“Tarixi arba ulus” asari tarixiy manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	68.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

“Tarixi arba ulus” asari tarixiy manba sifatida

Sotib olish

“TARIXI ARBA ULUS” ASARI TARIXIY MANBA SIFATIDA ”
Reja:
Kirish
I bob. XV asrda Movarounnahrda madaniy hayotning yuksalishiga ta’sir
etgan omillar va tarixiy shart-sharoit
1.1. Mirzo Ulug`bekning hokimiyatga kelishi va boshqaruv usuli
1.2. Mirzo Ulug`bek davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyat
II bob. Mirzo Ulug`bekning ilmiy maktabi
2.1. Mirzo Ulug`bekning qomusiy olim sifatida ilm-fan rivojiga qo’shgan bebaho
hissasi
2.2. Ulug`bekning - “To’rt ulus tarixi” asari tarixiy manba sifatida
2.3. Ulug`bek davri madaniyat tarixshunosligi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1

Kirish
Buyuk Amir Т emurning nabirasi, benazir alloma Mirzo Ulug`bekning o’rta asrlar
sharoitida namoyon etgan ilmiy jasorati bugungi kun olimlarini ham hayratga
solmasdan qo’ymaydi. Т aqdir bu ulug` zotning zimmasiga behad ulkan va
mashaqqatli vazifalar yukladi. Buyuk sarkarda Amir Т emur bunyod etgan
saltanatning vorisi bo’lishdek o’ta mas’uliyatli vazifa aynan unga nasib etdi. Mirzo
Ulug`bek qariyb qirq yil mobaynida Movarounnahr diyorining donishmand
hukmdori sifatida xalqning azaliy orzusi – tinchlik, totuvlik, ilm-fan va
madaniyatni taraqqiy toptirish yo’lida ulkan shijoat va matonat ko’rsatdi. Bu
benazir alloma o’zida minglab yulduzlarning harakatini jamlagan mukammal
astronomik jadvalni yaratdi. Ushbu jadvalda zikr etilgan ilmiy ma’lumotlarning
naqadar aniq va to’g`ri ekanini bugungi eng zamonaviy asboblar ham tasdiqlaydi.
Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev Mirzo Ulug‘bek nomidagi
ixtisoslashtirilgan davlat umumta’lim maktabini ko‘zdan kechirgan paytda yosh
o’quvchilarni yanada mukkamal bilimga ega bo’ilshlari uchun nasixatlar qildi -
“Bu maktabni Mirzo Ulug‘bek nomi bilan tashkil etganimiz bejiz emas. Bundan
faxrlanishingiz, buyuk bobomizga munosib bo‘lishingiz kerak. Buning uchun juda
katta intilish, qunt, mehnat zarur. Vatanimizga kerakli, yetuk mutaxassislar bo‘lib
yetishishingiz uchun hamma sharoitni yaratib beramiz”, — dedi Shavkat
Mirziyoyev 1
.
Ulug`bekning hayoti va ilmiy faoliyati xalqimiz ma’naviyatining poydevoriga
qo’yilgan tamal toshlaridan biri bo’lib, yurti-mizda bundan necha zamonlar oldin
fundamental fanlarni rivojlantirishga qanchalik katta ahamiyat berilganini
ko’rsatadi. «Ziji jadidi Ko’ragoniy» deb nomlangan Ulug`bek astronomik jadvali
o’rta asrlarda lotin tiliga tarjima qilinib, Yevropa olimlari orasida keng tarqalgani
fikrimizning yaqqol isbotidir. Bu haqda so’z yuritar ekanmiz, beixtiyor 1996 yili
Parijda YUNESKOning o’sha paytdagi Bosh kotibi Federiko Mayor janoblari bilan
bo’lgan bir suhbat yodimga tushadi. O’shanda janob Mayor Ulug`bekning ilmiy
1 Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2019-yil 30- Avgustda Toshkent shahrida joylashgan Mirzo Ulug‘bek
nomidagi ixtisoslashtirilgan davlat umumta'lim maktabiga tashrifidagi nutqidan.
2

merosini yuksak baholab, uning yulduzlar harakatiga oid hisob-kitoblari bugungi
kunda kompyuter yordamida tekshirib ko’rilganda atigi bir necha daqiqaga farq
qilishi aniqlandi, degan gapni aytib qoldi. Shunda men unga javoban, yo’q, janob
Federiko Mayor, Ulug`bek xato qilgan bo’lishi mumkin emas, balki kompyuterlar
xato qilgan bo’lishi mumkin, degan edim, deydi tarixchi olimimiz. Garchi bu gap
do’stona lutf tariqasida aytilgan bo’lsa-da, o’ylaymanki, uning zamirida chuqur
haqiqat mujassam.
Ulug`bekning «Ziji jadidi Ko’rogoniy» asari: kirish (nazariy qism) va to’rtta katta
boblardan iborat. «Kirish»ning o’zi mustaqil to’rt qismni o’z ichiga olib, uning
boshida «Qur’on»dan yulduzlar va sayyoralarga taaluqli oyatlar keltirilib, bu bilan
astronomik kuzatishlarning zarurligi o’sha davr g`oyaviy talablaridan kelib chiqib
asoslanadi. «Kirish»ning keyingi qismlarida bu ilmiy tadqiqotlar qanday maqsadda
qaysi olimlar ishtirokida olib borilganligi, ularga muallifning minnatdorligi ilmiy
tadqiqot qachon va qanday boshlanganligi, unda qanday ilmiy usullar va asboblar
qo’llanganligi va nihoyat, qachon tugaganligi yoritib berilgan.
Asarning birinchi bo’limi - « Т arix, ya’ni xronologiyaning ma’rifati» deb
atalib, uning o’zi yetti bobni o’z ichiga oladi. Bu boblarda islomda qo’llaniladigan
asosiy era-xijriy era bilan sur’yoniy-yunon erasi, ularda keltirilgan sanalar boshqa
«jaloliy»erasi, xitoy va uyqur erasi, hind-forsiy eralar bilan solishtirilib, ulardagi
mashhur kunlar haqida bahs yuritiladi. Bu bo’limda, shu bilan birga, turkiy muchal
yillari haqida ham keng fikr yuritiladi. Ikkinchi bo’lim - «Vaqtlar va ularga taaluqli
narsa va hodisalar» deb atalib, unda asosan, matematika va sferikastronomiya
masalalari yoritiladi. Mustaqillik sharofati mavzuga doir turli ilmiy tadqiqotlar va
izlanishlar yetakchi tarixchi olimlar tomonidan olib borilmoqda. Ular tomonidan
yaratilgan mavzu bayoniga oid monografiya, darsliklar va to’plamlar chiqarilibgina
qolmasdan, balki ittifoq davrida maxfiy hisoblangan hujjatlar va shu bilan birga
Ulug`bek tarixiga doir ilmiy va badiiy qo’lyozmalar bilan yaqindan tanishish
imkoniyati ham paydo bo’ldi.
3

Yig`ilgan ma’lumotlarni xarakteriga ko’ra, tarixini u yoki bu darajada yorituvchi
ilmiy-ommabop adabiyotlarni quyidagi guruhga ajratish maqsadga muvofiqdir.
Birinchi guruhga qadimdandan to mustaqillikkacha bo’lgan oraliqda nashr etilgan
ilmiy asarlar, ikkinchi guruhga mustaqillik yillarida mahalliy tarixchilar tomonidan
o’tkazilgan tadqiqotlar natijasida nashr etilgan ilmiy asarlarni kiritish mumkin.
Mavzuni yoritishda asosan prizidentimiz I .A. Karimov asarlaridan foydalinildi.
Foydalanilgan adabiyotlar asosan bugungi kun talabiga to’liq javob bera oladigan
atroflicha yoritilgan tarixiy manbalar, tarixchi olimlarning fikrlari va
Oily ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan adabiyotlardan foydalanilgan.
O’zbekiston Respublikasi ―Ta’lim to’g`risida gi Qonunning 5 –moddasida‖
tegishli ma’lumot, kasb tayyorgarligi bor va yuksak axloqiy fazilatlarga ega
bo’lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug`ullanish huquqiga ega 1 ekanligi
‖
aytiladi. Bitiruv malakaviy ishi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining meyoriy
xujjatlarida ko’rsatilgan talablari asosida tayyorlandi.

I-bob. XV asrda Movarounnahrda madaniy hayotning yuksalishiga ta’sir
etgan omillar va tarixiy shart-sharoit.
1.1. Mirzo Ulug`bekning hokimiyatga kelishi va boshqaruv usuli.
Sohibqiron Amir Т emurning sevimli nevaralaridan biri, riyoziyot, falakiyot,
musiqashunoslik va tarix ilmlari sohasida qalam tebratgan davlat arbobi Mirzo
Ulug`bek 1394 yilda Sultoniya shahrida dunyoga kelgan. Amir Т emur yetti yillik
(1399—1404 yillar) urushdan g`alaba bilan qaytar ekan, Sultoniyadan Т abrizga
ug`ruqni1 chaqirtirib Saroymulk xonim, Т uman og`o, Cho’lpon Malik, Qonzoda
begim kabi malikalar va boshqa shahzodalar bilan uchrashgan edi. Ular orasida
Ulug`bek ham bo’lgan. Sohibqiron sevimli nevarasi Mirzo Ulug`bekni bag`riga
bosib, unga Damashqning mohir qilichsozlari yasagan oltin dastali shamshirni
4

tortiq qiladi. O’g`ruq 1404 yil 21 may kuni Feruzkuh qal’asidan Buxoroi sharif
orqali
Samarqandga yo’l oladi.
Sohibqiron Т ermiz va Kesh orqali o’z poytaxti tomon otlanadi. «Keshda faqat bir
necha tunadi va ertalab piri Shamsiddin Kulol, ulug` otasi, onasi, o’g`li Jahongir va
boshqa qarindosh-urug`larining hokipoylarini ziyorat qilgandan keyin to’xtovsiz
yana yo’lga tushdi» 1
. Sohibqiron Samarqandga kelgach, ikkinchi kuni shahar
hokimi Argunshoh Bog`i Chinorda Amir Т emur sharafiga katta ziyofat uyushtiradi.
Ziyofat chog`ida Sohibqironning xotirasiga ug`ruq tushib, ularning kelmaganligiga
xavotir bo’lib: «Axir, u Х urosonda, Feruzkuhda, ancha orqada qolgandi-ku!
Mahdulyo Saroymulk xonim va Т uman og`olar, Mirzo Ulug`bek, Ibrohim Mirzo
va boshqa shahzodalar ham o’sha ug`ruqda edi-ku!» Amir Т emur darhol ularning
istiqboliga Argunshoh boshliq qirq yigitni yuboradi. Ular o’g`ruq bilan Buxoroi
sharifda uchrashadilar va ularni Sohibqiron sabrsizlik bilan kutayotganligini
bildiradi. Bu haqda Sharafuddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»da quyidagicha guvohlik
beradi:
«Buxoroga yetib tushub erdigim, Sohibqironning yibarkon elchisi keldi. Saroymulk
xonim keyin erdi, uch kun anda turdikim, barcha og`olar yetishdilar. Andin og`olar
ug`ruqdin ilgari bo’lib, ta’jil bila yuridilar. Raboti Malikdan o’tib, Chahor Minorga
kelib tushtilar, andin Т otgant va kucha Malikka kelib tushtilar» 2
.
Sohibqiron 1405 yilning 18 fevralida Х itoyga yurish paytida O’trorda olamdan
ko’z yumgach, uning tobutini 24 fevral kuni amirlar Samarqandga olib ketishga
ravona bo’ladilar. Samarqand sari otlangan amirzodalar orasida Ulug`bek ham bor
edi. U endigina 11 yoshga kirgan edi. Ular Samarqandga yaqinlashgach, Amir
Arg`unshoh shaharga faqatgina Amir Т emurning tobuti ortilgan taxtiravonnigina
kiritadi. Qolganlarga esa Sohibqironning vasiyatini ro’kach qilib: «Borliq
shahzodalar ittifoq bo’lib amirzoda Pirmuhammad Jahongirni podshoh

1 B.Ahmedov - “Amir Т emur” Т arixiy roman. Т ., 1995, 559-b.
2
Sharafuddin Ali Yazdiy – “Zafarnoma” Т ., 1997, 289-b.
5

kutarmagunlaricha biror zot qal’aga doxil etilmaydir», deb hech kimni
Samarqandga kiritmaydi. Barcha amiru amirzodalar Samarqand yaqinidagi
Aliobodda zudlik bilan kengash o’tkazib, Ulug`bekni dastlab Buxoroga, u yerda
turish imkoni bo’lmasa, Хurosonga, otasi Shohrux Mirzo oldiga yuborishni
rejalashtiradilar. Ulug`bekka ayniqsa uni voyaga yetgazgan ulug` siymo —
Saroymulk xonim bilan xayrlashish juda og`ir botadi. 1405 yilning 5 mart kuni
Ulug`bek va Ibrohim Sulton hazrati oliyalari — Saroymulk xonim bilan
xayrlashadilar va Shayx Nuriddin bilan amir Shohmalik boshchiligida Buxoro
tomon ravona bo’ladilar. Ular Dabusiya qal’asiga yetib kelgach, hali dam olishga
ulgurmasdanoq Samarqanddan chopar kelib,
Saroymulk xonimdan Ulug`bek Mirzoga muhrlangan maktubni uzatadi. Unda:
«Ulug`jon jigargo’sham Mirzo Qalil Sultonning niyati buzuq ko’rinadir. Va yana
oning Buxoroda ham odamlari borga o’xshaydir.
Qarholda o’zingizga ehtiyot bo’ling. Menga qolsa, o’sha yerdin tezroq ixroj
bo’lib, ulug` otangizning oldiga, Qiriyga shoshilganingiz ma’qul» 1
degan so’zlar
bitilgan edi. Bu maktub bilan Saroymulk xonim Samarqand taxti Х alil Sulton
qo’liga o’tganligi va notinchlik davri boshlanganligini bildirgandi. Ulug`bek
atrofidagilar bilan Dabusiya qal’asidan chiqib, Shohruhiyaga — Buyuk Ipak
yo’liga tushadilar. Bu yo’l bilan Buxorogacha yigirma sakkiz farsaxlik (168—196
km) yoki 8—9 kunlik yo’l edi. Ulug`bek va Ibrohim Sultonlar yo’lini turli-tuman
parrandalar kesib, uyoqdan-buyoqga o’tardilar. Amirzodalar esa g`amgin va
notinch ravishda Buxoroi sharif tomon oshiqardilar.
1406 yil fevralida Х alil Sultonga qarshi janglarda Shohmalik va
Pirmuhammadlar yengilgach, Ulug`bek Shohmalik bilan otasi Shohrux huzuriga
jo’nab, davlatni boshqarish ilmi bilan shug`ullana boshlaydi. Shohrux o’g`li
Ulug`bekni Samarqand hukmdori etib tayinlaydi. Mirzo Ulug`bek ilm-fan rivojiga
katta e’tibor berib, 1417 yilda Buxoroda katta madrasa qurdiradi va har safar
madrasa qurilishlaridan xabar olib turadi. Mirzo Ulug`bek bobosi Amir Т emur
an’analarini davom ettirib, turli davlatlar bilan diplomatik munosabatlarni
1 B.Ahmedov. Ulug`bek (Esse). Т ., 1989, 40—41-b
6

yaxshilashga harakat qiladi. Bu davrda Х itoy va Hindiston bilan diplomatik
munosabatlar o’rnatiladi. 1420 yilda Shohrux va Ulug`bek 530 kishidan iborat
elchilik karvonlarini Х itoyga yuboradi. 1421 yilda Т ibetdan Buxoro va
Samarqandga elchilar keladi. Ulug`bek va Shohrux Hindistonga Vijoyanagar
saroyiga tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy boshchiligida elchilar yuboradi.
Muarrix Abdurazzoq Samarqandiy (1413—1483 yillarda yashagan) «Matla’
us-sa’dayn va majma’a ul-baxrayn» ―Ikki saodatli yulduzning chiqishi va ikki
dengizning qo’shilish o’rni kitobida temuriylar va shu jumladan Mirzo‖
Ulug`bekning Karmanada bo’lganligi haqidagi voqealarni Hofizi Abro’ning
«Majmu’a at-tavorix» kitobidan olingan manbalar asosida bayon etgan. Unda

ko’rsatilishicha, Mirzo Ulug`bek 1419 yilning 18 noyabrida Karmana orqali
Buxoroga borib, Хorazmdan Shohmalik yuborgan vakillarni qabul qiladi. Ular
Ulug`bekka sovg`a tariqasida bir necha ov qilishga o’rgatilgan qushlarni taqdim
etadilar. 1 1419 yilning 28 noyabrida esa o’zi qurdirgan Buxorodagi madrasaga
tashrif buyurib, mullavachchalar va ularning domlalariga sovg`alar in’om etadi
hamda ular bilan qizg`in suhbatlar quradi. «XIX asr oxirlarida bu madrasada 80
hujra bo’lib, unda 200 dan ortiq talaba tahsil olgan. Ularning har biri yiliga 3,5
tilladan stipendiya olishgan, bu mablag` tirikchilik va kitob harajatlarini to’la
ta’minlagan. Bu haqda 1841—1842 yillarda Buxoroga kelgan rus tarixshunosi
N.V. Х anikov o’zining 1843 yilda Sankt- Peterburgda chop etgan «Buxoro
xonligining tasviri» kitobida guvohlik beradi», deb yozadi tarixchi olim Farhod
Qosimov. Mirzo Ulug`bek Buxorodan Samarqand sari otlanar ekan, unga
Qashqardan kelgan amirlar ham hamroh bo’ladilar. Hofizi Abro’ning «Zubdat ut-
tavorixi
Boysung`uriy» asarida ko’rsatilishicha, 1419 yilning noyabridan 1420 yilning 8
yanvarigacha rosa 40 kun Ulug`bek Х atirchi atrofidagi Kufiyn qal’asida to’xtab ov
qilgan. Bu joylarning havosi tozaligi, buloqlarga boyligi, sero’t tog` yaylovlari,
7

ayniqsa, hayvonot olami Mirzo Ulug`bek va uning sheriklarini maftun etgan,
hayvonot olamiga juda ham boy joylar hisoblangan. Bu o’simliklarning aksariyati
ko’pyillik bo’lib, yovvoyi hayvonlar va chorva mollari uchun tuyimli ozuqa
hisoblanadi.
O’rta Osiyo tarixi tadqiqotchilaridan biri G.A.Pugachenkova Amir Т emur va
temuriylar davrining miniatyura maktabi haqida fikr yuritar ekan, bugun Amerika
Qo’shma Shtatlarining Vashington shahridagi Frir galereyasida saqlanayotgan
Ulug`bek hayotida davrida chizilgan bir ov manzarasining tasviri tushirilgan
miniatyura to’g`risida yozadi. Unda Т arag`ay Bahodirning tabiat qo’ynida o’z oila
a’zolari bilan dam olayotgani tasvirlanib, o’rtada Mirzo Ulug`bek, atrofidagi
gilamchalarda ayollari — begimlarga xos anvoyi kiyimlarda savlat tukib o’tirgani,
boshlaridagi ro’mol ostidan bezakli taqinchoqlari ko’rinib turganligi, yonlarida
kichkina shahzodalar o’tirgani chiroyli chizilgan. Sal nariroqda esa amirlar, beklar,
saroy a’yonlari Ulug`bekka iltifot bajo qilib turibdilar. Х izmatkorlarning qo’llarida
esa burgutsimon ovchi qushlar, o’q to’la sadoq, ayrimlari esa anvoyi taomlarni
uzatish taraddudida tasvirlangan. Bu miniatyurada Ulug`bekka alohida e’tibor
berilgani, ranglarga nihoyatda boy, yam-yashil o’tloq va osmonning zarrin
yog`dusida odamlar ustidagi rang-barang kiyim-kechagi ov manzarasini juda ham
boyitishga xizmat qilganligi ko’rsatiladi. Xuddi shunga o’xshash yana bir
miniatyura Londondagi Geyr kolleksiyasida saqlanayotgani ham xabar qilinadi.
Bu miniatyuralar Mirzo Ulug`bekning Zarafshon daryosi bo’ylariyu
Sarmish, Nurota tizma tog`lari atrofidagi ovlarini eslatmasmikan? Ulug`bek
Samarqanddan
G`ijduvon va Buxoroga o’tishda bir necha marta Karmanada to’xtab o’tganligi ham
ma’lum. Ulug`bek XV asrning 30—40- yillarida otasi Shohrux Mirzo bilan Dashti
Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil topgan O’zbek ulusi xoni Abulxayrxonga
qarshi muttasil janglar olib borishga majbur bo’ladi. Ko’chmanchilar qish fasllarida
Movarounnahr hududlariga tez-tez bostirib kirar, shahar va qishloqlarni talab ketar
edilar. Karmana ham bundan mustasno emas edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi
8

Abulxayrxon hujumi Samarqanddan Х orazmgacha bo’lgan hududni qamrab,
jumladan, Karmana va uning atroflarida Shohrux Mirzo bilan birga o’g`li Ulug`bek
ham bu jangu jadallarda ishtirok etgan.
Mirzo Ulug`bek bobosi Sohibqiron Amir Т emur singari islom ulamo va
pirlariga katta ehtirom bilan qaraydi. Shulardan biri Abdulxoliq G`ijduvoniyga
atab, uning maqbarasi yonida 1432—1433 yillarda madrasa qurdiradi. Bu madrasa
bugun g`ijduvonliklarning va Abdulxoliq G`ijduvoniyni ziyorat qilishga
keluvchilarning sevimli maskaniga aylangan. Mo’g`ullarga qarshi kurashgan
Mahmud Т orobiy hayoti bilan qiziqqani va bu haqda yozib qoldirgan tarixiy
lavhalari maroqlidir.
Ulug`bek o’zining « Т arixi arba’ ulus» ― “ Т o’rt ulus tarixi” asarida Mahmud
Т orobiy haqida to’liq ma’lumotlar berib, uning botir va jasurligini, keng xalq
ommasi uni qo’llab-quvvatlab, «shaharning butun aholisi tashqariga otilib chiqib,
(Mahmud Т orobiy) atrofiga jam bo’ldilar», deb ta’kidlaydi. Ulug`bek bu kitobida
uning Cho’li Malikda qum tuzonlari orasida halok bo’lganini tasvirlab, «nogoh
qazo qamondori shastidan jon oluvchi o’q — qadar novagi Shayx Mahmud
Т orobiy qatli uchun yetib kelib tegdi. U yiqilib jon berdi.
Uning o’limidan hech kim voqif bo’lmadi. Zero, o’sha hangomda qattiq
shamol qo’zg`alib, o’lgan tuzon paydo bo’ldi. Chunonchi, odamlar bir-birovini
hech bir ko’rmay qoldilar. Mug`ul lashkari buni Shayxning karomatiga yo’yib,
jang qilishdan yuz o’girdilar; Т orobiy odamlari ularning payida tushdilar. Т angri
xalqidan qariyb o’n ming nafar kishi o’ldirildi». Ulug`bek Malik cho’lida bo’lgan
bu shafqatsiz jang haqida, Mahmud Т orobiyni xalq Shayx va lashkarboshi sifatida
ulug`lagani to’g`risida fikr yuritib, quyidagilarni bayon etadi: «Shayx odamlari qatl
etish va talon-torojdan qul tortganlarida, o’z shayxlaridan nomu nishon topmadilar.
«Shayximiz g`oyib bo’libdi.

9

1.2. Mirzo Ulug`bek davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
vaziyat.
1409-yilda Shohruh Samarqanddan Qirotga qaytish oldida Mirzo Ulug`bekni
Movarounnahr va Turkistonga hokim qilib tayinlaydi. Ulug`bek Samarqand taxtiga
o’tirgan vaqtida o’n besh yoshdagi o’spirin edi. Mamlakatni idora etish tabiiy
uning uchun mushkul edi. Shahzoda balog`atga yetgunga qadar davlatni
boshqarishni Shohruh o’zining sodiq amaldorlaridan biri Shoh-malikning
ixtiyoriga topshiradi.
Ulug`bekning asli ismi Muhammad Tarag`ay bo’lib, u Amir Temurning Yaqin
Sharqda besh yillik yurishlari vaqtida 1394-yilda Sultoniya shahrida tavallud
topadi. U Amir Temur o’rdugohi va saroyida katta onasi Saroy Mulkxonim va
onasi Gavhar-shodbegimlarning bevosita panohida tarbiyalanadi 1
.
Sohibqironning boshqa nabiralari qatorida u Amir Temurning harbiy
yurishlari va saroy an’analarida ishtirok etadi. Besh yoshidan boshlab Ulug`bek
Shayx Ozariy nomi bilan keyinchalik shuhrat topgan mashhur olim Shayx Orif
murabbiyligida tarbiyalanadi. Undan xat-savod va hisob bo’yicha ilk saboqlarini
oladi. So’ngra Ulug`bekka otaliq etib Amir Shohmalik tayinlanadi 2
. Otaliqdan u
tabiiy, davlatn idora qilish san’ati - lavozimlarga mansabdor shaxslarni tayinlash,
soliq to’plash, ruhoniylar, amaldorlar va o’zga yurtlardan tashrif buyurgan
elchilarni qabul qilish, xayr-u sadaqa berish kabi tartib-qoidalar bo’yicha
ko’nikmalarga ega bo’ladi. Ulug`bek 10 yoshga to’lganda uni Muhammad
Sultonning qizi Og`obegimga unashtiradilar. Ona tomonidan Og`obegimning nasl-
u nasabi Oltin
1 F.Qosimov – “ Т emuriylar davrida Buxoro”. B:. 1996,
2 A.Muhammadjonov – “ Т emur va temuriylar saltanati”. Т arixiy ocherk. Т ., 1996,
10

O’rda xoni O’zbekxon (1312-1342) xonadoniga mansub bo’lgani tufayli, Ulug`bek
ham bobosi kabi "ko’ragon" unvoniga sazovor bo’ladi. Ulug`bek davlati janubda
Amudaryo, g`arbda Buxoro vohasiga tutashib ketgan Urganjiy dashti (Markaziy
Qizilqum)ning sharqiy hududlari, shimolda Sirdaryoning quyi oqimidagi
Sig`noqva O’trorni shaharlari, sharq va shimoli-sharqda Sharqiy Turkiston bilan
chegaralanardi.
Ulug`bek garchi Movarounnahr bilan Turkistonning hokimi deb e’lon
qilinsada, aslida uning hokimiyati dastaval; faqat Samarqand, Buxoro va Nasaf
viloyatlari bilangina cheklanadi. Chunk Shohruh avval boshdan Farg`onani to
O’zgangacha Amirak Ahmadga, Hisori Shodmonni Muhammad Jahongirga in’om
qilib, Ulug`bekni birmuncha cheklab qo’yadi. Buning ustiga Turkiston Shayx
Nuriddinning tasarrafida edi. O’sha vaqtda u na Ulug`bek va na Shohruhni tan
olardi. Shuning uchun ham hali mamlakat notinch edi. Samarqand. Shayx Nuriddin
Turkiston bilan qanoatlanmaydi.
1410-yilda u Muhammad Jahongir, Yangi va Sayram viloyatlarining hokimi
Amir Abdulholiq hamda oqo’rdalik xonzodalardan Chingiz O’g`lonlar bilan ittifoq

tuzib, temuriylarga qarshi isyon ko’taradi. 1410-yil 20-aprelida Samarqand
yaqinida
Qizilravot mavzeida isyonkor ittifoqchilar bilan Mirzo Ulug`bek va
Shohmaliklarning qo’shinlari o’rtasida jang bo’ladi. Jangda Ulug`bek
mag`lubiyatga uchrab Kalifga tomon qochadi. Shohruh 1410-yilning yozida
isyonni bostirish uchun katta kuch bilan Samarqandga yetib keladi. Shayx
Nuriddin isyoni bostirilgach, Sirdaryoning o’ng sohilida joylashgan shaharlar:
Toshkent, Yassi, Sabron, Sayram, Yangi yana Temuriylar davlati tarkibiga qo’shib
olinadi va bu o’lkalarni idora qilish ham Ulug`bekning zimmasiga yuklanadi.
O’sha paytlarda Ulug`bek bilan Shohmalikning munosabatlari buzilib qoladi.
Chunki shuhratparast otaliq
11

Ulug`bekni davlat ishlariga "yaqin yo’latmay, hatto u bilan hisoblashmay ham
qo’ygan edi. Shu sababli Shohruh 1412-yilda Shohmalikni Samarqanddan olib
ketishga majbur bo’ladi. Shu vaqtdan boshlab batamom Movarounnahr va
Turkistonni boshqarish 18 yashar Ulug`bek qo’liga o’tadi. Qarbiy yurishlar
Mamlakatda ma’lum darajada hokimi mutiaq bo’lib olgan Ulug`bek endilikda
Farg`onani amakivachchasi Amirak Ahmad qo’lidan tortib olib, bu o’lkada o’z
hukmronligim o’rnatishga intiladi. O’z maqsadini amalga oshirish uchun u
dastlabki mustaqil harakatni 1414-yilda Farg`onaga yurishdan boshlaydi 1
.
Ulug`bekning qo’shiniga bas kelishga ko’zi yetmagan Amirak Ahmad jangsiz
Andijon va Axsini topshirib, O’sh va Oloy orqali Koshg`arga qochadi. Ammo
oradan ko’p vaqt o’tmay Koshg`ar hokimining madadi bilan O’sh yaqinidagi
jangda Ulug`bek qo’shinini mag`lubiyatga uchratib Farg`onani qaytarib oladi. Bu
voqeadan so’ng Ulug`bek 1415-yilning bahorida Faig`onaga ikkinchi marta
qo’shin tortishga majbur bo’ladi. Bu gal ham Amirak Ahmad Ulug`bekdan
cho’chib yana Koshg`arga qochadi. Shohruhning Amirak Ahmad nomiga
ishonchnoma yuborib, bu ishga aralashuvi tufayli shahzodalar o’rtasidagi o’zaro
nizo bartaraf etilib, Farg`ona unga tobe bo’lib, Koshg`ar ham Ulug`bekning qo’liga
o’tadi.
1413-yilda Shohruh tomonidan Xorazm Oltin O’rda xonlari tasarrufidan
qaytarib olingach, Ulug`bek davlatining g`arbiy va janubiy chegaralarining
xavfsizligi muqimlashgan bo’lsa-da, amm° uning shimoli-g`arbiy va
shimolisharqiy tomonlari hali xavotirli edi. Shu sababli Ulug`bek bu davrda Dashti
Qipchoqda boshlangan o’zbek shahzodalarining o’zaro olishuvlariga hamda
Mo’ng`ulistonda avj olgan ichki kurashlarga jiddiy e’tibor berishga va aralashishga
majbur bo’ladi. Ulug`bek ko’magi bilan Dashti Qipchoqda O’zbek ulusida Baroq
O’g`lon, Mo’ng`ulistonda Shermuhammad O’g`lon hokimiyatni qo’lga oladilar.
Har ikki shahzodalar orqali Ulug`bek bu ikki qo’shni o’lkalarda o’z siyosatini
o’tkazishni mo’ljallagan edi. Biroq bu xonlar Ulug`bekning ishonchini
1 A.Muhammadjonov – “ Т emur va temuriylar saltanati”. Т arixiy ocherk. Т ., 1996,
12

oqlamaydilar. Shundan so’ng Ulug`bek otasining rizosi bilan 1425-yilning erta
bahorida Mo’ng`uliston ustiga yurish boshlaydi. Issiqko’l yaqinida, sodir bo’lgan

to’qnashuvda Ulug`bek mo’ng`ullar ustidan g`alaba qozonadi va katta o’lja bilan
Samarqandga qaytadi. O’ljalar orasida ikki bo’lak nefrit toshi ham bor edi.
Keyinchalik bu nefritdan Amir Temur maqbarasi uchun qabr toshi yasattiriladi.
Mo’ng`uliston urushi Ulug`bek olib borgan jiddiy urushlarning birinchisi va
so’nggisi edi. Bu qirq yillik podsholik davrida Ulug`bek qozongan birinchi zafar
edi. Bu zafarli yurishning nishoni tarzida Jizzax yaqinida Ilono’tti darasi ichida
hijriy 828(1428)-yilda Ulug`bek tomonidan qoyatoshga yozdirilgan o’ziga xos
"zafarnoma" hozirgi kungacha saqlangan. Oradan ikki yil o’tgach Ulug`bek Dashti
Qipchoqda o’z siyosiy mavqeini mustahkamlab olgan Baroq O’g`longa qarshi
yurishga majbur bo’ladi. Ulug`bek yordami bilan o’zbeklar ulusida taxtdor bo’lib
olgan Baroq O’g`lon uning muruvatini unutib, endilikda Sirdaryo bo’yidagi O’tror,
Sabron va Sig`noq singari shaharlarga da’vogar bo’lib chiqadi.
Unga qarshi yurishda Ulug`bekning omadi kelmaydi. Baroq O’g`lon Sig`noq
yaqinida tunda Ulug`bek qo’shinini chor-atrofdan bosib, unga qattiq zarba beradi.
Baroq O’g`lonning lashkari uni Samarqand ostonalarigacha ta’qib qilib boradi. Bu
mag`lubiyatdan keyin Ulug`bek el-yurt va otasi oldida yuzi shuvut bo’lib,
Samarqand taxtidan va Movarounnahr hukmdorligidan ajralishiga sal qoladi.
Sig`noq mag`lubiyatidaft o’ziga kerakli saboqni chiqargan Ulug`bek, garchi
umrining oxirigacha o’zga viloyatlarga harbiy yurish uyushtirishga jur’at qilmagan
bo’lsa-da, XV asrning 30-40-yillari otasi Shohruh bilan Dashti Qipchoqning
sharqiy qismida istiqomat qiluvchi aholini o’ziga bo’ysundirgan Abulxayrxonga
(1428-
1468) qarshi kurashishiga to’g`ri keladi.
Ko’chmanchilar har yili ayniqsa qish faslida Movarounnahrning ichkarisiga
bostirib kirar va o’troq aholini g`orat qilib qaytardilar. Masalan, Abulxayrxon
yetakchiligida ko’chmanchilar 1431- va 1435-yillari Xorazmgacha bostirib kirib,
13

uning g`arbiy qismini Urganch bilan qo’shib zabt etadilar. Biroq Dashti Qipchoq
ko’chmanchilari va Abulxayrxon bilan kurashish Ulug`bek bilan Shohruh uchtin
yengil ko’chmaydi. Ulug`bek va Abdullatif Movarounnahrni idora etishda, ayniqsa
uning tashqi siyosatida Ulug`bek ayrim hollardagina mustaqil harakat qilgan
bo’lsada, immo aslida u Shohruhning Movarounnahrdagi intizomli va toatkor noibi
bo’lib qoladi. Tashqi va ichki siyosatga aloqador lar qanday masalani u otasi bilan
maslahatlashib va kelishib, ming rozi-rizoligi bilafr hal etishga harakat qiladi.
Vaqtvaqti )ilan u Qirotga borib unga hisob berib, Movarounnahr xirojining bir
qismini uning xazinasiga jo’natib turishga, Shohruhning iarbiy yurishlari vaqtida
unga ma’lum miqdorda askar, ot-ulov, oziq-ovqat va qurol-aslaha yuborishga
majbur edi.
Shohruh 1447-yil 12-mart kuni nevarasi Sulton Muhammad bostirish vaqtida
Ray viloyatida olamdan o’tadi. Shohruh vafot etishi bilanoq Xuroson va
Movarounnahrda temuriy shahzodalar o’rtasida toj-taxt uchun kurash yana avjga
minib, lamlakatni beqarorlik chulg`ab oladi. Odatga ko’ra taxtga Shohruhning
to’ng`ich o’g`li Ulug`bek o’tirishi kerak edi. Ammo Boysunqurning o’g`illari
Alouddavla bilan Abulqosim Bobur Ulug`bekka qarshi harakat boshlaydilar.
O’zboshimcha Shahzodalarga qarshi Ulug`bek qo’shin bilan chiqishga va ular
bilan muzokaralar olib borib kelishishga majbur bo’ladi. Chunki 1447-yilning
bahorida Alouddavla Ulug`bekning katta o’g`li Abdullatifning qo’shinini tor-mor
keltirib, uni asrga olgan va Qirotdagi Ixtiyoriddin qal’asiga qamab qo’ygan edi.
O’g`lining qurbon qilinishini istamagan Ulug`bek Alouddavla bilan sulh tuzadi.
Bitimga ko’ra
Abdullatif ozod qilinib, Ulug`bek esa Qirot va Xurosonga bo’lgan da’vosidan voz
kechadi. Biroq ko’p vaqt o’tmay Abdullatif bilan Alouddavla munosabatlari yana
Iceskinlashib ketadi. 1448-yilning bahorida Ulug`bek va Abdullatifning 90 ming
kishilik birlashgan qo’shini Qirotga yurish qiladi. Tarnob yaqinida bo’lgan jangda
Alouddavla qo’shini tor-mor keltirilib, Qirot qo’lga kiritiladi. Bu g`alabadan so’ng
Abdullatif, garchi bobosi Shohruhning Qirotdagi taxtiga o’tirishga muyassar
14

bo’lsada, ammo unda otasiga nisbatan adovat paydo bo’ladi. Chunki g`alaba
to’g`risida tevarak-atrofga yuborilgan fathnomalarda Abdullatifning nomi inisi
Abdulazizdan keyin tilga olinadi. Uning Ixtiyoriddin qal’asidagi xazinasi Ulug`bek
tomonidan olib qo’yilib, ma’lum darajada adolatsizlik va mehribonsizlikka yo’l
qo’yilgan edi. Bu, shubhasiz, o’ta shuhratparast hamda mol-dunyoga o’ch
Abdullatif uchun yetarli bahona bo’ladi 1
.
U otasining dushmanlari bilan yashirin tarzda til biriktirib, zimdan Ulug`bekka
qarshi harakat boshlaydi. Avvalambor Abdullatif Qirotda bor-yo’g`i o’n besh kun
hokimlik qiladi. Abulqosim Bobur qo’shinining shaharga yaqinlashib
kelayotganidan xabar topib, poytaxtni jangsiz bo’shatib, Movarounnahr tomon
qochadi. Ulug`bek farmoni bilan Balxga noib qilib tayinlangach, viloyatda
"tamg`a"m bekor qilib, savdo-garlarni o’z tarafiga og`dirib oladi. Otasidan norozi
bo’lgan amir-larni atrofiga to’playdi. Qatto Abulqosim Bobur bilan bog`-lanib, uni
birlashib Ulug`bekka qarshi kurashga undaydi. Shun-day qilib Abdullatif o’z
otasiga qarshi ochiqdan-ochiq dush-manlik yo’liga o’tadi. Ulug`bek fojiasi
Davlatning yaxlitligini saqlab qolmoq uchun Ulug`bekda o’zining isyonkor va
makkor o’g`liga qarshi yurish qilishdan boshqa iloj qolmaydi. Ammo ayni
zamonda mamlakatda siyosiy vaziyat keskinlashib, Ulug`bekning ahvolini yanada
mushkullashtiradi. Qirotdan Samarqandga qaytar ekan Ulug`bek old tomondan
Dashti Qipchoq ko’chmanchilarining hujumiga duchor bo’ladi.
Abulxayrxon boshchiligidagi ko’chmanchilar o’shanda Tashkent,
Shohruhiya, Samarqand va Buxoro tevaragidagi qishloqlarni talab, podshoh va
yirik mansabdorlarning shahar atrofidagi chorbog`lari va ko’sliklarini vayron
qiladilar. Ikki tarafdan kelgan dushmanlar bilan bo’lgan to’qnashuvlar oqibatida
Ulug`bek

qo’shini qattiq shikast topib, u ancha-muncha zaiflashib qoladi. Shu vaqtda
Samarqandda vaqtinchalik noib qilib qoldirilgan Ulug`bekning kichik o’g`li
1 A.Muhammadjonov – “ Т emur va temuriylar saltanati”. Т arixiy ocherk. Т ., 1996,

15

Abdulazizga qarshi Samarqand amirlarining noroziligi kuchayib, Ulug`bek uni
bartaraf qilishga majbur bo’ladi. Otasining qiyin ahvolda qolganini kuzatib turgan
Abdullatif qulay mrsatdan foydalanib, bosh ko’taradi va Amudaryodan kechib
o’tib,
Termiz, Kesh va Xuzorni osongina zabt etadi.
So’ngra Samarqandga qarab yo’l oladi. 1449-yil oktabrida Damashq qishlog`i
yaqinida qattiq jang bo’ladi va bu jangda Ulug`bek yengiladi. Samarqand amiri
Mironshoh Qavchin shahar darvozalarini berkittirib Ulug`bekni ichkariga kirishga
qo’ymaydi. U Shohruhiyaga ham kirolmaydi va Abdullatifga taslim bo’lishga
majbur bo’ladi. Shahar qozisi Shamsuddin Muhammad Miskinning qarshiligiga
qaramasdan, Abdullatif jaholatparast ulamolarning yashirin fatvosini chiqartirib,
otasining o’ldirilishini uyushtiradi. Zamonasining mashhur olimi va hukmdori
Mirzo Ulug`bek 1449-yil 27-oktabrda 55 yoshida Samarqand yaqinida fojiali
suratda shahid bo’ldi.
Shunday qilib, Ulug`bek Movarounnahrni qirq yil idora qildi. Bu davrda
mamlakatning siyosiy hayotida keskin kurash davorn etganligiga qaramay bobosi
Amir Temurdan farqli o’laroq, u shiddatli harbiy yurishlar uyushtirib, qo’shni
mamlakatlarni fath etishga intilmadi. Aksincha, u o’z davlatini mustahkamlashga,
mamlakat birtigini saqlab qolishga va madaniy hayotni ko’tarishga, rivojlantirishga
harakat qildi, bu yo’lda o’zi bosh bo’ldi. Х ilosa qilib aytganda Mirzo Ulug`bek
hokimiyatni boshqarishda omadi kelmaydi.

16

II-bob. Mirzo Ulug`bekning ilmiy maktabi.
2.1. Mirzo Ulug`bekning qomusiy olim sifatida ilm-fan rivojiga qo’shgan
bebaho hissasi.
Garchand Amir Temur qudratli saltanat barpo etib, uning hududlarini sharqu
g’arbga, shimolu janubga kengaytirib, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy jihatlardan
yuksaltirib dovrug’ini olamga mashhur qilgan bo’lsa-da, biroq uning vafotidan
keyinmamlakat tanazzullikka uchrab bordi. Buning asosiy boisi avvalo shundaki,
Amir Temurtasarrufiga kirgan ellar va yurtlar shu qadar xilma-xil, uzoq
masofalarga cho’zilgan bo’lib,ularni yagona bir markazdan turib uzoq vaqt
boshqarish murakkab edi. Buning ustigaulardagi mavjud turli-tuman muholifatchi
kuchlar ertami-kech o’z hududiy mustaqilligi uchun harakat etishlari tabiiy edi.
Sohibqiron saltanatini zaiflashtirish va parchalanishga olib kelgan muhim
sabablardan yana biri - ko’p sonli temuriy shahzodalar o’rtasida toj-taxt talashib
boshlanibketgan va bir necha yillarga cho’zilgan o’zaro besamar urushu nizolardir.
Chunki, AmirTemur vafotidan so’ng uning ko’p sonli vorislari uning dono
vasiyatlari, o’gitlariga quloqosmay, markaziy hokimiyatni egallash yo’lida jangu-
jadalga kirishadilar. Amir Temur Xitoy yurishiga otlangan bir paytda O’trorda
1405 yil 18 fevraldakasallanib vafot etgan paytda uning 4 o’g’lidan 2 tasi
(Mironshoh va Shohruh Mirzolar) va 19 ta nevara, 15 chevara, shuningdek, qizlari
- Og’a begim,
Sulton Baxt begim va Og’a begimning o’g’li Sulton Husayn Mirzolar qolgan
edi.Amir Temur vasiyatiga ko’ra uning o’rnini Qobul, Qandahar va Shimoliy Hind
erlarini boshqarib turgan nabirasi Pirmuhammad (Jahongir Mirzo o’g’li) egallashi
kerak edi 1
. Biroq shahzoda Halil Sulton (Mironshoh o’g’li)ning o’zboshimchalik
bilan Samarqandni egallab, o’zini hukmdor deb e’lon qilishi, tabiiyki, boshqa
1 A.Muhammadjonov – “ Т emur va temuriylar saltanati”. Т arixiy ocherk. Т ., 1996,
17

shahzodalarning ham qo’zg’alishiga, saltanatning darz ketishiga olib keldi. Buning
oqibatida tez orada g’arbiy hududlarning ancha qismi mustaqil bo’lib ajralib ketdi.
Ozarbayjon tomonda turkmanlarning Oq quyunli va Qora quyunli sulolalarining
Temur saltanatiga bo’ysunmaslik va unga qarshi qarshilik harakati kuchaydi. Amir
Xudaydod va Shayx Nuriddinlar esa Movarounnahrning turli hududlarida bosh
ko’tardilar 1
. Faqat qat’iyatli,shijoatli Shohruh Mirzo bu qonli nizolar, urushlarga
barham berib, Xuroson va Movarounnahrda hokimiyat jilovini qo’lga kiritadi.
U 1409 yilda ovarounnahrdagi vaziyatni o’z foydasiga hal etib, uni katta o’g’li
Ulug’bekka topshiradi. Bobosi Amir Temur unga katta mehr bilan
qarabyoshligidan o’z tarbiyasiga olgan. Ulkan tug’ma iste’dod, aql-zakovat sohibi
bo’lgan Ulug’bek (Sohibqiron xonadonida uni shunday nom bilan erkalashgan)
davlatboshqaruvini puxta egallashdan tashqari diniy va dunyoviy bilimlarni ham
etuk

darajadao’zlashtirgan. Mirzo Ulug’bek hukmronligi (1409-1449) temuriylar
saltanatining an’anaviy rivoji va muhim ijtimoiy o’zgarishlar yo’lidan ilgarilab
berishida alohida davrni tashkil etadi. Negaki, bunda donishmand hukmdorning
katta sa’y-harakatlari, to’g’ri yo’naltirilgan siyosati tufayli mamlakat daxlsizligi,
tinchligi va osoyishtaligi nisbatan ta’minlandi. Bu esa uning iqtisodiy, madaniy va
ma’naviy ravnaqiga sezilarli ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
O’sha davr tarixchilarining yakdil fikricha, Ulug’bek bobosi davridagi boshqaruv
tizimini, barcha tartib-qoidalarni to’la saqlashga harakat qilgan. Soliq va moliya
siyosatida ham bunga amal qilgan. To’g’ri, Ulug’bek Amir Temur singari jangu
jadallarga qiziqmadi. Bu sohaga uning ortiqcha rag’bati ham bo’lmagan. Faqat
zaruriyat taqoza qilgandagina uharbiy yurishlarga otlangan. Mamlakatda
savdosotiq,hunarmandchilik va ziroatchilik avvalgidek rivojlanishda davom
etadi.Ko’plab sun’iy sug’orish inshootlari barpo etiladi. Mamlakat Buyuk ipak
yo’li orqali halqaro karvon savdosida faol ishtirok etadi. Samarqand, Buxoro,
Shaxrisabz,
1 Q.Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonova. – “O’zbekiston tarixi”. T:2006.140 b
18

Shosh va boshqa shaharlarda ko’plab hashamatli madrasalar, masjidu maqbaralar,
karvonsaroylar qad rostlaydi. Uning bevosita rahnamoligida qurilgan tenggi yo’q
me’moriy inshoot - rasadxona o’sha davr ilm-fani va texnikasining eng so’nggi
yutuqlarini o’zida mujassam etgan edi. Ulug’bekning 1428 yilda o’tkazgan pul
islohoti ham mamlakatda savdo-sotiq va pul muomalasini, moliya siyosatini yo’lga
qo’yishda muhim voqea bo’lgan. Ulug’bek muomalaga chiqargan yangi vazndagi
tanga pullar o’z qadri, qimmati bilan iqtisodiy hayotni jonlantirish, savdo-sotiqni
rivojlantirishda alohida rol o’ynadi. Uning davrida ham yuqori tabaqa vakillariga,
harbiy sarkardalar, oliy ruhoniylarga avvalgidek alohida imtiyozlar berish tartibi
hukm surdi. Bundan tashqari davlatning katta ma’naviy tayanchi hisoblangan diniy
muassasalar ixtiyorida ham ulkan miqyosdagi vaqf erlari to’plangan edi.
Temuriylar davrida aholi to’laydigan turli-tuman soliqlar orasida xiroj (er solig’i)
alohida ajralib turardi. Dehqonlar etishtirgan hosilning kamida uchdan bir qismi
xiroj solig’iga to’langan. Bundan tashqari ushr (daromadning o’ndan bir qismi),
tamg’a (savdosotiq, hunarmand ahlidan olinadigan soliq), zakot, tutun solig’i, bog’
solig’i, uloq (davlat xizmatidagilar uchun), dorug’ona (harbiy qo’riqchilar uchun),
mirobona (suv etkazib beruvchilar uchun), yasoq (chorva mollari uchun), begor
(davlat hisobiga ishlab berish: saroy qurilishi, ariq, kanallar qazish uchun) va
boshqa soliq va majburiyatlar joriy etilgandi. Ulug’bek o’z davlat siyosatida
qanchalik oqil va izchil siyosat yuritishga, ilm-fan ahliga, din peshvolariga
homiylik qilish, savdo-tijorat va hunarmand ahliga rag’bat ko’rsatishga harakat
qilmasin, unga qarshi muxolifatchi kuchlar ham anchagina bor edi.
Ulug’bek katta er egalarining oddiy fuqarolarga nisbatan suiiste’molchiliklarini
cheklash tadbirlarini ko’rganda, ular «taxtdagi olim»ga qarshi chiqdilar.
Ruhoniylar orasidagi jaholatparast unsurlar Ulug’bekni islom diniga zarar
keltiruvchi «betavfiq hukmdor» deb tashviqot yuritdilar. Shu tariqa,
jaholatparastlar ilmga, o’z manfaatini xalq manfaatidan ustun qo’yyuchilar
taraqqiyotga qarshi chiqdilar. Ulug’bek mamlakatdagi turli ijtimoiysiyosiy
guruhlar o’rtasidagi ichki ziddiyatlarni, mutaassib, reaktsion kuchlar
19

muxolifatchiligini oxirigacha bartaraf eta olmadi. Bu esa XV asrning 40-yillari
oxirlariga kelib Movarounnahr davlatini beqarorlik va chuqur ijtimoiy larzalarga
duchor etdi. Mamlakat qo’shinining jangovor holatda bo’lmaganligi va turli
joylarga sochilganligi esa Dashti Qipchoq ko’chmanchilarining bu erlarga tez-tez
bostirib kelib, yurtni talashi uchun keng yo’l ochib bergandi 1
. Xususan, 1447 yilda
Shohruh Mirzo vafoti munosabati bilan
Ulug’bekning ota taxtiga da’vogarlik qilib Xurosonga yurishi, jiyani Aloudovla va
boshqa merosxo’rlar bilan hokimiyat talashishi, uning yo’qligida Abulxayrxon
boshliq Dashti Qipchoqliklarning Movorounnahr erlarini g’orat qilishi va nihoyat,
qora kuchlar ig’vosi tufayli o’z o’g’li Abdullatif bilan boshlangan nizoning katta
jangga aylanib, unda Ulug’bekning mag’lub bo’lishi - bular nafaqat uning fojiali
o’limi bilan yakun topib qolmay, ayni paytda Temuriylar sulolasi inqirozini yanada
chuqurlashtirishga olib keldi.
Ulug’bek akademiyasi tarqalib ketdi, kutubxonadagi kitoblar yondirildi, olimlar
boshi oqqan tomonga ketishga majbur bo’ldi.. Ilm-fan ravnaqi Temuriylar
ma’naviy madaniyati to’g’risida gap borganda, dastavval,ona yurtimizda
Uyg’onishi davrining ikkinchi bosqichi bo’lgan bu oltin asrda ilmfanning
nechog’lik ravnaq topganligi hamda uning jahon ilmu urfoni taraqqiyotiga
qo’shgan bebaho hissasi haqida har qancha g’ururlansak arziydi. Mirzo
Ulug’bek qalamiga mansub asarlar: «Ziji Ko’ragoniy». Bu asarda 1018 ta
yulduzning o’rni, holati aniqlangan. jahondagi 683 ta geografik joylarning
Samarqand kengligiga nisbatan koordinatlari belgilangan. «To’rt ulus tarixi»
Qozizoda Rumiy asarlari: «Risola fil hisob» («Hisobga doir risola») «Sharhi
Mulahhas fil-hay’yat» («Astronomiya asoslariga sharh») «Risolatul jayb» («Sinus
haqida risola») Taftazoniyning «Miftahul-ulum» («Ilmlar kaliti») asariga sharh
G’iyosiddin Jamshid asarlari: «Suslam us-samo» («Osmon norvoni») «Risolat
ulatvor val-jayb» («Vatarlar va sinus haqida risola») Ulug’bek akademiyasi
olimlari ijodidan namunalar Ali Qushchi asarlari: «Risola dor ilmi hisob» «Risolai
1 A.Muhammadjonov – “ Т emur va temuriylar saltanati”. Т arixiy ocherk. Т ., 1996.
20

qusur» «Risola dar handasa» «Risola dar falakiyot» «Risola dar ilmi hay’yat»
«Risolai mantiq».
Bu davrning yana bir muhim yutug’i-bu ijtimoiy fanlar, xususan, tarixshunoslik
sohasida katta tadqiqotlarning yaratilganligidir. Bu xayrli ishlarning yuzaga
chiqishida ham temuriy hukmdorlar tashabbusi va rahnamoligi beqiyos bo’lgan.
Jumladan, Amir Temurning «Tuzuklari», Mirzo Ulug’bekning «To’rt ulus tarixi»,
Bobur Mirzoning «Boburnoma»si ijtimoiy fanlar rivojiga ayricha ta’sir
ko’rsatganligi shubhasizdir. Temuriylar davrida salmoqli iz qoldirgan alloma

olimlardan Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Yazdiyning «Zafarnoma», Xofizu
Abruning «Zubdat at-tavorix», Abdurazzoq Samarqandiyning «Matla ul-sa’dain»
va
«Majma’ ul-bahrayn» («Ikki saodatli yulduzning chiqish o’rni va ikki azim
daryoning quyilish joyi»), Ibn Arabshohning «Amir Temur tarixi», Mirxondning
etti jildli «Ravzat ul-safo» («Poklik bog’i»), Xondamirning «Makorimul axloq»
(«Yaxshi fazilatlar»), «Xabibus siyar fi axboru afodul bashar» («Xabarlar va
bashariyat odamlaridan dilga yaqin siyratlari») asarlari o’sha zamon tarixshunoslik
ilmining yuksaklik darajasini o’zida ifoda etadi 1
. Х ulosa qilib aytadigan bo’lsak
Eng muhimi, bu davr AmirTemurdek buyuk siymoni tarix maydoniga chiqardi.
Bu zoti sharif va uning avlodlarining mislsiz sa’y-harakatlari, bunyodkorlik
faoliyati tufayli Movarounnahr va Xuroson o’lkalari ulkan o’zgarishlarga yuz tutdi.
Mo’g’ullarning bir yarim asrlik bosqini va zulmasoratidan butunlay xalos bo’lgan
ona yurtimiz qudratli saltanat darajasiga ko’tarildi. Ayni chog’da u
ijtimoiyiqtisodiy, madaniy-ma’naviy jihatlardan yuksalib, jahonga dovrug’ taratdi.
Ulug’ ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy madaniyatning
yuksak namunalari, duru javohirlari mana necha asrlardirki, jahon ahlini hayratga
solib, minnatdor avlodlar ardog’ida e’zozlanib kelmoqda.

1 Q.Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonova. – “O’zbekiston tarixi”. T:2006.
21

2.2. Ulug`bekning ― “To’rt ulus tarixi” asari tarixiy manba sifatida.
Mirzo Ulugbek iki yirik asar yozib koldirdi. Bulardan biri «Zichi Jadidi
Kuragoniy» bulib, klassik astronomiyani nazariy va amaliy masalalarini kamrab
olgan: Samarkand astronomlarining kup yillik ilmiy kuzatishlarini bayon etuvchi
kapital asar xisoblanadi. Ikkinchisi tarixiy asar mamlakatning ijtimoiy – siyosiy
tarixi kiska tarzda bayon etilgan. Asar «Ulus – i arba’yi Chingiziy»
(Chingiziylarning turt ulusi tarixi) yoki «Tarixiy– i arba ulus» (Turt ulus tarixi)
nomi bilan mashxur. 1425 yilda yozib tomomlangan. «Tarix– i arba ulus»
mukaddima va turt kismdan iborat. Muqaddima O’rta asrlar tarixchilar o’rtasida
xukm surgan an’anaga ko’ra islomiyatdan avval o’tgan paygambarlar, turklarning
afsonaviy ota – bobolari xisoblangan Yofas ibn Nux va uning farzandi Turkxon,
shuningdek , Turk – mo’g’ul qabilalari va Chingizxon ta’rifi bayon qilingan.
Birinchi qism, Ulug’ yurt, ya’ni Mo’g’liston va Shimoliy Xitoy tarixi: Ugadayxon
(1227 – 1241) davridan to
22

Ariqbugunning avlodi O’rdayxon zamonigacha yuz bergan voqealarni oz ichiga
oladi.
Ikkinchi qismda Jo’ji ulusi, ya’ni Oltin O’rda tarixi (Jo’jixon davridan to
Shoxruxning zamondosh bo’lishi Muhammadhon zamonigacha; XIII – XIV
asrlardagi tarixi talqin etilgan). Shuni xam aytish kerakki, muallif mazkur ulusda
xukmronlik qilgan xar bir xukmdor (xon) ustida qisqacha va aloxida – aloxida
to’xtalib, ularning davrida sodir bo’lgan voqealardan eng muhimlarini bayon etgan.
«Tarix – arba ulus» ning ayrim qismlari, xususan uning to’rtinchi qismi ko’p
jihatdan Sharafuddin Ali Yazdiyning «Muqaddimai Zafarnoma» siga o’xshab
ketadi, lekin «Tarix arba ulus» bir muncha to’la asar. Bundan tashqari, unda turt
ulus o’rtasidagi siyosiy munosabatlar «O’zbek» etnomining kelib chiqish vaqti
xususida xam qimmatli ma’lumotlar uchratamiz. Qisqasi, «Tarixi arba ulus» O’rta
Osiyo va Qozog’istonning XIII – XIV asrlardagi tarixini o’rganishda ayniqsa,
Chig’atoy ulusi tarixini o’rganishda muhim manbadan biri vazifasini o’tashi
mumkin 1
. Ko’rilayotgan davr ichida O’rta Osiyo xalqlari madaniy hayoti
murakkab va mashaqqatli yo’lni bosib o’tdi. O’zaro qirg`inbarot urushlar, tez-tez
bo’lib turadigan chet el bosqinchilarining talon-torojlari ba’zida xalqning asrlar
bo’yi yaralgan ma’naviy va moddiy madaniyati boyliklarini bir uyum xaroba va
kulga aylantirar, faqat mo’jiza bilan saqlanib qolgan urug`largina madaniyatning
yangi nihollarini etishtirardi. Xalqning fidoyi o’g`il-qizlari ularni sevib
parvarishlar, shogirdlar va o’rinbosarlar tayyorlashar, o’zlaridan oldin o’tgan
ajdodlarning an’analarini davom ettirar edilar. Temur o’limidan keyin ham
shunday bo’ldi. Temurning ulkan feodal davlati qilich va qalqon itoatida edi. Xalq
ommasi esa feodallarning jabr-zulmi ostida yashardi.

Temur vafotidan so’ng (5.02.1405 yil) hokimiyat uchun kurash boshlanadi
va to’rt yildan so’ng Temurning o’g`li Shohruh bu kurashda g`olib chiqadi. U otasi
idora qilgan hokimiyatni ikki qismga bo’ldi: markazi Hirotda bo’lgan, o’zi
boshqargan Xuroson davlati va markazi Samarqandda bo’lgan, o’g`li Ulug`bek
1 P.Ravshanov – Amir temur sulolasi. T.:2014.
23

boshqargan Movarounnahr davlati. Temurning nabirasi Shohruhning to’ng`ich
o’g`li Ulug`bek 1394 yil 22 martda (796 yil) Sultoniya shahrida, Shohruhning 17
yashar xotini Gavharshodbegimdan tug`ildi. Gavharshodning otasi Chig`atoy
zodagonlari vakili, Chingizxon hayotini saqlab qolgan qishloqning o’g`li
G’iyosiddin Tarxon edi. Temur vafotidan so’ng Shohruhning xotini erining
hukmronlik yillarida muhim rol o’ynadi 1
.
Yangi tug`ilgan chaqaloqqa Muhammad Tarag`ay nomi berildi. Lekin hali
Temur hayotligi davridayoq uni Ulug`bek deb atashardi. 1404 yil kuzida «Yetti
yillik» yurishdan qaytgan amir Temur o’z g`alabalariga qo’shib, 9 yoshdan 17
yoshgacha bo’lgan beshta nabirasining to’yini xam qo’shib o’tkazdi. Ular safida
o’n yoshli Ulug`bek xam bor edi. Uning qallig`i - amakisi Muhammad Sultonning
(uning sharafiga Go’ri Amir maqbarasi qurilgan) qizi Og`abegim (yoki Og`abeka)
edi, u ham keyinchalik Go’ri Amir xilxonalarining biriga dafn qilingan. Ulug`bek
15-16 yoshida, 1409 yilda otasi Shohruh tomonidan Movarounnahr hokimi etib
tayinlandi. Ikki yildan keyin 1411 yili 17 yoshli Ulug`bek shimoli-g`arbiy
Amudaryodan Sig`noqgacha, shimoli-sharqda esa Ashpara (Isfara) gacha bo’lgan
ulkan muzofotning hukmdoriga aylandi. Hokimiyat jilovi Shohrux qo’lida
bo’lsada, zamondoshlari Ulug`bekni itoatdagi shoh deb bilmasdilar.
Ulugbekning harbiy siyosati shu bilan ajralib turardiki, u doimo urush ochmas,
zaruriyat tug`ilib qolganda, jangari qo’shnilar tomonidan xavf tug`ilganida urushga
kirardi. Masalan, 1414 yilda Ulug`bek Farg`ona shahzodasi sulton Ahmadga qarshi
muvaffaqiyatli urush olib bordi. Farg`ona, keyin Koshg`ar
Movarounnahrga qo’shib olindi. Mo’g`ulistonning kuchayib borayotgan xonlari
Ulug`bekka tahdid solib turishardi. Avvaliga Ulug`bek ularni itoatda tutdi, lekin
tezda ular bo’ysunmasdan qo’ydilar. Chunonchi, 1423 yilgi yurish vaqtida
Ulug`bek Chu daryosiga etib keldi va 1425 yilning bahorida Ketmontepa jangida
uning qo’shini Sher Muhammadxon ustidan g`olib chiqdi. Boshqa boyliklar qatori
Ulug`bek ikki bo’lak nefrit - yashma toshni ham o’lja oldi. Ular shunchalik og`ir
ediki, Samarqandga yuborish uchun maxsus yuk ko’targich qilishga to’g`ri keldi.
1 A.Ahmedov – Ulug’bek hayoti va faoliyati.T:.1991.
24

Keyinchalik Ulug`bek hukmiga ko’ra ulardan Temurga qabrtoshi tayyorlandi 1
.
1425 yilgi zafarli yurish sharafiga Ulug`bek Ilon o’ti degan erdagi Jalol ota
devonidagi tog` qoyasiga bitik bitishni buyurdi. Unda shunday so’zlar yozilgan:
Ulug` tangrining qo’llab-quvvatlashi birlan ulug`sulton, jamiy podshohlar

hukmdori, tangrining erdagi soyasi, islom dinining tug`dori, din homiysi
Mug’iniddin Ulug`bek ko’rag`on, tangri oning saltanatini poydor qilsun. Jete va
Mo’g`ulistonga yurish vaqtida ushbu yerdan o’tg`on. Hijriy, 828 yil. U bizning
davrimizgacha saqlanib qolgan. Boshqa siyosatga nisbatan ham ko’proq ichki
siyosatda Ulug`bek o’zining bobosiga taassub qilardi. Agar Shohruhni
musulmonlar shohi deb atashgan bo’lsa, Ulug`bek aksincha, ruhoniylar bilan
unchalik chiqishmadi. XV asr boshlarida tuzilgan, O’rta Osiyo darveshlarining
tarixiga oid «Rashaxot aynul xayat» («Xayot bulog’i tomchilari») asarida
darveshlarning
Ulug’bekka dushmanona munosabatda bo’lishiga doir misollar ko’p uchraydi.
Xatto
Buxoro darveshlarining boshlig`i, Abdurahmon Jomiyning ma’naviy padari
Muhammad Porso ham dastavval ittifoqdosh bo’lsa-da, bora-bora shohning
nazaridan chetda qoldi.
Ulug`bek davrida O’rta Osiyo tarixini batafsil yozib chiqqan V. Bartold quyidagi
voqeani keltiradi Samarqandga Shamsiddin Muhammad ibn Muhammad al-
Jazoiriy (2 dekabr 1429 yil Sherozda vafot etgan) ruhoniylar ishlatayotgan
hadislarning chin yoki soxtaligini tekshirish uchun keladi. U bilan bahsda ishtirok
etish uchun Ulug`bek Muhammad Porsoni taklif etadi va kimning nomidan hadisni
sharhlab berishini so’raydi. Sinov Shayxulislom Isomiddin va boshqa faqih va
muhaddislar ishtirokida o’tkaziladi. Muhammad Porso tarafidan aytilgan bir necha
oyatlar ishtirok etuvchilar tomonidan shubha ostiga olinganda, Muhammad Porso
Shayxulislom kutubxonasidan Shamsiddin ham e’tirof etgan kitoblardan birini
keltirishni buyuradi. U hatto kitob qaysi javonda-yu, zarur hadis qaysi sahifada
1 A.Abdurahmonov – Ulug’bek akademiyasi. T:. 1999.
25

ekanini aytib beradi, holbuki u Shayxulislom kutubxonasida avvallari sira
bo’lmagan edi. Muhammad Porso boshqa paytlar ham o’z ilmining bilimdoni
ekanligini namoyish etgan edi. Tarixiy adabiyotlarda Ulug`bekning Xoja Ahror
bilan munosabati o’ta bahslidir.
Xoja Ahror Samarqandga 22 yoshida, 1426 yili kelgan, Ulug`bek usha paytlari 32
yoshda edi. Demak, Xoja Ahror Ulug`bekdan 10 yosh kichik bo’lgan. Xoja
Ahrorning «Ubaydullanoma» tarjimai hol kitobidan anglashiladiki, u oz fursat
Ulug`bek madrasasida o’qigan, uning ma’ruzalarini tinglagan. Madrasani bitirgach,
mudarris etib qoldirilgan. Xoja Ahrorning katta kuyovi Abdurahmon Nishopuriy
uzining nodir «Musammos» («Muloqot») asarida aytib o’tadiki, "bayram va ayyom
kunlari Ulug`bek va Xoja Ahror o’rtasida madrasada tarix, falsafa, din asoslarining
turli masalalari bo’yicha o’tkir bahslar bo’lgan. Bu bahslar olomon ko’z oldida
o’tar va muallif ta’kidlashicha, Ulug`bek va Xoja Ahrorning qizg`in bahslari
xususida guvohlik berardi.
Ulug`bek shariat doirasida fanni o’rganish va bilim olishning afzalliklari haqida
dadil fikrlar aytar, Xoja Ahror esa Islom qonunlarining asosiga amal qilishni talab
qilar, fiqh va hadis oyatlaridan ma’ruzalar o’qirdi. Bu bahslarda boshqa olimlar,
shoirlar mudarrislar, talabalar ham ishtirok etishardi. Lenin Xoja Ahror bilan
Ulug`bekning ilmiy bahslari Ulug`bek o’limiga dindorlar sababchi, degan fikrga
olib kelmasligi kerak. Ammo shuni ham aytib o’tish joizki,Ulug`bek feodal davlat
hukmdori sifatida ateizm va ijtimoiy adolat printsiplariga amal qilish g`oyalaridan
yiroq edi, u hamisha bobosi amir Temur kabi musulmon zodagonlarining tarafdori
edi. Manbalarda yozilishicha, Ulug`bek davrida alohida imtiyozlardan taniqli
shayxlar foydalanishgan. Xoja Qasan Attor, Nizomiddin Xomush (Xoja Ahrorning
asosiy ustozlaridan biri), Shayx Yoqub, Charxiy sulton Ulug`bekning alohida
ishonchiga sazovor edilar. Ulug`bek ham ruhoniylarsiz mamlakatni boshqara
olmasligini tushunardi. So’fiylik va darveshlikning g`oyaviy markazi bo’lgan
Buxoro madrasalari va xonaqohlari Ulug`bekning aloxida e’tiborida edi. U
Buxoroning marhamatiga sazovor bo’lishga urinardi. Ulug`bek hokimligining ilk
26

yillaridayoq Buxoroda Madrasa qurdira boshlagan va uni 1419 yili yakunlagan.
Buxoro ziyoratida u mana shu binoda to’xtadi va talabalar hamda hurmatli zotlarga
sovg`alar ulashib chiqdi 1
. Ulug`bekning Samarkand qurilishlarida ham
diniy muassasalar alohida o’rin tutgan. Bu qurilishlar uchun bugungi «Registon»
deb yuritiladigan bozor maydoni tanlab olingan. Abdurazzoq Samarqandiyning
fikricha, Samarqand maydonida madrasalar qurilishi 820 (1417) yilda boshlangan
bo’lib, 823 (1420) yilda tugallangan. V. V. Bartold bu ajoyib binoning me’mori
noma’lum desa-da, uzbek olimlarining bu sohadagi izlanishlari muvaffaqiyatli
tugadi. Bu madrasaning bosh me’mori Kozizoda Rumiyning shogirdi Kamoliddin
Muhandisligi aniqlandi. Bino ikki qavat va to’rt minoradan iborat bo’lib, bino
burchaklaridagi bu minoralar bo’yi
38 metrga etadi, hujralar 2 talaba uchun ikki qismga bo’lingan.
Buxoro va Samarqanddagi Ulug`bek qurdirgan madrasalar eng uzoq umr ko’rdi,
XV asrda yaratilgan boshqa madrasalarning ko’plari vayron bo’lgan. O’rta
Osiyoga 1842-1843 yillarda safar qilgan P. Xanikovning guvohlik berishicha, bu
madrasalar binolari nurab turgan. V. L. Vyatkinning yozishicha, Samarqand
madrasalari o’quv yurtlari sifatida 1927 yilgacha ishlab turgan. N. Xanikov
Ulug`bekning Buxoro madrasasi 80 xonadan iborat ekanligini, talabalar oyiga
o’rtacha 3,5 tilla pul olishlarini ezdi. Bino eshigida quyidagi bitik bor: «Utlibu-
lilma farizatun li muslimuna va muslimatin» («ilm olmoqqa intilmoq har bir
muslim va muslima uchun qarzdir») 2
.
XVI-XIX asrlar tarixchilari Mirxond, Xondamir, Davlatshoh Samarqandiy, Sayd
Roqim, Rahmatullo Vozoh, Abu Tohir Xoja Samarqandiy va boshqalar Ulug`bek
madrasalari faoliyati haqida yozganlar. O’rta Osiyolik bu tarixchilarning
ma’lumotlaridan biz Ulug`bekning o’zi falakiyotshunoslik ilmidan toliblarga dars
berganini bilib olamiz. Afsuski, rasmiy tarixshunoslik Ulug`bekning ma’lumoti

1 Muhammad Ali – Amir Temur solnomasi. T:.2008.
2 A.Abdurahmonov – Ulug’bek akademiyasi. T:. 1999.
27

xususida aniq ma’lumotlarga ega emas. Ma’lumki, Ulug`bekning birinchi
tarbiyachisi uning buvisi Saroymulkxonim edi. 1405-1411 yillarda u Amir Shoh
Malik tarbiyasida bo’ldi. «Rashohat» dan Samarqanddagi madrasaning bosh
quruvchisi amir Shoh Malik uning tarbiyachisi ekanini. bilib olamiz. 1397-1398
yillarda Ulug`bek shoir va taniqli olim, bir turkum falsafiy-axloqiy asarlar muallifi
shayx Orif Ozariy qulida Sadr qutbiddin madrasasida o’qidi. Orif Ozariy bir necha
yil davomida Ulug`bekning tarbiyachisi bo’lgan. Temurning eron va Old Osiyo
viloyatlariga qilgan 1399-1404 yilgi yurishlarida Ulug`bek Marogada (Ozarbayjon)
Nasriddin Tusiy rasadxonasining xarobalarini ziyorat qildi. Aftidan uni
falakiyotshunos Mavlono Ahmad bilan Temur xizmatida bo’lgan qozizoda Rumiy
kuzatib brogan.
Shundan boshlab qozizoda Rumiy shahzodaning doimiy ustoziga aylanadi.
Kozizoda Rumiyning shahzodaga bag`ishlangan «Matematika asoslari» kitobi
shunga guvohlik beradi. Bu kitob talabalarga matematikadan asosiy qo’llanma
sifatida XV-XIX asrlarda ham xizmat qildi. O’rta Osiyo tarixshunoslarining
yozishlaricha, Ulug`bek Madrasa mudarrisi bo’libgina qolmasdan, eng yaxshi
muallimlarni tanlashda shaxsan katnashgan.
Madrasaning birinchi domlasi faylasuf va fiqh ilmi bilimdoni Muhammad
Xavofiy edi. Madrasa ochilishi marosimida u birinchilardan bo’lib tinglovchilar
huzurida ma’ruza o’qidi. Mashhur «Aflotuni zamon» Qozizoda Rumiy madrasada
tabiiy fanlar bo’yicha etakchi mudarris edi. Vosifiyning yozishicha, Madrasa
qurilishi bitgandan so’ng Ulug`bekdan so’rashadi; «Kim madrasaning bosh
mudarrisi (rektori) bo’ladi?» Ulug`bek bu odam barcha fanlar bo’yicha komil
odam bo’lishi kerak, deb javob beradi. Ulug`bek so’zini eshitgan eski kiyimda,
g`ishtlar orasida madrasa quruvchilari bilan o’tirgan Mavlono Muhammad bu
vazifaga o’zining haqqi borligini aytadi. Mavlono Muhammad Madrasa qurilishida
qora ishchi sifatida qatnashgan (Abu Tohir Xoja Samarqandiy). Ulug`bek u bilan
suhbatlashib ko’rib tezda uning zukkoligiga amin bo’lgan. Shuning uchun Madrasa
ochilishida unga mudarris sifatida birinchi bo’lib ma’ruza qilish huquqi berildi. Bu
28

erda 90 dan ortiq olim ishtirok etgan bo’lsa-da, Muhammad Qavofiy ma’ruzasi
mazmunini Ulug`bek va Kozizodagina anglab etganlar. Ulug`bek maktabi tarixida
etakchi rolni ulkan falakiyotshunos va riyozatchi (matematik) G’iyosiddin Jamshid
bin-Ma’sud Koshoniy o’ynadi. U Ulug`bek rasadxonasining etakchi olimlaridan va
falakiyotshunoslik jihozlari haqida risola muallifi edi. Shuningdek, Ulug`bek va
qozizodaning shogirdi va izdoshi samarqandlik Alouddin ibn Muhammad Qushchi
«O’z zamonasining Ptolomeyi» edi. Nihoyat, Ulug`bek maktabi shogirdlaridan,
uning asarlari sharhchisi, qozizoda Rumiyning nevarasi Mirim Chalabiy e’tiborni
tortardi.
Ko’rinib turibdiki, Ulug`bek ma’lumoti jihatidan ustozi Qozizodadan o’zib ketdi
va atrofiga o’z davrining eng ilg`or ziyolilarini tarixchilar adabiyotshunoslar,
shoirlar, san’atshunoslar, tabiiy fanlar vakillarini to’plagan edi. Ular orasida
matematik va falakiyotchilar faxrli o’rinni eg`allardi. Ulug`bekning rahbarligi va
ishtirokida madrasada ilmiy ishlar muvaffaqiyatli rivojlandi. Quyidagi voqea
madrasada tabiiy fanlar etakchilik qilishidan dalolat beradi: Xoja Ahror haqidag`i
ma’lumotlarda yozilishicha, uning shogirdlaridan biri Abu Sayd Avbaxiy
(Bartoldda- Ubaxiy), avval Ulug`bek madrasasida o’qib, kitob ilmidan ko’ngli
qolgan. U Xoja Ahror bilan tanishgach, o’z o’rtoqlariga din ilmini o’rganish uchun
eshon huzuriga borayotganini aytib, o’z buyumlari va kitoblarini ulashib chiqadi.
«Tarixchi jahongir» kitobi muallifi Davlatshoh Samarqandiyning` yozishicha (XVI
asr boshi), Ulug`bek madrasasida yuzdan ortiq talaba o’qigan. Bu Madrasa toliblari
orasida Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Husayn Boyqaro, Mutribiy
Samarqandiy, tarixchi Sayd Roqim va boshqa ko’plab mashhur bo’lgan kishilar
bor edi. XVI asrda toliblar soni keskin ko’paydi. Shuning uchun mudarrislarning
o’zi o’ndan ortiq edi, deb xabar beradi «Abdullanoma» muallifi. Bosh
mudarris barcha Samarkand olimlarining boshlig`i hisoblanardi. XV asr o’rtalarida
Abdurahmon Jomiy bosh mudarris edi. Jamiyatning iqtisodiy tuzilishi, ya’ni bazisi
siyosiy va huquqiy qurilishni aniqlaydi. Unga jamiyat a’zolarining g`oyaviy
qarashlari ham mos keladi. Ulug`bek o’z davrining farzandi edi. Usha paytlarda
29

O’rta Osiyoda hukmronlik qilayotgan dunyoqarash- hamma tabiat va jamiyat
hodisalari Alloh irodasiga bog`liq, deb tushunilardi. Islomga qarshi chiqadigan har
qanday qarash ta’qib ostiga olinar va jazolanardi 1
.
Biz yuqorida O’rta Osiyo qomusiy olimi al Beruniyning geliotsentrik (quyosh-
markazlik) qarashlarini keltirgandik. Shubhasiz, bu qarashlar Ulug`bek va uning
maktabiga ayon edi. Lekin Beruniy juda ehtiyotkorlik bilan fikr yuritgandi. Bu
ehtiyotkorlik Ulug`bek falakiyot maktabiga ham xos edi. Bu maktab xodimlari
ilmiy ishlarining asosida geotsentrik (er-markazlik) g`oyasi bo’lsa-da, geliotsentrik
qarash ham ularga yot emas edi. Masalan, Mirim Chalabiy yozadi: «Murakkab
harakatni qiyoslasa bo’ladigan qulay nuqta olam markazi sifatida yer emas. Lekin
odatda uni shu markaz sifatida qabul qilishadi»-bu dunyoning geliotsentrik
tuzilishiga ishora edi. Ulug`bek maktabi rasman geliotsentrik sistemaga amal
qilgani davr talabi qonuniyatidan kelib chiqardi. Shuning uchun bu hol Ulug`bek
asarlarining ahamiyatiga soya sololma’tdi, garchi ularda diniy bo’yoq bo’lsa-da.
Shu bilan birga O’rta Osiyo tarixshunoslari Ulug`bekni birmuncha erkin
fikrlovchilar qatoriga kiritishadi.
Musulmonlik nuqtai nazaridan Ulug`bek benuqson hukmdor emasdi, albatta.
Lekin Bartold fikricha, o’z hukmini Alloh va uning payg`ambaridan ustun
qo’yadigan zolim shoh ham emas edi. Bu o’rinda Xondamir yozib qoldirgan bir
voqeani eslatib o’tamiz. Shohruhning poytaxti Qirotda taniqli mutasavvif shayx

Qosim Anvar yashardi (1432 yilda vafot etgan). Ulug`bek esa uning muridi edi. U
asli Ozarbayjondan. Yoshligida so’l xurufiylar harakatiga yaqin bo’lgan. U
Nuriddin Abdurahmon Jomiyning (1414-1492 yy.) ham ustozlaridan biri edi.
Abdurahmon Jomiy 1487 yilda yozgan umrnoma qasidasidan xulosa chiqarish
mumkinki, u she’riyat, grammatika, mantiq, yunon va Sharq falsafasini, tabiiy
fanlarni, matematikani, falakiyot ilmini va tarixni chuqur o’rgangan.
«Tafakkur ko’zgusi» antalogiyasi muallifi Shihran Ludiy yozishicha, Jomiy
bitgan 99 ta kitobning hammasi eron, Turkiya, Hindiston olimlari tomonidan
1 N.G’oyibov – Amir Temur davri va ma’naviyati. T:. 2001.
30

ma’qullangan. Ular bu asarlardan hech biriga e’tiroz bildirmaganlar. Yuqorida zikr
etilgan, Xondamir foydalangan qasidadan ko’rinadiki, Jomiy Samarqandda
o’qiganida Ulug`bekni yaxshi eslab qolgan. Shuning uchun Jomiy ishonchli xabar
berib aytadiki, o’zi tez-tez uchrashib turgan qosimi Anvarning«Tojdorlar islomdan
yuz o’girganlar» degan fikrida jon borga o’xshaydi. XV asr O’rta Osiyo uchun ikki
dunyoqarashning ayovsiz kurashi davri hisoblanadi. Ulardan birining vakili
Temurning nabirasi, Amir Temur davlatining sobiq poytaxti Samarqandda qirq yil
podsholik qilgan Mirzo Ulug`bek bo’lsa, ikkinchisining vakili esa uning yosh
zamondoshi, Naqshbandiylardan bo’lgan darvesh Mirzo Ulug`bek vafotidan so’ng
ikki yil o’tmayoq o’zining ulkan diniy ta’siridan foydalanib siyosiy hokimiyatni
qo’lga olgan va Temurning haqiqiy yoki uzoqroq avlodlari vositasida mamlakatni
qariyb qirq yil boshqargan Xoja Ahror edi.» Bu fikrlarda mubolaga bor, albatta.
Ulug`bek olim va mutafakkir sifatida tanilgan davrga qaytamiz. Madrasada
Ulug`bek saboq beradigan ilmlar orasida, yuqorida aytdik, falakiyot (astronomiya)
alohida o’rin egallardi. Shu bois madrasa qurilgach, to’rt yil o’tib, rasadxona
qurilishi boshlandi. Chunki 1259 yilda Nasriddin Tusiy tashabbusi bilan
Marog`ada qurilgan so’nggi musulmon rasadxonasi ham XIV asrning birinchi
yarmidayoq vayronaga aylangan edi 1
.
Abu Tohir Xoja Samarqandiy «Samariya»da bu voqealarni quyidagicha bayon
etadi: «Mirzo Ulug`bek Madrasa bunyod qilgach, to’rt yildan so’ng, qozizoda
Rumiy, mavlono g`iyosiddin Jamshid va mavlono Muiniddin Koshiy bilan
maslahatlashib, Ko’hak quyisida, Obirahmat arig`i yoqasida hashamatli rasadxona
binosini bunyod etdi. Bino atrofiga qaddi baland xujralar qurdirdi, rasadxona
atrofida esa ajoyib bog` barpo etdiki, keyinchalik ko’p vaqtini shu bog`da
o’tkazdi». Bobur ham bu haqda shunday yozadi: «Mirzo Ulug`bek Ko’hak etagida
zijlar tuzish uchun uch qavatli juda baland rasadxona binosini bunyod etdi».

1 A.Abdurahmonov – Ulug’bek akademiyasi. T:. 1999.
31

2.3. Ulug`bek davri madaniyat tarixshunosligi
Mavlono Navoiy aytganidek, Ulug`bekning avlodlari unutilib ketdi. Ularni
davrimizda kim ham eslayapti? Ulug`bek esa ilm-fanga intildi va ko’p narsaga
erishdi. Ulug`bek va uning safdoshlari ilmiy ishlarining muhim natijasi 1437 yilda
asosan tugallangan «Ziji Ko’ragoniy», ya’ni «Yangi fazoviy jadvallar» dir.
Ulug`bek hayotining so’nggi kunlariga qadar bu asar ustida ishlagan. Asar
mufassal kirish (nazariy) qism va jadvallardan iborat. Asarning birinchi qismi turli
Sharq xalqlarining yilni hisoblashi tarixiga; ikkinchi qismi emaliy fazoshunoslik
masalalariga, uchinchisi - sayyoralar nazariyasi bayoni va kichikroq to’rtinchi
qismi esa falakiyotga bag`ishlangan. «Yangi fazoviy jadvallar» yaratilishidan oldin
birinchi bo’lib Gipparx yulduzlar jadvalini tuzgan edi. Unda 1022 yulduzning
joylashgan o’rni berilgan bo’lib u, Ptolemeyning «Almajistiy» asarida berilgan. Bu
jadvallar ilmiy jihatdan qimmatli bo’lib, samoviy jismlar harakatini o’rganish
uchun ajoyib manba hisoblanadi 1
.
Gipparxdan so’ng yulduzlarning to’la jadvalini tuzgan ikkinchi fazoshunos
Ulug`bek edi. Uning jadvali ancha qimmatlidir, chunki, u yulduzlarning
Samarkand rasadxonasida aniqlangan haqiqiy joylashuviga asosan tuzilgan. U 16
asr mobaynida tuzilgan ikkinchi jiddiy jadval edi. XV asrgacha faqat ikki nafar
fazoshunos - Gipparx va Ulug`bekning yulduzlar jadvali ahamiyatini to’liq
angladilar. Ulug`bek o’limidan so’ng rasadxona o’z faoliyatini tugatdi. Uning
binosi va asbob-uskunalari vayron va talon-toroj qilindi. Olimlar esa
Samarqanddan boshqa Sharq mamlakatlariga ketishga majbur bo’ldilar.
Bino XV asrdan to XVII asr boshlarigacha qad tiklab turgan bo’lsa-da, u
faoliyatsiz edi. Biroq «Ziji Ko’ragoniy» ustidagi ishlar asosan tugagan bo’lsa-da,
Ulug`bekning izdosh shogirdlari, ayniqsa, Kozizoda Rumiy vafotidan so’ng (1437)
Ulug’bekning yordamchisiga aylangan Ali Kushchi uni to 1449 yilgacha davom
ettirdi. Buning sababi nima? Bu savolga javob ilgari ishlab chiqilgan Ulug`bek
1 A.Muhammadjonov – “ Т emur va temuriylar saltanati”. Т arixiy ocherk. Т ., 1996. 2

Q.Usmonov, M.Sodiqov, S.Burxonova. – “O’zbekiston tarixi”. T:2006.
32

munajjimlik maktabining 30 yillik ilmiy dasturini amalga oshirilishi zaruriyati
bilan bog`liq. Ulugbek shogirdi Ali qushchiga bu dasturni bajarish ustida ishni
davom ettirishga ruxsat bergan edi. Aynan ana shu davrda Ali qushchining
tashkilotchilik qobiliyati kuchli namoyon bo’ladi. Uning falakiyot va matematika
sohasidagi ilmiy bilimlari keyinroq zamondoshlari tomonidan to’la tan olindi.
Faqat ustozining bevaqt o’limi Ali qushchini Turkiyaga ketishga majbur qildi 2
.
Uning xizmati bilan «Ziji Ko’ragoniy» va boshqa ko’plab qimmatli qo’lyozmalar
saqlanib qolingan. Ularning bir qismi yo’qolgan, boshqa qismi johil kuchlar
tomonidan yo’q qilingan. qo’lyozmalarning ozroq qismigina jahon kutubxonalarida
saqlanmoqda. Ali qushchining «Arifmetika bo’yicha risola» asari

shular jumlasiga kiradi. U fors tilida bo’lib, London kutubxonasi va Uzbekistan
jumhuriyati FA Sharqshunoslik ilmgohida saqlanmoqda. «Fazoshunoslik risolasi»
ham shu ilmgohdadir. Bu asar 1975 yilda Toshkentda uzbek tilida nashr etilgan.
Ali qushchi Istambulga kelgach, «Fazoshunoslik risolasi»ni- forsiydan arab tiliga
o’girib, turk sultoni Muhammad II ga tortiq qiladi. Bundan tashqari, u hozirda Ayo
Sofiya, Parij va Istambul kutubxonalarida saqlanayotgan «Fatxiya» asarini ezdi.
Ali qushchi 1474 yilda Isgambulda vafot etgan. Ulug`bekning yulduzlar jadvali
birinchi marta 1665 yili Oksfordda angliyalik T. Xayd, keyinchalik, 1767 yili G.
Shakre,1843 yili F. Bayl tomonidan nashr etilgan.
Frantsuz «sharqshunosi Sedillot T. Xayd nashrini qayta ko’chirib,
Ulug`bekning kirish so’zini va jadvallarini frantsuz tiliga o’girdi hamda 1853 yili
Parijda nashr qildi. Nihoyat, 1917 yilda «Ziji Ko’ragoniy» AKShda nashr etildi.
Bundan tashqari, Ulug`bek «Ziji» va Nasriddin Tusiyning jo’g`rofiy jadvallari
1652 yili Londonda birinchi bor nashr etilgan. Bu ma’lumotlar bizga «Mirzo
Ulug`bek- asrlar qa’rini yorib o’tib kelayotgan nur» deyish imkoyaini beradi. 1
G`arbiy Ovrupo olimlari XII asrga kelibgina Ulug`bekning ilmiy merosi xususida
Sh. Grive (1648), T. Xayd (1665), Yan Gaveliy (1690) asarlari orqali xabardor
bo’lishdi. Bu davrga kelib Samarkand rasadxonasi butunlay yo’q bo’lib ketgan edi.
33

Shunday qilib, XV asrda O’rta Osiyoda tarixiy ilmlar ham yaxshi rivojlandi. Bu
erda Qofiz Abru, Abdurazzoq Samarkandiy, Mirxond, Xondamir, Isfizoriy,
Davlatshoh Samarqandiy va boshqa tarixchilar yashab, ijod qildilar. Ularning
asarlari O’rta Osiyo tarixchiligining qimmatli manbalaridir 1
.
Masalan, Qofiz Abruning «Zubdat-ut-tavorix» («Iilnomalar qaymog`i») asarida
1427 yilgacha bo’lgan tarixiy vokealar bayon qilinadi. Abdurazzoq Samarqandiy
(1482 yilda vafot etgan) esa «Matla-us-sa’dayn majma - ul bahrayn» («Ikki baxtli
yulduzning chiqishi va ikki dengizning qo’shilish joyi») asarida 1471 yilgacha
bo’lgan voqealarni tasvirlaydi. Bu kitob xulagular avlodidan bo’lgan Abu Sayd
tavalludidan to temuriylar sulolasi vakili Abu Saidgacha bo’lgan davrning
(1304-1469 y.) tarixiy voqealarini o’z ichiga oladi. Mirxond (1498 yilda vafot
etgan)
«Ravzat-us-safo» («Tozalik bog`i») va uning nabirasi Xondamir «Qabib-us-siyor»
asarlari Sulton Qusayn podsholigi davri tarixiga bag`ishlanadi. Isfizoriy 1491 yili
Qirot tarixini ezdi. Davlatshoh Samarqandiy esa «Tazkirat ush-shuaro» asarini
Alisher Navoiyga bag`ishladi.
Bu asarda yuzdan ortiq shoirlar to’g`risidagi mufassal ma’lumotlar jamlangan.
O’rta Osiyo xalqlarining XIV-XV asr tarixini o’rganish davomida rasadxona
qoldiqlari, o’sha davrning Samarqand va Buxorodagi ajoyib me’morchilik
yodgorliklari jahon jamoatchiligi e’tiborini o’ziga qaratib keldi va bu qiziqish
tobora kuchaymoqda. V. L. Vyatkin, V. V. Bartold, T. N. KoriNiyoziy va

boshqalarning bevosita Ulug`bek davri tarixini o’rganish bo’yicha eng muhim
asarlari, ishlari bilan tanishtirishni xohlardik. Biz yuqorida Samarqand
rasadxonasining o’rni, mavqei va ahamiyati xususidagi tarixiy manbalarni aytib
o’tdik, 1908 yili V. L. Vyatkin XVII asr o’rtalariga mansub bir vaqf hujjatini
o’rganayotganida hozirgacha Obirahmat arig`i va Naqshi Jahon degan joy nomlari
bilan ma’lum bo’lgan «tole rasad» ning aniq chegaralariii topdi. Qujjat
rasadxonaning o’rni haqida shu qadar aniq va tushunarli ma’lumotlar berardiki,
1 F.Qosimov – “ Т emuriylar davrida Buxoro”. B:. 1996,
34

unda aytilgan tepalikni topish hech ham qiyin emasdi.» Ulug`bek rasadxonasidagi
1908-
1909 yilgi qazish ishlari natijalari haqida V. L. Vyatkin O’rta va Sharqiy Osiyoni
tarixiy arxeologiya, lingvistika va etnografiya jihatdan o’rganish Rus qo’mitasida
hisobot berdi.
1909 yilgi qazish ishlarining birinchi kunlarida V. L. Vyatkin bir g`isht
qalinligida, balandligi ikki metr atrofida bo’lgan aylana devor va uchta parallel
joylashgan, ikkita g`isht to’siq bilan ajratilgan, keskin pastga, binoning tashqi
qatlamida qazilgak chuqurga tushadigan zinalarni topdi. Zinalarni tozalab, ocha
borib arxeolog rasadxonaning asosiy falakiyotshunoslik uskunasi - ulkan
kvadrantning bir qismini topdi. Keyingi tadqiqotlar rasadxona binosining diametri
48 metr bo’lgan aylana shaklida bo’lganini ko’rsatdi, meridian bo’yi radiusi esa
40,212 metr ekanligi aniqlandi. V. L. Vyatkinning bu yutug`i shubhasiz,
jahonshumul ahamiyatga ega bo’ldi.
Akademik Bartoldning aytishicha, Ulug`bek shaxsi hamda uning Samarqand
rasadxonasi faoliyati mavzui sharqshunos sifatida e’tiborini tortdi. Bu qazish
ishlari unga birinchi bo’lib «Ulug`bek va uning davri» asarini yozish imkonini
berdi. Bu asar 1915 yil yozilib, 1918 yili e’lon qilindi. «Ulug`bek va uning
davri»ni «Turkiston mo’g`ullar bosqini davrida» asarining davomi desak ham
bo’ladi. Bu asarning mazmuni nomiga qaraganda xronologik jihatdan ancha keng.
V. V. Bartold dastlabki ikki bobda Chig`atoy davlati va Temur davlatining qisqa
tavsifini keltiradi.
Ulug`bekning bolalik va o’smirlik davri haqida ma’lumotlar kamligini e’tiborga
olib, u bo’lajak O’rta Osiyo hukmdori va jahonga mashhur olim Ulug`bekning
o’sha davrlar hayotiga oid deyarli barcha manbalarni o’rganib chiqadi.
«Ulug`bek va uning davri»ning to’rtinchi va beshinchi boblari
Movarounnahr hukmdorining ichki va tashqi siyosatiga bag`ishlangan. Va nihoyat,
oltinchi bob Ulug`bekning shaxsiy hayoti va,ilmiy mashg`ulotlariga bag`ishlangan.
Bartold asaridagi eng yaxshi sahifalardan biri - Ulug`bek hayotining so’nggi
35

yillaridan boshlab, 40 yil davomida O’rta Osiyo siyosiy hayoti markazida turgan
«qishloqi shayx» ga ilk bor tavsif berilgan joy. Akademik Bartold Xoja Ahrorni
xalq himoyachisi deb hisoblaydi. Bundan tashqari o’sha davr ijtimoiy-iqtisodiy
hayotining bir necha juda muhim tomonlari ham muallif e’tiboridan chetda qolgan.
V. V. Bartold fan taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatgan, 1259 yilda qurilib
Gozonxon nazaridan o’tkazilgan, 1300 yillarda ham ishlab turgan Nasriddin
Tusiyning Marog`i rasadxonasi haqida hech narsa demaydi. «Ulug`bek va uning
davri» asari haqida V.
V. Bartold «hali bor manbalardan to’laroq foydalanmadim, asar kamchiliklarini
keyinroq qisman tuzatdim» deb yozgan bo’lsa-da, bu asar bugungi kunda ham o’z
ahamiyatini yo’qotmagan asardir. Bu davrning Bartold o’rganmagan .tomonlarini
boshqa tadqiqotchilar o’rganishdi.
Jumladan ko’p vaqtlar Samarqand rasadxonasi tarixini tadqiq etgan V. P.
Qeglov Ovrupo manbalariga asoslanib, «Ulug`bek jahon faniga ulkan hissa
qo’shgan olim» mavzuida ilmiy asar yozadi. Keyingi yili M. E. Massonning
«Ulug`bek rasadxonasi» risolasi nashr etildi, unda muallif O’rta Sharq
fazoshunoslik fani taraqqiyoti haqida qiziqarli hikoya qiladi. Ulug`bek va uning
maktabi ilmiy merosini o’rganishda Ulug`bek boshliq samarqandlik olimlarning
ilmiy dasturi haqidagi taxminni birinchi bo’lib ilgari surgan G. Jalolovning xizmati
ham katta.
O’rta asrlarda O’rta Osiyo olimlarining falakiyot fani taraqqiyotiga qo’shgan
hissalari ulkandir 1
.
O’zbek olimi T. N. Kori-Niyoziyning falakiyot ilmiga bag`ishlangan asarlarining
uzbek va rus tillarida nashr etilganligi fikrimizga dalildir. T. N.
KoriNiyoziyning SSSR Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan «Ulug`bekning
falakiyot maktabi» kitobi temuriylar davri tarixiga oid g`oyat qimmatli asardir.
Undan o’quvchi V. L. Vyat’kinning 1914 yili qazish ishlarini boshlagani-yu,
mablag` yo’qligi sababli ishning to’xtab qolganligini bilib oladi. 1941 yili Navoiy
1 A.Ahmedov – Ulug’bek hayoti va faoliyati.T:.1991.
2
Muhammad Ali – Amir Temur solnomasi. T:.2008.
36

davrini o’rganish munosabati bilan Navoiy qo’mitasi (M. E. Masson, N. A.
Suxarev) yana rasadxonada qazish ishlarini davom ettirdi. Biroq, Ulug` Vatan
urushi boshlanib qolib, bu ishlar to’xtatildi. 1948 yilga kelibgina bu ish bilan tarix
va arxeologiya ilmgohi V. A. Shishkin boshchiligida yana shug`ullana boshladi.
A. Navoiy tug`ilgan kunning 500 yilligi munosabati bilam 1941 yilning iyunida T.
N. Kori-Niyoziy rahbarligida, temuriylarning Go’ri Amir maqbarasidagi qabrlarni
o’rganish maqsadida, Samarqandga ekspeditsiya uyushtiriladi. Komissiya qabrni
1941 yilning 18 iyunida ochdi. Kori-Niyoziyning axborotiga qaraganda qabr
toshida professor A. A. Semyonov o’qigan quyidagi yozuv bor ekan. «Bu nur
taratuvchi qabr, bu sultoni shahidning sharafli joyi, bu muattar bog`, jannatiy
kishilarning, davlat-panohning so’nggi osoyishtaligi joyi, ilm-ma’rifat homiysi,
tinchlik va din madadkori Sulton Ulug`bek (Alloh uning qabri-ni doimo yoritib
tursin), 796 yilda Sultoniyada tavallud topdi, 810 yilning zulhija oyida esa
Madinatus salom - Samarqandda oliy hukmdor bo’ldi 2
. Allohning irodasiga
bo’ysunib, har bir banda o’ziga belgilangan muddat sari suzib boraveradi: Uning
umri nihoyasiga etganda, taqdir belgilagan muddat chegarasiga kelganda o’g`li
unga

nisbatan shafqatsizlik qildi - qilich tig`idan o’tkazdi, oqibatda u azobli o’lim topib,
hamma guyohlarini kechirguvchi egasining shafqatli dargohiga yo’l oldi. 853 hijriy
yilining ramazon oyi, 10 kuni.» Bu komissiya Ulug`bek o’limining hakiqiy
sababini ham aniqladi, Ulug`bek o’limining so’nggi daqiqalari haqida Abdullatif
roziligi bilan Ulug`bekka hamroh bo’lib, Makkaga yo’l olgan Xoja Muhammad
Xisravning ogzidan tarixchi Mirxond yozib olgan mufassal hikoyasi bor.
Mirxondning yozishicha 1449 yilning oktabrida Ulug`bek bir necha mahramlari
bilan Samarqanddan otda chiqib ketadi. Ular hali otlarini charchatib
ulgurmasdanoq,- yozadi Mirxond,- ularni qandaydir chopar quvib etadi va
Ulug`bekning uzoq safariga jihozlar hozirlash uchun qo’shni qishloqqa kirib o’tish
37

haqidagi farmonni etkazadi. qishloqqa etib kelgach, Ulug`bek va hamrohlari
xonadonlardan biriga joylashadilar. Sovuq oqshom edi. Shu erga etib kelguncha
Ulug`bek quvnoq, har narsa to’g`risida suhbatlashib kelgandi. Biroq uning
buyrug`i bilan navkarlar yoqqan olovdan bir uchqun sachrab Ulug`bekning to’niga
yopishdi va kuydirdi. Ulug`bek unga qarab: «Sen ham bildingmi?» dedi.
Ulug`bekning xayollari noxush tomonga o’zgardi. Xoja Muhammad Xisrav esa uni
ovutishga urina boshladi. Shu payt uyga Abbos hamrohi bilan kirdi. Ulug`bek
Abbosni ko’rib unga tashlandi va mushti bilan uning ko’kragiga urdi. Abbosning
hamrohi Ulug`bekni ushlab qoldi va Abbos Ulug`bekning qo’lini ip bilan chandib,
o’limi oldidan tavba qilishni bugordi.
Barcha kuzatuvchilar burchak-burchakka tiqilib olishgandi. Abbos
Ulug`bekni yonayotgan chiroq oldida cho’kkalatdi-da, qilichni bir sermashda uni
o’ldirdi. Xoja va navkarlar Samarqandga qaytishdi. Shunday qilib, Ulug`bek 1449
yilning 27 oktabrida 56 yoshida xoinona o’ldirildi. T. N. Kori-Niyoziyning
guvohlik berishicha, haqiqatan ham Ulug`bek qabri ochib ko’rilganda uning boshi
g`arb tomonga sal surilib, tepaga qaratib qo’yilgan bo’lib, uchta bo’yin umurtqasi
bosh suyagidan uzilmagan holda edi. Oxirgi umurtqada o’tkir kesuvchi qurolning
aniq izlari bor edi. Suyaklarning qo’l qismi bir necha qavat mato qoldiqlari bilan
qoplangan edi. T. N. Qori-Niyoziy fikricha, bular yopilgan mato qoldiqlari.
Bizningcha esa Ulugbekning kiyimlari qoldig`i. Xoja Muhammad Xisrav va
Ulug`bekka hamroh bo’lgan boshqa kishilar uning tanasini olishganmi, yo’qmi, u
qachon va kim tomonidan dafn etilgan, kabi savollarga hali to’la javob yo’q.
Davlatshohning so’zlariga qaraganda Ulug`bek «Siyob» («qora suv») bo’yicha 853
yil ramazon oyining 8 kunida (25 oktabr’) o’ldirilgan. Abbos Ulug`bekni
o’ldirgach, uzoq vaqtlardan beri temuriylar taxtini egallashga intilib yurgan
Abdullatif taxtga da’vogar bo’lib qolishi mumkin bo’lgan ukasi Abdulazizni ham
halok etdi. Abdullatifni ba’zi musulmon dindorlari vakillari va darveshlar
jamiyatining rahbarlari qo’llab-quvvatlashdi. Biroq hokimiyat uchun o’zaro kurash
va dindorlarning mamlakat hayotiga faol aralashuvi oxir-oqibatda fitnaga olib
38

keldi. 1450 yilning 8 may - juma kunida Abdullatif fitna qurboni bo’ldi va taxtga
temuriylarning boshqa biri Mirzo Abdulla o’tkazildi. U Ulug`bek hukmdorligi
oxirida vafot etgan Isomiddinning o’g`li va vorisi edi. Bu shayx sulton
Ulug`bekning tarafdori bo’lib, u 1434 yili Qirotga safarida Ulug`bekka hamroh
ham bo’lgan edi. O’rta Osiyo tarixchiligi ma’lumotlariga qaraganda,
Abdullatifning qattiqqo’l boshqaruvidan so’ng Abdulla davrida samarqandliklar
uchun Ulugbek boshqargan davrdagi kabi biroz engil davrlar ham qaytdi. Shuning
uchun ham akademik
Bartoldning fikricha, aynan Abdulla davrida Ulug`bek tanasining qoldiqlari Go’ri
Amirga o’tkazilgan va uning buyrug`i bilan yuqorida keltirilgan padarkush
Abdullatifning nomi qoralab yodlangan qabrtosh so’zlari yozilgan.
Komissiya hujjatlarining guvohlik berishicha, 1941 yilda Ulug`bek qabri
ochilganda uning shahid sifatida, halok bo’lgan joyidagi kiyimida dafn etilgani
ko’rilgan. Qori-Niyoziyning guvohlik berishicha uning boshi shamshirning bir
zarbi bilan gavdadan uzilgan. XV asrning 50-60-yillarida tarix, adabiyot va fanning
turli sohalari rivoji ruhoniylar ta’siri va darveshlikning kuchayishi bilan almashdi.
Nafaqat Samarkand va Buxoro, balki butun O’rta Osiyo Sharqning iktisodiy va
ilmiy markazi sifatidagi ahamiyatini yo’krta boshladi. Ishonch bilan aytish
mumkinki, Ulug`bek davridagi 40 yillik madaniy va ilmiy yuksalish, XV asr O’rta
Osiyoning eng reaksion va zolim kishilaridan biri yirik feodal Xoja Ahrornin kirq
yillik hukmronligi bilan almashindi. Fikrimizning dalili sifatida quyidagi
ma’lumotlarni keltiramiz: Ulug`bek davrining yirik shayxlaridan Samarqandda
Muhammad Porso
(A. Jomiyning ma’naviy ustozi), Buxoroda Qasan Attor, Badahshon va
So’g`diyonada Yoqub Charxiy bor edi. Keyingi ikkovi Abu Sayd (1451-
1469) va uning o’g`li Sulton Ahmad (14691494 y.) hukmdorligi davrida O’rta
Osiyo madaniy hayotida katta urin tutgan Ubaydulloh Xoja Ahrorning ustozlari
edilar. 2. Abdurahmon Jomiyning aytishicha,
39

Xoja Ahrorning O’rta Osiyoning viloyatlarida 1300 tagacha, ba’zilari 3000 jarib
erlari bor edi. Xoja Ahrorning faqatgina Samarkand viloyatidagi erlaridan xazinaga
to’laydigan ushri (hosilning 0,i foizi hajmida to’lanadigan soliq) 80 ming man,
ya’ni, bir manga 20 kilogramm don hisoblasak, 1600 tonna bug`doyga teng edi. Bu
1300 er maydonidan har bir boshqaruvchi 10-30 ming botmon (200-800 tonna) don
to’plardi, «Musammos» manbaida yozilishicha, bir kuni Xoja Ahrorning uyida
barcha boshharuvchilari hisob berishga yig`ilishgan. Ma’lum bo’ldiki, ular o’z qo’l
ostidagilardan 10.000 mandan ko’p daromad yig`ishibdi. Xoja Ahrorga
bo’ysunuvchi boylar Sharqiy Turkiston, Xuroson va Yahin Sharq mamla-katlari
bilan savdo aloqalarini o’rnatishgan edi.
Ba’zan undan moliyaviy yordam so’rab Movarounnahr hukmdorlari, hatto, Abu
Sayd kabi yirik hukmdorlar ham murojaat etishardi.’Abu Sayd din arboblari,
ayniksa Xoja Ahror bilan mustahkam aloqa bog`lagan edi. Xoja Ahror ruhan
kuchli shaxs bo’lib, o’z suhbatdoshi irodasini buka olar va boshqara bilardi.
«Rashoxotiaynul-hayot» muallifi Qusayn Voiz Koshifiyning o’g`li Ali Safiy
shunday voqeani bayon etadi. Bir kuni Ali qushchi to’qqiz nafar shogirdlari
hamrohligida Xoja Ahror huzuriga keldi. Xoja Ahror ularni ko’rib, «Ana it
to’qqizta kuchukvachchani ergashtirib kelyapti», dedi. Shundan so’ng kitobda
yozilishicha,
Ali qushchi oldin Ozarbayjon, so’ng Istambulga ketishga majbur bo’ladi. U
Samarqanddan o’zi bilan ko’plab qo’lyozmalar, jumladan Ulug`bekning
fazoshunoslik jadvallariga «so’z boshi» sini ham olib ketadi.

40

Xulosa
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2018 - yil 15 iyun kuni O zbekistonʻ
Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tashrif buyurib, uning
poydevoriga tamal toshi qo ygan edi. Bugungi kunda bino konstruksiyalari qad
ʻ
ko tarib, qurilish ishlari jadal davom etmoqda. Davlatimiz rahbari milliy-diniy
ʻ
qadriyatlarimizni tiklash, buyuk ajdodlarimizning islom rivojiga qo shgan ulkan
ʻ
hissasini targ ib etishga alohida e tibor qaratmoqda
ʻ ʼ 1
. Umuman, Mirzo
Ulug`bekning bu asari unda ilmiy kuzatishlar asosida ishlab chiqib keltirilgan
astronomik jadvallar o’zlarining ilmiy aniqliklari bir necha yuz yil davomida
sharqu g`arb olimlarini hayratga solib, astronomiya ilmida dasturulamal vazifasini
o’tab keldi. Sobiq Sovet davrida Mizro Ulug`bek va uning davri, uning astronomik
ilmiy maktabi yuzasidan ma’lum kamchilik va cheklanganliklar bilan yozilgan.
1 Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2018 - yil 15 iyun kuni O zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan
ʻ
hududga tashrifdan.
41

Sharqshunos B.A.Bartoldning «Ulug`bek va uning zamonasi» (1918y) hamda
akad. Т .N.Qori-Niyoziyning
«Ulug`bekning astronomiya maktabi» (1950) monografiyalari yaratildi. Lekin
marhum akademik I.M.Mo’minov qayd qilib o’tganlaridek, O’zbekiston
mustaqillikka erishgungacha, Mirzo Ulug`bekning bu asari, uning astronomik
maktabi, ilmiy merosi xaqida «biror jiddiy monografik asar» vujudga kelmadi.
Х ulosa qilib shuni aytish mumkinki, hamma tabiatshunoslar singari Mirzo
Ulug`bek ham o’z dunyoqarashiga ko’ra, moddiy dunyoning inson ongidan
tashqari va mustaqil mavjudligini, tabiat hodisalarining va butun koinotning,
shubhasiz, o’z qonunlari va qonuniyatlari asosida harakatlanishi va mavjudligini,
shu bilan birga tabiat va jamiyat hodisalarining o’zaro aloqadorligi, ular haqidagi
bilimlar kishilik jamiyatini rivojlantirish yo’lida xizmat qilish zarurligini tushunib
yetgan donishmand mutafakkirdir. Mirzo Ulug`bek va u asos solgan astronomik
maktabning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlarini chuqurroq o’rganish va
tushunishga uning sodiq shogirdi Ali Qushchining qarashlari va astronomiyaga oid
yozgan asarlari g`oyat qimmatli ahamiyatga ega. Qiyin va murakkab, ziddiyatli
sharoitda yashagan Ulug`bek mamlakatning siyosiy va iqtisodiy hayotini
boshqarish bilan bir qatorda ilmiy ijod bilan shug`ullangan. Olimlarga
rahbarlik qilgan. O’z ustida tinmay ishlagan, ijod qilgan. Ilmiyfalsafiy tafakkurni
rivojlantirgan. U o’z faoliyatida falsafa, tarix, mantiq, astronomiya, matematika,
tabiatshunoslik va huquq bilimlari bilan shug`ullanib asarlar yozgan. Yunon
olimlaridan Aflotun, Arastu, Ptolomey asarlari bilan tanishgan. Ulug`bek o’tmish
ajdodlardan, xususan, O’rta Osiyo olimlaridan qolgan madaniy meros, falsafiy
qarashlardan o’z ijodida unumli foydalangan. Uning falsafasida aql-zakovatni
jangu-jadallarga, yurt olish, boylik orttirishga emas, adolat bilan hukm surish,
mamlakatni obod qilish, adabiyot, ilm-fanni rivojlantirish

markaziy o’rinni egallaydi.
42

Ulug`bek o’z atrofiga o’z davrining «Aflotuni» deb nom qozongan mashhur
matematik, astronom Qozizoda Rumiy va taniqli olimlar Ali Qushchi, Mansur
Koshiy, Ali ibn Muhammad Birjandiy, Miram Chalabiy, G`iyosiddin Jamshid,
Muhammad ibn Umar Chag`niniy kabilarni to’plagan. Ulug`bek shu olimlar
ishtirokida kengashlar o’tkazib matematika, astronomiya, geometriya fanlari
yuzasidan tadqiqotlar olib borgan. Obi rahmat soyi yoqasida rasadxona qurdirgan.
Ko’rinib turibdiki, u tabiat muammolarini yechish bilan birga diniy e’tiqoddan voz
kechmagan. Uning falsafasida moddiylik va ma’naviylik mujassam edi. Ulug`bek
1437 yilda «Ziji Ko’ragoniy» risolasini yozib tugatgan. Uning asari hozirgacha
olimlar qo’lidan tushmaydi.
O’z rasadxonasida ijod qilib, 1018 ta yulduzning muvozanatini aniqlagan. «Ziji
Ko’ragoniy» asari nazariy-kirish qism va to’rtta katta bobdan iborat. Birinchi
bobida muallif xitoylar, hindlar, greklar, eroniylar va boshqa xalqlarning
kalendarlari bilan tanishib, o’z fikrlarini bildiradi. Ikkinchi bobda esa amaliy
astronomiya, uchinchi bobda sayyoralar nazariyasi va to’rtinchi bobda astrologiya
haqida o’z fikrlarini bildiradi. Uzoq yillar kuzatish va ilmiy tekshirishlar natijasida
Ulug`bek fazodagi sir-asrorlarni ijod qilishda, yil, hafta va kecha-kunduzlarni
belgilashda ulkan yutuqlarga erishadi.
O’zidan oldin o’tgan Erotosfen, Gipparx, Ptolomey, Batonniy, ibn Yunus,
Nosiriddin Т usiy va boshqa astronomlarning bu sohadagi yutuqlarini orqada
qoldirgan edi. «Ziji Ko’ragoniy» asaridan tashqari, Ulug`bek, «Bir darajaning
sinusini aniqlash haqida risola», «Risola-dar ilmu musiqa» asarlarini ham yozib
qoldirgan. Ulug`bek ijodi dunyoviy falsafa bo’lib, jahon tabiatshunosligi, ijtimoiy
fanlarini rivojlantirishda muhim hissadir. Ulug`bek jahonda teleskopgacha bo’lgan
astronomiyaning buyuk olimi, ko’p nazariy kashfiyotlar qilgan. Gap shundaki,
ularning hammasi ilmiy kuzatishdan, ilmiy eksperimentdan boshlangan. Kuzatish
deganda, oddiy ko’z bilan yoki mikroskop va texnika bilan tabiiy yoki jamoa
jarayonlarini ko’rib borish tushunilishi mumkin. Lekin, laboratoriya yoki
observatoriya sharoitidagi kuzatish – bu eksperimentdir.
43

Ulug`bek Quyosh, planetalar, yulduzlarni o’zi qurdirgan Samarqand astronomiya
observatoriyasidagi o’sha zamon ilmiy asboblari yordamida olib bordi. Qozizoda
Rumiy, G`iyosiddin al-Koshiy, Ali Qushchi va boshqa taniqli astronomlar hamda
shogirdlar bu ishlarni tadrijiy ravishda bajardilar. Ulug`bek ilmiy ijodining o’ziga
xos xususiyati shundan iboratki, u ilmiy ishlarini voqealarni kuzatishdangina emas,
balki oldin o’tgan olimlarning kuzatish natijalarini o’rganib ularni tanqid qilishdan
boshladi. Bor kuzatuv xulosalarini to’qqa va puchga ajrata oldi. Uning yana bir
xususiyati shuki, osmon jismlarini kuzatish uchun observatoriya qurish zarurligini
payqab, uning konstruksiyasini fikran eksperiment yordamida aniqladi, osmon
meridiani va quyosh ekliptikasi o’rinlarini aniqladi, koordinata sistemasi barcha
elementlarini fikran va amalda o’rnatdi. Observatoriya ishga tushdi.
Shunday qilib, Ulug`bek astronomik ilmiy maktabining erishgan tabiiy-ilmiy va
falsafiy qarashlari Ali Qushchidan keyin Markaziy Osiyodan tashqarida Ҳ indiston,
Eron, Т urkiyada, G`arbiy Yevropada esa XVI asrdan boshlab davom ettiriladi va
rivojlantiriladi. 56 Mustaqillikka erishganimizdan keyin 1994 yilda Prezidentimiz
I.Karimov farmoni bilan Mirzo Ulug`bek tavaludining 600 yilligi o’tkazilib,
mamlakatimizda va xorijda YuNESKO qarori asosida Parijda ilmiy
konferensiyalar bo’lib o’tdi va shundan boshlab Mirzo Ulug`bekning tabiiy ilmiy
va falsafiy qarashlarini haqiqiy ilmiy o’rganish boshlandi. Mirzo Ulug`bek ilmiy
kuzatishlar olib borish va madrasada falakkiyot ilmidan va’z aytish bilan birga
madaniy-maishiy ishlarga ham jiddiy e’tibor bergan. O’nlab madrasa, xonaqoh,
masjid, karvonsaroylar qurdirgan. Oldinroq boshlangan Bibixonim masjidi, Go’ri
amir maqbarasi, Shohi zinda ansamblining qurilishini nihoyasiga yetkazgan.
Ulug`bek haqida yuzlab asarlar mavjudki, ularda u donishmand faylasuf, adolatli
sulton, ijodkor ustoz sifatida madh etiladi. Alisher Navoiyning «Farhod va
Shirin» dostonida «Ulug`bek madhiyasi» degan maxsus bob mavjud. Т arix
millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk ajdodlarimizning
ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi fuqarolik ongini
shakllantirmoqda. Ahloqiy tarbiya va ibrat manbaiga aylanmoqda» 1 .
44

Prezidentimiz Islom Abdug`aniyevich Karimov aytgsnidek buyuk ajdodlarimiz
tarixini o’rganish,
ular qoldirib ketgan buyuk tarixiy merosdan faxrlanish O’zbekistonda yashayotgan
ahr bir fuqaroning burchidir.
Ulug`bek davri madaniy tarixshunosligini o’rganar ekanmiz, buyuk bobomiz
davlat arbobi, tarixchi, astronom olim Mirzo Ulug`bek tarixshunosligi tarixchi
olimlar tomonidan atroflicha yoritilganligini ko’rishimiz mumkin. Mirzo
Ulug`bekning o’zi tomonidan yaratilgan ―To’rt ulus tarixi asari bugungi kunda‖
biz uchun buyuk bir tarixiy manba sifatida qancha qadirlasak arziydi. Bugun jahon
hamjamiyati Mirzo Ulug`bek yaratib ketgan buyuk madaniyatini o’rganar ekan
barcha millat vakillari olimlar bobomiz Mirzo Ulug`bekka uning salohiyatiga
bilimiga tan bermay iloji yo’q.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev. Sh. M – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt tarqqiyoti va xalq faravonligining garovi. T:. 2016.
2. Karimov. I. A - O’zbekiston XXI asr bo’sag`asida, xafvsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -Т. «O’zbekiston», 1997 3.
Karimov. I. A - Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T. ―Sharq. 1998
4. Ahmedov. A – Ulug’bek hayoti va faoliyati.T:.1991.
5. Abdurahmonov. A – Ulug’bek akademiyasi. T:. 1999.
6. Ahmedov.B - Amir Т emur. Т arixiy roman. Т., 1995
7. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Т ., 1997
8. Ahmedov.B - Ulug`bek (Esse). Т., 1989
45

9. Muhammadjonov.A - Т emur va temuriylar saltanati. Тarixiy ocherk. Т., 1996
10. Shalotonin.B - Gorod na beregu Zarafshana. «Qizilqum», 1999
11. Qosimov. F - Т emuriylar davrida Buxoro. Buxoro, 1996
12. Mirzo Ulug`bek. Т o’rt ulus tarixi. Т., «Cho’lpon» nashriyoti, 1993
13. Saidqulov. T. S ― O’rta Osiyo tarixining tarixshunosligidan lavhalar ,‖
Toshkent ― O’qituvchi nashriyoti 1993.
‖
14. Ahmedov. B – O’zbekiston tarixi manbalari. (Qadimgi zamon va o’rta asrlar)
T. «O’qituvchi» 2001 y.
15. Nizomiddin Shomiy. «Zafarnoma» T. 1996 y.
16 .Usmonov, Sodiqov.M, Burxonova. S - O’zbekiston tarixi. T:2006 yil
46

“TARIXI ARBA ULUS” ASARI TARIXIY MANBA SIFATIDA

Sotib olish