Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	59.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

825 Sotish

Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi

Sotib olish

Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi .
Mundarija:
Kirish ....................................................................................................................................................... 2
I.Bob..Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi . ....................................................................................... 6
1.1.Toponimikaning mohiyati va terminologik tushunchalar xususida ................................................... 6
1.2. "BOBURNOMA"da joy nomlari toponimikasi ................................................................................. 12
II.Bob.Surxon vohasi va Termizning tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi .......................................... 16
2.1.Surxon vohasining tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi. ............................................................. 16
2.2.Termiz shahrining nomi va uning kelib chiqishi .............................................................................. 25
Xulosa ................................................................................................................................................... 31
Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................................................... 34
1

Kirish
Mavzuning dolzarlbigi: Ma’lumki, joy nomlari hududning
o‘tmishdagi tabiiy sharoiti, relyefi, o‘simlik va hayvonot olami, qazilma
boyliklari kabilar haqida ham qimmatli ma’lumotlar beradi. Bundan
tashqari, etnotoponimlar tarkibida ishtirok etgan etnonimlar orqali ma’lum
bir hududda qaysi qabila, urug‘ vakillari yashaganligi, ularning turmush
tarzi haqida ma’lumotga ega bo‘lish ham mumkin. Toponimning ma’nosini
bilib olish orqali muayyan hudud haqida ko‘plab ma’lumotlarga ega
bo‘lish uchun topo nimik tadqiqotlar olib bo-rish va joy nomlari lug‘atini
tuzish kerak bo‘ladi. Bugungi kunda bunday lug‘atlarga ehtiyoj nihoyatda
katta.
Keyingi yillarda respublikamizda o‘zbek tilining xalqimiz ijtimoiy
hayotida va xalqaro miqyosdagi obro‘-e’tiborini tubdan oshirish, unib-
o‘sib kelayotgan yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy an’ana va
qadriyatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash, mamlakatimizda davlat tilini
to‘laqonli joriy etishni ta’minlash, O‘zbekistondagi millat va elatlarning
tillarini saqlash va rivojlantirish, davlat tili sifatida o‘zbek tilini o‘rganish
uchun shart-sharoitlar yaratish, o‘zbek tili va til siyosatini
rivojlantirishning strategik maqsadlari, ustuvor yo‘nalish va vazifalari
hamda istiqboldagi bosqichlarini belgilash maqsadida til siyosatiga oid
ko‘pgina hujjatlar qabul qilindi. Bular ichida Respublikamiz Prezidenti-
ning ikkita farmoni tilimiz taraqqiyotini belgilashda muhim rol
o‘ynayotganini ta’kidlab o‘tish joiz. Birinchisi, 2019-yil 21-oktabrda qabul
qilingan “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan
oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5850-son Farmoni bo‘lib, unda
2

tilni rivojlantirishga qaratilgan ko‘pgina masalalar qatorida geografik va
boshqa toponimik obyektlarga qonun hujjatlariga muvofiq nom berilishi
borasidagi faoliyatni monitoring qilish va muvofiqlashtirish ko‘zda
tutilgan. Qo‘lingizdagi ushbu lug‘at ana shu monitoringni yuritish va
tartibga solish yo‘lidagi samarali ishlarning ajralmas qismi sifatida
maydonga keldi hamda joy nomlarini to‘plash va tartibga solishda muhim
manba bo‘lib xizmat qilishi tabiiy.
Ma’lumki, Respublikamizdagi joy nomlarining barchasini insonda
este-tik zavq uyg‘otadigan, milliy mafkura va qadriyatlarimizga mos
keladigan, hududning xususiyatlarini o‘zida aks ettiradigan deb bo‘lmaydi.
Ayrim nomlarni o‘zgartirish ehtiyoji bor, shuningdek, imlo xatolari
mavjudligi, o‘zlashmagan so‘zlar bilan ifodalanganlari tilimizga putur
yetkazmoqda. Prezident Sh.Mirziyoyev shu kabi holatlar haqida quyidagi
fikrlarni bildirgan edi: “Afsuski, jamoat joylarida, ko‘chalarda, binolar
peshtoqida toponimik belgilar, turli lavha va reklamalar ko‘pincha xorijiy
tillarda, ma’naviyatimizga yot mazmun va shakllarda aks ettirilmoqda. Bu
davlat tili talablariga, milliy madaniyat va qadriyatlarimizga
bepisandlikdan, umumiy savodxonlik darajasi esa tushib ketayotganidan
dalolat beradi. Shu munosabat bilan, Vazirlar Mahkamasi Atamalar
komissiyasi bilan birgalikda, ushbu masalalarni keng jamoatchilik
ishtirokida jiddiy o‘rganib chiqish va tartibga solish zarur. Chunki ijtimoiy
obyektlarga nom berish – bu shunchaki shaxsiy yoki xususiy ish emas. Bu
barchamizning vatanparvarlik va ma’naviy saviyamizni yaqqol
ko‘rsatadigan o‘ziga xos mezondir. Buni hech kim hech qachon
unutmasligi kerak. Biz xalqimizning taqdiri, ertangi kuni haqida o‘ylar
ekanmiz, eng avvalo, millatimizning asl fazilatlarini, go‘zal urf-
odatlarimiz, betakror san’atimiz va adabiyotimiz, ona tilimizni ko‘z
3

qorachig‘iday saqlashimiz zarur”. Davlatimiz rahbari tomonidan joy
nomlari bo‘yicha ta’kidlab o‘tilgan muammolarni bartaraf qilish uchun
toponimlarni tarixiy-lisoniy jihatdan tadqiq qilish va toponimik lug‘atlar
yaratish lozim bo‘ladi.
“Davlat tili haqida”gi Qonunning 22-moddasida: “Geografik obyekt-
larning nomlari davlat tilida aks ettiriladi”, – deb yozib qo‘yilgan bo‘lsa-
da, yangi qurilgan, qurilayotgan aholi punktlari yoki ko‘ngilochar
maskanlarga nom berishda bir qismi yoki to‘laligicha xorijiy tilga oid so‘z
bilan ifodalanuvchi Toshkent siti, Olmazor siti, Nukus siti, «Magic City»
kabi so‘zlar paydo bo‘la boshlagani ijobiy hodisa emas, albatta. Mazkur
lug‘atda asosiy e’tibor tarixiy nomlarga, shuningdek, yirik toponimik
obyektlar nomini izohlashga qaratilganki, ular xalqimizning tafakkuri,
dunyoqarashi va turmush tarzini o‘zida aks ettiradigan onomastik birliklar
bo‘lib, yuqoridagi kabi sun’iy ravishda yoki boshqa tillarga taqlidan
qo‘yilmagani bilan qimmatlidir. Bugungi kunda joy nomlarining
ma’nolarini, ularning xalq tafakkuri asosida shakllangani, milliy
mentalitetimizni aks ettirishini o‘sib kelayotgan avlodga tushuntirmas
ekanmiz, yuqoridagi kabi nomlar paydo bo‘lishda davom etaveradi.
Ma’lumki, joy nomlari yurtimizning qadimiy tarixi, geografik sharoiti,
xalqimizning orzu-umidlari, madaniy-ma’naviy, siyosiy, diniy-falsafiy, es-
tetik qarashlari, ona tilini e’zozlash va uning boyliklarini asrab-avaylash
usullarini o‘zida ifoda etgan ulkan xazina, lisoniy birliklardir.
Shu kunlarda xalqimizning ma’naviy qadriyatlarini tiklash, xalqning
o‘zligini anglash, davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlar-
ning chinakamiga sezish ishiga juda katta e’tibor va mas’uliyat bilan yon-
dasha boshladi. Ana shu e’tibor va mas’uliyat joy nomlariga bo‘lgan
muno-sabatni, ularning tartibga keltirish, ilmiy jihatdan tadqiq etish
4

masalala-rini yanada kuchaytirmoqda. Chunki joy nomlari, tarixiy
toponimlar, milliy qadriyatlar tilning bebaho boyligi hisoblanishi bot-bot
aytilmoqda. Shu bilan birga, joy nomlarining atoqli ot sifatida tilda
muqimlashuvi o‘zbek onomastikasining muhim nazariy, amaliy va jiddiy
masalasi hisoblanadi. Shu munosabat bilan mazkur lug‘atni butun
Respublikadagi ayrim olimlar jamoasi tarqoq holda bo‘lgan joy nomlarini
umumlashtirib, aziz kitobxon-larga yetkazishni maqsad qildik.
Umuman, joy nomlarining izohli lug‘atiga kirgan nomlarning lug‘aviy
tarkibi haqida quyidagilarni ta’kidlash lozim.
Kurs ishining maqsadi : Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi .
Kurs ishining vazifasi : Toponimikaning mohiyati va terminologik
tushunchalar xususida
Kurs ishining ob'ekti : Surxon vohasi va Termizning tarixiy
manbalarda joy nomlari tasnifi
Kurs ishining predmeti : Surxon vohasining tarixiy manbalarda joy
nomlari tasnifi
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
5

I.Bob..Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi .
1.1.Toponimikaning mohiyati va terminologik tushunchalar
xususida
Insoniyat paydo bo’lganidan beri uning tafakkuri, ongi, saviyasi o’sdi,
rivojlandi, bevosita ma’naviyati, madaniyati, ma’rifati oshib bordi. Kishilik
jamiyati taraqqiyotining bugungi kungacha bosib o’tgan yo’lini aniqlashda,
ayniqsa, etimologik-tarixiy nuqtai nazardan bo’lgan izlanishlar katta
ahamiyatga ega, insonning kelib chiqishi, qadimdan hozirgi kungacha
yashash tarzi, tadrijiy rivojlanishi haqidagi xulosalarga kelish uchun
muhim tadqiqot usullaridan biri bo’lib qoldi.
I.A.Karimov ta’kidlaydiki, “Ma’naviyat o‘z xalqining tarixini, uning
madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushunib yetishga
suyangandagina qudratli kuchga aylanadi. Tarixga murojaat qilar ekanmiz,
bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol
kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham
bo‘lmaydi” 2
.
Insonning manaviy jihatdan yuksalishi, ruhiyati, aql zakovati, o‘z-
o‘zini anglashi, ongli faoliyatini shakillantirish, Vatan va ota-ona oldidagi
burchi, muhabbati, sadoqati, insonparvarlik fazilatlarini shakillantirish,
milliy urf-odatlar, qadriyatlar asosida barkamol avlodni tarbiyalash va
voyaga yetkazishda o’zlikni anglash muhim o‘rin tutadi.
Bu o‘z navbatida ota-bobolar tomonidan bunyod etilgan tarix, uning
ajralmas bo’lagi hisoblangan mamlakatdagi milliy-madaniy moddiy-
nomoddiy meroslar, obidalar, joy-makonlar va hokazolarni yaratilish
tarixiga bo‘lgan qiziqish kun sayin ortayotganida ham ko’rinadi, nafaqat
6

o‘zbek halqi balki, butun dunyo sayohatchilarining e’tibori kuchayganidan
ham bilish mumkin. Shuningdek, bugungi kunda toponimlar – joy
nomlarini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish ham ortib bormoqda. Toponim
so‘zi (yunoncha topos – joy, makon, onima – nom, ism) – har qanday
geografik ob’ektning atoqli oti, nomi, jumladan, gidronim, oykonim,
oronim, urbanonim, agroonim va boshqalardan tarkib topadi 3
. Hozirda
geografik ob’ektlarning nomlarini o‘rganadigan fan bu – toponomika
hisoblanadi.
Zamon rivojlanishi natijasida joylarning soni va nomi o‘zgarib borishi
mumkin. Atrofdagi geografik nomlar insoniyat taraqqiyoti bilan bog‘liq
o’zgarib turuvchi ob’ektlar hisoblanadi. Joy tushunchasi, bu – yer yuzasida
joylashgan barcha ob’eklar va bu ob’ektlar o‘z ustida joylashtirgan relefni
o‘zida mujassam etgan yer yuzasining kichik bir qismidir.
Toponimlar tarixini yoritish orqali biror hududning o‘tmishdagi tabiiy
sharoiti, siyosiy holati, etnik jarayonlari, iqtisodiy mavqei, xalqaro
aloqalari, aholining ijtimoiy va madaniy hayoti kabilar haqida ma’lumot
olish mumkin. Zero, “toponimlar – bu yerning tili” 5
, ularda ma’lum
hududning tarixi aks etadi. Bu o‘z navbatida tarixni mukammallashtirish
imkonini berish bilan birga, unga aniqliklar kiritadi, har bir viloyat, shahar,
qishloqlar tarixining o‘z o‘rni bor va uni manbalarga tayanib o‘rganish
zarurati tug‘ildi.
Shunga ko‘ra, O’zbekiston Respublikasi hududida ma’muriy-hududiy
birliklar (viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar, ovullar);
aholi punktlari va ularning tarkibiy qismlari (mahallalar, shohko‘chalar,
ko‘chalar, maydonlar, bog‘lar, xiyobonlar, bulvarlar); transport va
muhandislik-texnika infratuzilmasi ob’ektlari (temir yo‘l stansiyalari,
avtostansiyalar, metropoliten stansiyalari, vokzallar, ayeroportlar,
7

ayerodromlar, portlar, pristanlar, ko‘priklar, raz’ezdlar, yo‘llar, kanallar,
suv omborlari, to‘g‘onlar, dambalar); tabiiy ob’ektlar (daryolar, ko‘llar,
o‘zanlar, muzliklar, tekisliklar, tog‘lar, tog‘ tizmalari, g‘orlar, cho‘llar,
vodiylar, daralar, muhofaza etiladigan tabiiy hududlar, yonbag‘irlar,
foydali qazilmalar konlari) va boshqa shu kabi ob’ektlar mavjud. Turli
sohalar yordamida ushbu ob’ektlarni to‘liq o‘rganish ishlari amalga
oshirilmoqda.
Shu bilan birga O’zbekiston Respublikasining barcha hududlari
hamda Toshkent shahrining tarixiy toponimlarini o‘rganishga katta e’tibor
qaratildi. Toshkent shahrining ko‘p asrlik tarixga egaligi va uni yoritishda
joy nomlarining ham o‘ziga xos ahamiyatini ta’kidlash zarur. I.A.Karimov
“Toshkent barchamiz uchun avvalo mustaqil davlatimizning go‘zal
poytaxti, mamlakatimizning yuragi, ta’bir joiz bo‘lsa, Vatanimizning
muqaddas ostonasidir. Jahon ahli uchun ona diyorimiz bilan tanishuv
avvalambor ana shu ostonadan boshlanadi” degan 6
.
Toshkent shahri tarixiy va tabiiy jarayonlar ta’sirida topografik va
toponimik jihatdan o‘zgarib borgan. Bunday o‘zgarishlar shahar tarixini
yoritishda alohida ahamiyat kasb etadi. Har bir tarixiy davrda o‘ziga xos
tarixiy toponimik qiyofasi yaratilgan. Masalan, XIX asr oxiri – XX asr
boshlarida Toshkent hududi kengaygan va uning hududida yangi turdagi
joy nomlari paydo bo‘lgan. Bunday holat 1967 –
yilga to‘g‘ri keladi. Toshkent Turkiston general-gubernatorligining
markaziga aylantirilgani bilan bog‘liq. Mazkur davrda Anhor arig‘idan
Salor kanaligacha bo‘lgan yerlarda yevropalik aholi uchun yangi shahar
bunyod etilib, unda radial-halqa tizimida ko‘chalar o‘tkazilgan, aholining
turar joylari bilan birga turli muassasalar uchun binolar qurilgan. Ularga
yevropacha (asosan, ruscha) nomlar berilgan. Ayni vaqtda Toshkentning
8

Eski shahar qismida ham yangi muassasalar tashkil topib, ba’zi
ko‘chalarga nomlarberilgan. Shahar hayotida kechgan o‘zgarishlar, undagi
joy nomlari sonining ortib, ba’zan o‘zgarib borishiga olib kelgan. Mazkur
davr shaharning o‘zigaxos tarixiy rivojlanish bosqichini tashkil qiladi va
undagi toponimlarni alohida tadqiqot sifatida o‘rganish ilmiy va amaliy
ahamiyatga ega. 1
Toshkent Chirchiq daryosining sohilida joylashgan qadimiy
shaharlardan biri bo‘lib, ikki ming yil oldin vujudga kelgan. Toshkent
shahri O’rta Osiyoning janubiy darvozasi hisoblangan. Toshkent shahri V-
VIII asrlarda Shoshkent, Binkent, Shosh, Choch, deb nomlangan.
Shuningdek, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlar o‘z
ta’sirini ko‘rsatgan. Shuning uchun Toshkent shahri tarixiy toponimiyasini
ilmiy o‘rganish ancha ilgari boshlangan va yuz yildan ortiq davrni o‘z
ichiga oladi.
Toshkent shahrini siyosiy tarixida o‘zgarishlarini hisobga olib uch
bosqichga bo‘lish mumkin. Bu davrlardagi o‘zgarishlar shahar
toponimiyasida o‘z ifodasini topgan. Birinchisi XIX asr ikkinchi yarmi –
XX asr boshlariga to‘g‘ri kelsa,
ikkinchisi sovet davri to‘g‘ri keladi, shuningdek, uchinchisi 1991-yil
mustaqillikdan keyingi davri o‘z ichiga oladi.
Bunday jarayonni o‘rganishga vazifalar qo‘yildi. O’rganishlar
jarayonida Toshkentning XIX asrdagi qiyofasi, undagi ma’muriy-hududiy
bo‘linmalar, qurilmalar, tabiiy ob’ektlar va ularning nomlanishi haqida
ko‘p manbalarda uchratish mumkin. Siyosiy o‘zgarishlar natijasida undagi
joy nomlariga ham ta’sir ko‘rsadi. Shahar hududining kengayishi, yangi
tumanlarning tuzilishi, yangi ko‘chalarning paydo bo‘lishi natijasida yangi
1
Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Buxoro viloyatidagi xorologik va xronologik oykonimlar // O‘zGJ axboroti.
47-jild. –T., 2016.
9

toponimlar paydo bo‘ldi. Bu davrda Toshkent shahri tarixiga qiziqish
kuchaydi, turli yo‘nalishlarda – arxeologik, topografik, toponimik ilmiy-
tadqiqot ishlari amalga oshirila boshlandi. Misol uchun N.G.Mallitskiyning
maqolasida 7
1920-yillardagi shaharning mahalla va mavzelari ro‘yxati
berilgan va bu hozir ham Toshkent tarixi, ayniqsa uning toponimiyasi
bo‘yicha muhim manba sanaladi.
Toshkent shahrining tarixiy toponimiyasiga bevosita daxldor
tadqiqotlar jumlasiga H. Hasanovning “O’rta Osiyo joy nomlari tarixidan”
8
nomli kitobini kiritish mumkin. Uning “Toshkent bo‘ylab sayohat”
bobida “Toshkent” toponimining kelib chiqishi haqida aytilgan fikrlar
bayon etilgan, ayrim toponimlar tasnif qilinib, shahar mikrotoponimiyasi –
mahalla, ko‘cha, maydon, guzar, ko‘prik, mavzelar nomlarini tartibga
solish to‘g‘risida takliflar ilgari surilgan; shuningdek, shahardagi ko‘xna
nomlar – Chorsu, Xadra, Anhor, Beshog‘och, Darxon, Jangob kabilar
xususida mulohaza yuritilgan. Misol uchun: “Chorsu” – ko‘chalar
kesishgan joy. Odatda Chorsu shahar markazi bo‘lib, o‘sha yerdan asosiy
ko‘chalar boshlangan. Shundan turkiy tillarda “chorsu” so‘zidan “bozor”,
“chorsuvchi-baqqol” degan ma’nolar yasalgan. Toshkentning Chorsusi
shunday joy edi. “Eski Juva” – xon arkining chekkasida bo‘lib, harbiy
aslahalar (sovut, qalqon, qilich, nayza kabilarning – bular “jo‘ba”,
talaffuzda “jo‘va” deb yuritilgan) ombori jo‘vaxona edi. Umuman juva
(jo‘ba) bozor degan ma’noni anglatadi. “Xadra” – xon o‘rdasining
chegarasidagi yo‘l – “haddi roh” so‘zlaridan hosil bo‘lgan. Salor arig‘i –
shu ariqni sipoh salor, ya’ni bosh qo‘mondon qazdirganidan dalolat beradi.
“Anhor” arabcha “nahr” (daryo) so‘zining ko‘plik shakli bo‘lib,
Toshkentda ariq, kanal ma’nosida ishlatiladi. “Jangob” – XVIII asr oxirida
Toshkent dahalari o‘rtasida bo‘lgan janglarning yodgorligi. Beshog‘och –
10

“beshinchi yog‘och”, ya’ni beshinchi stansiya ma’nosidandir. Yog‘och –
masofa o‘lchovi, tosh, farsang qatorida, taxminan, 7–8 km. Bu ehtimol,
Eski Toshkentdan hisoblaganda beshinchi karvonsaroy bo‘lgandir.
“Darxon” – soliqdan ozod qilingan joylar. H.Hasanovning tadqiqotida
keltirilgan joy nomlari etimologiyasida shaharning rel’efi, ijtimoiy-
iqtisodiy, ma’muriy, etnik holati, siyosiy tarixi, madaniyati aks etgan.
Shuningdek, Toshkent shahri tarixiy toponimlari haqida A.O’rinboyev
va O.Bo‘riyevlarning “Toshkent Muhammad Solih tavsifida”9
nomli
risolada ham ma’lumot bor. Unda Muhammad Solihning “Tarixi jadidayi
Toshkand” asarida ko‘rsatilgan shahar topografiyasi, shahar atrofidagi
joylar geografiyasiga oid ma’lumotlar keltirilgan. Shaharning to‘rt dahasi,
madrasa, masjid, mahallalari, qabriston va maqbaralari, hammomlari,
bozorlari, shuningdek, shahar devorlari, qo‘rg‘onlari va o‘n ikki darvozasi
haqida yozilgan. Jumladan: 1. Qiyot darvozasi – qiyot qabilasi nomidan,
qadimda Parkent darvozasi deb atalgan. 2. Turklar darvozasi – turkt
qabilasi nomidan. 3. O’zbek darvozasi – o‘zbek qabilasi nomidan. 4.
Taxtapul darvozasi. 5. Qorasaroy darvozasi – qorasaroy qabilasi nomidan.
6. Chig‘atoy darvozasi – Chingizxon avlodidan bo‘lmish Chig‘atoy ulusi
nomidan. 7. Su’boniyon darvozasi – bu ham qabila nomidandir. 8. Ko‘kcha
darvozasi – bu ham qabila nomidandir. 9. Kamondaron darvozasi –
kamondaronlar buzuq qabilasidan bir toifaga mansub. 10. Qang‘li
darvozasi – bir qabilaning nomidan. 11. Beshog‘och darvozasi – bu ham
qabila nomidan. 12. Qatag‘on darvozasi – qatog‘on qabilasi nomidan.
Muhammad Solihning yozishicha bu darvozalar Sohibqiron Amir Temur
tomonidan qurdirilgan bo‘lib, nomlar o‘sha paytda berilgan
11

1.2. "BOBURNOMA"da joy nomlari toponimikasi
"Boburnoma"da joy nomlari toponimikasi haqida so'z yuritar ekanmiz,
asarda uchraydigan toponimlar ular ifodalagan obyektlarning turiga ko raʻ
bir necha guruhga bo linishini ta'kidlab o'tamiz. Bularning bir qismini
ʻ
aholi maskanlari nomlari – oykonimlar tashkil etadi. Oykonimlar:
1) mamlakatlar nomlari — Afg oniston, Hindiston, Arabiston,
ʻ
Mo g uliston, Iroq, Ozarbayjon, Misr, Xitoy, Xuroson;
ʻ ʻ
2) shaharlar nomlari — Dehli, G azna, Qobul, Mashhad, Banoras,
ʻ
Urganch, Toshkand, Andijon, Kesh, Sayram, Xo jand, Qarshi, Buxoro;
ʻ
3) qishloq va kentlar nomlari — Muhammad og a kenti, Ho dak kenti,
ʻ ʻ
Beshkent, Qulba kenti, Archakent, Yorkand, Navkand, Dehi G ulomon,
ʻ
Yettikent, Dehi Afg on;
ʻ
4) qal a va qo rg onlar nomlari: Qal ai Dabusi, Qal ai Zafar,
ʼ ʻ ʻ ʼ ʼ
Olaqo rg on, Toshqo rg on, Asfidak qo rg oni;
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
5) rabotlar nomlari — Raboti Sarhang, Raboti Zavraq, Surhrabot,
Raboti Ro zak kabilarni o z tarkibiga birlashtiradi. ―Boburnoma da qayd
ʻ ʻ ‖
etilgan toponimlar tizimida yer sathidan balandda turuvchi obyektlarni
atoqli otlar-oronimlar alohida o rinni egallaydi.
ʻ
Oronimlarni qanday obyekt nomini bildirib kelishiga ko ra bir necha
ʻ
guruhga tasnif etib o rganish mumkin. Tog nomlari: Olatog , Capetog ,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Olg tog i, Mehtar Sulaymon tog i, Murg on tog i, Shovdor tog i,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Shunqorxona tog i, Kirmosh tog i, Xoja Ismoil tog i singarilar. Ba zan bu
ʻ ʻ ʻ ʼ
xil nomlar tarkibida ―tog ma nosini ifodalovchi tojikcha ―kux .suzi
ʻ‖ ʼ ‖
katnashgan Anbarkuh Barokux Domankuh Kuxi Jud, Kuxi Safid, Kuxisof,
Kuxpor kabilar. Kutal nomlari — Anbaxor kutali, Bodi kutali, Gunbazak
12

kutali, Kutali Zarrin, Oqqutag. Sangdoki kutali, Karokuba kutali. Dara
nomlari: Darai Boy, Darai Bot,. Darai Gaz, Darai Zang, Darai Zindon,
Darai Hyp, Darai Suf, Darai Xush, Kamrud darasi, Pashgroi darasi,
Puromin darasi, Tutumdara, Obdara. Dovon nomlari — Itmak dovoni,
Kandislik dovoni, Muxammad pix dovoni. 2
Bobur ―Boburnoma da oronimlar xaqida to xtalganda o sha tog ,‖ ʻ ʻ ʻ
dara, kutallarning joylashgan o rni, foydali qazilmalari, o simliklar va
ʻ ʻ
hayvonot olami, yo llari, iqlimi, gidrografiyasiga oid muhim ma lumotlarni
ʻ ʼ
keltirib o tadi. Chunonchi, Xo jand yaqinida joylashgan tog xususida
ʻ ʻ ʻ
shunday deb yozadi:, ―…daryoning shimol tarafida bir tog tushubtur,
ʻ
Munugip otliq, derlarkim, bu tog da firuza koni va ba zi konlar topilur. Bu
ʻ ʼ
tog da bisyor yilon bor . ―Boburnoma ni o qir ekanmiz, unda ko plab
ʻ ‖ ‖ ʻ ʻ
geografik nomlarning etimologiyasiga doir asosli ilmiy fikrlar bayon
qilinganligini ko ramiz. Darhaqiqat, Bobur joy nomlarini tilga olganda,
ʻ
ba zan ularning qanday ma no anglatishiga, nima uchun shunday nom
ʼ ʼ
olganligiga e tibor beradi, bu haqda o z mulohazalarini kitobxon bilan
ʼ ʻ
o rtoqlashadi. Chunonchi, Boburning Kandibodom shahri nomining
ʻ
ma nosi to g risidagi fikri diqqatga loyiqdir. Konibodom xozirda
ʼ ʻ ʻ
Tojikiston Respublikasi hududiga qarashli bo lib, Konibodom shaklida
ʻ
yoziladi va shunday talaffuz qilinadi. Mahalliy aholining fikriga ko ra,
ʻ
Konibodom toponimi ikki qismdan: kon va bodom so zlaridan tarkib
ʻ
topgan bo lib, ―bodom koni ma nosini bildiradi. Aslida mazkur
ʻ ‖ ʼ
oykonimik nomning birinchi qismidagi kon so zining ―ko p, mo l, serob
ʻ ʻ ʻ
ma nosiga hech qanday aloqasi yo qligini, u aslida «kand so zi bo lib,
ʼ ʻ ‖ ʻ ʻ
―shahar ma nosida qo llanganligi, binobarin, Kandibodom ―bodom
ʼ ʻ
shahri , ―bodomli shahar ma nosini anglatishini biz ―Boburnoma
‖ ‖ ʼ ‖
2
Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Buxoro viloyati geografik joy nomlarining o‘rganilish tarixi // O‘zGJ
axboroti. 46-jild. –T., 2015.
13

mutolaasi orqali bilib olamiz.
Asarda hozirgi Qashqadaryo viloyatidagi Shahrisabz shahrining
nomlanishi shunday izohlanadi: ―Bahorlar sahrosi va shahri va bomi va
tomi ho b sabz bo lur uchun Shahrisabz… derlar . Demak, Shahrisabz —ʻ ʻ ‖
―ko kalamzor shahar , ―yashil — bog -rog larga boy shahar
ʻ ‖ ʻ ʻ ‖
ma nosidadir. ―Boburnoma da Hindiston hududidagi Kashmir
ʼ ‖
oykonimiga tubandagicha izoh berilgan: ―…bu tog elini Kas derlar.
ʻ
Xotirga yettikim, Hinduston eli «shin ni ―sin talaffuz qilur. Chun bu
‖ ‖
tog da mo tabar shahr Kashmirdur, balki Kashmirdin o zga bu tog da yana
ʻ ʻ ʻ ʻ
shahri eshitilmaydur. Bu jihattin bo la olurkim, Kashmir demish
ʻ
bo lg aylar». Darhaqiqat, geograf olim Hamidulla Hasanov ta kidlaganidek
ʻ ʻ ʼ
―kas aslida ―kash bo lib chiqadi va Kashmir shu tog dagi qabila nomi
‖ ‖ ʻ ʻ
bilan bog liq oykonim hisoblanadi. Shuningdek, Bobur Afg onistondagi
ʻ ʻ
viloyatlardan biri Lamg on to g risida yozar ekan, uning besh tuman va
ʻ ʻ ʻ
ikki bo lakdan iborat ekanligini ta kidlaydi hamda nomning kelib chiqishi
ʻ ʼ
xususida mana bu fikrlarni bayon kiladi: ―Hazrati Nuh payg'ambarning
otasi Mehtar Lomning qabri Alishang tumanidadur. Ba zi tarixta Mehtar
ʼ
Lomni Lamak Lamkon debturlar. Ul elni xili mulohaza qilibturkim, ba zi
ʼ
mahal «kof o runiga ―g ayn ta
‖ ʻ ʻ ‖ laffuz qilurlar, bu jihattin g olibo bu ʻ
viloyatni Lamg on debturlar». Demak, muallifning tushuntirishicha,
ʻ
Lamkon nomi ―k harfining ―g deb aytilishi tufayli Lamg on shakliga
‖ ʻ‖ ʻ
kelib qolgan: Lamkon > Lamg on. Aytilganlardan anglashiladiki, Kashmir
ʻ
kas etnonimiga aloqador holda vujudga kelgan etnooykonim, Lamg on
ʻ
shahri nomi bilan yuritilgan antropotoponim sanaladi.
Bobur yana Hindistondagi Ko hi Jud, Savo lak parbat,
ʻ
Afg onistondagi Shohi Qobul tog lari haqida to xtalganda, ularning
ʻ ʻ ʻ
ma nosiga e tibor beradi. Ko hi Jud tog ida ellardan biri jud qabilasi
ʼ ʼ ʻ ʻ
14

yashaganligini aniqlaydi va bu tog shu qabilaning nomi bilan atalganliginiʻ
e tirof etadi: ―Bu tog ni juda mansub qilib, Ko hi Jud debturlar . Shohi
ʼ ʻ ʻ ‖
Qobul oronimining kelib chiqishini shunday tushuntiradi: "Qal aning
ʼ
g arb-janub tarafi kichikraq parcha tog tushubtur. Ul tog ning qo llasida
ʻ ʻ ʻ ʻ
Shohi Qobul imorat kilgani uchun bu tog ni Shoxi Qobul derlar".
ʻ
Anglashiladiki, Shohi Qobul tog i Qobul shohi nomi bilan atalgan. Bobur
ʻ
ba zi hollarda joy nomlarini izohlashda aholi orasida tarqalgan turli afsona,
ʼ
rivoyat, aqidalarni — xalq etimologiyasini ham bayon etadi.
Afg onistondagi Xoja Seyoron chashmasining nomlanishini quyidagi
ʻ
mazmundagi rivoyat bilan bog laydi. Boburning yozishicha, bu
ʻ
chashmaning atrofi uch nav daraxtlar
bilan o ralgan. Chashmaning o rtasida ko plab chinor daraxtlari, ikki
ʻ ʻ ʻ
tarafida balut daraxtlari, old tomonida esa arg uvonzor bo lgan.
ʻ ʻ
―Derlarkim, bu uch jins daraxt uch azizning karomatidur. Seyoronga
vajxi tasmiya muni derlar . Anglashiladiki, Seyoron ―uch do st, uch aziz
‖ ʻ ‖
ma nosini ifoda etar ekan. Hodarvesh toponimiga berilgan izohni xam xalq
ʼ
etimologiyasi namunalaridan biri deyish mumkin. ―Ho jand bila
ʻ
Kandibodom orasida bir dasht tushubtur, Hodarveshga mavsumdir.
Hamisha bu dashtga yel borur. …Derlarkim, bir necha darvesh bu
bodiyada tund yelga yo luqub, bir-birini topolmay, «Ho, darvesh ,
ʻ ‖
―Hodarvesh , deya halok bo lubturlar, andin beri bu bodiyani Hodarvesh
‖ ʻ
derlar». Hodarvesh xozirgi Qayroqqum cho lining avvalgi nomidir.
ʻ
Asarda uchraydigan bir qator joy nomlarining zamirida o zlashma
ʻ
qatlamga oid forscha-tojikcha, arabcha so zlar yotadi. Bunday toponimlar
ʻ
turli ma nolarni ifodalovchi leksemalardan tarkib topgan. Garmchashma,
ʼ
Bog i kalon, Botsafid, Dug oba, Darbandi Oxanin, Ko xiston, Sangzor,
ʻ ʻ ʻ
Chorju, Childo xtaron, Surxob, Regiravon, Obdara, Charmgaron,
ʻ
15

So zangaron, Panjob, Miyoni Duob, Ko haq,Obi Rahmat, Puli Ravon,ʻ ʻ
Zarafshon, Oxangaron, Ko xpoya, Dahkat, Obburdon, Pulikoh,Puli Mirzo,
ʻ
Puli Ra von, Raboti Sarxang, Raboti Xoja, Sangi Buriyda, Saripul, Sarideh
Siyaxsang, Surxob, Surx rabot, Tangob, Chilsutun, Chorsu, Shoxidon,
Xisor, Xisori Firuza kabilar shunday toponimlar jumlasidandir. 3
II.Bob.Surxon vohasi va Termizning tarixiy manbalarda joy nomlari
tasnifi
2.1.Surxon vohasining tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi.
Buxoro tarixiga nazar solar ekanmiz, uning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy,
madaniy hayotida Surxon vohasi muhim o`rin tutganligiga guvoh
bo`lamiz. “Buyuk Ipak yo`li”ning Markaziy Osiyodan o`tganligi buning
isbotidir. Xususan, bu hududlar g„arb va sharqni bog„lovchi asosiy
xalqalardan biri bo`lganligi sababli uning strategik o`rniga yuqori baho
berilgan.
Mamlakatimiz tarixida muhim o`rin tutgan, Buxoro amirligi va
Surxon vohasining ma muriy hududiy holati va boshqaruv tizimi hamda
‟
tarixiy toponimlarining tarkibi bo`yicha tasnif qilish asosida o`rganish
ko`pgina tarixiy-ijtimoiy muammolarni hal qilish imkonini beradi. Shu
bilan birga bu muhim tarixiy material Buxoro amirligi tarkibida bo`lgan
Surxon vohasining aholisi, etnik tarkibini ham tasavvur etishga yordam
beradi. Surxon vohasining tarixiy toponimikasining ma muriy tizim
‟
bo`yicha qarab chiqish davlat boshqaruvining hududiy asoslarini o`rganish
3
Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Hududiy toponimiya va geografik joy nomlarining rayonlashtirilishi //
Farg‘ona vodiysi tabiatidan foydalanish va muhofaza qilishning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy-amaliy
konferensiyasi materiallari. II qism. –Namangan., 2014.
16

va tadqiq etish ham muhim sanaladi.
O`rta Osiyo xonliklari ichida Buxoro xonligi boshqa hududlarga
nisbatan alohida mavqeiga ega bo`lgan, katta hududlarni egallagan davlat
edi. Buxoro xonligi boshqaruvi mang„itlar sulolasidan bo`lgan Muhammad
Rahimbiyga o`tgandan boshlab mamlakatda yakka tartibdagi boshqaruv
tartibi joriy etildi. Muhammad Rahimbiyning markazlashtirish siyosatini,
o`sha davrdagi Buxoro ruhoniylari, mahalliy hunarmand kosiblar va
savdoganlar orasidagi badavlat kishilar ham qo`llab quvvatlaganlar.
Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo`lib, birinchi – amir, saroy
amaldorlari, o`zbek urug„lari va qabila boshliqlari hamda e tiborli din‟
peshvolaridan tashkil topgan markaziy davlat boshqaruvi va ikkinchi
mahalliy davlat boshqaruvidan iborat bo`lgan. 4
Buxoro amirligi tarkibida bo`lgan hududlar ma muriy jihatdan
‟
bekliklarga bo`lib idora etilgan. Manbalarga ko`ra,
XVIII asrning o`rtalariga kelib Buxoro amirligi hududlarida ham
birmuncha o`zgarishlar sodir bo`ladi. XX asr boshlarida amirlik 24 ta
beklik, 7 ta alohida amloklik va 10 ta tumanga bo`linganligi keltirilsa,
1915-yildagi hujjatlarda mamlakat 27 ta beklik hamda 11 ta tumandan
iborat bo`lganligi keltiriladi]. Buxoro amirlari hokimiyatining bosqichma-
bosqich kuchayishi bilan o`tgan asrning 50-80 yillarida amirlik bekliklari
bo`ysundirilib, ularning mulklari Buxoroga qo`shib olindi. Amaldorlar
o`rniga amirlar o`zlari ishongan shaxslarni bek lavozimiga tayinlaganlar va
hozirda bek lavozimini vazifasiga ko`ra hokimlarga, bekliklarni esa
viloyatlarga tenglashtirish mumkin. Butun Buxoro amirligi 27 ta beklikga
bo`lingan bo`lib, ularning asosiy shaharlari nomi quyidagicha atalgan: 1)
4
Mirakmalov M.T., Avezov M.M., Asrorov D.Q. Vobkent tumani toponimlari (monografiya). –T., “MUMTOZ
SO‘Z”, 2017.
17

Buxoro, 2) Nurota, 3) Qorako`l, 4) Kabaklin, 5) Chordjuy, 6) Burdaliq, 7)
Kerkin, 8) Kelif, 9 ) Shirabad, 10) Qarshi, 11) Chirakchi, 12) Kermin, 13)
Ziyoutdin, 14) Xotirchi, 15) Shahrisabz, 16) Yakkabog„, 17) Kitob, 18)
Guzar, 19) Boysun 20) Hisor, 21) Denov, 22) Qo`rg„on - Tyuba, 23)
Baldjuan, 24) Ko`lob, 25) Qabadion, 26) Qorategin, 27) Darvaz.
XIX asrning 80-yillarigacha Sharqiy Buxoro hududida Hisor, Ko`lob,
Qabodiyon va Surxon vohasidagi bekliklar kirgan. O`rganilayotgan
davrning oxirlarida Buxoro amirligi 29 ta beklik (manbalarda viloyat
deyilgan)dan iborat bo`lgan.
Buxoro xonligi shimolda Turkiston general-gubernatorligining
Sirdaryo, Samarqand va Farg„ona viloyatlari bilan chegaradosh bo`lib,
chegara Amudaryoning Uch-Uchak traktidan boshlanib, sharqqa tomon
cho`l makonidan o`tadi. Sirdaryo viloyatining janubiy chekkasi Nurota
tog„larigacha, tik yonbag„irdan janubga Shahrisabz tizmasiga burilib,
g„arbdan Samarqand viloyatini etaklab, Jom dovoni va Qoratyubinsk
(To`xta-Qoracha) dovoni orqali sharqqa o`tadi. Zikr etilgan tizma, so`ngra
Hisor va Oloy tizmalari bo`ylab Bokbosh dovonigacha. Bo`qbosh
dovonidan (Oloy tizmasida) Buxoro xonligining sharqiy chegarasi
boshlanadi, u to`g„ri janubga daryoga boradi.
Oloy tizmasi taxminan Garm shahri meridianida joylashgan bo`lib, u
uchta tizmaga shoxlanadi(bo`linadi); Turkiston - shimoliy, Zaravshon -
o`rta va Hisor -janubiy, dastlabki ikki tizma Rossiya Turkistonining deyarli
butun uzunligi bo`ylab joylashgan. Hisor tizmasi dastlab Buxoroning
shimoliy chegarasi bo`ylab g„arbiy yo`nalishda cho`ziladi, so`ngra
Shahrisabz bekiga yaqinlashib, janubga sekin-asta burilishlar bilan
shoxlanadi(bo`linadi), yuqoriga ko`tariladi va nisbatan mayda tepaliklar
bilan Amudaryoga yaqinlashadi. Chushkaguzar traktidan biroz pastroqda
18

(Shirobodning janubida). Hisor tizmasidan g„arbiy yo`nalishda
Shahrisabiz tog„lari nomi ostida past tog„ tizmasi ajralib, Buxoroning
Samarqand viloyati bilan chegarasini tortib, asta-sekin pasayib boradi.
Hisor tizmasining tog„ dovonlarining balandligi g„arbga qarab asta-sekin
pasayadi.
Hisor tizmasi janubga qarab, Kofirnagon va Surxonning Surxob
(Vaxsh yoki Qizil-su) oqimidan hosil bo`lgan Hisor vodiysi deb ataladigan
vodiyga tik pastga tushadi. Janubdan bu vodiy yuqorida qayd etilgan
daryolar vodiylarini ajratib turuvchi va shimoldan janubga umumiy
yo`nalishga ega bo`lgan tog„ tizmalari bilan chegaralangan.
Hisor vodiysi Feyzobod shahridan boshlab ko`zga tashlanadi,
avvalroq (sharqda) daryo darasini ifodalaydi. G„arbga qarab vodiy
kengayib, asta-sekin pasayib, Hisor shahri yaqinida maksimal kengligi 20
verst (1 verst =1066,8 metr) gacha yetadi. Surxon, Kofirnagan, Vaxsh va
Qizilsu (Ko`lob daryosi) daryolarining tor vodiylari Hisor vodiysidan
boshlanib, Amudaryo va Panjda tugaydigan past tog„ tizmalari bilan bir-
biridan ajralib turadi.
Ushbu tizmalarning har biri parallel zanjirlar massasidan iborat
bo`lib, ularning har biri ba zan hatto bir nechta nomlar beradi, shuning‟
uchun ularning har biriga umumiy nom berish juda qiyin, lekin ularni
asosiy tizmalarga ko`ra nomlash odat tusiga kiradi: tog„lar orasidagi
tog„lar. Surxon va Kofirnagan - Bobotog„, Kofirnagan va Vaxsh oralig„ida
-G„azi-Malek va Vaxsh va Qizilsu o`rtasida - Qoratau. Bu tizmalarning
dovonlarining balandligi 3-4 ming fut(dan oshmaydi, Bobotog„ tizmasi
eng baland balandlikka etadi. Buxoro tog„larining, umuman, deyarli
barcha O`rta Osiyo tog„larining o`ziga xos xususiyati o`rmonning
yo`qligidir. Bundan tashqari, juda kam uchraydigan yoki kichik bog„lar,
19

yoki alohida pista va archa daraxtlari, qattiq o`rmonlar mavjud. Masalan.
Kavkaz tog„larida, tasvirlangan tog„larda, ushbu holat umuman
uchramaydi.
XVIII arsning ikkinchi yarimi - XIX asrda amirlikning boshfa
hududlari kabi Surxon vohasi ham ya niy Buxoroning sharqiy qismi‟
Boysun, Sherobod, Denov va Yurchi bekliklariga bo`linib, Boysunda-10,
Sherobodda-6, Denovda-6, Yurchida-4 amlokdorlik mavjud edi.
XIX asrning 50-yillariga qadar yarim mustaqil bekliklar sifatida
faoliyat yuritgan Surxon vohasi hududlari, 1868 yil Rossiya-Buxoro
shartnomasidan keyin, Buxoro amirligining eng asosiy siyosiy hududiga
aylandi. Amirlik siyosatidan norozi bo`lganlar Hisor, ya niy Surxon vohasi
‟
yerlariga borib joylashdilar.
XIX asrning 70-yillari Hisor va Surxon vohasi Buxoro amirligiga
to`liq bo`ysundirilganidan so`ng, bu yerlar amir Muzaffar tomonidan
Boysun, Sherobod, Denov, Yurchi, Hisor, Qobodiyon va Qo`rg„ontepa
kabi yettita
beklikka bo`lindi XIX asrning 70-90 yillarida Sharqiy Buxoroning
barcha hududlari Chor hukumatining harbiy yordami bilan amir amirlikka
bo`ysundirilgan Bu voqealar Sharqiy Buxoro aholisi mavqeini o`zgartira
olmadi. 5
Buxoro amirligi Surxon vohasi bekliklarini amirlik tarkibiga qo`shib
olinishi natijasi shunga olib keldiki, dastlab, mahalliy beklar vazifasidan
ozod qilinib, ularning o`rniga Buxoro amiriga sodiq kishilar bek sifatida
qo`yila boshlandi.
N.Mayev ma lumotiga ko`ra «Denov endilikda Buxoro xonligining
‟
5
Mirakmalov M.T., Avezov M.M., Shamuratova N.T. Quyi Zarafshon tabiiy geografik okrugidagi fitonim va
zoonimlar // Zamonaviy geografiya va O‘zbekiston tabiiy-resurs potensialini baholash. Iqtidorli talabalar va
yosh olimlarning ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. –T., 2015.
20

chekkadagi shahri bo`lib, uni Buxoro amirining eng yaqin kishilaridan
bo`lgan bek boshqargan.
M.R Abduvahobova ma lumotiga ko`ra, Rossiya podsholigiga siyosiy‟
tobe bo`lgan davrda Buxoro amirligida, Rossiya imperiyasining siyosiy
‟
agentligi tuzilib, amirlikning tashqi munosabatlari, ichki ijtimoiy vaziyati
Buxoroda tashkil qilingan Siyosiy agentlik tomonidan nazorat qilingan.
Buxoroning bosib olingan hududlari shuningdek, Sharqiy Buxoroda ham
boshqaruv tizimi asosan an anaviy viloyat, tuman, qishloq, guzar va
‟
boshqa ma muriy pog„onalar tizimi sifatidagi ko`rinishini saqlab qoldi.
‟
Amirlikdagi viloyatlarni boshqaradigan beklar amir tomonidan
lavozimga tayinlangan va faoliyati davomida sustkashlikka yo`l qo`ygan
beklar ishdan olingan. Viloyat boshqaruviga tayinlangan beklar hududni
mustaqil ravishda boshqarib, bekliklar amlokliklarga bo`lingan.
Buxoro amirligi tarkibidagi viloyat boshliqlari hisoblangan beklar
hokimiyati meros tariqasida nasldan naslga o`tmagan. Bek boshqaruv
vaqtida ma lum sabablarga ko`ra vafot etgan taqdirda, uning mol-mulki
‟
amir xazinasiga o`tar va uning merosxo`rlariga bekga tegishli mulkdan
ulush ajratilmas edi. 6
A.B.Xoliqulovning ma lumotiga ko`ra, amirlik tarkibida bo`lgan
‟
bekliklar orasida Shahrisabz, Hisor, va Qarshi bekliklari eng yirik bekliklar
bo`lib, Sherobod, Denov, Kitob, Chiroqchi, G„uzor, Karki, Karmana va
Chorjo`y bekliklari o`zining ahamiyati jihatdan keyingi o`rinlarda turgan.
Bekliklarni boshqarish uchun amirning yaqin qarindoshlari yoki uning
ishonchli kishilari tayinlangan.
Boysun Buxoro amirligi davrida Surxon vohasidagi uchta beklikdan
6
Mirakmalov M.T., Avezov M.M. O‘lkamiz o‘simlik va hayvonot dunyosini o‘rganishda joy nomlarining
o‘rni // Orol dengizi mintaqasida yuzaga kelgan ekologik ofatning atrof-tabiiy muhitga ta’siri. Respublika ilmiy-
amaliy konferensiyasi materiallari. –Buxoro, 2015.
21

biri bo`lgan.
Sherobod bekligi Surxon vohasi bekliklar orasida o`zining hudud va
aholi soni jihatidan ajralib turgan. Beklikning hududi, sharqda
Surxondaryoning o`ng qirg„og„i, shimoli-g„arbda Istara arig„idan
Tallashqon va Xo`jaianqo tog„ etaklari, janubda Amudaryoning
Qorakamar kechuvidan Pattakesar(gacha bo`lgan hududlarni egallagan. Bu
davrda beklik tarkibida 7 amloklik: Talashqon,
Saidobod, Gilambob, Salavot, Jarqo`rg„on, Tallimaron va Sherobod
shahri atrofi aholi maskanlaridan iborat bo`lgan.N.A.Mayev Dahqorakent
dovonining Serobga (Sayrob) qadar yo`lida. Buzg„oloxona bulog„i
mavjudligi, Sherobod shahri Sherobod vohasining ma muriy va qisman‟
butun Sherobod vohasining savdo markazi ekanligi, 1868 yilga qadar
Amudaryoning tekis qirg„oqlari bo`ylab qo`ng„irotlar joylashganligi
haqida yozadi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Termiz o`zaro urushlar natijasida
deyarli butunlay vayron bo`lgan. Faqat Pattakesar va Solihobod
qishloqlarigina saqlanib qolgan. 1894 yili Termiz xarobalaridan 8 km
narida joylashgan Pattakesar qishlog„ida ruslar qal a qurgan. Mahalliy
‟
aholi uni “Tuproqqo`rg„on” deb atagan. Hozirgi Termiz ana shu
Tuproqqo`rg„on atrofida bunyodga kelgan.
Termizda kasalxona tipidagi birinchi davolash muassasasi 1902 yilda
qurilgan. Dastlab qabulxona va 10 o`rinli bo`limi bo`lgan. Doimiy
ishlaydigan bo`limida ikki feldsherdan tashqari harbiy gospitalning
vrachlari har yakshanba kuni ko`ngilli ravishda bemorlarni qabul qilgan.
1910 yili Termizda birinchi sanoat korxonasi – paxta tozalash zavodi
va bir necha ustaxonalar qurildi. 1916 yil Buxoro – Qarshi – Termiz temir
yo`li qurilib, Termiz obodonlasha boshladi.
22

Shuningdek, O`zbek qishloqlari tog„lar yaqinidagi daryolar
bo`ylarida, Sherobod bekligining chegaradagi daryo bo`yi mintaqasida
o`troq va yarim o`troq turkmanlar joylashgan. Sherobod bekligi
qo`rg„onini baland tog„ tepaligi ostida qurilgan mustahkam ark, ya ni‟
qal a himoya qilib turishi, qal a uch qator devor bilan o`ralgani, bekning
‟ ‟
uyi qal aning markazida joylashgan bo`lib, kichkina mudofaa istehkomi
‟
bo`lgan.
N.A.Mayevning asosiy kasbi harbiy soha bo`lib, u arxeologiya, tarix
va etnografiya fanlariga qiziqib, beklik nomi bo`lgan Sherobod so`zining
kelib chiqishi haqida quyidagicha ma lumot keltiradi: Sherobod nihoyatda
‟
qadimiy shahar bo`lib, mahalliy ziyolilarning aytishlariga ko`ra, uning
devorlari Iskandar Zulqarnaynning qo`shinlarini ko`rgan. O`sha paytlarda
Sherobod Shahri Xaybar deb atalib, shaharning bu nom bilan nomlanishiga
Shahri Xaybar (Sherobod) shahrining birinchi asoschisi Otaullo eshon Mir
Xaybar ismli obro`li xalq vakili nomiga qo`yilgan. U yerda otashparist
tojiklar yashagan.
Islom dinining o`rnatilish jarayonida, Sherobod to`rtinchi xalifa
hisoblangan Ali ibn Abu Tolib (656-661)ning jasorat maydoniga aylangan.
Uning qo`shinlari Shahri Xaybarni hamla bilan olganda kuzatib turgan
Alining
o`tirgan joyida sharq musulmonlarining barcha muqaddas joylarida
bo`lgani kabi to`g„ ko`tarib qo`yilgan. Ushbu jangda Ali
ko`rsatgan jasoratdan so`ng Sherobod ham o`zining haqiqiy nomini
olib, Allohning sheri deb atala boshlangan ekan. Shu sababli Shahri
Xaybar Alining sharafiga Sherobod, ya ni sher shahri deb atalgan ekan.
‟
Shahri Xaybar (Sherobod) shahrining asoschisi Otaullo eshon Mir
Xaybarning qabri hozir ham shahardan ikki verst( uzoqlikda sharqiy
23

tomondagi shaharni o`rab turgan tog„lar tepasida joylashgan.
Shuningdek, N.A.Mayev Sherobodning tarkibida 5 ta amlokdorlik
bo`lib, har bir amloklikda 3-5 tadan qishloqlar mavjudligi haqida
to`xtaladi.
V.V.Bartold yozishicha, Sherobod hozirgi nomini XVIII asr
boshlarida olgan bo`lib, Sheroboddaryoning o`ng sohilida qal a qurgan‟
qo`ng„irot urug„idan hukmdor – SHer Ali (SHeralixon) nomi bilan
atalgan. Yana bir taxmin shuki, Sherobod – “bosh rabot”, ya ni ”bosh
‟
bekat” ma nosini anglatadi.
‟
Sheroboddaryo oqib keladigan tog„ darasi yoqalab Turkistonni
Afg„oniston va Hindiston bilan bog„lovchi muhim savdo yo`li o`tgan.
Sheroboddan 3 km shimolda mahkam istehkomli Nondahana (non yo`li)
inshooti joylashgan. XIX asr – XX asr boshlarida bu yer maxsus boj
yig„iladigan joy bo`lganligi uchun shu nom bilan atalgan. Bu yerda
Sheroboddaryodan ko`p kanal va ariq shaxobchalari chiqqan. Binobarin,
Nondahana faqat karvon yo`lini emas, suv taqsimotini ham nazorat
qiladigan joy bo`lgan. XIX asr – XX asr boshlarida Sherobod Buxoro
amirligiga qarashli katta bekliklardan hisoblangan.
Xulosa qilib aytganda, XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoro
amirligi va
Surxon vohasi ma muriy-boshqaruv tizimida an anaviy xususiyatlar
‟ ‟
saqlanib, ammo mahalliy muarrixlar va arxiv manbalarida amirlik
ma muriy tizimda o`zgarishlar ham bo`lgan. Amirlik ma muriy-boshqaruv
‟ ‟
tizimidagi o`zgarishlar markazdagi ichki iqtisodiy-siyosiy o`zgarishlar
bilan bog„liq holda o`zgarib turgan. Amirlikda yangi aholi manzillarining
paydo bo`lishi va shakllanishi daryo bo`ylari va vohalarda vujudga keldi.
- Shuningdek, Buxoro amirligi tarkibiga kirgan hozirgi Surxon vohasi
24

hududi XVIII asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida siyosiy jihatdan
tarqoq bo`lib mustahkam siyosiy ma muriy boshqaruvga ega bo`lmagan;‟
- Hududlardagi amaldorlar o`rniga amirlar o`zlarinig yaqin
qarindoshlari va ishongan shaxslarni bek lavozimiga tayinlagan. Hozirda
kunda bek lavozimini vazifasiga ko`ra hokimlarga, bekliklarni esa
viloyatlarga
tenglashtirishimiz mumkin.
2.2.Termiz shahrining nomi va uning kelib chiqishi
Geografik nomlar ma’lum tarixiy davrda yuzaga keladi, tarixiy
voqealarning xronologik guvohi hisoblanadi. Toponimlar vaqt davomida
shakli va mazmuni bo‘yicha o‘zgarib boradi, aniq tarixiy voqealarga
bog‘liq ravishda hududiy tarqaladi. Urushlar, aholi migratsiyasi, etnik
jarayonlar mintaqa toponimiyasida o‘zining izini qoldiradi. Har bir tarixiy
davr o‘zining ma’lum geografik nomlar qatlamini- stratigrafiyasini yuzaga
keltiradi. Bu jihatlari bilan toponimika tarix fani bilan uzviy aloqada
rivojlanib boradi.
Geografik nomning asl ma’nosini (etimologiyasini) aniqlashda uni
tarixiy paydo bo‘lgan davri bilan birga o‘rganish maqsadga muvofiqdir.
Har bir tarixiy davr geografik nomlarning muayyan qatlami ( stratigrafik )
ni hosil qilgan, aniqrog‘i har bir tarixiy qatlamning joy nomlarida o‘ziga
xos “izi”, “tamg‘asi” mavjud, bu haqida ikkinchi bobda batafsil to‘htab
o‘tiladi.
Tarixiy ma’lumotlar har doim ham nomlashning tarixiy jarayonini
kuzatish va tiklash imkonini bermaydi. Shu sababdan ko‘pincha toponimik
25

ma’lumotlarni tarixiy voqea-hodisalarni aniqlashda qo‘shimcha manba
sifatida foydalanish yaxshi natija beradi.
Geografik nomlar albatta biror xalq tilidan qo‘yiladi, shuning uchun
har bir geografik nomning etnologik asosi mavjud bo‘ladi. Bu erda
geografik nom etnonim bo‘lishi (xalq, urug‘, qabila) shart emas. U tabiiy,
iqtisodiy-geografik toponimlarda ham ma’lum xalq tilidan qo‘yilgan
bo‘ladi. Shuni hisobga olib har qanday geografik nomning qaysi xalq
tilidan qo‘yilganligiga e’tibor qaratiladi. Bu jihatdan toponimlarni
etnologik jihatdan tadqiq etishning ahamiyati juda kattadir. Biroq bu usulni
qo‘llashda ham nihoyatda sinchikovlik talab etiladi. Sababi,
etnooykonimlar (urug‘, qabila, millat, xalq nomlari bilan atalgan joy
nomlari) har doim ham shu erda yashagan xalqning (etnosni) nomini
bildiravermaydi.
Termiz shahri va Termiz tumani toponimlarini o’rganish jarayonida
joy nomlarini to’plash, tasniflash, ularni lingvistik jihatdan tahlil qilishga
urinildi. Shu o’rinda bu nomlarning zamonaviy nomlar yoki tarixiy
jarayonga xos nomlar ekanligiga ham e’tibor qaratildi. Aynan Termiz
so’zining shahar, tuman, mahalla, qishloq va hatto ko’cha nomi sifatida
keltirilganligini hisobga olib bu nomning kelib chiqishi haqida ilmiy
manbalarda va xalq orasida tarqalgan rivoyat va afsonalarda qanday
atalganigi haqida biroz fikr yuritishga harakat qilamiz.
manbalarda qanday nomlanganligi,tarixiy jarayonda qanday fonetik
o’zgarishlarga uchraganligi ,bu joy haqidagi xalq orasida tarqalgan
rivoyatlar haqida fikr yuritiladi. Adabiyot sifatida joy nomlarining kelib
chiqishi bilan bog`liq bo`lgan ilmiy adabiyot, monografiya va
dissertatsiyalar tahlilga tortilgan.
26

Termiz zamonaviy yoki tarixiy nom ekanligini ibotlovchi manbalarga
e’tibor qaratamiz. Termiz shahri tarixda qanday nomlangan va bu joy
haqida tarixiy va ilmiy dalillar nimani isbotlaydi. Qadimgi tarixiy
manbalarda katta qiziqish bilan tilga olingan Termiz haqida ko'plab ilmiy
fikrlar tarixchilar tomonidan o'rganilmoqda hamda yangi tarixiy ashyoviy
manbalar qayd etilmoqda. Ko'hna shahar hozirgi Termizdan 8-9 km janubi-
g'arbda Amudaryoning o'ng qirg'og'ida joylashgan bo'lib, qariyb 2500
yillik tarixga ega. Qadimdan Termiz Markaziy Osiyoni Xitoy-Misr bilan
bog'lovchi Buyuk ipak yo'lida joylashgan. Yunon- Baqtriya podsholigi
davrida katta madaniy bosqichni o'z boshidan kechirganligini tasdiqlovchi
manbalarni qayd etish zarur. Uning toponomik kelib chiqishiga e'tibor
bersak, mahalliy xalqlar baqtriyaliklar Termiz Taramastxa (baqtrcha,
«narigi sohildagi manzil»), Taramata, Taramat, Tami, Tarmit, Tarmiz,
Termiz kabi shakllarda uchraydi. Bundan tashqari shaharning nomi IV-V
asrlardagi arman manbalarida Drmat-Darmat(ehtimol Darmit), Termiz
so'zigacha mahalliy xalqlar-baqtriyaliklar taramastha, Tarameta (narigi
sohil, daryoning u beti), Arman manbalarida IV-V asarlarda u «Drmat»,
VII asr Xitoy manbalarida «Tamo», XIV asr Xitoy manbasida «Tarmiz» va
«Tirmiz», IX-XIII asr arab-fors manbasida «Termiz» va «Termiz», XII
asrda tarixchi Somoniy Termiz. XIII asrda Yakut lug'atida 2 xil nom
«Tarmiz» va «Tirmiz».
Qadimgi Tibet kitoblaridan birida taxoristonlik buddizm
targ'ibotchisi Dxarmamitraning nomi uchraydi va uning Pak-su (Oksu-
Amudaryo) daryosi bo'yida joylashgan Tarmita degan shahardan ekanligi
qayd etiladi.Shuningdek, shahar asoschisi-podshoh Demitriy nomi asosida
Demitriy, Dermita, Darmita nomi bilan keyinchalik Tarmita, Termid, X
asrdan boshlab esa Termiz nomi bilan bog'lanadi. Umuman Termiz
27

shahrining Tara Mastha yoki Tara Maetha -narigi sohildagi shahar, yanada
to’g'rirog'i daryoning narigi sohilidagi shahar, shahar nomining Yunon-
Baqtriya podshohi Demetriya (Dmitrius) bilan bog'lanishlari isbotini
topmaganidek, uning yunoncha “termos” so'ziga aloqadorligi ham asosli
emas. Iskandar Zulqarnayn Termiz shahrini mustahkam tayanch qal'a
sifatida mustahkamlab, unga «Oks bo'yi Aleksandriyasi» nomini berganligi
ingliz olimi V. Tarn asarlarida qayd etilgan. Iskandar-daryo bo'yidagi bu
manzilgohni mahalliy xalq
g'alayonlaridan saqlanish uchun muhim harbiy istehkom shaharga
aylantirish rejasi bilan uni qayta qurdiradi.
Sh.Safarovning “Termiz va termiziylar”asarida quyidagi rivoyat
keltiriladi: “Bir kuni Xoja al-Hakim shogirdlarisiz masjidga namoz
o’qigani keladi.U yerda bir kishiga otni ushlab turishni buyuradi. U al-
Hakim namoz o’qib turgan paytida pinhona kirib,u kkkishining boshini
kesadi va ko’zdan g’oyib bo’ladi. Xalq qayg’u-alamga botadi.Uni
an’anaga ko’ra dafn etishadi.Kunlarning birida shogirdlari va qarindoshlari
uning qabri boshiga yig’ilganda qabrdan “Tirik biz”degan ovoz eshitilgan
emish.Shu kundan boshlab hamma halok bo’lgan ustoz xojani”Ali al-
Hakim tirikbiz”,deb ataydigan, keyinchalik shahar nomini ham” Shahri Ali
al-Hakim tirikbiz”deb ataydigan bo’lishdi.”
Termiz shahrining nomi va uning kelib chiqishi haqida ko'plab
rivoyatlar yuradi, shu xil rivoyatlardan yana birida Balxlik mashhur shayx
Dorulomon termizlik al-Hakimning g'oyibot olami bilan bog'lana olishdagi
ruhiy quvvatini sinamoq niyatida Termizga yo'l oladi. Dorulomon o'z
xalifa(yordamchi)si bilan suvga tushganda, buni oldindan bilgan al-Hakim
Amudaryoga tushib daryoning yarmigacha borib Dorulomonni kutib oladi.
Hayratda qolgan Dorulomon xalifasiga- «Bu zotni daryodan ko'tarib o't»
28

ishorasini qiladi, xalifa kar bo'lganidan «boshini ol» deb tushunib al-
Hakimning boshlarini qilich bilan kesadi. Shunda al-Hakimning kesilgan
boshi tilga kirib Dorulomonga «Biz tirikmiz» debdi. Ul ulug' zotning
qabrlariga yig'lab borgan kishilarga «Biz tirikmiz» deb ovoz eshitilibdi,
o'shandan buyon shahar nomi tirimiz, ya'ni Tirmiz bo'lib ketgan emish.
Boshqa bir rivoyatda Termiz so'zi “termos” so'zidan olinganligi
aytiladi, go'yo Aleksandr Makedonskiy jazirama issiq paytlari shaharga
kelgan emish va havoning o'ta issiqligi tufayli, bu yer xuddi termosning
o'zi ekan debdi. “Termos” so'zining fonetik tarkibi-fonemalar miqdori
hozirgi yunon va o'zbek tillarida saqlangan. Yuz bergan tovush
o'zgarishlarini o'zbek tilining fonetik qonunlari tasdiqlaydi. «o»ning «i»ga
«s»ning «z»ga o'tishi turkiy tillar fonetik qonuniyati me'yori talabiga
mosdir. Termo-yunoncha, issiq, issiqlik, harorat, termometr-issiqlik
o'lchaydigan asbob, termografiya-issiqlikni yozib oluvchi asbob, idish, joy,
makon tushunchalariga ega.
Termiz toponimini qadimgi turkiy tildagi Tarmut so’zi bilan bog’lash
maqsadga muvofiq keladi. Mahmud Qoshg’ariy “Devoni lug’otit
turk”asarida bu so’zni “tog’larning tepalik va soyliklari”ma’nosida
izohlaydi.
Olimlardan V.L.Kozlovskiyning Termiz shahri tarixi» (1959)
1968 yil, J. Omonturdiyev, E. Pardayevlarning «Hoja Hakim Termiziy»
(Viloyat gazetasi, 1968), G. A. Pugachenkovaning «Termez. Shahrisabz.
Xiva.» (1976), T.Nafasovning «O'zbekiston toponimlarining izohli
lug'ati», SH.Safarovning «Termiz va termiziylar» (1993) kitoblarida -
Termiz atamasi baqtriycha, yunon-baqtriycha yoki sanskritcha Taramastha
so'zidan kelib chiqqan deyiladi. G.A. Pugachenkova o'z tadqiqotlarida
Termiz nomini sanskritcha (qadimgi hind tili) Taramata so'zi va Yunon-
29

Baqtriya podshosi Demetriya (Dermid-Termit-Termiz) nomi bilan
bog'laydi.
Termizning qadimiy ekanligini isbotlovchi arxeologik moddiy-
tarixiy ashyolar nihoyatda ko'p manbalarni bermoqda. Termiz shahri
yoshini to'liq ilmiy o'rganish uchun 1980 yilda O'zFA Arxeologiya
institutida Termiz tarixi va madaniyatini o'rganish uchun maxsus
arxeologik otryad tashkil etildi. Termizni arxeologik-ilmiy o'rganishda
professorlar B. P. Denike, M. YE. Masson, V. A. Shishkin, V. D. Jukov,
akademiklar A. P. Okladnikov, B. B. Petrovskiy, L. I. Albaum, B. YA.
Staviskiy, A. Asqarov, arxeolog olimlardan dosent SH. Pidayev, T.
Annayev kabilar haqida iliq fikrlar aytish mumkin.
S.Tursunovning “Surxondaryo viloyati toponimlari” asarida ham
Termiz nomining kelib chiqishi haqida bir qancha taxminlar keltiriladi.
Jumladan, Termiz eramizgacha IV-III asrlarda paydo bo’lgan. Kushonlar
davrida (I-IIIasrlar) madaniyati taraqqiy etgan shahar bo’lgan. Hofiz Abru
esa Iskandar Zulqarnayn qurgan, deydi.Xitoy manbalarida Tami. XIX asr
oxirida rus shakli Termiz-Termez-Tarmiz.Termiz Amudaryo bo’yidagi
tabiiy tik qoya,qirg’oq bo’yida joylashgan qo’rg’on. Temir kabi qattiqmiz,
Temirmiz. Termiz temirdek qattiq, yoy o’qi, o’tkir qilich o’tmaydigan
shahar ma’nosida izohlanishi turkiy toponimiyaga mos bo’ladi,deb
keltiriladi. Temirmiz so’zida “miz”,”biz” olmoshining fonetik
o’zgarishga uchragan shakli deb hisoblansa, Ter shakli “temir”shaklining
qisqarishi natijasida Termiz holatiga o’tgan bo’lishi mumkin.
Termiz shahri o’z tarixi davomida turli nomlar bilan atalgan.
Shaharning tarixga kirgan eng qadimgi nomi Tarmid (trmd-Tarmid)
bo’lgan. Bu nom dastlab 1969-yili Afg’onistonning Lag’mon vodiysidan
topilgan hind podshosi Ashokaning oromiycha bitigida tilga olinadi.
30

Xulosa
Yana bir misol tariqasida AMUDARYO – Markaziy Osiyo va
O‘zbekistonning eng sersuv daryosi. Temuriylar davri yozma manbalarida
Amudaryo ko‘proq “ Jayhun ” va nis-batan kamroq “ Obi Omuya ”, Xorazm
hududida Gurganj shahri yaqinidagi qismi “ Obi Gurlan ” (Gurlan daryosi)
va “Jo‘yi Gurlan” (Gurlan arig‘i), yuqori oqimida “Panjob” nomlari bilan
uchraydi. Uning “Obi Vaxsh” (hozirgi Vaxsh daryosi), “Surxob”,
“G‘und”, “Hisor” va “Chag‘onrud” (hozirgi Surxon daryosi) irmoqlari
ham eslatib o‘tilgan.
“Boburnoma”da mazkur daryo nomi “Amu daryosi”, “Amu suyi”
shakllar-da uchraydi. Zahiriddin Bobur 909 (1503)-yili Movarounnahrdan
Qobul to-monga ketayotganida: “Amu suyini Uyoch (hozirgi atalishi
Ayvaj ) guzaridin o‘tgandi” (B. 102).
Qoraqalpog‘iston Respublikasi tarkibida shu nomdagi tuman mavjud.
Tumanga nom bo‘lgan Amudaryo – Markaziy Osiyoning eng sersuv, yirik
daryosi. Daryoni yunon va rimliklar Oksus yoki Oksos , arablar
Jayxun, yerli xalqlar dastlab O‘kuz , Vaxsh , so‘ngra Amul deb ataganlar.
“Avesto” va boshqa tarixiy manbalarda daryoning Arang , Raxa , Ranxa ,
Aranxa kabi tarixiy nom-lari ham uchraydi. Ayrim mutaxassislar
Amudaryoning hozirgi nomini o‘rta asrlarda mavjud bo‘lgan Amul shahri
nomi bilan bog‘liq deyishadi.
Masalan, H.Hasanovning yozishicha, “Daryoning ayrim qismlari
Jaryob, Balx daryosi, Termiz daryosi, Kolif daryosi, Urganch daryosi,
Xorazm dar Masalan, H.Hasanovning yozishicha, “Daryoning ayrim
qismlari Jaryob, Balx daryosi, Termiz daryosi, Kolif daryosi, Urganch
daryosi, Xorazm dar
31

Keltirilgan ilmiy dalillar va tarixiy manbalarning malumotlariga
tayangan holda xulosa qilib aytish mumkinki, Termiz nomining kelib
chiqishi shaharning paydo bo’lishi bilan tengdosh desak xato bo’lmaydi.
Ma’lumotlar xilma-xilligiga qaramasdan Termiz nomining qaysi shakli
ifodalanishidan qat’iy nazar aynan bir joy haqida Amudaryoning o’ng
sohilida joylashgan shahar nomi ekanligi ilmiy manbalarda isbotlangan.
Toponimlarni lingvistik jihatdan o’rganish asosida tarixiy va geografik
ma’lumotlarga tayangan holda va yerli aholining bu joy haqidagi qadimiy
rivoyatlariga asoslansak, Xoja al –Hakim haqidagi rivoyatni haqiqatga
yaqinroq deb aytish mumkin. Chunki bu rivoyatda g’ayrioddiy tuyilgan
jihatlar bo’lishiga qaramasdan,xalq orasida juda ko’p variantda mavjudligi
bu rivoyatda biroz bo’lsa-da haqiqat mavjudligidan dalolatdir.
Xulosa o‘rnida shuni aytish lozimki, O‘zbekiston Respubliksida ta’lim
dargohlarida o‘quvchilarga tarixni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini
orttirish hamda davlatimiz tarixiga oid bo‘lgan bilimlarini rivojlantirish,
boyitish va kelajak avlodga yetkazish lozim. Fanining, nazariy va amaliy
tomonlari, predmetlari, fanlar ichida tutgan o‘rni va geografik nomlarni
ilmiy tadqiq etish usullarini o‘rganish hamda ilmiy ishlar olib borish lozim.
Yosh avlodga geografik nomlarni tasniflash tamoyillari va mezonlari
chuqur o‘rganish va yosh avlodga tariximiz haqida bilimlarni yetkazish
lozim. Boshlang‘ich bilimlar bilan birga geografik nomlarning yasalishi,
grammatik tuzilishi, imlosi, transformatsiyasi, etimologiyasi, geografik
obektlarni nomlashning asosiy qoidalarini va geografik terminlarni chuqur
o‘rganish lozim. Shuningdek, ta’lim tizimida geografik nomlarni o‘rgatish
usullari, o‘qitish jarayonida va o‘qishdan tashqari vaqtlarda ta’lim
jarayonida mahalliy geografik nomlarni o‘rganish hamda joy nomlarining
32

o‘quvchilar vatanparvar, ma’naviy va ahloqiy tarbiyasidagi ahamiyati juda
katta ahamiyat kasb etadi.
Xulosa qilib ayatdigan bo'lsak, Zaxiriddin Muxammad Boburning
mashhur ―Boburnoma si o lkamiz va undan tashqaridagi hududlar —‖ ʻ
Afg oniston, Hindiston mamlakatlaridagi joy nomlarini o rganishda boy
ʻ ʻ
material beruvchi muhim asar hisoblanadi. Unda keltirilgan
toponimlarning turlari, ma nosi, kelib chiqishiga oid fikr-mulohazalar
ʼ
g oyat qimmatli ahamiyatga ega.
ʻ
Buning boisi shuki, Omuyya (Omul, Chorjo‘y) shahri Eron bilan
Turkiston o‘rtasidagi eng muhim savdo yo‘lida, eng qulay daryo kechigi
ustida joylash-gan yirik manzil bo‘lganligidan nomi og‘izdan og‘izga
o‘tib, boshqa nomlar-ga nisbatan mashhurroq bo‘lgan. Ba’zan Amu
nomiga beriladigan izohlar – “o‘jar daryo”, “jo‘shqin daryo”, “quturgan
daryo”, “jinni daryo” uning lug‘aviy ma’nosi emas, balki laqabi, xulqi,
epitetidir. Daryo so‘zi – yer osti va yer usti suvlardan hosil bo‘lib, o‘zi
hosil qilgan o‘zandan oqadigan katta suvlarga nis-batan qo‘llaniladi.
Amudaryo tumanining ma’muriy markazi Mang‘it shahri (1957-
yildan). O‘zbekistonning ko‘plab hududlarida mang‘it etnonimi joy
nomlari hosil qilgan. Mang‘it qabilasining nomi aholi punktlari nomiga
aylanishiga, etnik guruh vakillari respublikaning barcha hududlariga
tarqalishi sabab bo‘lgan. Mang‘itlar XII asrda Dashti Qipchoqda, katta bir
qismi esa Volga va Ural daryolari oralig‘ida yashashgan. Ular qipchoqlar
ta’sirida o‘z tillarini unutib, turk – qipchoq tilini qabul qilganlar.
33

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va
2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob
xalqimiz bilan birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni.
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda.
2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini
ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”,
2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Abduvahobova M.R. Qo`shbegi arxivida tarixiy toponimlar va
Buxoro
amirligining ma muriy-hududiy tizimi. – Toshkent, 2006. –B. 3‟
34

2. Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата ( Восточная
Бухара и Зап Темур в конце XIX в).-М.: Восточ. Лит, 1958.-С.7.
3. Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатом. –
СПб., 1911. – Т.I. –С. 240.
4. Маев Н.А. Очерки Бухарского ханства. – Санк-Петербург,
1879. С . 180. Buxoro xonligi ocherklari. Rus tilidan Ismoil Botirov
tarjimasi.-Toshkent: Fan va texnologiya, 2012. – B.84.
5. Покотило П.П. “Путешествие в Центральную и Восточную
Бухару в 1886 г.”. – Ташкент: Окружного штаба, 1888-c 30.
6. Qabulov E.A. Surxon vohasi xo`jaligi. –Toshkent: Akademnashr,
2012. –B. 69.
7. Rtveladze E. Aminov M. Surxondaryo. .”. – Toshkent: Qomuslar,
1996-B 206.
8. Surxondaryo VDA, 252-jamlanma, 2-ro`yxat, 109-ish, 19 varaq.
9. Xoliqulov A.B. XIX-XX asr boshlarida Qashqadaryo bekliklari.
Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan
dissertatsiyasi. -Toshkent, 2011. B-120. (Полк. Галкин. Краткий
военного-статистический очерк района полевой поездки офицеров
Генерального Штаба Туркестанского военного округа в 1889 году в
Бухарском ханстве в южной части Самаркандской области // Сборник
географических, топографических и статических материалов по Азии.
– СП.б.: Военная типография )
10. O`zMA. 1-jamg„arma, 34-ro`yxat, 791-ish, 32-orqa varaq.
11. O`zMA. 2-jamg„arma, 1-ro`yxat, 251-ish, 99-varaq.
12. O`zMA. 126-jamg„arma, 1-ro`yxat, 51-ish, 43- varaq.
13. O`zR MDA. I-126-jamg„arma, 1-ro`yxat, 69-ish, 1, 2-varaq.
14. O`zR MDA, I-126-jamg„arma, 2-ro`yxat, 71-ish, 93-varaq.
35

15. Mirakmalov M.T. Xalq tabiiy geografik terminlari. –T.: "Fan va
texnologiya nashriyoti", 2009.
16. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Buxoro viloyatidagi xorologik
va xronologik oykonimlar // O‘zGJ axboroti. 47-jild. –T., 2016.
17. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Buxoro viloyati geografik joy
nomlarining o‘rganilish tarixi // O‘zGJ axboroti. 46-jild. –T., 2015.
18. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Hududiy toponimiya va
geografik joy nomlarining rayonlashtirilishi // Farg‘ona vodiysi tabiatidan
foydalanish va muhofaza qilishning dolzarb muammolari. Respublika
ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. II qism. –Namangan., 2014.
19. Mirakmalov M.T., Avezov M.M., Asrorov D.Q. Vobkent tumani
toponimlari (monografiya). –T., “MUMTOZ SO‘Z”, 2017.
20. Mirakmalov M.T., Avezov M.M., Shamuratova N.T. Quyi
Zarafshon tabiiy geografik okrugidagi fitonim va zoonimlar // Zamonaviy
geografiya va O‘zbekiston tabiiy-resurs potensialini baholash. Iqtidorli
talabalar va yosh olimlarning ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. –
T., 2015.
21. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. O‘lkamiz o‘simlik va hayvonot
dunyosini o‘rganishda joy nomlarining o‘rni // Orol dengizi mintaqasida
yuzaga kelgan ekologik ofatning atrof-tabiiy muhitga ta’siri. Respublika
ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. –Buxoro, 2015.
36

Tarixiy manbalarda joy nomlari tasnifi .

Sotib olish