Tarjimada paradigmatik tushuncha muammosi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	51.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Tarjimada paradigmatik tushuncha muammosi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
NEMIS FILOLOGIYASI KAFEDRASI
5120200 – Tarjima nazariyasi va amaliyoti (nemis tili)
Tarjimada paradigmatik tushuncha muammosi
KURS ISHI
TOSHKENT

Mundarija
Kirish .................................................................................................................... 3
I BOB. Tushunish Nazariyasi Va Uning Xususiyatlari .................................... 6
1.1. Tushunish nazariyasining fanga kirib kelishi ................................................................................ 6
1.2. Tushunish nazariyasining umumiy xususiyatlari ........................................................................ 10
1.3. I bob uchun xulosa ..................................................................................................................... 15
II BOB. Tushunish nazariyasining paradigmatik xususiyati ........................ 17
2.1. Paradigma tushunchasi haqida .................................................................................................. 17
2.2. Gnoseologik paradigmaning boshqa fanlar bilan munosabati ................................................... 21
2.3. II bob uchun xulosa .................................................................................................................... 27
Xulosa ................................................................................................................. 29
Zusammenfassung ............................................................................................. 30
Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati ............................................................... 31
2

Kirish
O’zbekistonda so’nggi yillarda global o’zgarishlar yuz bermoqda. 2012-
yilda
O’zbekiston ta lim tizimiga O’zbekistonda chet tillarini o’qitishning ʼ
umumiy
asosi bo’lgan umumiy Yevropa standarti (CEFR) baholash tizimi
kiritildi.
Ushbu tizimning maqsadi tilning to’rtta kommunikativ vakolatlarini:
lingvistik,
pragmatik, sotsiolingvistik va strategik. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining
2020 yil 29 oktyabrdagi PF-6097-son “Ilm-fanni 2030 yilgacha
rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”, 2022 yil 28 yanvardagi PF-
60-son
“2022-2026 yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi
to’g’risida” Farmonlari bugungi tarjimashunoslik fani uchun
metodologik
asos bo’lib xizmat qiladi.
Kurs ishining dolzarbligi: “Nazariyani
tushunish paradigmasi”
mavzusidagi
kurs ishi katta ahamiyatga ega, chunki u tarjimashunoslikda
ijtimoiy
hodisalarni o’rganishda tushunish va izohlashning muhimligini
ta’kidlaydigan
muhim yondashuv hisoblanadi. Ish paradigma va uning
psixologiya
va antropologiya kabi boshqa fanlar uchun ta’siri haqida to’liq
ma’lumot
beradi.
Kurs
ishida harakat va hodisalarning ma’nosini shakllantirish va
yetkazishda
madaniyat va tilning ahamiyatini ta’kidlagan holda, globallashgan
dunyoda
madaniyatlararo va til bilimlarining ahamiyati ham ta’kidlangan.
Bundan
tashqari, ishda marginal guruhlar uchun empatiya va tushunish
muhimligi,
shuningdek, tarjimashunoslik va boshqa fanlarda refleks va o’z-
o’zini
aks ettirishning ahamiyati ta’kidlangan.
Umuman
olganda, tadqiqot ijtimoiy hodisalarni o’rganishda tushunish va
talqin
qilishning ahamiyati haqidagi munozaraga muhim hissa qo’shadi va
ijtimoiy
hodisalarni talqin qilishda kontekst va tarixning muhimligini
ta’kidlaydi.
Shunday qilib, tarjimashunoslik, psixologiya, antropologiya va
boshqa
tegishli fanlar sohasidagi talabalar va tadqiqotchilar uchun katta
ahamiyatga
ega.
3

Kurs ishining maqsadi: “Nazariy paradigmani tushunish” mavzusidagi
kurs
ishining maqsadi tarjimashunoslikga ushbu yondashuv bilan har tomonlama
tanishtirish
va uning ijtimoiy hodisalarni o’rganishdagi ahamiyatini
ta’kidlashdan
iborat. Ish o’quvchilarga ijtimoiy hodisalarni o’rganishda
tushunish
va talqin qilishning ahamiyatini tushunishga yordam berish va
paradigmaning
psixologiya va antropologiya kabi boshqa fanlar uchun ta’sirini
ko’rishga
qaratilgan.
Kurs ishining vazifasi: “Nazariyani
tushunish paradigmasi” mavzusidagi
tadqiqot
ishining vazifasi ushbu sotsiologik yondashuvga har tomonlama
kirishni
taklif qilishdir. Ish o’quvchini paradigmaning asosiy tushunchalari va
g’oyalari
bilan tanishtirish va uning ijtimoiy hodisalarni o’rganishdagi
ahamiyatini
tushuntirishga qaratilgan. Kurs ishi, shuningdek, paradigmaning
psixologiya
va antropologiya kabi boshqa fanlarga ta’sirini ko’rsatish, harakat
va
hodisalarning ma’nosini shakllantirish va etkazishda madaniyat va tilning
ahamiyatini
ta’kidlash uchun mo’ljallangan. Bundan tashqari, ish marginal
guruhlar
uchun empatiya va tushunish muhimligini hamda tarjimashunoslik va
boshqa
fanlarda refleks va o’z-o’zini aks ettirishning muhimligini ta’kidlashga
qaratilgan.
Shunday qilib, kurs ishi tarjimashunoslik va boshqa tegishli fanlarda
nazariy
paradigmani tushunish va qo’llashga hissa qo’shishi va shu bilan
ijtimoiy
hodisalarni yaxshiroq tushunishga yordam berishi kerak.
Kurs ishining obyekti: Kurs
ishi tarjimashunoslikda harakatlar va o’zaro
ta’sirlarning
ma’nosiga qaratilgan yondashuv bilan bog’liq. Paradigma ijtimoiy
hodisalarni
tushunish uchun aktyorlar nuqtai nazarini ko’rib chiqish va odamlar
o’zlarining
ijtimoiy dunyosini qanday qurish va shakllantirishni tushunish uchun
harakatlar
va talqinlarning ma’nosini tahlil qilish muhimligini ta’kidlaydi.
Tadqiqot
ishi paradigmaga keng qamrovli kirishni beradi va uning
tarjimashunoslik
va tegishli fanlar uchun ahamiyatini ko’rsatadi.
Kurs ishining tuzulishi: «Tarjima
nazariyasi va amaliyotining
tilshunoslikka
qo’shgan hissasi» mavzusidagi ushbu kurs ishi kirish qismi,
4

asosiy qismdagi 2 bob va 6 paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan
iborat.
5

I BOB. Tushunish Nazariyasi Va Uning Xususiyatlari
1.1. Tushunish nazariyasining fanga kirib kelishi
Tushunish nazariyasi tarjimashunoslikda harakatlar va o’zaro ta sirlarningʼ
ma nosini
o’rganishga qaratilgan yondashuvdir. U ijtimoiy harakat va ʼ
odamlarning
o’zaro ta’sirini moddiy sharoitlar yoki individual motivatsiya kabi
ob’ektiv
omillar bilan oddiygina tushuntirib bo’lmaydi, balki ular ishtirok
etuvchi
sub’ektlarning harakatlariga bog’liq bo’lgan ma’noga bog’liq deb
taxmin
qiladi.
Ushbu
yondashuv ijtimoiy hodisalarni tushunish uchun aktyorlarning
nuqtai
nazarini hisobga olish zarurligini ta’kidlaydi. Bu odamlar o’zlarining
ijtimoiy
dunyosini qanday qurishlarini va shakllantirishlarini tushunish uchun
harakatlarning
ma’nolari va talqinlarini tahlil qilishdir.
Tushunish
nazariyasi tarjimashunoslikning asoschilaridan biri Maks
Veber
ijodidan kelib chiqqan. Veber ijtimoiy hodisalarni har tomonlama tahlil
qilish
imkonini beradigan harakatlarning ma’nolarini izohlashga qaratilgan
“Tarjimashunoslikni
tushunish”ning muhimligini ta’kidladi. 1
Bugungi
kunda Tushunish nazariyasi tarjimashunoslikning turli
sohalarida,
jumladan, etnografik tadqiqotlar, ramziy interaksionizm va
germenevtikada
qo’llaniladi.
Tushunish
nazariyasi psixologiya, antropologiya va tarix kabi boshqa
fanlarga
ham ta’sir qiladi. Harakatlar va hodisalarning mazmuni va talqinini
tushunish
uchun ularni kontekstuallashtirish muhimligini ta’kidlaydi.
Tushunish
nazariyasining muhim hissasi ijtimoiy voqelikni qurishda
madaniyat
va tilning ahamiyatini ta’kidlashdir. Madaniyat va til harakatlar va
hodisalarning
ma’nosini shakllantirish va etkazishga yordam beradigan
markaziy
elementlardir.
Tushunish
nazariyasining yana bir muhim jihati inson tajribasining
subyektivligi
va xilma-xilligiga urg’u berishdir. Bu odamlarning ijtimoiy
mavqei
va madaniy kelib chiqishi ta’sirida turli nuqtai nazar va talqinlarga ega
1
Xolms
J. S. Translated! Papers on Literary Translition and Translition Studies. 1988. p 67-80.
6

ekanligini ta’kidlaydi. Shuning uchun ijtimoiy hodisalarni har tomonlama
tushunishga
erishish uchun turli aktyorlarning nuqtai nazarini hisobga olish
muhimdir. 2
Amalda
Tushunish nazariyasi ko’pincha harakat va hodisalarning
ma’nolari
va talqinlarini chuqurroq tushunishga qaratilgan sifatli tadqiqotlarda
qo’llaniladi.
Bundan tashqari, u manfaatdor tomonlarga ta’sirini tushunishga
yordam
berish orqali ijtimoiy aralashuvlar va siyosiy qarorlar haqida ma’lumot
berish
uchun ishlatiladi.
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy muammolarga qarashga ham ta’sir qiladi.
Harakatlar
va hodisalarning ahamiyatini ta’kidlab, ijtimoiy muammolarni
ishtirokchilar
nuqtai nazaridan ko’rib chiqishga yordam beradi. Shuningdek, u
yanada
adolatli va inklyuziv jamiyat yaratishda empatiya va boshqalarning
tajribasini
tushunish muhimligini ta’kidlaydi.
Tushunish
nazariyasining yana bir muhim hissasi uning ijtimoiy
hodisalarni
izohlashda kontekst va tarixning ahamiyatiga urg’u berishdir.
Harakat
va hodisalarni alohida-alohida emas, balki ular sodir bo’layotgan tarixiy
va
madaniy sharoit bilan bog’liq holda ko’rib chiqish zarurligi ta’kidlanadi. Bu
ijtimoiy
o’zgarishlar va siyosiy qarorlarning manfaatdor tomonlarga ta’sirini
yaxshiroq
tushunishga yordam beradi. 3
Biroq,
tushunishning nazariy paradigmasi ham tanqid qilindi. Ba’zi
tanqidchilar
uni haddan tashqari subyektivizm deb ta’kidlaydilar, hokimiyat,
tuzilma
va institutlar kabi ob’ektiv omillarning ahamiyatini e’tiborsiz
qoldiradilar.
Boshqalar esa, bu haddan tashqari individuallik va jamoaviy o’ziga
xoslik
va guruh manfaatlarining ahamiyatini e’tiborsiz qoldirishini ta’kidlaydi.
Ushbu
tanqidlarga qaramay, tushunish paradigmasi tarjimashunoslik va
boshqa
fanlarda muhim yondashuv bo’lib qolmoqda, chunki u harakatlar va
hodisalarning
ma’nosiga qaratilgan ijtimoiy hodisalarga muqobil nuqtai nazarni
taklif
qiladi va ijtimoiy voqelikni yanada to’liqroq tushunishga yordam beradi.
2
Aschenberg
H. Zum Kontextbegriffin der Übersetzungsforschung. Trier. 2003. s 7-33
3
Baker
M. Linguistic models and methods in the study of translition. New York. 2001. p 284.
7

Kontseptual paradigma ijtimoiy tengsizlikka qarashga ham ta’sir qiladi.
Harakat
va hodisalarning ahamiyatini ta’kidlab, ijtimoiy tengsizlikning sabablari
va
oqibatlarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Shuningdek, u yanada
adolatli
va inklyuziv jamiyat yaratish uchun marginal guruhlar tajribasini
tushunish
va hamdardlik muhimligini ta’kidlaydi.
Tushunish
nazariyasining yana bir muhim jihati uning ijtimoiy o’zaro
munosabatlardagi
hissiyotlarning roliga urg’u berishdir. Unda his-tuyg’ular
odamlarning
harakat va hodisalarni qanday izohlashi va ularga munosabat
bildirishida
muhim rol o’ynashini ta’kidlaydi. Tuyg’ular harakatlarning
ma’nolari
va talqinlarini shakllantirish va etkazishga yordam beradi,
shuningdek,
ijtimoiy munosabatlarni shakllantirish va saqlashga yordam beradi.
Amalda
epistemologik paradigma ko’pincha klinik psixologiya va
psixoterapiyada
hissiyotlarni tushunish va ularning ruhiy kasalliklardagi rolini
yaxshilash
uchun qo’llaniladi. Shuningdek, u tashkilot psixologiyasida va
shaxslararo
munosabatlar sohasida mojaro va hamkorlikni tushunishni
yaxshilash
uchun qo’llaniladi.
Umuman
olganda, epistemologik paradigma inson tajribasining
sub’ektivligi
va xilma-xilligining muhimligini ta’kidlaydi va bu tajribalar
bizning
ijtimoiy hodisalarni idrok etishimiz va talqin qilishimizga qanday ta’sir
qilishini
ko’rsatadi. Bu bizni ijtimoiy voqelikni to’liqroq tushunish uchun
boshqalarning
nuqtai nazarini hisobga olishga va ularning tajribalariga hamdard
bo’lishga
chaqiradi.
Tushunish
nazariyasining yana bir muhim jihati - bu til va muloqotning
ijtimoiy
munosabatlardagi roliga urg’u berishdir. Unda til va muloqot
odamlarning
harakat va hodisalarning ma’no va talqinlarini qanday etkazish va
shakllantirishda
muhim rol o’ynashini ta’kidlaydi. Shuningdek, u ijtimoiy o’ziga
xoslik
va guruh a’zolarini qurishda til va muloqotning muhimligini ta’kidlaydi.
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy hodisalarni izohlashda kontekst va tarixning
muhimligini
ham ta’kidlaydi. Harakat va hodisalarni alohida-alohida emas, balki
ular
sodir bo’layotgan tarixiy va madaniy sharoit bilan bog’liq holda ko’rib
8

chiqish zarurligi ta’kidlanadi. Bu ijtimoiy o’zgarishlar va siyosiy qarorlarning
manfaatdor
tomonlarga ta’sirini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Tushunish
nazariyasining yana bir muhim hissasi ijtimoiy voqelikni
qurishda
qadriyatlar va me’yorlarning muhimligini ta’kidlashdir. U qadriyatlar
va
me’yorlar odamlarning ijtimoiy dunyosini qanday tushunishi va
shakllantirishida
muhim rol o’ynashini ta’kidlaydi. Shuningdek, u qadriyatlar va
me’yorlar
statik emas, balki vaqt o’tishi bilan va turli kontekstlarda o’zgarishi
mumkinligini
ta’kidlaydi.
Nihoyat,
Tushunish nazariyasi tarjimashunoslik va boshqa fanlarda
refleksivlik
va o’z-o’zini aks ettirishning muhimligini ta’kidlaydi. Unda
tadqiqotchilar
ijtimoiy hodisalar haqida to’liqroq tushunchaga ega bo’lishlari
uchun
o’z taxminlari va noto’g’ri qarashlarini tan olishlari va ularga qarshi
chiqishlari
kerakligini ta kidlaydi. Bu bizni o’zimizni ijtimoiy voqelikning bir ʼ
qismi
sifatida ko’rishga va ijtimoiy hodisalarni qurishdagi o’z rolimizni aks
ettirishga
chaqiradi. 4
Tushunish
nazariyasi tarjimashunoslikda ijtimoiy hodisalarni o’rganishda
tushunish
va izohlashning ahamiyatiga qaratilgan yondashuvdir. Bu yondashuv
ijtimoiy
hodisalarni oddiygina ob’ektiv kuzatish mumkin emas, balki ular
ishtirok
etayotgan odamlarning harakatlari va motivlarini talqin qilish va
tushunish
orqali tushunish kerakligini nazarda tutadi.
Epistemologik
paradigma tarjimashunoslikning asoschilaridan biri Maks
Veber
tomonidan ishlab chiqilgan. Veberning ta’kidlashicha, ijtimoiy harakatlar
va
hodisalarni faqat ishtirok etgan odamlar tomonidan harakatlarga berilgan
ma’nolarni
talqin qilish orqali tushunish mumkin. Shuningdek, u ijtimoiy
hodisalarni
izohlashda kontekst va tarixiy sharoitlarning muhimligini ta’kidladi.
Tushunish
nazariyasi zamonaviy tarjimashunoslikga katta ta’sir ko’rsatdi
va
ijtimoiy tadqiqotlarning ko’plab sohalarida, jumladan, etnografik tadqiqotlar,
sifatli
tadqiqotlar va germenevtikada qo’llaniladi. U ijtimoiy dunyoda sub’ektiv
tajriba
va talqinlarning muhimligini ta’kidlaydi va tarjimashunoslikni sof
4
Siever
H. Übersetzungswissenschaft: eine Einführung – Narr Francke Attempto. 2015. s. 147
9

ob’ektiv fandan inson tajribasi va talqinlarining ma’nosiga qaratilgan fanga
aylantirishga
yordam berdi.
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy tadqiqot usullari uchun ham muhim
ahamiyatga
ega. Ijtimoiy harakat va hodisalarning mazmuni va motivlarini
chuqur
anglash uchun intervyu, kuzatish va amaliy misollar kabi sifatli
usullarning
muhimligini ta’kidlaydi. Bundan farqli ravishda, pozitivistik
paradigma
ijtimoiy hodisalarni ob’ektiv o’lchash va miqdoriy jihatdan aniqlash
mumkin
degan g’oyaga asoslanib, so’rovlar va statistik tahlil kabi miqdoriy
usullardan
foydalanishga urg’u beradi.
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy muammolar va tengsizliklarga qarashimiz
uchun
ham muhim ahamiyatga ega. Unda ijtimoiy hodisalarni talqin qilishda
kontekst
va tarixiy sharoitlarning ahamiyati ta’kidlanadi, ijtimoiy muammolar
va
tengsizliklarni oddiygina ob’ektiv faktlar sifatida ko’rib chiqish mumkin
emasligi,
balki ular ishtirok etayotgan kishilarning ma’nolari va motivlarini
talqin
qilish orqali tushunish zarurligini ta’kidlaydi.
Umuman
olganda, Tushunish nazariyasi tarjimashunoslikda tushunish va
izohlashning
muhimligini ta’kidlaydi va tarjimashunoslikni sof ob’ektiv fandan
inson
tajribasi va talqinining ma’nosiga qaratilgan fangacha rivojlanishiga
yordam
berdi. Shuningdek, u ijtimoiy tadqiqot usullari va ijtimoiy muammolar
va
tengsizliklarga qarashimiz uchun muhim ahamiyatga ega.
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy munosabatlar va o’zaro ta’sirlarni qanday
ko’rishimizga
ham muhim ta’sir ko’rsatadi. Unda ijtimoiy munosabatlar va
o’zaro
ta sirlar ishtirokchilar o’rtasidagi ramz va ma nolarni izohlash va ʼ ʼ
almashish
orqali shakllantirilishini ta kidlab, ramz va ma nolarning ijtimoiy ʼ ʼ
o’zaro
munosabatlardagi ahamiyatini ta kidlaydi.ʼ
1.2. Tushunish nazariyasining umumiy xususiyatlari
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy o’zgarishlarga qanday qarashimizga ham
muhim
ta’sir ko’rsatadi. U ijtimoiy o’zgarishlarni tushuntirishda g’oyalar va
qadriyatlarning
muhimligini ta’kidlab, ijtimoiy o’zgarishlar ko’pincha
10

jamiyatdagi g’oyalar va qadriyatlarning o’zgarishi bilan bog’liqligini
ta’kidlaydi.
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy o’ziga xoslikni qanday ko’rishimizga ham
muhim
ta’sir ko’rsatadi. U o’ziga xoslikning ijtimoiy o’zaro ta’sir va talqin
orqali
shakllanadigan narsa sifatida muhimligini ta’kidlab, o’ziga xoslikni
oddiygina
shaxs ega bo’lgan narsa sifatida ko’rib chiqish mumkin emas, balki
ijtimoiy
munosabatlar va o’zaro ta’sirlarda qurilgan narsa sifatida ko’rib
chiqilishini
ta’kidlaydi.
Umuman
olganda, Tushunish nazariyasi zamonaviy tarjimashunoslikga
katta
ta’sir ko’rsatdi va tarjimashunoslikni sof ob’ektiv fandan inson tajribasi va
talqinlarining
ma’nosiga qaratilgan fanga aylantirishga yordam berdi. U
tarjimashunoslikda
tushunish va talqin qilishning muhimligini ta’kidlaydi va
ijtimoiy
munosabatlar, o’zaro ta’sirlar, o’zgarish va o’ziga xoslikni qanday
ko’rishimizga
muhim ta’sir ko’rsatadi. 5
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy institutlarga qarashimizga ham muhim ta’sir
ko’rsatadi.
Unda institutlarning ijtimoiy tuzilmalar sifatidagi ahamiyati
ta’kidlanadi,
ular ishtirokchilar o’rtasida ramzlar va ma’nolarni talqin qilish va
almashish
natijasida shakllanadi. U institutlarni oddiygina ob’ektiv faktlar
sifatida
ko’rib chiqish mumkin emasligini, balki ular ishtirok etayotgan
odamlarning
ma’nolari va motivlarini talqin qilish orqali tushunilishi kerakligini
ta’kidlaydi.
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy ziddiyatga qarashimizga ham muhim ta’sir
ko’rsatadi.
Ijtimoiy hodisalarning turlicha talqini va ma’nosi natijasida konflikt
muhimligini
ta’kidlab, konflikt ko’pincha ishtirokchilar o’rtasida ramz va
ma’nolarni
izohlash va almashish orqali yuzaga kelishini ta’kidlaydi.
Kontseptual
paradigma ijtimoiy mas’uliyat haqida fikr yuritishimizga ham
muhim
ta’sir ko’rsatadi. U mas’uliyatning ijtimoiy o’zaro ta’sir va talqin orqali
shakllanadigan
narsa sifatida muhimligini ta’kidlab, mas’uliyatni oddiygina
5
Albrecht
J. Die Rolle Der Sprache beim Übersetzen. Frankfurt. 2004. s 86.
11

shaxsga ega bo’lgan narsa sifatida ko’rib chiqish mumkin emas, balki ijtimoiy
munosabatlar
va o’zaro ta’sirlarda qurilgan narsa deb ta’kidlaydi. 6
Umuman
olganda, Tushunish nazariyasi zamonaviy tarjimashunoslikga
katta
ta’sir ko’rsatdi va tarjimashunoslikni sof ob’ektiv fandan inson tajribasi va
talqinlarining
ma’nosiga qaratilgan fanga aylantirishga yordam berdi. U
tarjimashunoslikda
tushunish va talqin qilish muhimligini ta’kidlaydi va bizning
ijtimoiy
institutlar, ziddiyat va mas’uliyatga qarashimiz uchun muhim
ahamiyatga
ega.
Kontseptual
paradigma ijtimoiy tengsizlik haqida fikr yuritishimizga ham
muhim
ta’sir ko’rsatadi. Unda ijtimoiy hodisalarning turlicha talqini va ma’nosi
natijasida
tengsizlikning ahamiyati ta’kidlanadi va tengsizlik ko’pincha
ishtirokchilar
o’rtasida ramz va ma’nolarni izohlash va almashish natijasida
yuzaga
keladi, deb ta’kidlaydi. Shuningdek, u jamiyatda hokimiyat va
hukmronlikning
muhimligini ta’kidlab, hokimiyat va hukmronlik ko’pincha
ishtirokchilar
o’rtasida ramz va ma’nolarni talqin qilish va almashish orqali
qurilganligini
ta’kidlaydi.
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy me’yorlar va qadriyatlarga qanday
qarashimizga
ham muhim ta’sir ko’rsatadi. U normalar va qadriyatlarning
ijtimoiy
tuzilmalar sifatida muhimligini ta’kidlaydi, ular ishtirokchilar o’rtasida
ramzlar
va ma’nolarni talqin qilish va almashish orqali shakllanadi. Uning
ta’kidlashicha,
me’yorlar va qadriyatlarni shunchaki ob’ektiv faktlar sifatida
ko’rib
chiqish mumkin emas, balki ular ishtirok etayotgan odamlarning
ma’nolari
va motivlarini talqin qilish orqali tushunilishi kerak. 7
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy o’zgarishlarga qanday qarashimizga ham
muhim
ta’sir ko’rsatadi. U ijtimoiy o’zgarishlarni tushuntirishda g’oyalar va
qadriyatlarning
muhimligini ta’kidlab, ijtimoiy o’zgarishlar ko’pincha
jamiyatdagi
g’oyalar va qadriyatlarning o’zgarishi bilan bog’liqligini
ta’kidlaydi.
6
Adam
J. Types et Prototypes. Paris. 2011. s 55-56.
7
Siever
H. Übersetzungswissenschaft: eine Einführung – Narr Francke Attempto. 2015. s. 143
12

Umuman olganda, Tushunish nazariyasi zamonaviy tarjimashunoslikga
katta
ta’sir ko’rsatdi va tarjimashunoslikni sof ob’ektiv fandan inson tajribasi va
talqinlarining
ma’nosiga qaratilgan fanga aylantirishga yordam berdi. U
tarjimashunoslikda
tushunish va talqin qilishning muhimligini ta’kidlaydi va
ijtimoiy
tengsizlik, me’yorlar va qadriyatlar va o’zgarishlarga qanday
qarashimizga
muhim ta’sir ko’rsatadi.
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy o’ziga xoslikni qanday ko’rishimizga ham
muhim
ta’sir ko’rsatadi. U o’ziga xoslikning ijtimoiy o’zaro ta’sirlar va talqinlar
natijasi
sifatida muhimligini ta’kidlab, o’zlikni oddiygina shaxs ega bo’lgan
narsa
sifatida ko’rib chiqish mumkin emas, balki ijtimoiy munosabatlar va
o’zaro
ta’sirlarda qurilgan narsa sifatida qarashini ta’kidlaydi. Shuningdek, u
o’zlikni
shakllantirishda til va timsollarning ahamiyatini ta’kidlab, til va
timsollarning
o’zlikni aniqlash va qurishda muhim rol o’ynashini ta’kidlaydi.
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy munosabatlarga qarashimiz uchun ham
muhim
ahamiyatga ega. Unda ijtimoiy munosabatlarning ishtirokchilar
o’rtasidagi
talqin va ma’no almashish natijasidagi ahamiyati ta’kidlanib, ijtimoiy
munosabatlarni
oddiygina ob’ektiv faktlar sifatida ko’rib chiqish mumkin emas,
balki
ular zarurat bilan bog’liq bo’lgan kishilarning ma’nolari va motivlarini
talqin
qilish orqali shakllantirilishini ta’kidlaydi. tushunish uchun.
Tushunish
nazariyasi, shuningdek, ijtimoiy o’zaro munosabatlarga qanday
qarashimiz
uchun muhim ahamiyatga ega. U ishtirokchilar o’rtasidagi talqin va
ma’no
almashuvi natijasida ijtimoiy o’zaro ta’sirlarning muhimligini ta’kidlab,
ijtimoiy
o’zaro ta’sirlarni shunchaki ob’ektiv faktlar sifatida ko’rib chiqish
mumkin
emasligini, balki ular ishtirok etayotgan odamlarning ma’nolari va
motivlarini
talqin qilish orqali shakllantirilishini ta’kidlaydi. tushunish uchun.
Umuman
olganda, Tushunish nazariyasi zamonaviy tarjimashunoslikga
katta
ta’sir ko’rsatdi va tarjimashunoslikni sof ob’ektiv fandan inson tajribasi va
talqinlarining
ma’nosiga qaratilgan fanga aylantirishga yordam berdi. U
tarjimashunoslikda
tushunish va talqin qilishning muhimligini ta’kidlaydi va
13

ijtimoiy o’ziga xoslik, munosabatlar va o’zaro ta’sirlarni qanday ko’rishimizga
muhim
ta’sir ko’rsatadi.
Tushunish
nazariyasi tarjimashunoslik va boshqa ijtimoiy fanlarda inson
xatti-harakati
va harakatlarini tushunishga qaratilgan yondashuvdir. U
kishilarning
ijtimoiy vaziyatlardagi xulq-atvori ularning shu vaziyatlarni
sub’ektiv
idrok etishi va izohlashi bilan belgilanadi, deb taxmin qiladi.
Tushunish
nazariyasi paradigmasi odamlarning xatti-harakatlarini
ularning
kontekstida tushunish zarurligini taxmin qiladi. Bu odamlarning o’z
harakatlariga
va tajribalariga beradigan ma’nolarini tushunishni o’z ichiga oladi.
Bu
shuni anglatadiki, ijtimoiy olimlar o’zlari o’rganayotgan odamlarning nuqtai
nazarini
tushunishga va izohlashga harakat qilishlari kerak.
Amalda
bu shuni anglatadiki, ijtimoiy olimlar ko’pincha individual tajriba
va
harakatlarni chuqur tushunish uchun intervyu, kuzatish va amaliy tadqiqotlar
kabi
sifatli usullardan foydalanadilar. Maqsad odamlarning o’z harakatlariga va
tajribalariga
beradigan ma’nolarini tushunish va ularni kengroq ijtimoiy
kontekstda
talqin qilishdir.
Tushunish
nazariyasi zamonaviy tarjimashunoslik va boshqa ijtimoiy
fanlarga
katta ta’sir ko’rsatdi, chunki u insonning xatti-harakati va harakatlari
haqida
kengroq tushunchani rivojlantirishga yordam beradi.
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy olimlarning jamiyatlar va madaniyatlarni
solishtirish
usullariga ham ta’sir qiladi. Miqdoriy ma’lumotlarni yig’ish va
taqqoslash
o’rniga, Tushunish nazariyasi turli jamiyatlardagi odamlarning noyob
tajribasi
va istiqbollarini tushunish uchun ishlatiladi.
Tushunish
nazariyasi paradigmasidagi yana bir muhim tushuncha -
tushunish
qoidalari g’oyasi. Ushbu qoidalar ijtimoiy olimlarga turli
jamiyatlardagi
odamlarning tajribalari va harakatlarining tegishli talqinini ishlab
chiqishga
yordam beradi. Bu, shuningdek, ushbu tajribalar va harakatlar sodir
bo’lgan
tarixiy va madaniy kontekstlarni hisobga olishni o’z ichiga oladi.
Tushunish
nazariyasining yana bir muhim xususiyati uning ma’no
qurilishida
tilning roliga urg’u berishdir. Tushunish nazariyasidan
14

foydalanadigan ijtimoiy olimlar til va muloqot ma’noning shakllanishida
markaziy
rol o’ynaydi va ma’no talqiniga til ta’sir qiladi, deb ta’kidlaydilar. 8
Umuman
olganda, nazariyani tushunish paradigmasi sof statistik
tahlillardan
tashqarida bo’lgan inson xatti-harakati va xatti-harakatlarini yanada
kengroq
va nozikroq tushunishni rivojlantirishga yordam beradi. Bu ijtimoiy
olimlarga
turli jamiyatlar va madaniyatlardagi odamlarning istiqbollari va
tajribalarini
tushunish va izohlashda yordam beradi.
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy olimlarning nazariyalarni ishlab chiqish va
sinab
ko’rish usullariga ham ta’sir qiladi. Tushunish nazariyasi shunchaki
gipotezalarni
shakllantirish va test natijalarini miqdoriy baholash o’rniga,
odamlarning
sub’ektiv in’ikoslari va talqinlarini hisobga olish zarurligini
ta’kidlaydi.
Bu
shuni anglatadiki, Tushunish nazariyasi doirasida ishlab chiqilgan
nazariyalar
ko’pincha sof miqdoriy ma’lumotlarga asoslangan nazariyalarga
qaraganda
ancha murakkab va nozikroqdir. Ular odamlarning turli tajribalari va
istiqbollarini
inobatga oladi va insonning xatti-harakatlari va xatti-harakatlarini
chuqurroq
tushunishni maqsad qiladi.
1.3. I bob uchun xulosa
Tushunish
nazariyasi, shuningdek, gnoseologik paradigma sifatida ham
tanilgan,
tarjimashunoslikda harakatlar va o’zaro ta’sirlarning ma’nosiga
qaratilgan
yondashuv. Ushbu nazariya ijtimoiy hodisalarni tushunish uchun
aktyorlar
nuqtai nazarini hisobga olish muhimligini ta’kidlaydi. Bu odamlar
o’zlarining
ijtimoiy dunyosini qanday qurishlarini va shakllantirishlarini
tushunish
uchun harakatlarning ma’nolari va talqinlarini tahlil qilishdir.
Nazariya,
shuningdek, madaniyat va tilning harakat va hodisalarning ma’nosini
shakllantirish
va etkazishda, shuningdek, inson tajribasining sub’ektivligi va
xilma-xilligini
ta’kidlaydi. Tarjimashunoslik va boshqa fanlarda tushunish
8
Adamzik
K. Kontrastive Typologie. Empirische Untersuchungen zur deutschen Sprach und
Literaturwissenschaft.
Tübingen. 2001. s 11-18
15

nazariyasidan foydalanish ijtimoiy tengsizlikni tushunish, shuningdek, marginal
guruhlarga
hamdardlik va tushunishni rivojlantirish uchun muhimdir.
Tushunish
nazariyasi, shuningdek, ijtimoiy hodisalarni sharhlashda
kontekst
va tarixning muhimligini, ijtimoiy voqelikni shakllantirishda
qadriyatlar
va me’yorlarning rolini ta’kidlaydi. Tushunish nazariyasi
psixologiya,
antropologiya va tarix kabi boshqa fanlarga ham ta’sir qiladi.
Nazariya
tarjimashunoslik va boshqa fanlarda aks ettirish va o’z-o’zini aks
ettirishning
ahamiyatini ta’kidlaydi. Umuman olganda, tushunish nazariyasi
harakatlar
va hodisalarning ma’nolari va talqinlarini ko’rib chiqish va inson
tajribasi
va qarashlarining xilma-xilligini ta’kidlash orqali ijtimoiy hodisalarni
tushunish
va tushuntirishning muhim yondashuvidir.
16

II BOB. Tushunish nazariyasining paradigmatik xususiyati
2.1. Paradigma tushunchasi haqida
Paradigma ( grekcha — „namuna, andoza“) — ilmiy yutuqlar majmui.
Paradigma
u yoki bu davrda ilmiy hamjamiyat tomonidan tan olingan va
yangi ilmiy
tadqiqot uchun namuna asos bo’lib xizmat qilishi zarur. Mazkur
tushunchani
ilmiy muomalaga keng yoyilishida amerikalik tarixchi Tomas
Kunning
„Ilmiy inqiloblar strukturasi“ asar i asosiy o’rinni egallaydi. Tomas
Kunning
fikricha, paradigma ilmiy jamoatchilik birligini ta minlaydi. Ilmiy ʼ
namunani,
universal qonunlarni konkret hodisalarga tadbiq etish
asosida fan rivojlanadi.
Umuman olganda, paradigmani ilmiy tan olingan va
qaysidir
davrda ilmiy tadqiqot uchun yo’naltirilgan bir yoki bir nechta
fundamental
yig’indisi, deb ta riflash mumkin. Shu boisdan ham ilmiy ʼ
paradigma
vositasida ilmiy muammolar o’rtaga tashlanadi va uni yechish model i
namoyon
bo’ladi. Geosiyosiy paradigma esa tan olingan geosiyosiy nazariya lar
orqali
dunyoning geosiyosiy manzarasini ilmiy jihatdan aniqlash modelidir.
Ayni
vaqtda tan olingan va muayyan ilmiy tadqiqot (bilim)ni belgilovchi
omillar
birligi. Pozitivist G. Berman tomonidan kiritilgan va amerikalik fizik T.
Kun
tomonidan tabiiy fanlar uchun keng asoslangan tushuncha. Ilmda muayyan
davrda
qabul qilingan e’tiqodlar, qadriyatlar, texnik vositalar birligini anglatadi
va
ilmiy an’analar saqlanishini ta’minlandi. Paradigma nazariyadan kengroq
tushuncha,
uning almashinuvi fandagi inqilobni anglatadi. Siyosatni
tushuntirishdagi
asosiy paradigmalar: 1) Teologik – siyosat va hokimiyatni
ilohiy
talqini. 2) Tabiiy – a) siyosat tashqi tabiiy muhit ta’siri orqali ta’riflanadi
–
geografik paradigma; b) siyosat jonli tabiat xususiyatlari orqali ta’riflanadi –
biologik
paradigma. v) siyosat inson xususiyatlaridan keltirib chiqariladi –
psixologik
paradigma. 3) Ijtimoiy – siyosat ijtimoiy hayotning boshqa sohalari
orqali
talqin qilinadi. 4) Oqilona-tanqidiy – siyosat uning omillari, masalan,
konflikt
– konsensus orqali ta’riflanadi. 9
9
Albrecht
J. Linguistik und Übersetzung. Tübingen. 1973. s 64-66
17

Tushunish nazariyasidagi yana bir muhim tushuncha - bu refleksivlik
g’oyasi.
Bu shuni anglatadiki, ijtimoiy olimlar o’z tadqiqotlarida o’zlarini va
o’zlarining
noto’g’ri qarashlari va istiqbollarini kiritishlari kerak. O’zlarining
tajribalari
va istiqbollari o’z tadqiqotlariga qanday ma’lumot berishi
mumkinligini
bilish orqali ular tadqiqot savollariga javob berish uchun qaysi
usul
va yondashuvlar eng mos kelishi haqida yaxshiroq qaror qabul qilishlari
mumkin.
Xulosa
qilib aytadigan bo’lsak, Tushunish nazariyasi zamonaviy ijtimoiy
fanga
katta ta’sir ko’rsatdi va inson xatti-harakati va xatti-harakatlarini
chuqurroq
va nozikroq tushunishga yordam berdi. U turli jamiyatlar va
madaniyatlardagi
odamlarning istiqbollari va tajribalarini tushunish va talqin
qilish
zarurligini ta’kidlaydi va ijtimoiy olimlarni o’z tadqiqotlariga o’z nuqtai
nazarlari
va noto’g’ri qarashlarini kiritishga undaydi.
Tushunish
nazariyasi, shuningdek, ijtimoiy olimlarning jamiyatdagi
qadriyatlar
roliga qarashlariga ham ta’sir qiladi. U qadriyatlar va me’yorlar
umuminsoniy
emas, balki madaniy va tarixiy jihatdan shartlanganligini
ta’kidlaydi.
Bu shuni anglatadiki, ijtimoiy olimlar jamiyatdagi qadriyatlar va
me’yorlarni
o’rganayotganda, ular paydo bo’lgan madaniy va tarixiy
kontekstlarni
hisobga olishlari kerak.
Tushunish
nazariyasi paradigmasidagi yana bir muhim tushuncha - bu
tushunishdagi
bo’shliqlar g’oyasi. Bu bo’shliqlar ijtimoiy olimlar boshqa
jamiyatlar
yoki madaniyatlardagi odamlarning ma’nolari va istiqbollarini
tushunish
uchun kurashganda paydo bo’ladi. Ushbu bo’shliqlarni to’ldirish
uchun
ijtimoiy olimlar ko’pincha etnografik tadqiqotlar va qiyosiy tahlillarni o’z
ichiga
olgan kengroq usullardan foydalanishlari kerak.
Nihoyat,
nazariyani tushunish paradigmasi siyosiy nazariya va amaliyotga
ham
ta’sir qiladi. U shaxslararo munosabatlarda empatiya va tushunish
muhimligini
ta’kidlaydi va ijtimoiy olimlarni marginal guruhlardagi
odamlarning
istiqbollari va tajribalarini ko’rib chiqishga undaydi. Bu turli
jamiyatlar
va madaniyatlardagi odamlarning turli tajribalari va istiqbollarini
18

hisobga oladigan ijtimoiy adolat va inklyuziya haqida kengroq tushunchani
rivojlantirishga
yordam berdi. 10
Xulosa
qilib aytganda, Tushunish nazariyasi inson harakatlari va xatti-
harakatlarini
yanada kengroq va nozikroq tushunishga yordam berdi. U turli
jamiyatlar
va madaniyatlardagi odamlarning istiqbollari va tajribalarini
tushunish
va sharhlash zarurligini ta’kidlaydi va ijtimoiy olimlarni o’z nuqtai
nazarlari
va noto’g’ri qarashlaridan xabardor bo’lishga chaqiradi.
Tushunish
nazariyasi tarjimashunoslik va ijtimoiy fanlardagi yondashuv
bo’lib,
ijtimoiy hodisalarni o’rganishda tushunish va izohlashning ahamiyatiga
qaratilgan.
Ushbu paradigmaning markazida ijtimoiy hodisalarni faqat ishtirok
etayotgan
odamlarning harakatlari, e’tiqodlari va motivlarini tushunish orqali
to’liq
tushunish mumkin, degan taxmin yotadi.
Demak,
Tushunish nazariyasi ob’ektiv faktlar yoki umumiy
qonuniyatlarga
emas, balki shaxslarning sub’ektiv nuqtai nazariga qaratiladi.
Ijtimoiy
o’zaro munosabatlarda ishtirok etuvchi shaxslarning istiqbollari va
talqinlarini
tushunish orqali ijtimoiy tuzilmalar qanday paydo bo’lishini va
jamiyatlar
qanday rivojlanishini yaxshiroq tushunish mumkin.
Epistemologik
paradigma turli sotsiologlar va faylasuflar, jumladan Maks
Veber
va Edmund Gusserl tomonidan ishlab chiqilgan. U sifatli ijtimoiy
tadqiqotlar,
ayniqsa etnografiya va fenomenologik tadqiqotlarga katta ta’sir
ko’rsatadi.
Tushunish
nazariyasi paradigmasi tilning roli bilan ham shug’ullanadi,
chunki
til ma’noni etkazish va muloqot qilish uchun markaziy vositadir. Til faol
rol
o’ynaydi, chunki u ma’noni yaratishga ham, ijtimoiy munosabatlarni qayta
ishlab
chiqarishga ham hissa qo’shadi.
Nazariyani
tushunish paradigmasida qo’llaniladigan muhim usul - bu
matn
va ma’nolarni sharhlash bilan shug’ullanadigan germenevtika.
10
Albrecht
J. Zum Problem der Übersetyung von Textes Grosser sozio- stilistescher Variabilität. Tübingen.
1981.
s 311-328.
19

Germenevtika falsafada ham, ijtimoiy fanlarda ham matnlar va ijtimoiy
hodisalarni
tushunishni yaxshilash uchun ishlatiladi.
Tushunish
nazariyasi tadqiqotni o’tkazish usuliga ham ta’sir qiladi. Unda
ishtirokchilarning
tajribalari va istiqbollarini chuqur anglash uchun intervyu,
amaliy
tadqiqotlar va etnografik kuzatishlar kabi sifatli usullarning ahamiyati
ta’kidlanadi.
Umuman
olganda, Tushunish nazariyasi ijtimoiy hodisalarni tushunish va
izohlashga
e’tibor qaratib, ijtimoiy fanga muhim hissa qo’shdi. Inson tajribasi va
muloqotida
ma’no va talqinning ahamiyati nuqtai nazaridan ham kengroq
ma’noga
ega.
Tushunish
nazariyasi paradigmasining yana bir muhim jihati - tushunish
qoidalari
yoki talqin qilish naqshlari g’oyasi. Bu qoidalar ijtimoiy hodisalarni
tushunish
va talqin qilishimizga ta’sir qiluvchi ijtimoiy konventsiyalar yoki
madaniy
me’yorlardir.
Tushunish
qoidasiga misol qilib jamiyatdagi maqom va hokimiyat
g’oyasini
keltirish mumkin. Ushbu tushunchalar jamiyatdagi odamlarning bir-
birlari
bilan qanday munosabatda bo’lishiga va muayyan harakatlar yoki xatti-
harakatlarni
qanday izohlashiga ta’sir qiladi. Biroq, maqom va kuch haqidagi
tushunchalar
madaniyatdan madaniyatga farq qilishi va vaqt o’tishi bilan
o’zgarishi
mumkin. 11
Tushunish
nazariyasi ijtimoiy hodisalarni izohlashda kontekstning
ahamiyatini
ham ta’kidlaydi. To’liq tushunchaga ega bo’lish uchun harakatlar va
o’zaro
ta’sirlar sodir bo’ladigan muayyan kontekstni hisobga olish muhimdir.
Misol
uchun, bir xil harakat turli kontekstlarda turli xil ma’nolarga ega bo’lishi
mumkin.
Nihoyat,
tushunishning nazariy paradigmasi ham tanqidiy jihatga ega. U
jamiyatdagi
kuchlar muvozanati va muayyan talqinlar va tushunish
qoidalarining
paydo bo’lishi va saqlanib qolishi haqida tanqidiy fikr yuritishni
11
Arntz
R. Fachbezogene Mehrsprachigkeit in Recht und Texnik. – Hildsheim. 2001. s 56-69.
20

talab qiladi. Bu mulohaza orqali ijtimoiy tengsizlik va adolatsizliklarni ochib,
ularga
qarshi kurashish mumkin.
Umuman
olganda, Tushunish nazariyasi ijtimoiy hodisalarni tushunish va
izohlashga
e’tibor qaratib, tarjimashunoslik va boshqa ijtimoiy fanlar rivojiga
muhim
hissa qo’shdi. U kontekst, madaniy me’yorlar va tushunish qoidalarining
muhimligini
ta’kidlaydi va jamiyatdagi kuchlar muvozanati haqida tanqidiy fikr
yuritishga
chaqiradi.
Tushunish
nazariyasi - bu ijtimoiy fanlardagi yondashuv bo’lib, u ijtimoiy
harakatni
tushunishga va odamlarning o’zlari va boshqalarning harakatlariga
tegishli
ma’noni tushunishga qaratilgan. Paradigma ijtimoiy harakat shunchaki
rag’batlantirish
va javoblar yig’indisidan iborat emas, balki u sub’ektiv ma’noga
ega
bo’lib, uni aktyorlarning o’zlari va boshqalar tomonidan talqin qilinishi va
tushunishi
mumkin degan taxmindan boshlanadi. 12
Tushunishning
nazariy paradigmasi doirasida ijtimoiy hodisalar ularning
bir
qismi bo’lgan aktyorlarning talqini va idrokidan mustaqil emas. Paradigma
ijtimoiy
voqelikni shaxslar tomonidan quriladi va talqin qiladi, deb taxmin
qiladi.
Ushbu paradigmadan foydalanadigan olimlar ko’pincha odamlarning
ijtimoiy
harakatlarga qo’shadigan ma’nolarini chuqurroq tushunish uchun
intervyular,
amaliy tadqiqotlar yoki etnografik kuzatishlar kabi sifatli tadqiqot
usullaridan
foydalanadilar.
2.2. Gnoseologik paradigmaning boshqa fanlar bilan
munosabati
Tushunish
nazariyasi tarjimashunoslik, psixologiya va antropologiya
fanlarida
muhim rol o’ynaydi va u marketing va siyosatshunoslik kabi boshqa
sohalarga
ham ta’sir ko’rsatadi.
Tushunish
nazariyasining muhim vakili nemis sotsiologi Maks Veber
bo’lib,
u ijtimoiy harakat ijtimoiy me yorlar va qadriyatlarga asoslanib harakat ʼ
qilishning
individual sabablari va maqsadlaridan kelib chiqadi, deb ta kidlagan. ʼ
12
Siever
H. Übersetzungswissenschaft: eine Einführung – Narr Francke Attempto. 2015. s. 150
21

Veber “Tarjimashunoslikni tushunish” atamasini kiritib, ijtimoiy fanda
tushunish
va izohlashning ahamiyatini ham ta’kidladi. 13
Tushunish
nazariyasining yana bir markaziy tarafdori faylasuf va
sotsiolog
Georg Simmel bo’lib, u voqelik shaxslar va guruhlar o’rtasidagi o’zaro
ta sir
natijasida vujudga keladi, deb ta kidlagan. Simmel fikricha, ijtimoiy ʼ ʼ
munosabatlar
ularning o’zaro munosabati va sifati bilan belgilanadi va u ijtimoiy
munosabatlarni
tushunishda ijtimoiy masofa tushunchasining ahamiyatini
ta’kidladi.
Antropologiyada
Gnoseologik paradigma madaniyatlar va jamiyatlarni
o’z
mantig’ida va o’z tushunchalarida tushunishni rivojlantirishga yordam berdi.
Bu
odamlarning ijtimoiy va madaniy kontekstlari doirasidagi ma’no va
talqinlarni
tushunishga qaratilgan etnografik usullarning rivojlanishiga olib
keldi.
Umuman
olganda, Gnoseologik paradigma ijtimoiy fanlarda talqin qilish
va
tushunish muhimligini ta’kidlaydi va ijtimoiy hodisalar haqidagi
tushunchamizni
yaxshilashga yordam beradi.
Bundan
tashqari, Gnoseologik paradigma nuqtai nazari ham shaxslararo
muloqotda
empatiya va tushunish muhimligini ta’kidlashga yordam berdi.
Suhbatdoshlarning
nuqtai nazari va ma’nolarini tushunishga harakat qilib, biz
yanada
samaraliroq muloqot qilishimiz va nizolarni hal qilishimiz mumkin.
Gnoseologik
paradigma paradigmasining yana bir muhim natijasi
shundaki,
u bizni tegishli shaxslar va ularning ehtiyojlarini har tomonlama
tushunish
asosida ongli qarorlar qabul qilishga va harakatlarni amalga oshirishga
undaydi.
Masalan, jamiyatdagi odamlarning ma’nolari va talqinlarini o’rganish
qaror
qabul qiluvchilarga o’z siyosati va dasturlarini o’z ehtiyojlariga
moslashtirishga
yordam beradi.
Psixologiyada
kognitiv nazariya nuqtai nazari ruhiy kasalliklarga
qarashimizni
o’zgartirishga yordam berdi. Faqat alomatlarga e’tibor berish
o’rniga,
endi ruhiy salomatlik muammolarining individual ma’nolari va
13
Gauger
H. M. Wort und Sprache. Tübingen. 1970. s 95-97.
22

talqinlariga ham e’tibor qaratilmoqda. Bu ta’sirlanganlarning shaxsiy tajribasiga
va
simptomlarning individual ma’nolari va talqinlarini tushunish va hal qilishga
qaratilgan
terapiyaga ko’proq e’tibor qaratishga olib keldi.
Umuman
olganda, gnoseologik nuqtai nazar bizning ijtimoiy dunyoga
bo’lgan
nuqtai nazarimizni va inson xatti-harakati va tajribasi haqidagi
tushunchamizni
o’zgartirdi. Bu bizni ijtimoiy dunyoga yanada kengroq va
nozikroq
qarashga undadi va bizni tadqiqot usullari va amaliy
qo’llanmalarimizni
yaxshilashga undadi.
Bundan
tashqari, epistemologik paradigma ijtimoiy tadqiqotlarda kontekst
va
sub’ektivlikning ahamiyatini ta’kidlashga yordam berdi. Ijtimoiy hodisalarni
shunchaki
ob’ektiv fakt va raqamlar bilan tushuntirib bo’lmaydi, balki unga
aloqador
shaxslarning ma’no va talqinlari nuqtai nazaridan ham ko’rib chiqilishi
kerak,
degan g’oya ijtimoiy olamni yanada teranroq anglash va boy tasvirlashga
olib
keldi.
Gnoseologik
paradigmaning ba’zi tanqidchilari u individual ma’nolarga
haddan
tashqari katta e’tibor beradi va jamiyatning tarkibiy darajasini e’tiborsiz
qoldiradi,
deb ta’kidlaydi. Ularning ta’kidlashicha, odamlarning xatti-harakati va
munosabatlarini
shakllantiradigan kattaroq ijtimoiy tuzilmalar va hokimiyat
munosabatlarini
hisobga olish muhimdir.
Biroq,
Gnoseologik paradigma tarafdorlari bu strukturaviy darajani
e’tibordan
chetda qoldirmaslik kerak degani emas, balki harakatning ma’nolari,
talqinlari
va individual sabablarini ushbu tuzilmalar bilan bog’liq holda ko’rib
chiqish
kerakligini ta’kidladilar. Individual va strukturaviy omillarni har
tomonlama
tushunish orqaligina ijtimoiy olam haqida to’liq tushunchaga ega
bo’lishimiz
mumkin.
Umuman
olganda, Gnoseologik paradigma g’oyalari ijtimoiy fanlarning
ijtimoiy
hodisalarni o’rganish va tushuntirish usullarini o’zgartirishga yordam
berdi.
Ular bizni ijtimoiy dunyoga turli nuqtai nazardan qarashga va xatti-
harakatlarimiz
va munosabatlarimizga ta’sir qiladigan harakatlarning ma’nolari,
talqinlari
va individual sabablarini yaxshiroq tushunishga undadi.
23

Bundan tashqari, Gnoseologik paradigma nuqtai nazari ham shaxslararo
muloqotda
empatiya va tushunish muhimligini ta’kidlashga yordam berdi.
Suhbatdoshlarning
nuqtai nazari va ma’nolarini tushunishga harakat qilib, biz
yanada
samaraliroq muloqot qilishimiz va nizolarni hal qilishimiz mumkin.
Gnoseologik
paradigma paradigmasining yana bir muhim natijasi
shundaki,
u bizni tegishli shaxslar va ularning ehtiyojlarini har tomonlama
tushunish
asosida ongli qarorlar qabul qilishga va harakatlarni amalga oshirishga
undaydi.
Masalan, jamiyatdagi odamlarning ma’nolari va talqinlarini o’rganish
qaror
qabul qiluvchilarga o’z siyosati va dasturlarini o’z ehtiyojlariga
moslashtirishga
yordam beradi.
Psixologiyada
kognitiv nazariya nuqtai nazari ruhiy kasalliklarga
qarashimizni
o’zgartirishga yordam berdi. Faqat alomatlarga e’tibor berish
o’rniga,
endi ruhiy salomatlik muammolarining individual ma’nolari va
talqinlariga
ham e’tibor qaratilmoqda. Bu ta’sirlanganlarning shaxsiy tajribasiga
va
simptomlarning individual ma’nolari va talqinlarini tushunish va hal qilishga
qaratilgan
terapiyaga ko’proq e’tibor qaratishga olib keldi.
Umuman
olganda, gnoseologik nuqtai nazar bizning ijtimoiy dunyoga
bo’lgan
nuqtai nazarimizni va inson xatti-harakati va tajribasi haqidagi
tushunchamizni
o’zgartirdi. Bu bizni ijtimoiy dunyoga yanada kengroq va
nozikroq
qarashga undadi va bizni tadqiqot usullari va amaliy
qo’llanmalarimizni
yaxshilashga undadi.
Bundan
tashqari, tushunish-nazariy nuqtai nazar, shaxslararo o’zaro
ta’sirda
til va muloqotning rolini o’rganishga yordam berdi. Shu doirada
odamlarning
bir-biri bilan muloqot qilish va ma’no almashish usullarini tahlil
qiluvchi
turli nazariyalar va modellar ishlab chiqilgan.
Nazariy
tushunish istiqbolining yana bir muhim jihati uning sifatli
tadqiqot
metodologiyasiga ta’siridir. Sifatli tadqiqot metodologiyasi faqat
24

o’lchov va statistikaga asoslangan miqdoriy usullarga tayanishdan ko’ra, tahlilga
ma’no
va tajribani tushunish va sharhlashni o’z ichiga oladi. 14
Ta’lim
sohasidagi tadqiqotlarda tushunish-nazariy nuqtai nazar ta’lim va
o’rganish
haqidagi tushunchani kengaytirishga yordam berdi. Faqat bilim va
ko’nikmalarni
uzatishga e’tibor qaratish o’rniga, endilikda o’quvchilar
mazmunga
qo’shadigan ma’no va talqinlarga ko’proq e’tibor qaratilmoqda.
Xulosa
qilib aytadigan bo’lsak, kognitiv nazariya nuqtai nazari
atrofimizdagi
dunyoga bo’lgan nuqtai nazarimizni kengaytirishga va inson xatti-
harakati
va tajribasini tushunishimizni chuqurlashtirishga yordam berdi.
Atrofimizdagilarning
ma’nolari va talqinlarini tushunishga intilish orqali biz
munosabatlarimizni
yaxshilashimiz, samaraliroq muloqot qilishimiz va ongli
qarorlar
qabul qilishimiz mumkin. 15
Gnoseologik
paradigma ijtimoiy harakatning sub’ektiv ma’nolari va
talqinlarini
o’rganishga qaratilgan nazariy nuqtai nazardir. Ijtimoiy hodisalar va
o’zaro
ta sirlar ishtirokchilarning o’zlari tomonidan talqin qilinadi va ʼ
kontekstlashtiriladi,
degan taxminga asoslanadi va bu hodisalar haqida to’liq
tushunchaga
ega bo’lish uchun ushbu subyektiv nuqtai nazarlarni o’rganish
zarur.
Ushbu
paradigma odamlarning shaxsiy tajribasi va istiqbollarini tushunish
ijtimoiy
operatsiyalar va jarayonlarni tushunish uchun zarur deb hisoblaydi.
Shuningdek,
bu individual ma’nolar ijtimoiy o’zaro ta’sirlar va ijtimoiy
tuzilmalarga
jalb qilish orqali shakllanadi degan fikrni o’z ichiga oladi.
Gnoseologik
paradigma paradigmasi ijtimoiy voqelik talqin va sub’ektiv
ekanligini,
ijtimoiy voqelikka olib boradigan yo’l turli talqinlar orqali olib
borishini
ta’kidlaydi.
Sotsiologik
tadqiqotlarda nazariyani tushunish paradigmasi
fenomenologiya
va germenevtika bilan chambarchas bog’liq. Maks Weber va
14

Pulatov Sh., Madalimov T., Mullajonov I., Qodirov M., & Valiyev L. Some Characteristics of Modern Indian
Philosophy
– International Journal of Multidisciplinary Research and Publications. 2020. p. 47
15

Sulaymonov, J. Abdurahmon ibn Xaldunning tamaddun taraqqiyoti haqidagi qarashlarida jamiyat tahlili –
Academic
Research in Educational Sciences . 2021. 451-455 b.
25

Edmund Gusserlning ishi ko’pincha bu istiqbolning muhim kashshoflari
hisoblanadi.
Nazariyani
tushunish paradigmasi sotsiologik tadqiqotlar uchun muhim
ahamiyatga
ega. Bu shuni ko’rsatadiki, odamlarning shaxsiy hikoyalari va
tajribalariga
e’tibor qaratish orqali ularning sub’ektiv ma’nolari va istiqbollarini
tekshirish
uchun sifatli usullardan foydalanish muhimdir. Shuningdek, u ijtimoiy
hodisalarni
tahlil qilishda kontekst, talqin va ma’no muhimligini ta’kidlaydi.
Bundan
tashqari, nazariyani tushunish paradigmasi tadqiqotda empatiya
va
refleksivlikning muhimligini ta’kidlaydi. Demak, tadqiqotchi ijtimoiy
voqelikni
to’liqroq tushunish uchun ishtirokchi nuqtai nazarini tushunish va
tushunishga
intilishi kerak.
Ushbu
paradigmaning yana bir muhim ma’nosi shundaki, u
tadqiqotchining
o’z nuqtai nazarining mumkin bo’lgan tomonlari va
cheklovlarini
hisobga olgan holda ijtimoiy voqelikka tanqidiy yondashishni
talab
qiladi. Tadqiqotchi uning ijtimoiy voqelikni talqin qilishiga o’zining shart-
sharoitlari
va taxminlari ta’sir qilishi mumkinligini va u bu cheklovlarni tan
olish
va ularni yengib o’tishga intilishi kerakligini bilishi kerak.
Umuman
olganda, Gnoseologik paradigma paradigmasi ijtimoiy
hodisalarni
o’rganishda sub’ektiv ma’no va talqinning muhimligini ta’kidlaydi.
Bu
sotsiologik tadqiqotlar uchun muhim istiqboldir, chunki u individual tajriba
va
ijtimoiy harakat talqinlariga e’tibor qaratish orqali ijtimoiy voqelikni
to’liqroq
tushunishga yordam beradi.
Gnoseologik
paradigma paradigmasining yana bir muhim ma’nosi
shundaki,
u ijtimoiy harakatning sub’ektiv ma’nosini qamrab olishga qaratilgan
sifatli
usullarga moyil bo’ladi. Ushbu usullar ko’pincha individual nuqtai nazar
va
tajribalarni o’rganishga qaratilgan bo’lib, ko’pincha ochiq suhbatlar,
ishtirokchilarni
kuzatish va amaliy tadqiqotlarni o’z ichiga oladi.
Gnoseologik
paradigma paradigmasi ijtimoiy hodisalarni o’rganishda
kontekstuallashtirish
va tarixiylikning ahamiyatini ham ta’kidlaydi. Shaxsiy va
jamoaviy
harakatlar va tajribalar ma’lum bir vaqt va joyda sodir bo’lishini va bu
26

tarixiy va madaniy omillar ijtimoiy voqelikka ta’sir qilishini hisobga olish
muhimdir.
Nihoyat,
nazariyani tushunish paradigmasi tadqiqot olib borishda
axloqning
muhimligini ham ta’kidlaydi. Tadqiqotchi ishtirokchilar bilan
yaqindan
hamkorlik qilishi va ularning sub’ektiv tajribalari va his-tuyg’ularini
yodda
tutishi sababli, ishtirokchilarni hurmat qilish va himoya qilish va tadqiqot
axloqiy
ekanligini ta’minlash uchun axloqiy siyosat va tartiblarga rioya qilish
muhimdir.
Gnoseologik
paradigma paradigmasining yana bir muhim ma’nosi
shundaki,
u ijtimoiy harakatning ma’nosiga e’tibor qaratadigan tushunish
tafakkurini
afzal ko’radi. Bu odamlar turli ijtimoiy kontekstlarda nima uchun va
qanday
harakat qilishlari va bu harakatlar ijtimoiy normalar va qadriyatlar
ta’sirida
qanday ma’noga ega bo’lishi haqida.
Gnoseologik
paradigma paradigmasi ijtimoiy hodisalarni o’rganishda
muloqot
va tilning ahamiyatini ham ta’kidlaydi. Til va muloqot ijtimoiy
harakatning
asosiy elementlari bo’lib, tilni talqin qilish va uning ma’nosi
ijtimoiy
hodisalarni tushunish uchun juda muhimdir. 16
Nihoyat,
nazariyani tushunish paradigmasi ijtimoiy voqelikdagi o’zgarish
va
rivojlanishning muhimligini ta’kidlaydi. Shaxsiy va jamoaviy tajriba va
istiqbollarni
o’rganish orqali nazariyani tushunish paradigmasi jamiyatdagi
o’zgarishlar
va ijtimoiy o’zgarishlarni tushunishga yordam beradi. Bu ijtimoiy
munosabatlar,
qadriyatlar va me’yorlarning o’zgarishiga olib keladigan o’zaro
ta’sirlar
va jarayonlarni va bu o’zgarishlar ijtimoiy voqelikka qanday ta’sir
qilishini
tushunishga yordam beradi.
2.3. II bob uchun xulosa
Xulosa
qilib aytganda, nazariyani tushunish yoki paradigmani tushunish
tarjimashunoslikda
muhim yondashuv hisoblanadi. Nazariya madaniyat va
tilning
harakat va hodisalarning mazmunini shakllantirish va etkazishda,
16

Pulatov Sh., Madalimov T., Mullajonov I., Qodirov M., & Valiyev L. Some Characteristics of Modern Indian
Philosophy
– International Journal of Multidisciplinary Research and Publications. 2020. p. 48-49
27

shuningdek, inson tajribasining sub’ektivligi va xilma-xilligini ta’kidlaydi.
Nazariya,
shuningdek, tarjimashunoslik va boshqa fanlarda aks ettirish va o’z-
o’zini
aks ettirishning ahamiyatini ta’kidlaydi. Tushunish nazariyasini qo’llash
ijtimoiy
tengsizlikni tushunish, shuningdek, marginal guruhlar uchun
hamdardlik
va tushunishni rivojlantirish uchun muhimdir. Tushunish
nazariyasining
paradigmatik xususiyatlari shundan iboratki, madaniyat va tilning
ahamiyati,
inson tajribasining sub’ektivligi va xilma-xilligi, mulohaza yuritish
va
o’z-o’zini aks ettirishning ahamiyati, shuningdek, marginal guruhlar uchun
empatiya
va tushunishni rag’batlantirish.
Ushbu
paradigmatik xususiyatlar tushunish nazariyasini tarjimashunoslik
va
boshqa fanlarda muhim yondashuvga aylantiradi. Ular ijtimoiy dunyoda
sub’ektivlik,
talqin qilish, empatiya, madaniyat va til va tarixiylikning
muhimligini
ta’kidlab, ijtimoiy hodisalarni yaxshiroq tushunish va sharhlashga
yordam
beradi.
28

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, epistemologik paradigma harakatlar va o’zaro
ta’sirlarning
ma’nosini tushunish bilan shug’ullanadi. U aktyorlar nuqtai
nazarining
muhimligini ta’kidlaydi va odamlar o’zlarining ijtimoiy dunyosini
qanday
qurishini va shakllantirishini tushunish uchun harakatlarning ma’nolari
va
talqinlarini tahlil qiladi.
Ushbu
yondashuv, shuningdek, madaniyat va tilning harakat va
hodisalarning
ma’nosini shakllantirish va etkazishda muhimligini ta’kidlab,
inson
tajribasining sub’ektivligi va xilma-xilligini ta’kidlab, psixologiya,
antropologiya
va tarix kabi boshqa fanlarga ham ta’sir qiladi.
Tushunish
nazariyasi paradigmasini muhokama qilish, shuningdek,
marginal
guruhlar uchun empatiya va tushunishning o’rni, ijtimoiy o’zaro
munosabatlardagi
hissiyotlarning ahamiyati, harakatlar va hodisalarning
ma’nosini
shakllantirish va etkazishda til va muloqotning ahamiyatini
ta’kidlaydi.
Bundan
tashqari, ijtimoiy hodisalarni talqin qilishda kontekst va tarixning
ahamiyati,
ijtimoiy voqelikni shakllantirishdagi qadriyatlar va me’yorlarning
roli,
tarjimashunoslik va boshqa fanlarda refleksivlik va o’z-o’zini aks
ettirishning
ahamiyati ta’kidlangan. Umuman olganda, tushunish nazariyasi
paradigmasi
ijtimoiy voqelikni to’liqroq tushunishga erishish uchun
kontekstdagi
harakatlar va hodisalarni tushunish muhimligini ta’kidlaydi.
29

Zusammenfassung
Zusammenfassend beschäftigt sich das verstehenstheoretische Paradigma
damit,
die Bedeutung von Handlungen und Interaktionen zu verstehen. Es betont
die
Bedeutung der Perspektive der Akteure und analysiert die Bedeutungen und
Interpretationen
von Handlungen, um zu verstehen, wie Menschen ihre soziale
Welt
konstruieren und gestalten.
Dieser
Ansatz hat auch Auswirkungen auf andere Disziplinen wie
Psychologie,
Anthropologie und Geschichte, indem er die Bedeutung von Kultur
und
Sprache bei der Gestaltung und Vermittlung der Bedeutung von
Handlungen
und Ereignissen betont und die Subjektivität und Vielfalt
menschlicher
Erfahrungen hervorhebt.
In
der Diskussion über das verstehenstheoretische Paradigma wird auch
die
Rolle von Empathie und Verständnis für marginalisierte Gruppen betont,
sowie
die Bedeutung von Emotionen in sozialen Interaktionen und die
Wichtigkeit
von Sprache und Kommunikation bei der Gestaltung und
Vermittlung
der Bedeutung von Handlungen und Ereignissen.
Zusätzlich
wird die Bedeutung von Kontext und Geschichte bei der
Interpretation
sozialer Phänomene, die Rolle von Werten und Normen bei der
Gestaltung
sozialer Realität sowie die Wichtigkeit von Reflexivität und
Selbstreflexion
in der Soziologie und anderen Disziplinen betont. Insgesamt
betont
das verstehenstheoretische Paradigma die Bedeutung des Verständnisses
von
Handlungen und Ereignissen im Kontext, um ein umfassenderes
Verständnis
der sozialen Realität zu erreichen.
30

Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati
1. Xolms J. S. Translated! Papers on Literary Translition and Translition
Studies. 1988. p 67-80
2. Aschenberg H. Zum Kontextbegriffin der Übersetzungsforschung. Trier.
2003. s 7-33
3. Baker M. Linguistic models and methods in the study of translition. New
York. 2001. p 284
4. Albrecht J. Die Rolle Der Sprache beim Übersetzen. Frankfurt. 2004. s 86
5. Adam J. Types et Prototypes. Paris. 2011. s 55-56
6. Adamzik K. Kontrastive Typologie. Empirische Untersuchungen zur
deutschen Sprach und Literaturwissenschaft. Tübingen. 2001. s 11-18
7. Albrecht J. Linguistik und Übersetzung. Tübingen. 1973. s 64-66
8. Albrecht J. Zum Problem der Übersetyung von Textes Grosser sozio-
stilistescher Variabilität. Tübingen. 1981. s 311-328
9. Arntz R. Fachbezogene Mehrsprachigkeit in Recht und Texnik. Hildsheim.
2001. s 56-69
31

Tarjimada paradigmatik tushuncha muammosi

Sotib olish