Tarixni o'qitishda aqliy hujum klaster murakkab vaziyatlarni yaratish texnologiyalaridan foydalanish - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	130.5KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	04 Aprel 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

3 Sotish

Tarixni o'qitishda aqliy hujum klaster murakkab vaziyatlarni yaratish texnologiyalaridan foydalanish

Sotib olish

Tarixni o'qitishda aqliy hujum klaster murakkab vaziyatlarni yaratish
texnologiyalaridan foydalanish
Mundarija:
Kirish........................................................................................................................2
Asosiy qism
I Bob O'zbekistonda tarix fanini o'qitishga bo'lgan yangicha metodlar
1.1 Tarixni o'qitishda aqliy hujum texnologiyasidan foydalanish............................4
1.2 Tarixni o'qitishda klaster texnologiyasidan foydalanish ..................................11
II Bob Tarixni o'qitishda murakkab vaziyatlarni yaratish texnologiyasidan
foydalanish
2.1 Tarix o‘qitish jarayonining tarkibiy qismlari va ular o‘rtasidagi aloqalarrning
yangicha munosabatlari...........................................................................................18
2.2 Tarix darslari mavzularining uzviyligi va didaktik jihozlanishi. Dars rejasi va
uning tarkibiy qismlarini o’rganishning yangicha metodlarini qo’llash.................23
Xulosa.....................................................................................................................31
Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................................32
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . O'zbekiston Mustaqil davlat deb e‘lon qilinishi
davlatimizning bugungi kunini emas, balki istiqbolini ham belgilab beruvchi asosiy
omildir. O'zbekiston Respublikasining istiqlol yo'li avlod-ajdodlarimizning tarixiy
an’analari va ma’naviy merosiga suyangan holda tanlab olindi. Tarix o'qitish
uslubiyati ilmiy pedagogik fan bo'lib, u o'quvchilarga tarixdan puxta bilim berish,
ularni tarbiyalash va kamol toptirishda maktabda o’qitiladigan tarix kursining
maqsadini, ta‘lim-tarbiyaviy vazifalarini, mazmuni, uslub-usullarini hamda tarix
o'qitishning eng muhim vositalarini belgilab beradi. Tarix o'qitish uslubiyatining
asosiy fan sifatida oliy o'quv yurtlaridagi tarix fakul’tetlarining o'quv rejasiga
kiritilishi va uni o'rganishdan ko'zda tutilgan maqsad kelgusida o'qituvchi bo'lib
chiqadigan talabalarni maktabda tarix o'qitishning ilmiy asoslari bilan
qurollantirishdan iborat. “Tarix o'qitish uslubiyati o'zining Mustaqil tekshirish
predmetiga ega. Ta’lim muassasalarida tarix fanining o'qitilishi va o'qitish
jarayonining o'rganilishi tarix o'qitish uslubiyatining predmetini tashkil etadi.
O'qitish jarayonining ob‘ektiv suratda amal qiladigan o'z qonuniyatlari bor. Ularni
bilib olish va talim-tarbiya jarayonida bu qonuniyatlarga amal qilish, ulardan
oqilona foydalanish maktabda tarix o'qitishni ilmiy asosda olib borishning muhim
kalitidir. Zotan, Mustaqil-huquqiy davlat qurishining hozirgi bosqichida tarix
o'qitishni yanada takomillashtirib borish, o'qitish jarayonida uning ob‘ektiv
ravishda amal qiluvchi qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu
qonuniyatlardan komil insonni tayyorlab yetishtirish maqsadida to'g'ri foydalanish
zarur”.
“Mustaqil O'zbekiston Davlatining tashkil topishining hozirgi bosqichida tarix
o'qitishning yanada yaxshilab, yangilab borish, o'q itish jarayonini, uning ob‘ektiv
suratda amal qiluvchi qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu
qonuniyatlardan huquqiy demokratik davlatning faol va ongli quruvchilarini
tayyorlab yetishtirish maqsadida to'g'ri foydalanishi zarur. Tarix o'qitish
uslubiyatining tadqiq etadigan, talabalarni puxta va mukammal bilim olish amalda
suyanishi kerak bo'lgan maxsus kursning umumiy qonuniyatlari nimalardan iborat
2

va ular ta‘lim jarayonida qanday namoyon bo'ladi, u tarix o'qitish jarayonining
tarkibiy qismlari (maqsadi, mazmuni, o'qitishning metod va usullari hamda
natijalari) o'rtasidagi qonuniyatli aloqalar quyidagicha nomoyon bo'ladi. Tarix
o'qitishning asosiy maqsadi, maktabda o'qitiladigan boshqa fanlar singari, o'zligini
anglash tarbiyasidan iboratdir. Bu maqsad bir butun, qator ta‘lim-tarbiya
vazifalaridan tashkil topadi. Maktabda tarix o'qitish vazifasi o'quvchilarda ongli
dunyoqarashini shakllantirishdan iboratdir. Tarix o'qitish jarayonida bu bosh vazifa
bilan birga yoshlarni mehnatga ongli munosabatda bo'lishi ruxida, o'zbek xalqining
tarixiy o'tmishi, o'zligi ma‘naviyati ruxida, huquqiy tarbiyalash, ularni bilish va
ijodiy ishlash va malakalarini ham amalga oshirib boriladi.
Kurs ishining maqsadi : Tarix o'qitish deganda, tarixiy materiallar vositasida
o'quvchilarga bilim berish ularni o'zligini anglash bu haqiqat davlat siyosati
darajasiga ko'tarish ruxida tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga
oshirish uchun zarur bo'lgan jarayonni, ya‘ni o'qituvchi va o'quvchilarning ilmiy
(ichki) o'quv xarakatlari (tashqi) jarayoni tushuniladi”.
Kurs ishining vazifasi : Tarix kursining mazmuni deganda birinchi navbatda
tarix dasturi va darsligada belgilab berilgan tarixiy bilimlar ko’lami o'quv
metariallari: uning mazmuni, tarixiy faktlarni taxlil qilish asosida kelib chiqadigan
xulosalar va umumlashtirishlar, o'quvchilarning tarixiy materiallarni o'zlashtirish
va olgan bilimlardan foydalana bilish sohasidagi o'quv usullari, ko'nikma va
malakalari sistemasi, shu jumladan, ularni ilmiy tadqiq qilish ishlarining eng oddiy
formalarini egallashlari ko'zda tutiladi.
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragirif, Xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I Bob O'zbekistonda tarix fanini o'qitishga bo'lgan yangicha metodlar
1.1 Tarixni o'qitishda aqliy hujum texnologiyasidan foydalanish
Tarixni o'rganish shunchaki sana va voqealarni sanab o'tish emas; bu tanqidiy
fikrlash va faol ishtirok etishni talab qiladigan o'tmishni dinamik o'rganishdir.
So‘nggi yillarda mashhur bo‘lgan samarali pedagogik yondashuvlardan biri bu
tezkor savol-javob usulidir. Bu usul o‘quvchilarga tezkor savollar berish, ularni
oyoqqa turib fikrlashga undash va tarixiy tushunchalarni chuqurroq tushunishni o‘z
ichiga oladi. Tarixiy tushunchalarni chuqur idrok etishda o‘qitishning innovatsion
usullarini qo‘llash juda muhimdir. Ana shunday samarali usullardan biri aqliy
hujum bo‘lib, u o‘quvchilarni hamkorlikda g‘oyalar ishlab chiqarishga,
istiqbollarni baham ko‘rishga va ijodiy fikrlashga undaydi. Ushbu maqolamizda
biz tarix ta'limi jarayonida aqliy hujum va tezkor savol-javob usulidan
foydalanishning afzalliklari va qo'llanilishini ko'rib chiqamiz. Tezkor savol-javob
usulining afzalliklari: Faol ishtirok: Tez savol-javob usuli faol ishtirok etishga
yordam beradi, o'quvchilarni oyoqqa turg'izadi va passiv o'rganishning oldini oladi.
Talabalar tez o'ylashga, o'z fikrlarini baham ko'rishga va material bilan faol
shug'ullanishga majbur. Bu usul tarixiy izlanishga qiziqish va ishtiyoqni
tarbiyalaydi. Tanqidiy fikrlash qobiliyatlari: Tarix faqat faktlarni yodlashdan iborat
emas; tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishni talab qiladi. Tezkor savol-
javob o‘quvchilarni axborotni tez tahlil qilishga, voqealar o‘rtasida bog‘lanishga va
asosli xulosalar chiqarishga undaydi. Bu jarayon ularning tarixiy hikoyalar haqida
tanqidiy fikrlash va turli nuqtai nazarlarni baholash qobiliyatini oshiradi. O'z-
o'zidan eslab qolish: Tez savol-javob usulining tez sur'atli tabiati o'quvchilarni
ma'lumotni tezda eslab qolishga majbur qiladi. Bu asosiy tarixiy faktlar va
tushunchalarni mustahkamlashga yordam beradi, talabalar kelgusi darslarda
foydalanishlari mumkin bo'lgan bilimlarning yanada mustahkam poydevorini
qo'llab-quvvatlaydi. Sinf dinamikasini targ'ib qilish: Bu usul o'quvchilar va
o'qituvchi va talabalar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni rivojlantirib, dinamik sinf
muhitini yaratadi. Bu hamkorlik, munozara va fikr almashishni rag'batlantiradi,
jonli ta'lim hamjamiyatini yaratadi. Aqliy hujum usulining afzalliklari: Turli nuqtai
4

nazarlar: Aqliy hujum talabalar uchun o'z fikrlari va g'oyalarini erkin baham
ko'rishlari uchun ochiq forum yaratadi. Ushbu inklyuziv yondashuv tarixiy
voqealarga turli nuqtai nazarlarni o'rganishga imkon beradi, turli hikoyalar va
talqinlarni yanada boyroq tushunishga yordam beradi. Birgalikda o'rganish: Tarix
ko'pincha turli shaxslar va jamiyatlar tomonidan to'qilgan jamoaviy gobelendir.
Aqliy hujum hamkorlikda o‘rganishga yordam beradi, chunki o‘quvchilar
birgalikda g‘oyalarni bog‘laydilar, voqealar o‘rtasida o‘zaro parallellik o‘tkazadilar
va tarixiy o‘zgarishlar haqida kengroq tasavvur hosil qiladilar. Ijodkorlik va
innovatsiyalar: Tarix ta'limi faqat eslab qolish bilan cheklanmaydi; ijodiy va
innovatsion fikrlashni talab qiladi. Aqliy hujum o‘quvchilarni chetda fikrlashga,
yangi g‘oyalarni taklif qilishga va tarixiy voqealarga noan’anaviy qarashlarni
o‘rganishga undaydi, ularning tahliliy ko‘nikmalarini boyitadi. Ishtirok etish va
motivatsiya: Aqliy hujumning interfaol tabiati tarixni talabalar uchun yanada
qiziqarli va rag'batlantiradi. Talabalar g'oyalar yaratishda faol ishtirok etganlarida,
ular o'z bilimlarini egallab olishadi, tarixiy izlanishlarga qiziqish va ishtiyoqni
uyg'otadilar. Tez savol-javob usulining qiyinchiliklari: Talabalarga bosim: Tez
so'rovning tez sur'atda o'tishi ba'zi o'quvchilarga bosim keltirib chiqarishi mumkin
va bu ularning fikrlarini samarali ifoda etish qobiliyatiga xalaqit berishi mumkin.
O'qituvchilar individual ta'lim uslublarini yodda tutishlari va inklyuzivlikni
ta'minlash uchun usulni moslashtirishlari kerak. Yuzaki darajadagi tushunish: Tez
javob olishga intilishda talabalar chuqurroq tarixiy tahlillarni o'rganishdan ko'ra,
yuzaki faktlarga e'tibor qaratishlari mumkin. O'qituvchilar tarixiy voqealarni har
tomonlama tushunishni ta'minlash uchun ushbu uslubni boshqa ta'lim strategiyalari
bilan to'ldirishlari kerak. Mulohaza yuritish uchun cheklangan vaqt: Tez savol-
javob usuli talabalarga murakkab tarixiy masalalar bo'yicha chuqur fikr yuritishlari
uchun cheklangan vaqtni berishi mumkin. Mulohaza yuritish yoki keyingi
munozaralarni birlashtirish bu muammoni hal qilishga yordam beradi. Tarix
ta'limida aqliy hujumning qo'llanilishi: Mavzuni o'rganish: Tarix darsi yoki
bo'limini o'quvchilarning ma'lum bir tarixiy mavzu bo'yicha oldingi bilimlari va
tasavvurlarini o'rganish uchun aqliy hujumni o'tkazish orqali boshlang. Bu
5

oldindan baholash vazifasini o'taydi va o'quvchilarning qiziqishlari va noto'g'ri
tushunchalari haqida tushuncha beradi. Muammolarni yechish mashqlari: Aqliy
hujumni tarixiy masalalarni yechish mashqlariga birlashtirish. Murakkab tarixiy
savollar yoki stsenariylarni qo'ying va talabalarni tarixiy kontekstni tushunishlari
asosida potentsial echimlar yoki tushuntirishlar haqida birgalikda fikr yuritishga
undash. Hujjatlarni tahlil qilish: tarixiy hujjatlar yoki asosiy manbalarni tahlil
qilish uchun aqliy hujum seanslaridan foydalaning. Talabalarni tarixiy manbalarga
xos bo'lgan murakkabliklarni chuqurroq tushunishga yordam berib,
ishtirokchilarning mumkin bo'lgan motivlari, tarafkashliklari va istiqbollari haqida
fikr yuritishga undash. Tematik aloqalar: Turli tarixiy davrlarni o'rganayotganda,
vaqt bo'yicha tematik aloqalar va naqshlarni aniqlash uchun aqliy hujumdan
foydalaning. Ushbu yondashuv talabalarga umumiy mavzular va tendentsiyalarni
tan olishga yordam beradi, tarixiy voqealarni yanada yaxlitroq tushunishga yordam
beradi. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, tezkor savol-javob usuli tarix
ta'limiga dinamik va jozibador yondashuvni taklif qiladi, faol ishtirokni, tanqidiy
fikrlashni va o'zo'zidan eslashni rivojlantiradi. Bu qiyinchiliklarga duch kelgan
bo'lsa-da, o'qituvchilar tomonidan o'ylangan holda amalga oshirish va
moslashtirish ushbu muammolarni hal qilishi mumkin, bu esa yanada boyitilgan va
samarali o'rganish tajribasini ta'minlaydi. Ushbu usulni tarix kabinetlariga kiritish
orqali o'qituvchilar tarixga bir umrlik ishtiyoqni uyg'otishi va o'quvchilarni tobora
murakkablashib borayotgan dunyoda harakat qilish uchun zarur bo'lgan
ko'nikmalar bilan jihozlashi mumkin. Aqliy hujum usulini tarix ta’limiga kiritish
talabalarga o‘z ta’lim yo‘lida faol ishtirok etish imkoniyatini beradi. Hamkorlik,
ijodkorlik va tanqidiy fikrlashni rivojlantirish orqali bu yondashuv tarixni
o'rganishni boyitadi, uni o'tmishni dinamik va qiziqarli o'rganishga aylantiradi.
Aqliy hujumni pedagogik vosita sifatida qabul qiladigan o'qituvchilar tarixiy
chuqurroq tushunish imkoniyatlarini ochib beradi va bizning umumiy insoniyat
tariximizning murakkabliklari va nozik tomonlarini umrbod qadrlashga
ilhomlantiradi. Tarixiy haqiqat to‘la ro‘yobga chiqishida, haqqoniy tarix
yozilishida tarix fani predmetining to‘g‘ri belgilanishi o‘ta muhim ahamiyatga ega.
6

O‘zbekiston tarixi fani boshqa ijtimoiy fanlardan farqli o‘laroq mustaqil fan. Bu
uning o‘rganish predmeti hamda vazifasida to‘la namoyon bo‘ladi. U fan sifatida
o‘zining butun diqqat e’tiborini faqat o‘tmishga qaratadi, undan saboq beradi,
xulosi chiqaradi, ajdodlarimiz yaratgan madaniy, ma’naviy-mafkuraviy
qadriyatlarni o‘rganadi. O‘zbekiston tarixi fanining o‘ziga xos xususiyatlari bilan
ajralib turadi. O‘zbekiston tarixini o‘rganish predmetiga Vatanimiz hududidagi
jamiki xilma-xil voqea va hodisalar, ulardagi umumiy aloqadorlik va yaxlit birlik
hamda qonuniyatlar va jarayonlar, umuman, xalq va insonning yaratuvchanlik
faoliyatiga kiradi.Aniq tarixiy davr, makon, zamon va geografik mintaqaviy
chegaralar, ma’lum bir xalq, mamlakat tarixi bilan bog‘liq bo‘lib, shular
doirasidagi voqea va hodisalarni yaxlitlikda o‘z ichiga oladi. Predmet esa mana shu
bir butun zamon va makon ichidagi aniq tarixiy-madaniy jarayondir.Har qanday
fan kabi O‘zbekiston tarixi fani ham o‘zining g‘oyaviy nazariy asoslari, ilmiy
ta’limotlari, usuli va uslubiy talab va tamoyillarga ega. Bular bu fanning asosini
tashkil etib, uning maqsad va vazifasini to‘laroq ro‘yobga chiqarishga yordam
beradi va tarixiy haqiqatni yuzaga chiqarishga xizmat qiladi.O‘zbekiston tarixi
fanining ilmiy-nazariy uslublari v uning tamoyillari quyidagilardan iborat:Tarixiy
hodisa va voqealarni, hujjat va faktlarni ilmiy, xolisona o‘rganish va tahlil
qilish;tarixni milliylik va umuminsoniylik asosida o‘rganish va tahlil qilish; tarixni
haqqoniy, tarixiy-falsafiy mantiqiylik asosida o‘rganish va yozish;tarixga milliy va
umuminsoniy xotira va qadriyat sifatida hurmat va ehtirom bilan e’tiborli
bo‘lish;xalq, buyuk davlat arboblari va rahbarlari, iste’dodli va qobiliyatli, fidokor
va qahramon kishilarning tarixda tutgan o‘rniga alohida e’tibor berish;tarixiy
voqea va hodisa, hujjat va faktlarning to‘g‘ri va noto‘g‘riligini aniqlashda tarixiy-
tanqidiylik usuliga amal qilish;tarixni o‘rganishda tarixiy izchillikka amal
qilish;tarixni ilmiy-ijodiy qiyoslash va tanqidiy asosda o‘rganish;etnografiya,
arxeologiya, antropologiya, geneologiya va boshqa fanlarning yutuqlari hamda
usullaridan foydalanish;tarixni o‘rganishga vorisiylik va uzviylikka, eng muhimi
mantiqiylikka amal qilish.O‘zbekiston tarixi jahon tarixi bilan hamda dinlar bilan
bog‘liq. Ijtimoiy hayotni dindan ajratib bo‘lmaganidek, tarixni dindan ajratib
7

bo‘lmaydi. Tarixni soxtalashtirmasdan, qanday bo‘lsa, shundayligicha o‘rganish
kerak, degan tushuncha hamisha ustuvor bo‘lishi kerak.
Ma’lumki, XX asrning 80-yillarida O‘zbekiston sovet davrining “qayta
qurish” davrlarini boshidan kechirdi, jumladan, bu davrga kelib, sobiq Ittifoqning
qurollanish poygasi sohasida AQSHga tenglashish, lekin mamlakatda inson huquq
va erkinliklarining mavjud emasligi, fuqarolarni qonunlar o‘rniga yakkahokim
partiya qarorlari boshqarishi, qayta qurish davrida esa e’lon qilingan demokratik
qadriyatlarning qog‘ozlarda qolib ketganligi, millatlararo to‘qnashuv va
qirg‘inlarning avj olishi, oziq-ovqat taqchilligi va ekologik halokatlarning
boshlanganligi kabi muammolar kelib chiqdi. Sovetlar davrida respublika ijtimoiy-
iqtisodiy hayotida etilgan ziddiyatlar va muammolarni hozirgi kunda ijtimoiy va
iqtisodiy sohalarini erkinlashtirish bilan qiyosiy taqqoslash yaqin o‘tmishda
xalqimiz boshidan o‘tkazgan qiyinchiliklar mohiyatini ochib berishga yordam
beradi. O‘zbekistonda “qayta qurish” davrida ham Markaz tomonidan
uyushtirilgan “paxta ishi” va “o‘zbek ishi” kabi korrupsiyaga qarshi kurash
bahonasida qatag‘onlik siyosati davom etdi. Bu davrda minglab xo‘jalik rahbarlari
va partiya xodimlari uyushtirilgan ayblovlar bilan mansablaridan olindi, aksariyati
ustidan jinoiy ishlar qo‘zg‘atildi. Mustaqillikning birinchi yilida ulardan 3000 dan
ortig‘ining avf etilishi bu ishlarning noqonuniy bo‘lganini ko‘rsatdi. “Paxta ishi”
kampaniyasi yuzasidan o‘tkazilgan tergovlarda 20 mingdan ortiq kadrlar aybdor
deb topildi. 1985 yil aprelda bo‘lib o‘tgan Markaziy Komitet Plenumida
“sotsializm” va “kommunizm” to‘g‘risidagi safsata va yolg‘ondan iborat
“nazariya” va “g‘oyalar”ning turg‘unlik holatiga kirib qolganligini, kommunistik
partiya strategiyaviy faoliyatining pirovard yakuniy inqirozi ekanligi ta’kidlandi.
Bu jarayonning sabablari quyidagilarda namoyon bo‘ldi:
Birinchidan, 70 yildan ortiq vaqt mobaynida sovetlar davrida amal qilib
kelgan kommunistik partiyaning yakkahokimlikka asoslangan ma’muriy-
buyruqbozlik ish yuritish uslubi hayot sinoviga bardosh bera olmadi. Davlatning
asosiy siyosiy negizini tashkil etuvchi “sovetlar” endi amalda ikkinchi darajali
8

qo‘g‘irchoq rasmiy bir tashkilotga aylanib qolgandi. Davlatning taqdirini hal
etuvchi kuch KPSS, uning Markaziy qo‘mitasi, Siyosiy byurosi edi. Ichki va tashqi
siyosatga oid barcha masalalar, yillik va besh yillik rejalar, kadrlar tanlash va joy-
joyiga qo‘yishlargacha dastlab KPSS MK Siyosiy Byurosida hal bo‘lardi va so‘ng
sovetlarning mas’ul organlari uni shunchaki tasdiqlar edi. Ish shu darajaga borib
etgandiki, partiya safidan chiqarilgan xodim o‘z ish vazifasidan ketishi u yoqda
tursin, u albatta jazolanar edi. Kommunistik partiyaning yakkahokimlikdan iborat
ish uslubi shaxsga sig‘inishidan iborat ijtimoiy-siyosiy hodisalarni keltirib chiqarib
qolmasdan, ayni paytda sovetlar jamiyatining ichdan emirilishini tezlashtirgan
omillardan bo‘ldi. XX asrning 80-yillari o‘rtalarida respublikada o‘zboshimchalik
va qatag‘onlarning yangi davri aniq-ravshan ko‘rinib qoldi. Endi ijodiy
ziyolilargina emas, balki asosan ilmiy ishlab chiqarish va siyosat bilan band
bo‘lgan kadrlar, respublikaning milliy manfaatlarini bo‘g‘ib kelayotgan, mavjud
ijtimoiy-itisodiy tizimning yaramas va umidsizligini tobora tushunib borgan milliy
ziyolilar ham ta’qib ostiga olindi. O‘zbek xalqining istiqloli va mustaqilligi
to‘g‘risidagi fikr hech qachon, hatto totalitar tizim “gullab yashnagan” davrda ham
O‘zbekiston milliy ziyolilarining miyasidan nari ketmagan o‘zbek xalqi istiqlol va
mustaqillikka erishish uchun garchi oshkora ravishda bo‘lmasa ham, doimo kurash
olib borgan. Tish-tirnog‘i, joni va qoni zo‘ravonlikdan iborat bo‘lgan tizim yangi
narsalarning hammasiga, xalq orzu qilib, dilida saqlab kelgan narsalarning
barchasiga jon-jahdi bilan qarshilik ko‘rsatar edi. Bu tizimning mafkurachilari
o‘zlarining tamomila nochorligi va mahkumligini sezib, “gaykalarni qattiqroq
burashdek” necha qayta sinab ko‘rilgan yo‘lga kirdilar va O‘zbekistonni yangi
qatag‘onlar maydoniga aylantirdilar. Markaziy partiya-sovet apparati
cheklanmagan oliy hokimiyatni saqlab qolishga urinib, xalqning taqdirini bundan
keyin ham hal qilib borish uchun O‘zbekiston rahbariyatining mavjud ijtimoiy-
siyosiy tartibotini o‘zgartirish va respublikaning milliy mustaqilligini qaror
toptirish zarurligini tushungan muxolif kayfiyatdagi qismini shu respublika oliy
partiya organlarining qo‘li bilan badnom qilishga, ularga tuhmat toshlarini
yog‘dirishga urindi. Respublikaga har xil yugurdaklar yuborildi, ular partiya, sovet
9

va sud organlarida muhim o‘rinlarni egallab, chinakam terrorni avj oldirdilar.
“Paxta ishi” degan ish to‘qilib, maydonga olib chiqildi. Bu ish biroz vaqt o‘tib,
ayniqsa markaziy matbuotda kishining izzat-nafsiga teguvchi “o‘zbek ishi” degan
nom bilan ataldi. YUqoridan maxfiy topshiriq bilan yuborilgan Gdlyan va Ivanov
boshchiligidagi guruh bir necha yuz minglab halol kishilarni va umuman
respublikani badnom qila boshladi. CHunonchi, o‘zbek xalqining baxti-saodati
yo‘lida samarali faoliyat ko‘rsatgan, o‘sha yillarda O‘zbekiston Kompartiyasi
Markaziy Komitetining Birinchi sekretari bo‘lgan SH.R.Rashidovning nomi bilan
badnom qilindi, u bilan birgalikda esa butun respublikaning sha’ni-shavkati va
qadr-qimmati qoralandi. Markazda g‘ayri tabiiy ravishda tug‘ilgan fikr
respublikada uning itoatkor ijrochilari bo‘lgan SH.R.Rashidovdan “ranjigan”
kishilar tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.
Mustaqillik bizning milliy-madaniy qadriyatlarimizning naqadar boy va teran
tafakkur uslubini shakllantirishga imkoniyat ochib berdi. Oqibatda milliy
qadriyatlarimiz jamiyatimiz taraqqiyotini tezlashtirish, yoshlarni ma'naviy-axloqiy
tarbiyalashda hamda ularni milliy iftixor ruhida tarbiyalashda qudratli tarbiyaviy
negiz bo'lib xizmat qilmoqda.Inson kamoloti va tarbiyasida muhim ahamiyatga ega
bo'lgan jamiyat va shaxs ma'naviyatini yuksaltiruvchi tafakkur rivojida beqiyos
ahamiyat kasb etadigan milliy qadriyat shakllarining inson faoliyatiga singib
borishi jamiyatning yuksalib borishiga sabab bo'ladi. Demak, ma'naviyat
jamiyatning yuksalishi yoki inqirozga yuz tutishiga kuchli ta'sir ko'rsatadi.
Ma'naviyat boyib borsa, jamiyat ravnaq topadi va aksincha, ma'naviyat
qashshoqlashsa, jamiyat bora-bora tanazzulga yuz tutadi.Fan-texnika taraqqiyoti,
zamonaviy kashfiyotlar insoniyatning qudratini oshiradi va yangi imkoniyatlarni
vujudga keltiradi. Bunday holat insondan yanada yuksak ma'naviyat darajasiga
ko'tarilishni talab etadi. O’z navbatida, shaxsning ma'naviy yuksalishi uning
ijtimoiy faolligini oshiradi va jamiyatning taraqqiyotini tezlashtiradi.
10

1.2 Tarixni o'qitishda klaster texnologiyasidan foydalanish
Tarix predmetini o’qitishda kurslararo aloqalarning shakllanishi va uni
amalga oshirish bilan bog’liq uzviylikni ta’minlashning o’ziga xos xususiyati fan
asoslari, o’quv predmetining tuzilishi va mazmuni, uning DTS, dastur, o’quv
rejasidagi maqsadi va o’rni bilan belgilanadi. Har bir o’quv fani, shu jumladan,
tarix alohida bilimlar tizimi - dalil, tushuncha, g’oyalarning o’ziga xos mantiqiy
bog’liqligidan iborat. O’quvchilar ularni ob’ektiv voqelikni aks ettirishning barcha
shakllari o’rtasidagi bog’lanishlarining ichki tizimini hosil qilish yo’li orqali
o’zlashtiradilar. Bunday bog’lanishlarni yaratishda kurslararo aloqalar muhim rol
o’ynashi ta’lim klasterida alohida dolzarblik kasb etmoqda. Bunda o’quvchilarning
yilma-yil olgan bilimlari bir-biri bilan mantiqan bog’lab borilishi, Davlat ta’lim
standartlari va iste’molchilar talablariga javob bera oladigan kompetensiyalar bilan
maktabni tugatishi hamda ta’limning keyingi bosqichiga muvaffaqiyatli o’tishini
belgilab beradi. SHunga ko’ra umumiy o’rta ta’lim maktablarining o’quvchilari
jahon tarixi va O’zbekiston tarixi darslarida kurslararo bog’lab o’rganish orqali
ta’lim samaradorligini oshirishga katta e’tibor qaratishi lozim. Tarix darslarini
kurslararo uzviylikda olib borishni quyidagi shakllarini ajratib ko’rsatish mumkin:
1. Xronologik(retrospektiv) aloqalar- yangi mavzuni tushuntirishda har ikkala tarix
kursidan ilgari ma’lum bo’lgan o’quv materialiga tayanib o’quvchilarga murojaat
qilinishi (masalan, “Arab xalifaligining vujudga kelishi va taraqqiyoti” - “Xalifalik
mamlakatlari madaniyati”). 2. Perspektiv aloqalar- kelgusida sistemali o’rganish
ko’zda tutilgan materiallarga oldindan murojaat qilish. (chunonchi, insoniyat
tarixi-g’oyalar tarixidan iborat ekanligi. Turli g’oyalarning tarixiy jarayonlarga
ta’siri, “Kuchbilim va tafakkurda” g’oyasining mohiyati, “Buyuk ipak yo’li”ni
tiklash g’oyasi va h.k.). 3. Sinxron aloqalar– tarix kurslarida mazmunan yaqin
bo’lgan ikki mavzuni o’rganishning bir vaqtga to’g’ri (mos) kelishi yoki bir vaqtda
sodir bo’lgan voqealar (masalan, o’rta asrlarning uchinchi davrida “Evropa xalqlari
madaniyati” va “Temuriylar davrida ilm-fan va madaniy hayot”, Temuriylar davri
madaniyatining jahonshumul ahamiyat kasb etishi ). 4. Axborot beruvchi aloqalar -
nazariy, tarixiy dalil va tushunchalar darajasidagi aloqalar bo’lib, ularga
11

quyidagicha turkumlanadi: a) nazariy jihatdan – tarix sinflar kurashidan iborat
emas, balki u insoniyat jamiyatining taraqqiyoti haqidagi fan ekanligi. Inson tarixni
yaratuvchisi, ishtirokchisi ekanligi, insoniyat doim oldinga intilganligi, bu esa
tarixiy taraqqiyotning asosi bo’lganligi, butun borliq muvozanatdan, ya’ni o’zaro
bog’liqlikdan iborat ekanligi va h.k.; b) tarixiy dalillar – bilimlarning eng oddiy
turlaridan hamda tahlil qilish va umumiy xulosa chiqarish uchun manba material
hisoblanib, murakkabroq bilimlar tarkibi birliklari– tarixiy tushuncha, g’oya,
nazariya, qonuniyatlarni o’zlashtirishda asos bo’lib xizmat qiladi. Masalan, 1402
yilda Amir Temurning tarixiy Anqara jangida Boyazidni tor-mor etishi, 1526 yilda
Hindistonda Boburiylar imperiyasiga asos solinishi va h.k.; v) tarixiy tushunchalar
- inson tafakkuri shakllaridan, predmet va hodisalarning umumlashtirish
usullaridan biri bo’lib, uning yordamida narsalarning umumiy, muhim belgilari,
ob’ektiv voqelik hodisalari bilib olinadi. Insonning tarixiy hodisa, jarayonlar
mohiyatini teran anglashi tarixiy tushunchalarda o’z ifodasini topadi. CHunonchi,
davlat, feodal tarqoqlik, markazlashgan davlat, mutloq monarxiya, dehqonlar
qo’zg’oloni, natural xo’jalik va h.k. 5. Uslubiy tavsifdagi aloqalar -
o’quvchilarning jahon va O’zbekiston tarixi bo’yicha tarixiy dalillarni o’rganishi
natijasida olamni anglash, jamiyat taraqqiyotining yaxlit mohiyatini tafakkur orqali
idrok etishi bilan shakllangan, umumlashgan aniq tasavvurlari, keng
tushunchalarida hamda dunyoqarashga oid tamoyillar va g’oyalarda aks etadi
(masalan, tarix ta’limidagi etakchi g’oyalar, “O’zbek xalqi va davlatchiligi tarixi”
konsepsiyasining etakchi g’oyalari va h.k.). 6. Faoliyatga doir aloqalar ko’nikma
va malakalar sistemasida amalga oshiriladi. (masalan, ijodiy fikrlash, o’quv-
kommunikativ, tashkiliy, bibliografik va hokazo ko’nikma va malakalar). Mazkur
rivojlantiruvchi ta’limning markazida shaxsni ta’lim-tarbiya vositasida maqsadga
erishishga yo’naltirilgan umumiy va integrativ qobiliyat va tafakkurini
shakllantirish yotadi. SHuningdek, o’quvchilarning kurslararo tarixiy bilimlarni
aniqlashtirishlarida bir qator ushbu predmetga xos bo’lgan ko’nikmalar: tarixiy
materialni zamon va makonda tahlil etish, taqqoslash kabilarni rivoshlantirish
nazarda tutiladi. Ta’lim klasteri asosida dars samaradorligini oshirish o’quv
12

jarayonlarida ta’limning turli shakl va usullarini amaliyotga tatbiq etishni talab
etadi. O’quvchilarni qisqa vaqt ichida kurslararo bog’lanish yordamida faol
ravishda bilimlarini jalb qilib, materialni idrok etishlari uchun pedagog oddiy
uslubiy usullarni qo’llashdan murakkabga qarab borishi lozim bo’ladi. Bular
jumlasiga quyidagilar kiritildi: eslatish (misollar, dalillar keltirish va h.k.),
topshiriq va savollar (mantiqiy, muamoli va h.k.) berish, taqqoslash, tarixiy
sayohat (tarixga nazar tashlash, o’tmishga sayohat), turli xil jadvallar tuzish, kurs
mavzularini birlashtirib integratsion dars o’tish, yangi o’rganilayotgan materialni
boshqa kursdan ma’lum bo’lgan material (tarixiy tushunchalar) bilan bog’lash
orqali tahlil qilib umumlashtirish, yangi pedagogik texnologiya asosida dars o’tish,
qo’shimcha manbalardan foydalanib dars o’tish, umumlashtiruvchi – takrorlash
darslarida kurslararo aloqalardan foydalanish va b. Ushbu qo’llanilgan uslubiy
usullarning har birini didaktik jihatdan sharhlab o’tish mumkin: Jahon va
O’zbekiston tarixi fanlaridan o’quvchilarga ilgari ma’lum bo’lgan o’quv
materiallariga murojaat qilib eslatish asosan umumlashtiruvchi– takrorlash
darslarida qo’llaniladi. Uni qo’llanilishi o’quvchilarning yangi materialni
o’zlashtirishini osonlashtirish bilan birga bilimlarini yanada mustahkamlash omili
bo’ladi. SHuni ta’kidlash kerakki, o’tilgan o’quv mashg’uloti axborotlarini
o’quvchilarning yodiga tushirish bilan muammoli vaziyat yaratish orqali, ulardagi
mustaqil mushohada rivojlantirilib, yangi materialni uzviy bog’lagan holda puxta
o’zlashtirishga zamin tayyorlash mumkin. Masalan, VII sinf jahon tarixi o’quv-
uslubiy ta’minotidan quyidagilarni keltirish o’rinli: Arab xalifaligi madaniyatini
uning tarkibida bo’lgan barcha xalqlar yaratgan. Uni yaratishda qaysi mintaqa eng
ko’p hissa qo’shgan deb hisoblaysiz? Ilk uyg’onish davriga qadar g’arb dunyosida:
Ptolomey, Aristotel, Evklid, Gippokrat, Galen, Arximed kabi mashhur olimlar
asarlari arabchadan lotinchaga o’girilgan holda o’rganilganligini qanday
izohlaysiz? Salb yurishlari oqibatlarini xotirangizga keltiring. Bularni eslasangiz
Sharqning G’arbga ko’rsatgan ta’sirini yaxshi anglaysiz. Turli topshiriqlar va
savollar yordamida o’zaro bog’lanishlardan foydalanishda o’quv ta’minotidagi
savol va topshiriqlarni keltirish maqsadga muvofiqdir. Chunonchi, o’quvchilarning
13

bog’lanishlarga oid tarixiy materialni tahlil qilib, xulosalarini asoslash
ko’nikmasini rivojlantirishga qaratilgan “Mantiqiy mushohada!” rukni ostida
berilgan quyidagi savol va topshiriqlarga e’tibor qaratiladi: Anqara jangini g’alaba
bilan yakunlagan Amir Temurdan Evropa hukmdorlari minnatdor bo’lishining
boisi nimada deb o’ylaysiz? Boburiylar davrida o’zbek madaniyatining
Hindistonga ko’rsatgan ta’siri nimalarda ko’rinadi? O’rta asrlarda Sharqda
mashhur bo’lgan quyidagi iborani sharhlab bering: “Samarqand sayqali ro’yi
zamindur, Buxoro qudrati islomi dindur”. Taqqoslash usuli o’quvchilarning
zamon va makon tasavvurlarini hosil qilishda, ularni tarixiy voqealar, hodisalar va
jarayonlarning mohiyati, sabablari hamda natijalarini tushunishga olib kelishida
muhim o’rin tutadi. “Rus pedagogi K.D.Ushinskiy, o’rganilayotgan hodisalarni
taqqoslash didaktikada qo’llaniladigan eng muhim bir usul, deb hisoblagan edi”.
Bu yo’nalish bo’yicha tarix kurslarini o’qitish jarayonida quyidagilar taqqoslanishi
mumkin: 1) bir vaqtga yoki turli tarixiy davrlarga taaluqli bir turdagi ob’ektlar
(moddiy-ma’naviy madaniyat yodgorliklari, tarixiy-geografik ob’ektlar); 2) turli
vaqtda turli mamlakatlarda bo’lib o’tgan bir turdagi voqea va hodisalar, ularning
sabablari va natijalari; 3) bir mamlakatda yoki bir necha mamlakatda ayni bir
vaqtda bo’lib o’tgan, bir-biriga o’xshash hamda bir-biridan farq qiladigan voqealar
va hodisalar; 4) turli mamlakatlardagi ijtimoiy taraqqiyotning bir-biriga o’xshab
ketadigan yoki aynan o’xshaydigan jarayonlari. Jahon va O’zbekiston tarixi o’quv
mashg’ulotlarida sayyor darslarni tarixiy o’quv o’yinlari vositasida amalga oshirish
yaxshi samara beradi. Tarix o’qitishning shakl va usullari tizimida o’quv o’yinlari
alohida o’rinni egallaydi. U yangi pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismlaridan
biri bo’lib, o’quv o’yinlaridan foydalanish o’quvchilarning mustaqil mantiqiy
fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va bilimini puxta bo’lishiga zamin yaratadi.
Tarixiy o’quv o’yinlarini ikki guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga 2-6
o’quvchiga mo’ljallangan kichik tarixiy o’yinlar: muammoli o’yinlar, chaynvord,
xronologik topshiriqlarning javobini topish, tarixiy loto, turli viktorina savollariga
to’g’ri javob berish va hokazolarni kiritish mumkin. Ikkinchi guruhga esa sinfdagi
barcha o’quvchilarni, ba’zida bir necha sinf o’quvchilarining ishtirokini talab
14

etuvchi tarixiy musobaqalar, ishchanlik, timsolli o’yinlar kiradi. SHularning ichida
tarixiy timsolli o’yinlar o’quvchilarning bilish faoliyatini jamoa tarzida tashkil
qilish shakli va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan o’quv o’yin turidan biridir.
Jumladan, mazkur o’yin mobaynida o’quvchilar o’yin syujeti hamda o’zlariga
taqsimlangan timsollar asosida tasavvur qilingan o’tmish va zamonaviy voqealarni
aniq maqsadga qaratilgan o’yin harakatlari orqali amalga oshiradilar.
O’quvchilarda tarixiy sharoitni yaxshi bilishi, o’rganilayotgan voqealarning sabab-
oqibatlari va ahamiyatini tahlil qilish hamda mohiyatini teran tushunish
ko’nikmasining shakllanganligi ushbu o’yin muvaffaqiyatini ta’minlaydigan
muhim omil sanaladi. Shu bilan birga o’qituvchi o’quvchilarni o’yinga psixologik
jihatdan tayyorlashi ham muhim ahamiyat kasb etadi. O’quvchilar bu kabi
topshiriqlarni qiziqish bilan qabul qiladilar va bajaradilar. Timsolli o’yinlarning
yana bir turi tarixiy voqeaning sahna ko’rinishi bo’lib, unda o’quvchilar tarixiy
shaxslar timsolida qatnashib, ularning xarakterlari, ma’lum vaziyatlarda tutgan
yo’llari, yo’l qo’ygan xatolarini o’z fikrlari yordamida ifodalaydilar. Masalan,
Iskandari Soniy, deb nom olgan Xorazmshoh Sulton Muhammad saroyida
Chingizxon boshliq mo’g’ullar hujumiga nisbatan ko’riladigan chora masalalarida
harbiy kengash chaqiriladi. Harbiy kengashda turli fikr-mulohazalar bildiriladi.
Jumladan, saroy arboblaridan Shahobiddin Xivaqiy bor qo’shinni Sirdaryo bo’yiga
to’plab, uzoq yo’ldan toliqib kelgan mo’g’ullarga qarshi, to’satdan zarba berishni
taklif qiladi. Lekin, Xorazmshoh Muhammad bo’lajak urushda mudofaa taktikasini
qo’llash sabablari, Jaloliddin Manguberdi va boshqa kengash qatnashchilarining bu
boradagi fikrlari sahnalashtirilgan holda ko’rsatiladi. Bular o’quvchilarni tarixiy
voqea va hodisalarga to’g’ri baho berishga o’rgatish bilan har ikkala tarix kursidan
yaqin bo’lgan mavzu materiallari mazmunini uzviy bog’lab, keyin yuzaga
keladigan muammolarni oydinlashtirishga yordam beradi. Tarix ta’limida sinxron
(bir vaqtda, o’zaro mos ravishda) aloqa va o’tgan voqealar bilan izchil bo’lgan
aloqalarni turli yo’llar bilan amalga oshirish mumkin. Jumladan, sinxron va uzviy
xronologik jadvallarni o’quvchilarning o’qituvchi topshirig’iga ko’ra to’ldirishlari
tarix kurslarida mavjud bo’lgan bir turdagi tarixiy asoslar haqidagi bilimlarini
15

tizimlashtiradi. O’zaro bog’langan va bir-biri o’rtasida nisbat aniqlangan
xronologik sanalar tizimi o’quvchilar ongida xronologik asos yaratib, tarixiy
dalillarni puxta o’zlashtirishga yordam beradi. Ayniqsa, uzviy xronologik va
sinxronik aloqalar, shu jumladan kurslararo aloqalarni takrorlash va
mustahkamlash yo’li bilan o’rganish tarix o’qitishning o’ziga xos xususiyatini
belgilaydi. Jahon tarixidan qaysi voqea O’zbekiston tarixining ayrim voqealaridan
oldinroq yoki boshqa voqealaridan keyinroq bo’lganligini va ular orasidagi farq
necha yilni tashkil etishi kabi topshiriqlar o’quvchilarning xronologik bilimini
mustahkamlab, tarixiy materialni zamonda tahlil qilish ko’nikmasini rivojlantiradi.
Bu borada xronologik boshqotirmalarni echish o’quvchilarda tarixga bo’lgan
qiziqishlarini oshiradi. Demak xulosa qilib shuni aytish mumkinki,ta’lim
mazmunini integratsiyalash orqali tarix fanlarini o’qitishda o’quvchilarning bilim,
ko’nikma va malakalariga ega bo’lishidagi mavjud muammolarni hisobga olgan
holda baholashning namunali me’yorlari iste’molchilar talablariga muvofiq ishlab
chiqilishi lozim bo’ladi. SHuningdek, tarix kurslarini o’zaro bog’lab o’qitish orqali
dars samaradorligini oshirishda maqsadga muvofiq uslubiy usullarni tanlashning
asosiy mezonlari ishlab chiqish tavsiya etildi. Bunda ta’lim jarayonida amal
qilinadigan qonuniyatlar va undan kelib chiqadigan ilmiy pedagogik tamoyillar
asosida tarix fanlarining mazmuni va usullarini integratsiyalash o’qituvchi va
o’quvchilarning imkoniyatlariga ko’ra belgilanishi zarur.
Keng qamrovli tarix fanini o‘rganish, uni tog‘ri tahlil qilish, biz kabi bo‘lajak
tarixchilarning oldidagi eng asosiy va muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Har
narsaning tarixi bo lgani kabi, tarix fanini o‘rganishning ham o‘ziga yarasha tarixiʻ
mavjud. Xususan yurtimiz tarixini o‘rganish jarayoni ham turli xil davrlarda
turlicha tadqiq etib kelingani hech kimga sir emas. Mamlakatimiz mustaqillikni
qo lga kiritgach, turli xil sohalarda olib borilgan islohotlar qatorida tarixni tarixiy
ʻ
haqiqatni to‘g‘ri anglashga ham alohida ahamiyat qaratildi. Xususan birinchi
Prizidentimiz Islom Abdug‘aniyevich Karimov 1998-yil 26-iyunda tarixchilar
bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvda tarixchilar oldiga birmuncha muhim vazifalarni
qo‘ygan edi. Natijada tarixchi olimlar tomonidan keyingi yillarda birmuncha ishlar
16

amalga oshirildi. Bugungi kunga kelib ham tarix sohasidagi ilmiy tatqiqotlar
samaradorligini yanada oshirish maqsadida qator ishlar amalga oshirib
kelinmoqda.o‘tgan yillar mobaynida Prizidentimiz Shavkat Miromonovich
Mirziyoyevning qator chiqishlaridagi so‘zlagan nutqlarida tarix sohasidagi
muammo va yutuqlarga alohida ahamiyat qaratib, ushbu sohaga oid qaror va
farmonlar qabul qildilar. 2021-yil 19-yanvarda prezidentimiz Shavkat
Miromonovich Mirziyoyev boshchiligida bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda shumday degan
edilar. "Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz
hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus,
bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb
bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari
asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin
o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va
tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda. Bir haqiqatni barchamiz chuqur
anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda,
uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa
chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz
zarur. Buning uchun, avvalo, O‘zbekistonda tarix fanini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishimiz vaqti-soati keldi, deb o‘ylayman.
Tarix institutini bu fanni rivojlantirish bo‘yicha tayanch ilmiy muassasa etib
belgilash kerak Shuningdek, ta’lim muassasalarida tarix fanini o‘qitish va targ‘ib
etish ishlarini tubdan yaxshilash bo‘yicha ham aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish
lozim. ‘O‘zbekiston tarixi’ telekanali vatanimizning shonli tarixi va
ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan beqiyos hissasini to‘laqonli
ko‘rsatib beradigan, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz sevib tomosha qiladigan ilmiy-
ma’rifiy kanalga aylanishi kerak”. Bundan ko‘rinib turibdiki, tarixchi olimlar va
biz kabi bo‘lajak tarixchilardan yanada mas‘uliyatli bo‘lib, nafaqat tarixni tatqiq
qilish, balki uni yosh avlod ongiga chuqur singdira olishimiz ham muhim
ekanligimi yana bir bor anglab yetdik.
17

II Bob Tarixni o'qitishda murakkab vaziyatlarni yaratish texnologiyasidan
foydalanish
2.1 Tarix o‘qitish jarayonining tarkibiy qismlari va ular o‘rtasidagi
aloqalarrning yangicha munosabatlari
O’qitish metodi deganda ta'lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning
ma'lum maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyat usullari tushuniladi.
Boshqacha qilib aytganda, o’qitish metodlari har ikkala faoliyatning, ya'ni
o’qituvchi tomonidan o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan
qurollantirish, ahloqiy jihatdan tarbiyalash, ularda ilmiy dunyoqarashni
shakllantirish hamda o’quvchilar tomonidan o’sha nazarda tutilgan ilmiy bilim,
ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish faoliyatida ko’llaniladigan usullarni o’z
ichiga oladi. O’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimini isloh qilishning asosiy
yo’nalishlarida ta'lim mazmunini takomillashtirish, uning tarbiyaviy yo’nalishini
kuchaytirish bilan birga, o’qitish metodlarini ham aktivlashtirish asosiy vazifa
qilib qo’yildi. Endilikda, ta'lim mazmuni insoniyat to’plagan tayyor bilimlar ,
ko’nikma va malakalarni puxta egallash bilan birga, o’quvchilarning mustaqil
fikr yuritish, ijodiy ishlash qobiliyatlarining o’sishini ta'minlay oladigan ijodiy
faoliyatni ham o’zida birlashtirmog’i lozim. Ta'limning rivojlanish prinsiplariga
ko’ra, o’quvchilarni mustaqil fikrlash va ijodiy ishlay bilishga o’rgatish va
ularda zarur ko’nikma, malakalarni yuzaga keltirishda ta'lim mazmuni bilan
birga o’qitish metodlari ham muhim rol o’ynaydi. O’qitish metodlari murakkab
muammo bo’lib, o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida oldiga qo’yilgan
mas'uliyatli vazifalarning hal etilishi ko’p jihatdan uning to’g’ri hal qilinishiga
bog’liqdir. Biroq, hozircha o’qitish metodikasining bu muhim problemasi,
xususan tarix o’qitish metodlari sistemasi yetarli darajada ishlab chiqilmagan.
Metodik adabiyotda metodistlar tomonidan «Metod», «Metodik usullar»
tushunchasi turlicha talqin etiladi va klassifikatsiya qilinadi. O’qitish
metodikasida shaxs va jamiyat ta'limi metodlari tizimining yetarli darajada
ishlab chiqilmaganligi va bu sohada yagona fikr bo’lmaganligi o’rta ta'lim va
o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitish amaliyotida jiddiy kamchiliklarga olib
18

keldi. Ko’p hollarda o’qituvchilar o’qitish metodlari va usullarini tanlashda dars
va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o’quvchilarga faqat tayyor bilim berish,
ya'ni ularni o’qitish (ta'limning bir tomonini)ni ko’zda tutib, o’quvchilarning
o’rganishi (ta'limning ikkinchi muhim tomonini)ni uyushtirish, unga rahbarlik
qilish, bilish, malaka va qobiliyatlarini sistemali ravishda o’stirib borish kabi
muhim momentlarni e'tibordan chetda qoldiradilar. Shuningdek, o’qitishning
metod va usullarini tanlashda o’quv materialining mazmunidagi o’ziga
xosliklarni, uning ta'lim-tarbiya vazifalarini , o’quvchilarning bilimi va
malakalarini e'tiborga ola bilmaslik hollari ham shunday jiddiy kamchiliklar
jumlasidan edi. Bu hol ma'lum darajada o’quvchilarning shaxs va jamiyat
predmetiga qiziqishlari pasayishiga, umumiy ta'lim-tarbiya ishlarining natijasiga
salbiy ta'sir ko’rsatdi. Shu bilan birga, o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida
amaliyotida, ayniqsa keyingi yillarda o’quvchilarni tarix predmeti vositasida
tarbiyalashda, uni o’qitishni ilmiy asosda olib borish, ta'lim-tarbiya ishlari
samaradorligini oshirish sohasida ko’pgina ilg’or tajribalar to’plandi va
umumlashtirildi. Belgilab bergan muhim vazifa — bilimlarning samaradorligi va
sifatini oshirishning muhim sharti va vositalaridan biri bo’lgan bu ishlar shaxs
va jamiyat o’qitish metodlari sistemasini va metodik usullarini ham ilmiy asosda
ishlab chiqish va amalda ulardan muvaffaqiyatli foydalanish imkoniyatini
beradi. O’qitish metodlarini ilmiy asosda klassifikatsiyalash masalasi
pedagogika fanida o’qitishning turli bosqichlarida turlicha hal qilib kelindi.
O’qitish metodlari klassifikatsiyasiga ba'zan analiz va sintez, deduktsiya va
induktsiya kabi mantiqiy operatsiyalar asos qilib olinib, o’qitish metodlari
induktiv, analitik va boshqa mantiqiy usullar sifatida xarakterlanadi.
O’qitish metodlarini ba'zan o’quvchilarning bilish faoliyati , faollik darajasiga
qarab klassifikatsiyalash tavsiya qilinadi. Bu tarzda ajratish o’qitish
metodlaridan ko’ra, ko’proq o’qitishning umumiy xarakteriga taalluqlidir.
Metodlar haqidagi nazariyaning metodologik asosini, ya'ni jonli mushohadadan
abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga o’tish tashkil etadi. 60-yillar
pedagogikasida o’rganilayotgan fanni bilish manbalari (o’qituvchining jonli
19

so’zi, ko’rsatmalilik va tekstlar) ni o’qitish metodlariga asos qilib olishga katta
o’rin berildi. O’qitish metodlarini bilish manbalari bo’yicha klassifikatsiyalash
masalasi Leningrad olimlarining 1966 yilda nashr qilingan asarlarida aniq
ta'riflab berildi. 50-yillarning oxirlariga kelib tarix o’qitish metodikasida ham
o’qitish metodlari klassifikatsiyasiga o’quvchilarning bilish manbalari asos
o’qilib olina boshladi. Metodist P.S.Leybengrub ta'lim manbalari, ya'ni bilish
manbalari asosida o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimidada shaxs va jamiyat
o’qitishning quyidagi metodlarini ko’rsatadi. 1) hikoya metodi va o’rta ta'lim va
o’rta maxsus ta'lim tizimida lektsiyasi: 2) suhbat metodi; 3) ko’rsatmali metod;
4) darslik bilan ishlash metodi; 5) tarixiy hujjatlar bilan ishlash metodi; 6) badiiy
adabiyotlardan foydalanish metodi. P.S.Leybengrub nimagadir, og’zaki bayon
qilish metodlarining hammasini hikoya va lektsiyadan iborat qilib qo’yadi. U
o’qitish metodlarini quyidagi uch gruppaga bo’ladi: 1) jonli so’z: hikoya,
tavsiflash, harakteristika, problemali bayon ; 2) ko’rsatmali metodlar: rasmlar va
boshqa ko’rsatmali qurollar, doskaga chiziladigan grafik yozuvlar, texnika
vositalari va boshqalar; 3) tekstlar bilan ishlash metodlari. A.Vagin o’qitish
metodlari klassifikatsiyasiga bilim manbalari va bilish usullarini asos qilib olish
bilan birga, bilish manbalari didaktik vazifalarga muvofiq o’qitish protsessining
asosiy bosqichlarida qay tarifa konkret amalga oshirilishini jadval shaklida
beradi. Bu jadval har bir darsda o’tiladigan materialning mazmuniga qarab
o’qitishning turli xil metod va usullaridan foydalanish zarurligini aniq
ko’rsatadi. Keyingi yillardagi o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida da tarix
o’qitish tajribasi A. Vagin tavsiya etgan o’qitish metodlarining juda real
ekanligini ko’rsatdi. Prof. P.V.Gora o’zining «Ta'lim metodlari va metodik
usullari sistemasiga doir masala» nomli maqolasida pedagogikasi nazariyasi va
praktikasidasida erishilgan yutuqlarga suyanib, o’qituvchining o’qitishi va
o’quvchilarning o’rganishi (bilish faoliyati) bilan o’zaro organik bog’langan
metod va metodik usullarni tavsiya qiladi. O’qitish metodlarining shu taxlilda
klassifikatsiya qilinishi o’qitishuvchilarni puxta bilim va zarur malakalar bilan
qurollantirish imkoniyatini beradi. Shuningdeq o’qituvchini o’quv materialining
20

mazmuni, o’quvchilarning bilimi, malakalari va qobiliyatlarini ham hisobga
olish va rahbarlik qilishiga yordam beradi. P.V.Gora o’rta ta'lim va o’rta maxsus
ta'lim tizimida da tarix o’qitish tajribasiga asoslanib, tarix o’qitish metodlarini
klassifikatsiya qilishda masalaga faqat didaktik nuqtai nazardan qaramasdan,
tarixiy-metodik nazardan ham yondashish , o’quv tarixiy materialning ta'lim-
tarbiyaviy vazifalarini hamda uning mazmunidagi o’ziga xos xususiyatlarni ham
yetarli ravishda e'tiborga olish zarur ekanligini ko’rsatadi. P.V.Gora xuddi shu
printsipga asoslanadi, unda o’qitishning metod va usullarini tanlashda o’quv
materialining mazmunini, uni o’rganishning maqsadini asos qilib olish,
masalaga tarixiy-metodik mezon bilan yondoshish va hal etish zarurligi
ko’rsatiladi. O’qitishning metod va usullarini tanlashda shuni nazarda tutmoq
kerakki, o’quvchilar esda saqlab qolishi zarur bo’lgan bilimlarni shunchaki
bayon qilib qo’ya qolish bilan maqsadga erishib bo’lmaydi. O’qitish jarayonida
o’quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirish, ularni amaliy faoliyatga
tayyorlash, o’rgatish ham lozim. Ularda mustaqil ijodiy izlanish, yangilikka
intilishni kuchaytirish, hali jamiyatga ma'lum bo’lmagan bilish usullarini qidirib
topish va amaliy faoliyatga joriy eta bilish qobiliyatini ham rivojlantirish keraq
I.Ya.Lerner o’qitish metodlarini 5 guruhga bo’ladi. 1. Bayon — illyustratsiya
metodi , 2. Reproduktiv metod, 3. Ilmiy-tadqiqot metodi, 4. Qisman izlanish yoki
evristik metod, 5. Muammoli ta'lim yoki muammoli o’qitish. O’qitishning
birinchi va ikkinchi usulida o’quvchilar o’rganiladigan materialni puxta esda
saqlab qolishlari va uni qayta so’zlab berishlari mumkin. O’qituvchi tushuntirib
beradigan tayyor bilimlarni tushunib olish qiyin emas, ularni faqat esda saqlab
qola bilish keraq xolos. Bu usulni muhim tomoni shundaki, u nisbatan qisqa vaqt
ichida katta ko’lamdagi tarixiy bilimlarni o’rganish va o’quvchilar dikdatining
rivojlanishiga yordam beradi. Ammo bu usul o’quvchilarda, ayniqsa yuqori sinf
o’quvchilarida tarixni o’rganishga qiziqish uyg’ota olmaydi, ularning tafakkuri,
bilish, malaka va qobiliyatlari rivojlanishini ta'minlay olmaydi. Muammoli ta'lim
yoki muammoli o’qitish usuli birinchi usuldan ko’ra samaraliroqdir. O’qituvchi
o’quv materialini bayon qila turib, o’quvchilar oldiga muammoli savollar
21

qo’yadi, o’quvchilar bilan birga uni hal qilish yo’llarini topadi, boshqacha qilib
aytganda, o’qituvchi o’quvchilarga tarixiy bilimlarni tushuntirish bilan birga ,
ularni shu bilimlar ustida o’ylashga majbur etadi, ularning fikrlash faoliyatini
faollashtiradi, qiziqishlari ortadi. O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida muammoli
va mantiqiy vazifalarni bajarish jarayonida mustaqil mulohaza qilish va mustaqil
fikrlashga o’rganadi. Bularning hammasi o’quvchilarning fikrlashiga, tadqiqot
ishlarining dastlabki oddiy malakalarini egallab olishlariga yordam beradi.
O’quv-tekshirish ishlari ham turli usullar yordamida amalga oshiriladi. O’qitish
metodlariga ta'rif berganda birinchi navbatda u o’qituvchining o’qitishi va
o’quvchilarning o’rganishi yoki bilish faoliyati usullaridan iborat ekanligini
nazarda tutishi keraq Haqiqatan ham, o’qituvchi ko’rsatmali vositalar yordamida
so’zlab berish yoki qandaydir amaliy harakatlarni ko’rsatish, ularni tushuntirib
borish jarayonida o’zi faol fikrlash bilan birga, o’quvchilarning ham fikrlash
faoliyatini qo’zg’atadi va o’quv materialining o’zlashtirilishiga rahbarlik qiladi,
ularning bilim va malakalarni o’zlashtirib olishlariga yordam ko’rsatadi.
Binobarin, o’qitish metodlariga o’qitish va o’rganish usullari va unga bog’lab
o’qituvchi va o’quvchilarning tafakkur qilish faoliyati asos qilib olinadigan
bo’lsa, uni quyidagicha ta'riflash mumkin. O’qitish metodlari —
o’qituvchilarning aktiv fikrlash asosida o’quvchilarni o’qitishga, o’qituvchi
rahbarligida o’quvchilarning ilmiy bilimlarni o’zlashtirishi va amalda qo’llana
bilishlariga, dunyoqarash va e'tiqod hosil qilishlariga , aqliy va jismoniy mehnat,
ko’nikma va malakalarini egallashlariga, bilish va ijodiy qobiliyatlari o’sishiga
yordam berishni ta'minlovchi usullaridan iboratdir. O’rta ta'lim va o’rta maxsus
ta'lim tizimida ta'limi metodlari sistemasidan turli foydalanilgan taqdirdagina
ta'lim-tarbiya ishlari sohasida yaxshi natijalarga erishish mumkin. O’rta ta'lim va
o’rta maxsus ta'lim tizimida ta'limi metodlari sistemasi deb eng muhim umumiy
belgilari bilan o’zaro bog’langan, bir-biriga ta'sir ko’rsatadigan metodlar
gruppasiga aytiladi. Bu metodlarning umumiy muhim belgilari o’qitish va
o’rganish usullari hamda o’qituvchi va o’quvchilarning tafakkur faoliyatidan
iboratdir.
22

2.2 Tarix darslari mavzularining uzviyligi va didaktik jihozlanishi. Dars
rejasi va uning tarkibiy qismlarini o’rganishning yangicha metodlarini
qo’llash
Darsga bo‘lgan talablar. Dars, yuqorida aytib o‘tilganidek, o‘qitishni tashkil
etishning o‘zgarmas shakli emas. O‘quv amaliyoti va psdagogik tafakkur doimo
uni takomillashtirish yo’llarini izlaydi, Bu sohada turli xil ko‘rik-tanlovlar,
respublika miqyosida o‘tkazilayotgan pedagogik o‘qishlarda o‘rtaga
qo‘yilayotgan ilg‘or o‘qituvchilarning fikr va mulohazalari diqqatga sazovordir.
Turli-tuman fikr va mulohazalarni hisobga olgan holda dars quyidagi umumiy
didaktik talablarga javob berishi lozim:
1. Har bir dars ma’lum bir maqsadni amalga oshirishga qaratilgan va
puxta rejalashtirilgan bo‘lmog‘i lozim.
2. Har bir dars mustahkam g‘oyaviy-siyosiy yo’nalishga ega bo‘lmog‘i
lozim.
3. Har bir dars turmush bilan, amaliyot bilan bog‘langan bo‘lmog‘i
lozim.
4. Har bir dars xilma-xil usul, uslub va vositalardan unumli foydalangan
holda olib borilmog‘i lozim.
5. Darsga ajratilgan har bir soat va daqiqalarni tejab, undan unumli
foydalanmoq lozim.
6. Har bir dars o‘qituvchi va o‘quvchilarning faolligi birligini
ta’minlamog‘i lozim.
7. Darsda o‘quv materiallarining mazmuniga oid ko‘rsatmali qurollar,
texnika vositalari va kompyuterlardan foydalanish imkoniyatini yaratmoq lozim.
8. Dars mashg‘ulotini butun sinf bilan yoppasiga olib borish bilan har
qaysi o‘quvchining individual xususiyatlari, ularning mustaqilligini oshirish
hisobga olinadi.
9. Har bir darsda mavzuning xarakteridan kelib chiqib, xalqimiznpng
boy pedagogik merosiga murojaat qilish va undan fondalanmoq imkoniyatini
izlamoq lozim. Sinf-dars shaklidagi dars turlari va ularning tuzilishi. Bir soatlik
23

darsga mo‘ljallangan dastur materiallarining mazmunini bayon qilish uchun
didaktik maqsad va
talablarga muvofiq ravishda tashkil qilingan mashg‘ulot turi dars turlari deb
yuritiladi.
Ta’lim tizimida eng ko‘p qo‘llaniladigan dars turlari quyidagilardir:
1. YAngi bilimlarni bayon qilish darsi.
2. O‘tilgan materiallarni mustahkamlash darsi.
3. O‘quvchilarning bilim, malaka va ko‘nikmalarini tekshirish va
baholash darsi.
4. Takroriy-umumlashtiruvchi va kirish darslari.
5. Aralash dars (yuqoridagi dars turlarining bir nechtasini birga
qo‘llanish).
Har bir dars turining ma’lum tuzilishi va xususiyatlari bor, bu narsa
o‘qituvchining o‘quv materialini to‘g‘ri va samarali tushuntirishiga, mustahkam
esda qoldirishga, takrorlashga va uning o‘zlashtirilishini nazorat qilib borishiga
yordam beradi. Ma’lum bir dars turi bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarda
ikkinchi, hatto uchinchi bir dars turining elementlari bo‘lishi mumkin. Masalan,
o‘quv yurtlarimizda eng ko‘p qo‘llaniladigan dars turlaridan biri - yangi
bilimlarni bayon qilish darsidir. Bu dars turi quyndagicha tuziladi:
a) yangi bilimlarni bayon qilish;
b) yangi bilimlarni mustahkamlash;
v) yangi bilimlar ustida mashq qilish;
g) yangi bilimlarga bog‘liq holda uy vazifalari topshirish.
Demak, dars boshdan-oyoq bir dars turi bilan olib borilmaydi, balki shu
darsda yangi bilimni bayon qilish bilan birga uni mustahkamlash (ikkinchi bir
dars turi elementi- savol-javob o‘tkazish), yangi bilimlar ustida mashq o‘tkazish
(uchinchi bir dars turi elementi - masala va misollar echdirish, grammatik tahlil,
grafik ishlar olib borish), uyga vazifa (boshqa bir dars elementi-tushuntirish,
yo’l-yo’riqlar ko‘rsatish va hakazo) kabi boshqa elementlarning bo‘lishi ham
mumkin. Shunga qaramay, darsdan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilarga yangi
24

bilim berishga qaratilgan bo‘lsa, butun didaktik usullar shunga bo‘ysundiriladi.
SHuning uchun ham bunday dars yangi bilim berish darsi deb ataladi.Ma’lum
dars turi bilan ish olib borilayotganda boshqa bir dars elementlari asosiy dars
turidan o‘rin olishi va ayni paytda asosiy dars turining tuzilishini tashkil qilishi
mumkin. Demak, dars tuzilishi u yoki bu dars turining tuzilishini, uning
qismlarini anglatadi.
Biroq, dars turlari tuzilishidagi har qanday qism-didaktik usul, dars tuzilishi
bo‘lavermaydi. U o‘qitish usuli bilan bog‘langandagina dars tuzilishini tashkil
qila oladi. YA’ni dars tuzilishiniig o‘zgarishi bilanoq dars olib borish usuli ham
o‘zgaradi. Demak, darsning shu qismiga kelib, darsning shakli ham, usuli ham
o‘zgaradi, yangilanadi. Bu bilan darsning yangi bosqichi boshlanadi.Dars
tuzilishini biridan ikkinchisiga o‘tishi va shu orqali-darsning shakli hamda
usullarining o‘zgarishi dars bosqichi deb yuritiladi.
Masalan, aralash dars turining tuzilishi:
1) uy vazifalarini so‘rash, tekshirib ko‘rish;
2) yangi materiallarni bayon qilish;
3) yangi materiallarni mustahkamlash;
4) uy vazifalari topshirishni o‘z ichiga oladi. Bunda:
a) uy vazifalarini ko‘rish suhbat (savol-javob), misol va masalalar
ishlatish yo’li bilan olib borilishi mumkin. Bu dars tuzilishining 1-qismi,
darsning birinchi bosqichi;
b) yangi materiallarni bayon qilish jarayonida o‘qituvchi tushuntirish,
hikoya qilish, ma’ruza, suhbat kabi usullardan foydalanishi mumkin. Bu - dars
tuzilishining ikkinchi qismi, darsning ikkinchi bosqichi;
v) yangi materiallarni mustahkamlash jarayonida suhbat, mashq qildirish,
kitob bilan ishlash usullaridan fondalanish mumkin. Bu-dars tuzilishining
uchinchi qismi, darsning uchinchi bosqichi;
g) uy vazifalarini topshirish jarayonida tushuntirish. Suhbat usulidan
foydalanish mumkin. Bu - dars tuzilishini to‘rtinchi qismi, darsning to‘rtinchi
bosqichidir.
25

Yuqorida ko‘rib o‘tilgan dars turlarining hammasi o‘z tuzilishiga ega
bo‘lganidek, ma’lum bosqichlarga ham ajraladi. Boshlang‘ich va V - IX
sinflarda ko‘pincha aralash dars, mustahkamlash va bilim, ko‘nikma,
malakalarni tekshirish kabi dars turlari qo‘llaniladi. Yuqori sinflarda esa
ko‘pincha yangi bilimlarni bayon qilish, takroriy- umumlashtiruvchi dars turlari
qo‘llaniladi.
Takroriy-umumlashtiruvchi dars, odatda, dasturning ma’lum bir qismi yoki
yirik mavzu o‘tib bo‘lganidan keyin ishlatiladi. Bunda o‘tilgan materiallarni
takrorlash - qayta esga tushirish va mustahkamlash maqsadida o‘tilgan
materiallarni qamrab olgan va bir- biriga bog‘liq bo‘lgan savollar orqali
umumlashtirish nazarda tutiladi. Odatda, takroriy- umumlashtiruvchi darsni
o‘tishda, o‘quvchilarning tayyorlanishlari uchun vaqt berilishi, mashg‘ulotdan
oldingi material yuzasidan savollar berib ko‘rilishi, foydalanish lozim bo‘lgan
adabiyotlarning ro‘yxati berilgan bo‘lishi lozim.
YUqori sinflarda ba’zan o‘quv materiallarining ma’lum qismi yoki yirik
mavzuni boshlash oldidan kirish darslari ham olib borilishi mumkin. Bunday
darslar, odatda, gumanitar fanlar bo‘yicha o‘tkaziladi. Bunda, albatta,
o‘quvchilarning mustaqil ish olib borishlari nazarda tutiladi. Adabiyot darslarida
ko‘pincha o‘quvchilardan o‘quv dasturida belgilangan yirik badiiy asarni o‘qib
chiqishlari, mavzuga oid sahna asarlari, kinofilmlarni ko‘rgan bo‘lishlari talab
qilinadi. Har bir darsning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan mashg‘ulotni to‘g‘ri
tashkil etishga bog‘liq. Maktablarimizda darsning boshlanish davrini - darsning
tashkiliy daqiqalari deb yuritiladi. To‘g‘ri, darsning shunday bir kichik tashkiliy
qismi ham bo‘lmog‘i lozim. Biroq, bu dars shaklining biror bosqichi yoki
tuzilishiga kirmasligi kerak Tashkiliy daqiqada sinfning tayyorgarligini
sinchiklab kuzatish muhimdir.
Tajribali o‘qituvchilar fursatni qo‘ldan bermay, o‘quvchilar diqqatini
chalg‘itmay, darhol ish boshlab yuboradilar. Ayni paytda o‘qituvchi oldida ikki
vazifa - butun sinf o‘quvchilari diqqatini o‘ziga jalb qilish va butun sinf
o‘quvchilarini tezlik bilan mashg‘ulotga faol kirishishlarini ta’minlash vazifalari
26

turadi. Dars mashg‘ulotdan ko‘zlangan maqsadni ravshan va aniq qilib uqtirish
bilan boshlanadi. Dars yangi materialni bayon qilishga qaratilgan bo‘lsa, dars
mavzusi aytiladi. Darsda rejada mo‘ljallangan materialni o‘tib bo‘lingach, u
albatta yakunlanishi, xulosalar chiqarilishi kerak. Darsni tashkil etish va olib
borishdagi bosh maqsad-ta’lim jarayonining samaradorligini ta’minlashdir.
Buning uchun:
a) o‘tilayotgan mavzudan ko‘zlangan maqsadnn uqtirish bilan bir vaqtda,
o‘quvchilar materialni faol idrok qilishga safarbar etilgan bo‘lishlari kerak
YA’ni o‘qituvchi bayon qilayotgan materiallar o‘quvchilarni mustaqil fikr
yuritishga, ongli o‘zlashtirishga intilishlarini ta’minlamog‘i lozim;
b) ajratilgan vaqt ichida o‘qituvchi materiallarni tizimli va izchil bayon
qilish bilan bir vaqtda, o‘quvchilarni ham, albatta, mavzuga oid mustaqil ish olib
borishlarini ta’minlash juda muhimdir.
O‘qituvchi dars materiallarini bayon qilish jarayonida o‘quvchilarga
muammoli vaziyat tug‘diradigan savollar bersin va axtarish, fikrlash va
izlanishlar yo’li bilan bayon materiallarni puxta o‘zlashtirib oladigan bo‘lsinlar.
Bunda umumsinf jamoasi va har qaysi o‘quvchining o‘ziga xos xususiyatlari
hisobga olingan bo‘lmog‘i lozim;
v) endilikda darsda uzoqdan-uzoq vaqt sarflab o‘quvchilarning bilimini
aniqlash va baholash, bilimlarni bayon qilish va mustahkamlashda o‘quvchilar
ishtirokini cheklab qo‘yish kabi hollarga barham berilmoqda. Bilimlarni bayon
qilish jarayonida o‘quvchilar faolligi (og‘zaki va yozma mashqlar, laboratoriya-
tajriba ishlari, mustaqil ijodiy ishlar) ishga solinmog‘i lozim. Bu, o‘z navbatida,
o‘quvchilarning oldindan o‘zlashtirgan bilimlarini ham ishga tushirishga xizmat
qiladi va to‘g‘ri baholash uchun katta imkoniyat tug‘diradi;
g) o‘quvchilarning mustaqil mantiqiy fikr qilishlari, qunt, irodalarini
tarbiyalash hamda nutq madaniyatini rivojlantirish, tegishli ko‘nikma va
malakalar bilan qurollantirishda mustaqil ishning ahamiyati hamisha diqqat
markazida bo‘lishi, dars jarayonini shu maqsadga muvofiq qurish nazarda
tutilmog‘i lozim;
27

d) dars jarayonida o‘tilayotgan o‘quv materiallarining boshqa fanlarning
aloqador mavzulari bilan bog‘lanishini ko‘rsatish ham muhim ahamiyatga
molikdir.
Seminar mashg‘ulotlari o‘quvchilarning mavzudagi muhim masalalarni
chuqur o‘rganish yuzasidan mustaqil ishlashini, keyinchalik ularni jamoa bo‘lib
muhokama qilishini tashkil etish shaklidir. Mavzu o‘rganilgunga qadar
o‘qituvchi o‘quvchilar uchun savol va topshiriqlar tuzib chiqadi. Kirish
mashg‘ulotida u o‘quvchilarni materialning mazmuni, qilinadigan ishning
xarakteri bilan qisqacha tanishtiradi, ularga har qaysi seminar uchun topshiriq
beradi va tayyorlanish uchun adabiyot ko‘rsatadi. Bir xil vazifalar hamma uchun
umumiy bo‘ladi, boshqa vazifalar ayrim o‘quvchilarga yoki 3 - 4 kishidan
tuzilgan guruhga beriladi. Bunda hamma o‘quvchilar seminar uchun dasturdagi
majburiy materiallar minimumini ishlab chiqishlari kerak. Seminarlarga 2-3
hafta tayyorgarlik ko‘riladi. O‘quvchilar adabiyotni o‘rganadilar, material
yig‘adilar, har xil kuzatishlar o‘tkazadilar, o‘z axborotlari yuzasidan tezislar
tuzadilar. Seminarlar o‘qish vaqtida o‘tkaziladi. Bunday mashg‘ulotlar miqdori
mavzuning mazmuniga va uni o‘rganish uchun ajratilgan vaqtga bog‘liq.
O‘quvchilar mashg‘ulotlarda axborot beradilar; ularga turli xil namoyish
etiladigan narsalarni ilova qiladilar. Masalani muhokama qilishda hamma
o‘quvchilar ishtirok etishadi. Seminarga puxta tayyorlanish uchun o‘qituvchi
ayni bir vazifani hammaga yoki bir necha o‘quvchiga berishi, ma’ruzachini esa
mashg‘ulot boshlanishida tayinlashi mumkin. Seminar mashg‘uloti o‘qituvchi
rahbarligida o‘tkaziladi, u o‘quvchilar ishini yo’naltirib turadi, mavzu savollari
muhokamasini yakunlaydi, zarur qo‘shimcha, tuzatishlar kiritadi, materialni
tizimga soladi. Ma’ruza qilgan, muhokamada qatnashgan o‘quvchilarga baho
qo‘yiladi. Bu usulning afzalligi o‘quvchilar e’tiborini darsga jalb etish bilan
ularning qiziqishini orttirish, o‘z ustida mustaqil ishlashga, fikrlashga o‘rgatish,
darsni faollashtirish va o‘quvchilar qobiliyatini o‘stirishdir. Amaliy tajriba
mashg‘ulotlari sinf - dars tizimi shaklida olib borilmaydigan mashg‘ulot turi
bo‘lib, u maxsus jihozlangan xona yoki alohida ajratilgan tajriba uchastkasida,
28

shuningdek, bevosita ta’lim ishiga aloqador ma’lum ob’ektni kuzatish, o‘rganish
yo’li bilan olib boriladigan mashg‘ulotdir.
Ta’limning bunday mashg‘ulotlarini tashkil qilish ikki xil yo’l bilan olib
boriladi:
1. Amaliy tajriba mashg‘ulotlari.
2. Ekskursiyalar.
1. Amaliy tajriba mashg‘ulotlari. V-IX sinflarda o‘tiladigan amaliy tajriba
mashg‘ulotlari asosan maktab ustaxonasi va o‘quv- tajriba er uchastkalarida olib
boriladi.
Amaliy tajriba mashg‘ulotlari ham o‘z xarakteriga ko‘ra ikki turga ega:
1. Maktab ustaxonasida olib boriladigan mashg‘ulotlar.
2. Maktab tajriba er uchastkasida olib boriladigan tajriba mashg‘ulotlari.
Amaliy tajriba mashg‘ulotlarining sinf-dars shaklidagi mashg‘ulotdan farqi
shundaki, bu mashg‘ulot turida har qaysi o‘quvchini o‘ziga xos ishlatish,
ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish nazarda tutiladi. Bu mashg‘ulotlar
asosiy ish turi bilan birga o‘quvchilarni material, asbob-uskuna bilan ta’minlash,
yig‘ishtirib olish, ish o‘rnini toza tutish kabi tashkiliy masalalarni ham o‘z ichiga
oladi. V-IX sinflarda amaliy mashg‘ulotlarni olib borishda quyidagilarga rioya
qilinadi. O‘qituvchi dastlab mashg‘ulotning mazmunini tushuntiradi, dastlabki
ish namunasidan o‘zi ishlab ko‘rsatadi. O‘quvchilarga materiallar va asboblarni
tarqatadi. YAkkama-yakka va yoppasiga ish jarayonini boshlaydi, yo’llanmalar
beradi, bajarilgan ishlarni yig‘ishtiradi. Mashg‘ulotni yakunlaydi, ish o‘rnini
qayta tartibga keltiradi.
Maktab tajriba er uchastkasidagi tajriba mashg‘ulotlari V-IX sinflarda
o‘quv fanlari, ayniqsa botanika, zoologiya fanlari bilan bog‘liq holda olib
boriladi. Uning asosiy mazmuni o‘simlik va hayvonot hayoti, ularning yashash
va rivojlanishlarini chuqurroq, o‘rganish va o‘zlashtirish, turli mavzularda
tajribalar o‘tkazish, shuningdek, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining oddiy
mehnat qurollaridan foydalanib, amaliy mehnat qila olish, ko‘nikma va
malakalari hosil qilishni o‘z ichiga oladi.Amaliy mashg‘ulotlarning nazariy
29

asoslari sinfda o‘tilib, mashg‘ulotning tashkil qilinishiga oid yo’l-yo’riq va
ko‘rgazmalar er uchastkasida yoki mashg‘ulotning mazmuniga oid joyda
beriladi.
Bugungi kunda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida tarix fanini o‘qitishda bir
qator muammolar yig‘ilib qolgan .Ular qatoriga quyidagilar kiradi
-Tarix fanidan darsliklar mukammal emas . Ayniqsa , O‘zbekiston tarixi
darsliklarining ayrim mavzulari o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga mos
emas . Bu muammoni hal etish uchun o‘qituvchilar qo‘shimcha manbalardan
foydalangan holda ana shunday mavzularni soddalashtirib o‘tishlari kerak;
- O‘zbekiston tarixining yangi bosqichida tarix ta’limi mazmuni va dars
mashg‘ulotlarining davr talabiga mosligini ta’minlash zarur ;
-Tarix darslarida fanlararo integratsiyani yanada takomillashtirish zarur ;
- Tarix fanini o‘qitishda xorij tajribasidan foydalanish etarli emas;
- Tarix o‘qituvchilarining innovatsion faoliyatini kuchaytirishga
qaratilgan uslubiy tavsiya va qo‘llanmalar etarli emas;
- Tarix fani o‘qituvchilari O‘zbekiston va Jahon tarixi fanlari bo‘yicha
olib borilayotgan fundamental tadqiqotlar bilan tanishtirilib borilishi yo‘lga
qo‘yish talab etiladi ;
- Tajribali va o‘z maktabiga ega o‘qituvchilar tajribasini o‘rganish va
ommalashtirish ham talab darajasida deb bo‘lmaydi ;
- Tarix ta’limiga zamonaviy yondashuv masalalarini yanada
muvaffaqiyatli hal etish uchun Respublika metodik markazi bilan hamkorlikda
samarali ishlarni yo‘lga qo‘yish talab etiladi .
Bu masalada dastlabki qadamlar tashlandi . O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti SHavkat Mirziyoev tashabbusi bilan O‘zbekiston
teleradiokompaniyasida “O‘zbekiston tarixi ” kanalining ochilishi muxim qadam
bo‘ldi . Ushbu dasturda e’lon qilinayotgan dasturlarda tariximizning
o‘rganilmagan yoki chetlab o‘tilgan qirralari yoritilmoqda. Fikrimizcha, umumiy
o‘rta ta’lim maktabi o‘qituvchilari ushbu dasturni muntazzam ko‘rish va tahlil
etishlari lozim .
30

Xulosa
O'zbekiston Mustaqil davlat deb e‘lon qilinishi davlatimizning bugungi kunini
emas, balki istiqbolini ham belgilab beruvchi asosiy omildir. O'zbekiston
Respublikasining istiqlol yo'li avlod-ajdodlarimizning tarixiy an’analari va
ma’naviy merosiga suyangan holda tanlab olindi. Tarix o'qitish uslubiyati ilmiy
pedagogik fan bo'lib, u o'quvchilarga tarixdan puxta bilim berish, ularni tarbiyalash
va kamol toptirishda maktabda o’qitiladigan tarix kursining maqsadini, ta‘lim-
tarbiyaviy vazifalarini, mazmuni, uslub-usullarini hamda tarix o'qitishning eng
muhim vositalarini belgilab beradi. Tarix o'qitish uslubiyatining asosiy fan sifatida
oliy o'quv yurtlaridagi tarix fakul’tetlarining o'quv rejasiga kiritilishi va uni
o'rganishdan ko'zda tutilgan maqsad kelgusida o'qituvchi bo'lib chiqadigan
talabalarni maktabda tarix o'qitishning ilmiy asoslari bilan qurollantirishdan iborat.
“Tarix o'qitish uslubiyati o'zining Mustaqil tekshirish predmetiga ega. Ta’lim
muassasalarida tarix fanining o'qitilishi va o'qitish jarayonining o'rganilishi tarix
o'qitish uslubiyatining predmetini tashkil etadi. O'qitish jarayonining ob‘ektiv
suratda amal qiladigan o'z qonuniyatlari bor. Ularni bilib olish va talim-tarbiya
jarayonida bu qonuniyatlarga amal qilish, ulardan oqilona foydalanish maktabda
tarix o'qitishni ilmiy asosda olib borishning muhim kalitidir. Zotan, Mustaqil-
huquqiy davlat qurishining hozirgi bosqichida tarix o'qitishni yanada
takomillashtirib borish, o'qitish jarayonida uning ob‘ektiv ravishda amal qiluvchi
qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu qonuniyatlardan komil insonni
tayyorlab yetishtirish maqsadida to'g'ri foydalanish zarur”. “Mustaqil O'zbekiston
Davlatining tashkil topishining hozirgi bosqichida tarix o'qitishning yanada
yaxshilab, yangilab borish, o'q itish jarayonini, uning ob‘ektiv suratda amal
qiluvchi qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu qonuniyatlardan
huquqiy demokratik davlatning faol va ongli quruvchilarini tayyorlab yetishtirish
maqsadida to'g'ri foydalanishi zarur. Tarix o'qitish uslubiyatining tadqiq etadigan,
talabalarni puxta va mukammal bilim olish amalda suyanishi kerak bo'lgan maxsus
kursning umumiy qonuniyatlari nimalardan iborat va ular ta‘lim jarayonida qanday
namoyon bo'ladi.
31

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abloberdiyevna, Y. N. (2023, June). TARIX DARSLARIDA INTERFAOL
METODLARDAN FOYDALANISH YUZASIDAN METODIK TAVSIYALAR.
In Proceedings of International Conference on Modern Science and Scientific
Studies (Vol. 2, No. 6, pp. 17-20).
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. (2020 yil 24 yanvar), “Xalq so‘zi”, 2020 yil, 25 yanvar
3. Sh. M. Mirziyoyev “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz”.- Toshkent: 2016.-56b.
4. Sh. M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.-
Toshkent: “O’zbekiston”. 2017.-104b
5. Toshpo‘latov T., G‘afforov YA. Tarix o‘qitish metodikasi. (bakalavriat
yo‘nalishidagi talabalar uchun o‘quv qo‘llanma). – Toshkent: O‘zMU -
Universitet, 2002. – 190 b.
6. HasanboevJ., To‘raqulov X., Haydarov M., Hasanboeva O. Pedagogika
fanidan izohli lug‘at. - Toshkent, Fan va texnologiya, 2008. – 219 b.
7. Sagdiev A., Fuzailova G., Hasanova M. Tarix o‘qitish metodikasi. – T.:
TDPU, 2008. Y.
8. Toshpo‘latov T., G‘afforov YA. Tarix o‘qitish metodikasi.
(bakalavriat yo‘nalishidagi talabalar uchun o‘quv qo‘llanma). – Toshkent:
O‘zMU. - Universitet, 2002. – 190 b.
Internet saytlari
1. www. ziyonet .uz
2. uzedu . uz
3. www.pedagog.uz
4. http://www.google.co.uz/
5. http://www.referat.uz/
32

Tarixni o'qitishda aqliy hujum klaster murakkab vaziyatlarni yaratish texnologiyalaridan foydalanish

Sotib olish