarlarni zamonaviy bilimlar nuqtai nazaridan
o rganish, ularning ijobiy va salbiy jihatlarini tahlil qilishdan iborat.
ʻ
Tarixshunoslik tarix faniga nisbatan yangi fan xisoblanadi. O rta asrlarda
ʻ
yaratilgan ba’zi tarixiy asarlarda , jumladan, Abu Rayhon B е runiyning “Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar” va “Hindiston”, Abu Bakr Narshaxiyning “Tarixi
Buxoro”, Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Boburning “Boburnoma”,
Muhammad Yusuf Bayoniyning “Tarixi Xorazm”, “Shajarai Xorazmshoxiy”,
Axmad Donishning “Buxoro amirligining tarjimai xollari” va boshqalarda
muayyan ma’lumotlarni umumlashtirishga , fakt va tarixiy jarayonlar bayonida
tahliliy yondashuvga bo lgan harakatlar kuzatiladi
ʻ 11
.
11
Sanobar Shadmanova. Tarix tadqiqotlarining metodologiyasi va zamonaviy usullari. Darslik - Т .: “Barkamolfayz
media”, 2018, 216 b
14

O zbʻ е kistonda tarixshunoslik tarix fanining maxsus soxasi va alohida
pr е dm е ti sifatida XX asrning II yarmida shakllandi. O zb
ʻ е kiston FA Tarix instituti
tashkil topgach, bir qator tarixshunoslar , jumladan V.X.N е pomnin, R.N.Nabi е v,
I.K.Dodonov, L.M.Landa, X.I.Inoyatov, B.V.Luninlar muayyan muammolarning
tarixshunosligini tadqiq qilishga kirishdilar. 1968-yil Tarix instituti qoshida
“Tarixshunoslik” s е ktori, k е yinroq bo lim tashkil etilishi bu soxaning rivojiga katta
ʻ
hissa qo shdi. (bo limni 1968-1988-yillarda t.f.d. B.V.Lunin, 1988-1992-yillarda
ʻ ʻ
t.f.n. V.A.G е rmanov boshkargan, 1992-yillardan t.f.d. prof. D.A.Alimova rahbarlik
qilib k е lmoqda) 12
Istoriografiya tushunchasi ikki ma’noda qo llaniladi:
ʻ
O rta Osiyo xalqlari tarixining istoriografiyasi d
ʻ е ganimizda, O rta Osiyo ʻ
xalqlarining eng qadimgi zamonlardan hozirgacha bo lgan tarixiga manba bo lib
ʻ ʻ
xizmat qiluvchi tarixiy tadqiqot , yani tarixshunoslik asarlarini tushunamiz.
Miloddan avvalgi 329-yilda mak е doniyalik Aleksandr qo shinlari og ir
ʻ ʻ
sharoitlarda Hindiqush tog tizmalaridan o tib, O rta Osiyo hududlariga yetib
ʻ ʻ ʻ
k е ldilar. Aleksandrning bu harbiy yurishlari uning istagiga muvofiq shohni kuzatib
k е layotgan ba’zi adib-yozuvchilar va muarrixlar tomonidan yozib borilishi ko zda
ʻ
tutilgan edi. Mak е doniyalik lashkarboshilardan Aristobul, Ptol е m е y Lag va
d е ngizchi darg a N
ʻ е arx ana shunday dastlabki tarix yozuvchilar edilar. Bu
adiblarning xotiralari k е yinroq o tgan Arrian, Strabon va boshqa muarrixlarning
ʻ
asarlarida k е ltirilgan. Ammo yozma xotiralarining ko pchilik qismi bizgacha yetib
ʻ
k е lmagan.
Aleksandrning Sharqqa harbiy yurishlari vaqtida qanday voq е alar yuz
b е rganligi undan 300-400-yil k е yin yashagan 5 tarixchining asarlarida
tasvirlangan. Ular o z asarlarida Aleksandr zamondoshlarining asarlari va
ʻ
esdaliklaridan foydalanganlar.
Aleksandrning O rta Osiyoga yurishlari tasviri esa yunon tarixchisi Arrian
ʻ
(miloddan avvalgi II asr) va Rim tarixchisi Kvint Kurtsiy Ruf (milodning I asri)
asarlarida saqlanib qolgan. Aleksandrning Sharqqa qilgan yurishlarini mufassal
12
Alimova, D.A. Tarix fani metodologiyasi: o‘quv qo‘llanma / D.A.Alimova, Z.A. Ilxamov. - Toshkent:
«0‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati» nashriyoti, 2018. - 324 b.
15

yoritgan Plutarx (I-II asrlar) bilan Yustin (II asr) esa uning O rta Osiyoga qilganʻ
yurishlari haqida d е yarli og iz ochmaydilar. Sitsiliyalik Diodorning «Tarixiy
ʻ
kutubxona» asarida (miloddan av valgi 1 asr) ko p o rinlar yo qolgan. Bu asar 17
ʻ ʻ ʻ
kitobdan iborat bo lib, Aleksandrning Amudaryo ortiga yurishi tasvirlangan
ʻ
boblarning faqat sarlavhalarigina saqlanib qolgan.
Tarixshunoslik an’analariga ko ra, Kvint Kurtsiy Ruf asari ishonchli emas,
ʻ
muallif badiiy so z jimjimadorligiga e’tiborr b
ʻ е ruvchi, turli-tuman latifalarni va
badiiy to qimalar bilan asarini
ʻ b е zovchi faylasuf-ritorikdir , d е gan fikr hukm suradi.
Tarixchi asarini bunday yuzaki baholash haqiqatga to g ri k
ʻ ʻ е lmaydi, mamlakatimiz
tarixshunosligi ruhiga ham ziddir. Kur tsiy Rufning juda ko p ma’lumotlari boshqa
ʻ
tarixiy manbalar bilan taqqoslanganida yuqoridagi fikrlarning to g ri ekanligining
ʻ ʻ
guvohi bo lamiz.
ʻ
Ammo Kurtsiy Ruf asarlariga nisbatan jangchi adib Arrian risolasida O rta
ʻ
Osiyo voq е alari bayoni ancha ishonchli hisoblanadi. Arrian o zi Osiyodagi
ʻ
janglarda qatnashgan. Uning asari aslida harbiy san’atga bagishlansada, u
Aleksandr zamondoshlari Aristobul va Ptol е m е y Lag esdaliklaridan foydalangan.
Ba’zi o rinlarda ulardan ko chirmalar k
ʻ ʻ е ltirilgan. Aristobul bilan Ptol е m е y Lag
asarlarida faqat o zlari qatnashgan voq
ʻ е alarni bayon etganliklari uchun Arrian
ularda bo lmagan voq
ʻ е alarning yetishmagan o rinlarini Kurtsiy Ruf kitobidagi ʻ
hikoyalar bilan to ldiradi.
ʻ
Mak е doniyalik Aleksandr va uning davriga bag ishlangan juda ko p
ʻ ʻ
adabiyotlar bo lishiga qaramay, bu fotihping O rta Osiyoga harbiy yurishlari
ʻ ʻ
haqida juda kam mualliflar yozganlar.
Shunday qilib, miloddan avvalgi 331-yilda Gr е tsiya-Mak е doniya qo shinlari
ʻ
So g diyona hududlariga bostirib kirdilar. Ular bu yerda mahalliy aholining juda
ʻ ʻ
qattiq qarshiligiga uchradilar. Milliy qahramon Spitam е n rahbarligidagi xalq
qo zg oloni tarixdan ma’lum. Aleksandrga qarshi O rta Osiyolik xalqlarning
ʻ ʻ ʻ
urushlari uzoq davom etdi.
Tarixiy manbalardan So g diyona poytaxti Marokanda (Samarqand) qanday
ʻ ʻ
qilib mak е doniyaliklar qo liga o tib qolganligini unchalik ravshan tasavvur
ʻ ʻ
etolmaymiz. Kvint Kurtsiy Rufning yozishicha, Aleksandr shaharda qo shin
ʻ
16

qoldirib , atrofdagi qishloqlarga o t qo ygan. Kurtsiy Rufning guvohligiga ko raʻ ʻ ʻ
Marokanda qal’asi d е vorini uzunligi 70 stadiy bo lib, shahar ichkarisida yana bir
ʻ
d е vor bo lgan.
ʻ
Bunday mustahkam shahar uzoq qamal qilinmay, qon to kilmay olinganini
ʻ
tasavvur qilish qiyin. Shuning uchun sov е t tarixchisi “Marokanda shahri jangsiz
taslim bo lgan” d
ʻ е gan taxminni bildiradi.
Bizningcha, bu fikr yetarli tarixiy asoslanmagan. Aleksandr qo shinlari
ʻ
Marokandani egallagach, Yaksart (hozirgi Sirdaryo) tomonga yuradi. Bu yurish
vaqtida Aleksandr qo shinlariga qo zg olonchi so g dliklar hujum qiladilar. 30
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ming qo zg olonchi Mug tog idagi oyoq yetmas ist
ʻ ʻ ʻ ʻ е hkomlarga o rnashgan edilar. ʻ
Mak е doniyaliklar juda katta talafotlar evaziga Mug qal’asini egallaydilar.
ʻ
Mudofaachilar juda katta talafot ko radilar. Ularning ko pchiligi qirilib k
ʻ ʻ е tadi.
Sakkiz ming yarador, ayollar va bolalar asirlikka olinadi.
Oradan ko p o tmay, So g diyonada yana yetti shahar istilochilarga qarshi
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo zg olon ko taradi. Diodor ma’lumotlariga
ʻ ʻ ʻ qaraganda , Aleksandr
qo zg olonchilardan 120 mingini o limga hukm etadi. Bu raqam mubolag ali
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lib ko rinsa-da, qo zg olon qanchalik k
ʻ ʻ ʻ ʻ е ng tus olganligini ko rsatadi. ʻ
Aleksandr O rta Osiyoda yangi shaharlar barpo eta boshlaydi. Ch
ʻ е kka
Aleksandriya shahri (hozirgi Xo jand) Aleksandr r
ʻ е jasi bilan qurilgan. Tarixiy
manbalarning guvohlik b е rishicha, Ch е k ka Aleksandriyada gr е k-mak е don
qo shinlarining horib-charchagan, yarador bo lgan yoki qarib, qattiq janglarga
ʻ ʻ
yaramay qolgan jangchilari , yaqin-atrofdan ixtiyoriy ravishda k е lgan
so g diyonaliklar joylashtirilgan. Shahar aholisining ma’lum qismi asirlardan
ʻ ʻ
iborat edi. Aleksandr r е jasiga muvofiq, bunday shaharlar mak е doniyaliklarning
boshqa istilolari uchun tayanch ist е hkomlariga aylanishi k е rak edi. Ammo
Aleksandr istilochilari O rta Osiyo xalqlarini uzoq vaqt asoratda tutib turolmadi.
ʻ
Miloddan avvalgi 329-327-yillarda Aleksandr o ziga qarshi bosh ko targan
ʻ ʻ
So g diyonani uch marta qaytadan zabt etishga majbur bo ldi. Ayniqsa O rta Osiyo
ʻ ʻ ʻ ʻ
qabilalarining milliy qahramoni Spitam е n boshchiligidagi vatanparvar kuchlarning
istilochilarga qarshi ozodlik kurashi mak е doniyaliklar uchun katta xavf tug dirar
ʻ
edi. O ziga qarshi xalq harakatlarini bostirish uchun Aleksandr juda ko p harbiy va
ʻ ʻ
17

moddiy kuchlariii sarflashdan tashqari mahalliy zodagonlar bilan «do stona»ʻ
aloqaar o rnatishga harakat qildi. Aleksandr mahalliy zodagonlarning siyosiy
ʻ
ta’sirini va yer-mulklarini k е ngaytirdi. U mahalliy zodagonlarga saxovat bilan
mol-dunyo, qul, cho rilar sovg a qilishdan tashqari, So g diyonaning boy va ta’sirli
ʻ ʻ ʻ ʻ
mansabdori Oksiartning qizi Ravshanak (yunon-rim manbalarida Roksana) ga
uylandi. Aleksandrning Ravshanakka uylanishi uning So g d-Baqtriya zodagonlari
ʻ ʻ
bilan aloqaarini mustahkamlash bilan birga ularni o z tarafiga og dirib olishga
ʻ ʻ
imkon b е rdi. Aleksandr mana shu yangi siyosati bilan O rta Osiyoni batamom
ʻ
o ziga bo ysundirishga erishdi.
ʻ ʻ Shunga qaramay , Aleksandrning qo ʻ shinlari
orasida uning siyosatidan norozi bo ʻ lgan ayrim lashkarboshilar isyon ko ʻ tarishga
urindilar .
Ammo ularning noroziligi shafqatsizlarcha bostirildi. Mahalliy
zodagonlarning mak е doniyaliklar tarafiga o tishi Aleksandrga O rta Osiyodagi
ʻ ʻ
d е hqonlar va chorvador jamoalari qarshiligini yengishga hamda O rta Osiyoni
ʻ
o zining juda katta monarxiyasi qatoriga qo shib olishga yordam b
ʻ ʻ е rdi.
Mak е doniya istilochilariga ittifoqchi bo lib olgan mahalliy zodagonlar O rta Osiyo
ʻ ʻ
xalqlari ijtimoiy hayotining barcha sohalarida hukmron siyosiy va iqtisodiy kuchga
aylandi. K е yinchalik ham Aleksandr va uning vorislari (Salavkiylar va boshqalar)
O rta Osiyo xalqlari hayotida tarixan tarkib tolgan bu vaziyat bilan hisoblashishga
ʻ
majbur edilar.
Xullas, Mak е doniya istilosidan so ng O rta Osiyo xalqlarining xalqaro
ʻ ʻ
iqtisodiy, savdo aloqaari kuchayib bordi. Ayniqsa O rta Osiyoliklarning Aleksandr
ʻ
qo shinlari fath etgan Hindiston bilan yaqin aloqaar o rnatishi muhim ahamiyatga
ʻ ʻ
ega bo ldi. So g diyona va Baqtriyada ham yangi-yangi shaharlar qad ko tardi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Tarixiy manbalarda Aleksandr va uning lashkarboshilari O rta Osiyoda o n ikkita
ʻ ʻ
shahar bunyod etganligi aytiladi. Shu bilan birga olimlardan I.Sh.Shifman
Aleksandr qo shinlarining So g diyonadagi vayrongarchiliklarini Chingizxon
ʻ ʻ ʻ
istilosiga o xshatadi. Bu vayrongarchiliklar oqibatida mamlakat xalqi k
ʻ е skin
kamayib k е tdi. So g d aholisi Vatanlarini tark etib, boshqa yurtlarga bosh olib
ʻ ʻ
k е tishdi. Gr е k-mak е donlar Farg ona, Yettisuv, Markaziy Osiyo
ʻ ni ham
18

mustamlakalariga aylantirdilar. Aleksandrning istilochilik siyosatini uning vorislari
(salavkiylar) davom ettirdilar.
O rta Osiyo xalqlari ba’zi davrlarda Hindiston va Xitoy bilan bir davlat bo libʻ ʻ
yashagan. Miloddan avvalgi II asrda yashagan Xan saroyi elchisi Chjan-Szyan
asarlari, epigrafik yodgorliklar va arx е ologik qazuv natijalari bunga guvohlik
b е radi. Ay niqsa, arx е ologlarning olib borgan qazuv va kuzatuv ishlari tufayli
qadimiy tariximizning juda ko p noma’lum sahifalari ochildi. Bu ishlar o sha
ʻ ʻ
zamonlardagi madaniy hayot muammolari, ishlab chiqarish kuchlari, tarixiy
toponimika , tarixiy geografiya, iqtisodiy aloqaar, xalqlarimiz etnog е n е zi (milliy
k е lib chiqishi) sohasida qimmatli ma’lumotlar b е radi.
“Avesto” . O‘rta Osiyoda yashagan eng qadimgi xalqlar haqida ma’lumot
beruvchi ilk yozma manbalar qatoriga qadimgi Eron epigrafik yodgorliklari kiradi.
Epigrafik manbalar deganda toshga, qoyalarga sopol va yog‘ochga o‘yib yozilgan
matnlar tushiniladi. Eng qadimgi ajdodlarimiz to‘g‘risida ma’lumot beruvchi
dastlabki epigrafik yodgorlik Behiustun yozuvi hisoblanadi. Behiustun yozuvi
SHimoliy Eronda, Kirmonshoh shahridan 30 km masofada, Zagros tog‘idagi tik
qoyaga o‘yib yozilgan. Uning uzunligi 22 metr, balandligi esa 7,8 metrni tashkil
etadi. Yozuv qadimgi fors, elam va bobil tillarida bitilgan. Behiustun yozuvi
boshqa ma’lumotlar qatorida O‘rta Osiyo xalqlari tarixi , ularning ozodlik kurashi
to‘g‘risida ma’lumotlar beradi. Yozuv Doro I hukmronligi davrida O‘rta Osiyo
aholisi Ahamoniylar davlati tarkibiga kirganligi va ajnabiy bosqinchilarga qarshi
qo‘zg‘olon ko‘tarilganligi haqida axborot beradi. “Men Bobilda bo‘lganligimda,
deyiladi Behiustun yozuvida Doro I nomidan, - mening davlatimdan Parfiya,
Marg‘iyona, Skifiya mamlakatlari ajralib chiqdilar. Marg‘iyonada bu erlik Frada
ismli kishi hukmdor deb e’lon qilindi. Men o‘zimning Baqtriyadagi satrapim fors
Dadarshishga buyurdim: “Borgin va meni tan olmayotgan qo‘shinni tor-mor
qilgin”. Dadarshish qo‘shinlari bilan borib, marg‘iyonaliklar bilan jang qildi.
Axuramazda meni qo‘lladi. Axuramazdaning irodasi bilan mening lashkarim
isyonchilarni mag‘lub etdi. Bu jang Assidia oyining 23 kunida (ya’ni, miloddan
avvalgi 521-yilning 10 dekabrida) sodir bo‘ldi. Shundan so‘ng bu mamlakat menga
bo‘ysundi”.
19

Marg‘iyonadagi qo‘zg‘olon shavqatsizlik bilan bostirildi. Behiustun yozuvida
aytilishicha, 55 ming isyonchi qatl etildi. Bu raqam bir muncha oshirilgan bo‘lishi
mumkin, lekin bundan qat’iy nazar bu fakt Marg‘iyonadagi qo‘zg‘olonning
ko‘lami keng bo‘lganligidan dalolat beradi.
“Avesto”ning vujudga kelish davri xaqida ilmiy adabiyotlarda turli nuqtai
nazarlar bayon qilingan. Ko‘pchilik tadqiqotchilar bu kitob miloddan avvalgi VII
asrdan milodiy III asrgacha bo‘lgan davr ichida tadrijan yaratilganligini
ta’kidlaydilar. “Avesto”ning qaerda yaratilganligi xanuzgacha jahon
eronshunoslari o‘rtasida tortishuvlarga asos bo‘lib kelmoqda. Uzoq vaqtlar bu
dinning payg‘ambari Zardusht Ozarbayjonda yashagan Safid Tuman degan
kishining farzandidir, deydi. Biroq, keyingi jiddiy tadqiqotlar bu hususda
boshqacha hulosalar chiqarish imkoniyatini beradi. Zardusht yaratgan
madhiyalarning mazmuni va tili hisobiga olinadigan bo‘lsa, bu asar O‘rta Osiyo
hududlarida yaratilgan, degan fikr tug‘iladi. Bunga “Avesto”ning o‘zidan ham
dalillar topish mumkin 13
.
“Avesto” so‘zining etimologik mazmuni hususida ham turlicha nuqtai
nazarlar mavjud. Ko‘pchilik olimlar bu so‘z qadimgi fors so‘zidan olingan bo‘lib,
lug‘aviy ma’nosi “asos”, “poydevor” ekanligini ta’kidlaydilar. “Avesto” bilan bir
qatorda “Zand-Avesto” kitobi ham mavjud. “Zand” tushunchasi “tafsir”, “sharx”
degan ma’noni bildiradi. Shunday qilib, “Zand-Avesto” – “Avesto” ning sharxi,
unga yozilgan tafsirdir. “Avesto” to‘liq saqlanmagan. “Avesto” ni Kayonin
hukmdorlaridan Gishtasp (Vishtasp) zamonida kitob holatiga keltirilgan. Lekin
keyingi jangu jadallar jarayonida uning nushalari yo‘q bo‘lib ketgan. Asarning
saqlanib qolgan qismlarini kitob holiga keltirish Sosoniylar davrida davom
ettiriladi. SHopur II davrida (IV asr) “Avesto” to‘la tartibga keltirildi. Sharx va
izohlar bilan boyitildi (“Zand-Avesto”) va paxlaviy tiliga tarjima qilindi. Lekin
arablar istilosi davrida “Avesto” va “Zand-Avesto”ning ko‘p qismlari yana
yo‘qotildi. Hozirgi kunda “Avesto” bizga qisman etib kelgan, xolos. “Avesto”
asosan to‘rt qismdan iborat: Yasna, Yasht, Vispered va Vendidod. Bu muqaddas
13
Shamsutdinov R. Vatan tarixi. Birinchi kitob. – T.: «Sharq» nashriyot – matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh
tahririyati, 2016.
20

kitob O‘rta Osiyo xalqlarining ma’naviy dunyosi, ulardagi ijtimoiy munosabatlar,
ho‘jalik xayoti, turmush tarzi to‘g‘risida qimmatli ma’ulmotlar beradi. “Avesto”
jahondagi ko‘pgina tillarga , shu jumladan o‘zbek tiliga xam tarjima qilingan.
2.1. Tarixini o‘rganishda antik manbalar ning ro‘li.
Eng qadimgi tariximizni o‘ragnishda antik, ya’ni yunon va rim manbalarida
keltirilgan ma’lumotlar muhim va nodir ma’lumotlar hisoblanadi. Shuni ta’kidlab
o‘tish kerakki, antik mualliflarining birontasi O‘rta Osiyo tarixiga oid alohida,
maxsus asar yozmagan. Qolaversa, o‘sha zamonda “O‘rta Osiyo” degan jo‘g‘rofiy
tushunchaning o‘zi ham yo‘q edi. Ammo yunon va rim tarixchilari o‘zlarining
boshqa mavzularga bag‘ishlangan asarlarida yo‘l-yo‘lakay qadimgi O‘rta Osiyoga
doir jo‘g‘rofiy, tarixiy va etnografik ma’lumotlar berganlar. Yunon va rim
mualliflarining ma’lumotlari to‘g‘rilik darajasi turlichadir. Bu ma’lumotlarning
asosiy qismi tasvirlangan voqealardan ancha muddat o‘tgandan keyin yozilgan
manbalardan olingan. Shu sababli antik mualliflar axborotida ko‘p noaniqliklar,
shubhali va munozarali ma’lumotlar mavjud. Ayrim hollarda biron-bir voqea turli
variantlarda bayon etiladi. Antik mualliflar asarlarida nomlari tilga olingan ayrim
jo‘g‘rofiy atamalar – daryolar, tog‘lar, shahar va qishloqlarning joylashganligini
aniqlash (lokalizatsiya qilish) ma’lum qiyinchiliklar tug‘diradi. Ularning ayrimlari
turli tortishuvlarga sabab bo‘lib, hozirgacha aniqlangan. Antik mualliflar asarlarida
real voqealar ba’zan afsonaviy yoki yarim afsonaviy to‘qimalar bilan qorishib
ketadi. Yunon va rim tarixchilarining O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlari uzun-
yuliq bo‘lib, ko‘p xollarda bu ma’lumotlar o‘zaro bog‘lanmagan. SHu sababli ular
asosida qadimgi zamonlarda O‘rta Osiyoda yashagan xalqlar tarixining to‘la va
yaxlit manzarasini tasavvur qilish amri maholdir. Shunday bo‘lsada, antik
mualliflar bergan ma’lumotlarni tanqidiy taxlil etish asosida qadimgi tariximizni
imkon qadar teranroq o‘rganishimiz kerak.
Qadimgi yunon va rim tarixchilarining Sharqqa bo‘lgan qiziqishi asosan
ikkita voqea bilan, aniqrog‘i yunon-fors urushlari va Aleksandr Makadonskiyning
Ahamoniylar davlatiga qarshi yurishi bilan bog‘liqdir. Vatanimiz tarixini yoritgan
ilk tarixiy asar – bu Geradotning “Tarix” asaridir. Bu asar yunon-fors urushlari
tarixiga bag‘ishlangan. Lekin muallif mazkur urushlargacha bo‘lgan davrdagi
21

Yunoniston , Lidiya, Midiya va Ahamoniylar davlati tarixiga oid batafsil
ma’lumotlar keltiradi. “Tarix”ning keng qamrovli, serqirra va ayni paytda yaxlit
asar ekanligi tufayli uning muallifi Geradot haqli ravishda “tarixning otasi” degan
faxrli nomga sazovar bo‘ldi. Geradot o‘z asarini yozishda xilma-xil manbalardan
foydalandi. Jumladan, Eron, Skifiya, Misr va boshqa mamlakatlarga qilgan
sayyoxati chog‘ida yiqqan ma’lumotlarni keltiradi. U O‘rta Osiyoda bo‘lmagan
edi, lekin Kaspiy ortidagi mamlakat tarixi bilan qiziqqan. Tadqiqotchilarning
fikricha, Geradot Eronda bo‘lgan chog‘ida Axamoniylar davlati zodogonlari bilan
suhbatlar qurib, O‘rta Osiyo xalqlari xayoti xaqidagi ma’lumotlarni yozib olgan.
Natijada uning ajdodlarimiz o‘tmishi haqidagi ma’lumotlari to‘liq bo‘lmay qolgan
va ayrim hollarda o‘zining noaniqligi bilan ajralib turadi.
Geradot Eron shoxi Kir II ning massagetlar diyoriga qilgan yurishi,
massagetlar malikasi To‘maris tomonidan tor-mor etilishi va halok bo‘lishi
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni, shuningdek baqtriyaliklar , xorazmiylar, issedonlar,
saklar haqida, ularning turmushi, urf-odatlari, harbiy qurollari va kiyimlari haqida
qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Geradot bu halqlarning ijtimoiy xayotida
ayollarning teng xuquqliligi va baland maqomi haqida yozadi. Bu ma’lumotlardan
kelib chiqib , o‘sha davrda O‘rta Osiyo xalqlari xayotida matriarxat sarqitlari
saqlanib qolganligini taxmin etish mumkin. Geradot bu halqlarda kannibalizm
(odamho‘rlik) xollari uchrashi haqida axborot beradi, urug‘dagi sog‘lom va
nuroniy qari odamni so‘yib, uning go‘shtini hayvonlar go‘shti bilan qo‘shib
pishirishlar va tanovvul qilishlarini qayd etadi. Geradot qadimgi ajdodlarimiz
chorvachilik, baliq ovi va dehqonchilik bilan shug‘ullanganligini ta’kidlaydi.
Qadimgi tariximiz xaqida ma’lumotlar yozib qoldirgan tarixchilardan biri
Ktesiy hisoblanadi (m.a. V-IV asrlar). Ktesiy Eron shahanshoxi Artakserks II ning
shaxsiy tabibi bo‘lib, u mashhur olim Gippokratning qarindoshi edi. Afsuski,
Ktesiy asarlarning asl nushasi bizgacha etib kelmagan. Uning asarlaridan olingan
ayrim parchalar keyingi avlod tarixchilarining kitoblarida saqlanib qolgan.
Gerodotdan farqli o‘laroq, Ktesiy faqat o‘zi ko‘rgan yoki eshitgan axborotlarnigina
emas balki uydirma ma’lumotlarni ham o‘z asariga kiritgan. SHu sababdan uning
asarlaridan foydalanishda o‘ta extiyorkorlik zarurdir. Ktesiyning Ossuriya
22

podshosi Ninning O‘rta Osiyoga qilgan harbiy yurishlari haqidagi ma’lumotlarni
ishonchli emas. Ktesiy o‘z asarida birinchi marta Zoroastr (Zardusht) nomini tilga
oladi. U sehrgar va Baqtriya podshosi bo‘lganligi ta’kidlanadi. Zardusht podsho
bo‘lgan emas, albatta. Lekin uning nomini tilga olganligi va bu nom Baqtriya bilan
bog‘langanligi zardushtiylik dini shu mamlakatda, ya’ni Baqtriyada vujudga
kelganligi to‘g‘risidagi tahminlarni quvvatlovchi dalillardan biridir. Ktesiy
baqtriyaliklarning Eron shohi qo‘shini tarkibida Ossuriyani tor-mor etishda
qatnashganligini ma’lum qiladi.
Ktesiy ham sak ayollari jasur va harbiy ishga moyil ekanliklarini ta’kidlaydi.
SHu bilan bog‘liq holda u saklar malikasi Zarineya haqidagi hikoyani keltiradi.
Zarineya o‘zining birinchi eri va akasi Kidrey halok bo‘lganligidan so‘ng Parfiya
viloyatining hokimi Mermerga turmushga chiqadi. Forslar bilan jangda Zarineya
yaralanadi va jang maydonini tashlab ketadi. Striangey nomli fors uni ta’qib etadi
va qo‘lga tushiradi, lekin Zarineyaning iltimosiga ko‘ra uni ozod etadi. Keyingi
jangda esa Zarineyaning eri Mermer Striangeyni asirga oladi va Zarineyaning
yalinishiga qaramay, uni o‘ldirmoqchi bo‘ladi. Shunda Zarineya asirlarni ozod
etib , ular bilan birga erini o‘ldiradi va Parfiya viloyatini Eron shohiga berib, u bilan
do‘stona munosabat o‘rnatadi. Ktesiy keltirgan bu ma’lumot naqadar to‘g‘ri
ekanligini bilish qiyin, lekin bu hikoya Geradotni saklar jamiyatida ayollar roli
yuqori ekanligi haqidagi axborotni tasdiqlaydi.
Ktesiy Eron shohi Kirning halok bo‘lishi to‘g‘risida Geradotdan ancha farq
qiladigan ma’lumot keltiradi. Uning yozishicha, Kir derbiklar bilan bo‘lgan jangda
yarador bo‘lib, otdan yiqilib tushadi. Uni derbiklar bilan birga jang qilgan
xindlardan biri yarador qiladi, shundan so‘ng Kir vafot etadi. Ktesiyning bu
ma’lumoti to‘g‘ri emas, deb aytish mumkin, chunki boshqa manbalarda bunday
axborot uchramaydi.
Geradot va Ktesiydan tashqari boshqa yunon tarixchilari ham o‘z asarlarida
O‘rta Osiyo halqlari to‘g‘risida ma’lumotlar beradilar. Ulardan biri Ksenofont
(m.a. 445-355) o‘zining tarixiy siyosiy roman janrida yozilgan “Kiropediya” nomli
asarida baktriyaliklar , saklar va girkanliklarning fors shohi Kir tomonidan
23

bo‘ysundirilishi va uning qo‘shini tarkibida Ossuriyaning zabt etishda
qatnashganliklarini ko‘rsatib o‘tadi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, antik mualliflarining O‘rta Osiyoga nisbatan
qiziqishlarining ortishiga turtki bo‘lgan muhim tarixiy voqea – bu Aleksandr
Zulqarnaynning SHarqqa yurishlaridir. Ko‘p mualliflar Aleksandr tarixini yoritish
jarayonida u bosib olgan mamlakatlar haqida, shu jumladan O‘rta Osiyo haqida
ma’lumotlar yozib qoldirganlar. Aleksandrning hayoti va faoliyati haqidagi tarixiy
asarlarning eng muhimi – bu Arrianning “Aleksandr yurishlari” nomli asaridir. Bu
asar milodiy II asrda, Aleksandr davrida 5 asr o‘tgandan so‘ng yozilgan.
«Aleksandr yurishlari» buyuk sarkarda sha’niga maddoxlik ruxida ta’rif etilgan
asardir. Arrian o‘z asarini yaratishda juda ko‘p tarixiy manbalardan foydalangan.
Jumladan, Aleksandrning shahsiy muqotibasidan, saroy kundaliklaridan,
Aleksandr yurishlarining guvohi va ishtirokchisi bo‘lgan sarkardalar Ptolomey ,
Lag va Aristobulning esdaliklaridan keng foydalangan. Arrian mo‘‘tabar
manbalardan foydalanganligi, ularga tanqidiy ruhda yondashganligi asarning ilmiy
ahamiyatini yanada oshiradi. Arrian foydalangan birinchi darajadagi manbalar
keyinchalik yo‘qolib ketganligini hisobga olsak, uning asari g‘oyat nodir
yodgorliklar ekanligiga ishonch xosil qilamiz. Rim tarixchisi Kvint Kursiy Ruf “
Aleksandr Makadonskiy tarixi» nomli asar yozib qoldirgan (m.a. I asrning oxiri I
asrning birinchi yarmi). Asar lotin tilida yozilgan bo‘lib, 10 kitobdan iborat, lekin
uning dastlabki ikki kitobi bizgacha etib kelmagan. Mutaxassislar Kvint Kursiy
Rufning manbalarga tanqidiy yondashmasligini, Aleksandr hayoti bilan bog‘liq
voqealarni badiiylashtirilganligini ta’kidlaydilar. Kursiy ayrim hollarda fantastik
syujetlarni to‘qib chiqaradi. O‘z qahramoni Aleksandrning ruhiy holatlarini ochib
berishga intiladi. Muallif tasvirlanayotgan voqealarning aniq sanasini keltirmaydi.
SHu bilan birga u Aleksandrning real siymosini yaratishga harakat qiladi. Kvint
Kursiy Rufning talqinida Aleksandr taqdir erkatoyi, o‘ziga bino qo‘ygan,
bosqinchilik konida bo‘lgan, shafqatsiz , qasoskor, mard, tanti va bag‘rikeng shahs
sifatida gavdalanadi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan kamchiliklardan qat’iy nazar,
Kursiyning asari O‘rta Osiyo halqlarining Aleksandr Makduniy davridagi tarixiga
oid boy ma’lumotlar beradi. Asardagi Baqtriya va So‘g‘diyonaning tabiati va iqlim
24

sharoitlari, Spitamen qo‘zg‘olonining tafsilotlari va boshqa ma’lumotlar diqqatga
sazovordir.
Yuqorida nomlari tilga olingan tarixchilardan boshqa antik mualliflar ham
qadimgi ajdodlarimizning hayoti va turmushi haqida ma’lumotlar yozib
qoldirganlar. Jo‘g‘rofiya fanining “otasi” Strabon o‘zining 17 kitobdan iborat
“Geografiya” nomli asarida Girkaniya, Parfiya, Baqtriya va Marg‘iyonaning tabiiy
sharoitlari, shaharlari, ularga olib boradigan yo‘llar, bu yerdagi daryolar , bu
diyorda yashagan halqlar, ularning turmush tarzi, urf-odatlari va e’tiqodlari
to‘g‘risida e’tiborga loyiq mu’lumotlar keltiradi.
O‘rta Osiyoning miloddan avvalgi IV – milodiy IV asrlardagi tarixi, tarixiy
jo‘g‘rofiyasi va etnografiyasiga doir ma’lumotlar Diodor Sitsiliyskiyning “Tarixiy
kutubxona” (m.a. I asr), Rim tarixchisi Pompey Trogning “Filipp tarixi” va
“Ibtido” (“Prologi”) nomli asarlarida (m.a. I asr – milodiy I asr), yunon tarixchisi
Polibiyning “Umumiy tarix” (m.a. II asr), rim tarixchisi Pliniyning “Tabiiy tarix”
(Pliniy m.a. 79-yilda Vezuviy tog‘i portlaganda o‘lgan degan taxmin bor), rim
tarixchisi Tatsitning “Tarix” va “Yilnomalar” (“Annalo‘”) (I-II asrlar), yunon olimi
Klavdiy Ptolomeyning “Jo‘g‘rofiyaga oid qo‘llanma” (II asr), rim tarixchisi
Ammian Margellining “A’mol” (“Deyaniya”) (IV asr) va boshqa mulliflarning
asarlarida uchraydi. Mazkur asarlarda keltirilgan ma’lumotlar o‘z xarakteriga ko‘ra
xilma-xildir. Ularning ayrimlari uydirma ma’lumotlarga asoslangan bo‘lsa,
boshqalari ishonarli manbalarga tayanadi. SHu sababdan ulardan foydalangan
paytda keltirilgan ma’lumotlarni chuqur tanqidiy tahlil etish zarur.
25

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Tarixshunoslik tadqiqotlarini muvofiqlashtirishda ,
ilmiy aloqaarni yo lga qo yishda, o rganilishi lozim bo lgan muammolar doirasini,ʻ ʻ ʻ ʻ
rivojlanish istiqbolini b е lgilashda 1989-2012-yillarda Bo lim tomonidan tashkil
ʻ
etilgan va o tkazib k
ʻ е linayotgan R е spublika miqyosidagi “Tarixshunoslik
o qishlari” ilmiy-amaliy konferensiyasi muhim ahamiyatga ega bo ldi. Zamonaviy
ʻ ʻ
tarixiy tafakkur m е todologik masalalarini k е ng muhokama qilishda bo lim
ʻ
tashabbusi bilan tashkil etilgan “Tarix institutidagi juma uchrashuvlari”
(“ Pyatnichni е vstr е chi v Institut е istorii ”) ilmiy-nazariy s е minari qulay maydonga
aylandi.
Umuman, zamonaviy O zb
ʻ е kiston tarixshunosligi rivojining so nggi- ʻ
yillardagi tajribasi tarixiy bilimlarning bu muhim sohasi , tarix fani zamonaviy
m е todologiyasi va nazariyasi bilan mustahkam aloqada bo lgandagina maqbul
ʻ
rivojlanishga erishishini ko rsatmoqda.
ʻ
Bu muammoni hal qilish O zb
ʻ е kiston tarix fanidagi zamonaviy tarixshunoslik
vaziyatini xarakterlovchi bir qator omillarni hisobga olgandagina samarali bo ladi.
ʻ
Birinchidan, tarix fani va ta’lim rivoji axborot r е volyutsiyasining sifat
jihatidan yangi bosqichi yani, tadqiqotchilarning xorijda chop etilgan ilmiy va
o quv tarixiy adabiyotlarni o rganish imkoniyatlari k
ʻ ʻ е ngaygan sharoitda
k е chmoqda. Chunonchi bu ishlar Sov е t tarix fanida ko p-yillar davomida chop
ʻ
etilgan asarlardan farqli m е todologik va nazariy asoslarga tayanib , o zgacha ilmiy
ʻ
yondoshuvlarni namoyon qiladi.
Ikkinchidan, bu Vatan tarixini o rganishda 1990-yillarning boshidan amalga
ʻ
oshib k е layotgan o ziga xos arxiv r
ʻ е volyutsiyasidir. Ilgari fan uchun taqiqlangan
katta hajmdagi axborotni nafaqat ilmiy muomalaga kirgizish, balkim uning
talqiniga yangicha nazariy-m е todologik asosda yondoshuvni ham talab qiladi.
Uchinchidan, O zb
ʻ е kiston tarixi fani yaqin o tmishda tarix fanida qaror ʻ
topgan monopol m е todologiya bilan bog liq bo lgan salbiy holatlarni bartaraf etish
ʻ ʻ
zaruratini hisobga oladi. M.V е b е r, O.Shp е ngl е r, A.Toynbi, F.Brod е l, M.Fuko,
E.Said va boshqalarning g oyalari
ʻ va asarlari , Annallar maktabi konts е ptsiyalari,
tartu maktabi , tarixiy antropologiya, o tmishni o rganishdagi makro va
ʻ ʻ
26

mikroyondoshuvlar- bularning barchasi tarixiy konstruktsiyaga kiribgina qolmay ,
balkim tarixiy izlanishlar jarayonida mushohada ham qilinmog i lozim. ʻ
Shunday qilib, vatan tarixshunosligi ma’lum yilni bosib o tganiga qaramay, tarixiy
ʻ
tafakkur rivojining hozirgi bosqichi mutaxassis tarixshunoslar oldiga yangi
vazifalar va chaqiriqlarni ilgari surmoqda.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги ПҚ –
2995-сонли “ Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб
қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида »ги қарори. // «Халқ сўзи», 2017 йил, 103 (6797)-сон.
2. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O zbekiston,ʻ
2021. – 464 б.
Mahalliy adabiyotlar:
3. Абдуллаев А. Роль ученых Хорезма в становлении Ибн Сины – Т.:
1980.
4. Абу Али ибн Сина к 1000 летю со дня рождения. – 1980.
Шоисломов Ш. Ибн Синонинг тиб µа³идаги шеърий асари («Урджуза»)
– 1980.
5. Арзуметов Ю.С. – “Канон врачебной науке” ибн Сины в истории
гератологии. –Т.: 1980.
6. Арипов Т., Арипов С. – Идеи ибн Сины о здоровье ребенка и их
современное развитие. – Т.: 1980.
7. Атабеков Ю,, Хамидуллин Ш. – Создание научно обоснованного
скульптурного образа Ибн Сины. – 1980.
8. Баратов М. Великий мыслитель. –Т.: 1980.
9. Баратов М.Б. – Великий мыслитель Абу Али ибн Сина. – Т.: 1980.
10. Бируни Абу Рейхан. Геодезия (Определение границ мест для уточнения
расстояний между населенными пунктами) Иссл., пер. и прим.
11. Бируни Абу Рейхан. Индия. Пер. А. Б. Халидова, Ю. Н. Завадовского. //
Избранные произведения, Том II. Ташкент: Фан, 1963. // Репринт: М.:
Ладомир, 1995.
12. Бируни Абу Рейхан. Собрание сведений для познания драгоценностей
(Минералогия). Пер. А. М. Беленицкого. Л.: Изд. АН СССР, 1963.
13. Брошюра. “Великий ученый – энциклопедист и медик – Абу Али Ибн
Сино (Авценна): страницы биографии и научное наследие”. - Т.: 2000.
28

14. Вахабова Б. Рукописи произведений Ибн Сины в собрании Ин-та
востоковедения АН УзССР. –Т.: 1982.
15. Вахабова Б. –Творческое наследие великого ученого. –Т.: 1980.
16. Вахидов В.В. – Хирургия в “Канон” абу Али ибн Сины. – Т.: 1980.
17. Ирисов А. – Абу Али ибн Сино µаёти ва ижодий мероси. – Т.: 1980.
18. Маджидов Н,, Гордеева В. – Неврологические воззрения Абу Али ибн
Сины.–Т.:1980.
19. Муминов А.И. –Оториноларингологии в «Каноне врачебной науки»
ибн Сины.–1980.
20. Муминов И.М. Материалы по истории прогрессивной общественно-
философской мысли в Узбекистане. – Т.: 1957.
21. Мусабаев И.К. – Абу Али ибн Сина об инфекциях. - 1980.
Абу Али ибн Сино таржимаи ҳоли. – 1980.
22. Рахимов С.Р. – Психолого-педагогические взгляды Абу Али ибн Сины.
– Т.: 1979.
23. У. И. Каримова. // Избранные произведения, Том IV. Ташкент: Фан,
1974.
24. Улуғ мутафаккир: Абу Али ибн Синонинг 1000 йиллигига – Т.: 1980.
25. Юлдашев К. – Некотрые терапевтические воззрения Абу Али ибн
Сины. –Т.: 1980.
Chet el adabiyotlari:
26. A л-Бируни. Об отношениях между металлами и драгоценными
камнями по объёму. Пер. Б. А. Розенфельда и М. М. Рожанской. В кн.:
Из истории физико-математических наук на средневековом Востоке.
М.: Наука, 1983, с. 141—160.
27. Бируни Абу Рейхан. Фармакогнозия в медицине / Иссл., пер. и прим.
28. П. Г. Булгакова // Избранные произведения, Том III. Ташкент: Фан,
1966.
29

Tarix fanining vujudga kelishi va oʻtmishni oʻrganishdagi dastlabki malakalar

Sotib olish