Tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy yo’nalishlari va ularni tartibga solish prinsiplari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	44.3KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	30 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy yo’nalishlari va ularni tartibga solish prinsiplari

Kirish
Tashqi iqtisodiy faoliyat mavzusining dolzarbligi . Davlat rivojlanishining
barcha tarixiy bosqichlarida tashqi iqtisodiy faoliyat har xil darajalarda umuman
xalq xo’jaligida, alohida regionlarda, muassasa va tashkilotlarda iqtisodiy
masalalarni hal qilishga katta ta’sir ko’rsatgan, va bu soxada iqtisodchilar turli
izlanishlar olib borganlar. Xalq xo’jaligi tizimining bir bo’lagi sifatida tashqi
iqtisodiy faoliyat ichki xo’jalikning mukammalashishiga, ishlab chiqarish
kuchlarining birlashishiga va rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi va ko’maklashadi.
Hozirgi davrgacha birorta ham davlatga jahon iqtisodiy tizimidan bo’lak ravishda
sog’lom iqtisodiyot muhitini yaratish qo’ldan kelmagan. Kurs ishining maqsad va
vazifalari. Xalqaro iqtisodiy aloqalar iqtisodiy hayotning eng jadal rivojlanayotgan
sohalaridan biridir. Davlatlararo iqtisodiy aloqalar ko’p asrlik tarixga ega. Yuz
yillar davomida ular ko’proq tashqi savdo ko’rinishida bo’lib u axolini milliy
iqtisodiyot butkul ta’minlay olmaydigan yoki umuman ishlab chiqarmaydigan
maxsulotlar bilan ta’minlash masalalarini hal qilgan. Evolyutsion jarayon
natijasida tashqi iqtisodiy aloqalar tashqi savdoga aylandi, uning natijasida esa
mukammal xalqaro iqtisodiy aloqalar yig’ingisi - jahon xo’jaligiga aylandi. Unda
ro’y berayotgan jarayonlar dunyodagi barcha mamlakatlar manfaatlariga
ta’luqlidir. Tabiiyki, barcha mamlakatlar birinchi navbatda o’z manfaatlarini
ko’zlab, o’z tashqi iqtisodiy faoliyatini boshqarishi zarur. Shunga ko’ra
O’zbekiston va MDH davlatlari o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy aloqalarini yanada
rivojlantirish va qo’llabquvvatlashdan iborat. Kurs ishining maqsadi. O`zbekiston
Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalarini va rivojlangan mamlakatlari bilan
iqtisodiy hamkorligini qiyosiy tahlil qilish orqali o`rganish kurs ishining asosiy
maqsadini tashkil etadi. Bundan tashqari, mavzuni yanada kengroq o`rganish,
hamkorlik munosabatlarini xolisona tadqiq va tahlil qilish ham muhim ahamiyat
kasb etadi.
Kurs ishining maqsadi . O’zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalarini
kengroq o’rganish, tadqiq va tahlil qilishdan iborat. Shundan kelib chiqib kurs ishi
davomida hal qilinishi lozim bo`lgan quyidagi vazifalar belgilandi:
2

- Tashqi iqtisodiy faoliyat yuritishning shakllari va yo’nalishlari;
- Tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlari;
- O`zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining huquqiy asoslari va asosiy
tamoyillari;
- MDH davlatlari tashqi savdo-iqtisodiy aloqalari rivojlanishining bosqichlari.
O’zbekiston Respublikasining MDH davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi
o’zgarishi tahlili;
- Mavzuni o`rganishda O`zbekiston Respublikasining so`ngi yillardagi Tashqi
iqtisodiy faoliyati o’zgarishlari tahlillarini yoritib berish asosiy vazifalar etib
belgilangan.
Kurs ishining manbalari . Kurs ishini yozishda Respublikamiz qonunlari,
Prezident qaror va farmonlari, chop etilgan ilmiy kitoblar, davriy matbuotda chop
etilgan maqolalarga tayanildi. Shu mavzuda keyingi yillarda nashr etilgan ilmiy
tadqiqotlar, internet ma’lumotlari o`rganildi. Bundan tashqari xorijiy olimlar
tomonidan ushbu mavzuga oid fikr mulohazalar, maqolalar ham tadqiq etildi.
Kurs ishining obyekti: O’zbekistonning bugungi kundagi rivojlangan va MDH
davlatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalari va uni o’ziga xos hususiyatlarini
o’rganish iborat.
Kurs ishining predmeti: MDH davlatlari tashqi iqtisodiy aloqalarining
kelajakdagi istiqbollarini o’rganish va tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 4 ta reja, xulosa hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
3

ASOSIY QISM
1. Tashqi iqtisodiy faoliyatning mohiyati va iqtisodiyotda
tutgan o’rni.
Sivilizatsiyaning rivojlanishi alohida olingan davlatlarni xalqaro xo’jalik
aloqalariga muntazam ravishda jalb etishga olib keladi, bu esa yagona jahon
iqtisodiyotini barpo etishga imkon yaratadi. Dunyodagi bareha mamlakatlar
umumiy iqtisodiy qonunlarga ko’ra rivojlanadi, ya’ni ular xalqaro munosabatlar
iqtisodiy xarakterining ustuvor bo’lishini shartlaydi. Ehtiyojlaming doimo
murakkablashib boradigan tarkibi, resurslaming juda kamligi va olisdaligi nafaqat
alohida davlat iehidagi hududlar, balki turli davlatlar va jahon mintaqalari o’rtasida
ham yanada samaraliroq ayirboshlash vositalarini talab etadi. O’zbekistonda
ko’plab korxona va birlashmalar, korporatsiya ~~a kompaniyalar, firma va boshqa
tashkilotlar xorijlik sheriklar bilan t~hqi savdo aloqalarini muvaffaqiyatli
rivojlantirmoqda, xorijlik investorlar ishtirokida yirik investitsiya loyihalarini
amalga oshirmoqda, xalqaro ishlab ehiqarish hamkorligini kengaytinnoqda va
ehuqurlashtirmoqda. Tashqi iqtisodiy aloqalaming ushbu shakllari milliy
iqtisodiyotni rivojlantirishga ta’sir ko’rsatadi. Anna shu ta’sir natijalarining tahlili
va xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etishini hisobga olgan holda iqtisodiyotni
rivojlantirish istiqbollarini belgilash tashqi iqtisodiy aloqalar va tashqi iqtisodiy
faoliyat tushunehalarining mazmuni to’g’risida aniq tasavvurga asoslanishi kerak.
Tubqi iqtisodiy aJoqaJar - iqtisodiyotning bare ha tarmoqlari 10 va faoliyatning
boshqa sohalarida davlat va uni~ subyektlari xalqaro hamkorligining xilma-xil
shakllari tizimidir. Davlat subyektlariga o’z zimmasiga davlat tomonidan
yuklangan huquq va maJburiyatlaming tasarrufchiJari kiradi. Bular o’zini o’zi
boshqaradigan hududlar, mulkchiJik shaklidan qat’iy nazar, xo’jaJik yurituvchi
subyektlar (aksiyadorlik jamiyatlari, davlat korxonalari, kichik va o’rta korxonalar,
xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar, xususiy tadbirkorlar va
hokazolardir. Binobarin, tashqi iqtisodiy aloqalar - aniq bir mamlakatning boshqa
mamJakatJar biJan xalqaro mehnat taqsimotiga, ~an va ish lab chiqarishni
ixtisoslashtirishga hamda boshqa omillatp asoslangan ishlab chiqarish, savdo,
4

siyosiy va boshqa xii munosabat-", laridir. Tasbqi iqtisodiy raoJiyat tashqi
iqtisodiy aJoqaJami ro’yobga cbiqarisb jarayoni. Tashqi iqtisodiy aloqalar xalqaro
mehnat taqsimoti, ish lab chiqarish va fanni ixtisoslashtirish, xo’jaIik hayotini
baynalminallashtirish jarayonidan obyektiv ravishda kelib chiqadi. Tashqi iqtisodiy
aloqalaming shakllanishi va rivojlanishi alohida oIingan mamlakatJarning o’zaro
aloqalari va bir-biriga bog’liqligining kuchayishi bilan belgilanadi. Xalqaro
mehnat taqsimotining iqtisodiy mazmllni birgalikdagi ishlab chiqarishni tashkil
etish usullarida ifodalanadi. Bunda turli mamlakatlarning korxonalari muayyan
tovar yoki xizmatlami tayyorlashga ixtisoslashadi, so’ngra ulami ayirboshlaydilar.
Tovar ayirboshlash pulli yoki pulsiz asosda amalga oshiriIishi mumkin. Ko’pchilik
hollarda ayirboshlash asosan birinchi variant bo’yicha yuz beradi, ya’ni xorijdan
mahsulot oladigan taraf uning egasiga barcha hara)atlami to’laydi. Turli tuhfalar,
insonparvarlik yordamlari, ishlami muvofiqlashtirish, umumiy qarorlami
muhokama va qabul qilish, tajriba almashish, standartlarning xalqaro miqyosda
birxiIJashtirilishi, atrof muhitni muhofaza qilishga doir chora-tadbirlar va
hokazolar ayirboshlashning pulsiz turlariga kiradi. Shunday qilib, davlatniDf tashqi
iqtisodiy aloqalari turli 50- halarda: tashqi savdo, fan-tcxnika, ishlab chiqarish.
invcstitsiya, valyuta-moliya va krcdit. axborot. madaniyat va Sport turlari, mchnat
resurslarini olib o’tishda o’rnatiladi. Tashqi iqtisodiy aloqalaming ana shu turlarini
quyidagi shakllarga birlashtirish mumkin: savdo (tovarlami ayirboshlash. xizmatlar
ko’rsatish), qo’shma tadbirkorlik. hamkorlikning boshqa turlari. Vlar xalqaro
iqtisodiy munosabatlar amaliyotida ayniqsa kcng tarqalgan. Tashqi iqtisodiy
faoliyat tashqi savdoga asoslanadi, chunki bunday faoliyat tufayli mamlakatlar o’z
ishlab chiqarish rcsurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatiga
ega bo’ladi. Xalqaro savdoga zamonaviy qarashlar bir nccha nazariyalami o’z
ichiga oladi. Vlar Adam Smit allaqachon ta’riflab bcrgan mutlaq ustunlik
nazariyasidan (l776-yil) boshlanadi. Nazariyotchi har bir mamlakatda boshqa
marnlakatlardagiga qaraganda ancha kam chiqimlar bilan tovarlar va xizmatlarning
muayyan turlarinin ishlab chiqarishga imko~ bcradigan mutiaq ustunlik
mavjudJigini isbotlab bcrdi (bunday ustunlik tabiiy tusda bo’lishi yoki iqtisodiy
5

rivojlanish jarayonida cgaUanishi mumkin). Savdo o’zaro foydaJi bo’lishi uchun
mamlakatlaming har biri shunday mutlaq ustunlikka ega bo’lishi kerak, lekin u
ishlab chiqarish ‘1’aoliyatining turli YO’nalishlaridan o’rin olishi lozim. Turli
davlatlar itrtisodiy faoliyatini ixtisoslashtirishning asosiy shart-sharoitlaridan biri
ham ana shundadir. Smit nazariyasidan ixtisoslashtirish qanchalik chuqur bo’lsa,
mamlakat oladigan foyda ham shunchalik ko’p bo’ladi, degan xulosa kelib chiqadi.
Xeksher-Olinning savdo nazariyasi sifatida mashhur bo’lgan nazariya birinchi
o’ringa ish lab chiqarish chiqimlarini emas, balki qanday resurslar ana shu
chiqimlarga kirishini qo’yadi, chunki mamlakatlar chiqimlarida ularda ortiqcha
mavjud bo’lgan resurslar foydalanilgan tovarlami eksport qilishga intiladilar.
Bunda ichki talabni ish lab chiqarilishi uchun resurslar mo’l-ko’l bo’lgan
mahsulotlar bilan to’ldirish omiliga muhim rol ajratiladi. Ushbu nazariyalar uchun
amerikalik mashhur iqtisodchi Vasiliy Leontev taklif etgan muayyan tuzatishlar
zarur. U ish lab chiqarish ornilllarining bir xii emasligini qayd etadi, bu omillami
taqchil yoki mo’l-ko’l omillar sifatida ko’nb chiqish mumkin. Sanoati rivojlangan
mamlakatlarda ishchi kuchi nisbatan cheklangan sharoitda yuqori malakali
mutaxassislaming nisbatan ortiqchaligi ko’zga tashlanadi. Rivojlanayotgan
mam1akatlar esa malakasiz mehnatning katta harajatlami talab etadigan
mahsulotni eksport qilishga intiladi. Ikkala holda ham mehnatni ko’p talab
qiladigan mahsulot eksporti yuz beradi. Lekin ular turli xarakterga ega. Shu bilan
birga tabiiy resurslarga boy ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda eksport
qilish ko’p sarmoya talab qiladi, chunki xomashyoni qazib olish katta mablag’lami
taqozo etadi.
Keyingi paytda tashqi savdo yo’nalishini tovArlaming hayotiy sikli nazariyasidan
kelib obiqib tushuntiradigan marketologik nazariya paydo bo’ldi. Ushbu
nazariyaga ko’ra har qanday mahsulotning hayot sikH bir necha bosqichdan - joriy
etish, o’sish, yetuklik va tushkunlikdan iOOrat bo’ladi. Lekin, bosqichlaming o’zi
ichki va tashqi bozorlar bo’yicha notekis navbatlashadi. Ayni shu narsa ishlab
chiqarishni ichki bozordan tashqi OOzofga qayta yo’llash shartlari va vaqtini
belgilaydi. Xalqaro savdo - miqyos samarasi bilan ham tushuntiriladi. Nazariy
6

jihatdan olganda u mikroiqtisodiy hodisalarga kiritiladi hamda mahsulot ish lab
chiqarishning o’rtacha chiqimlari va hajrnlari dinamikasini qiyoslashga asoslanadi.
Agar ish lab chiqarish hajmlarini ko’paytirganda, o’rtacha chiqimlar mahsulot
birligiga hisoblanganda qisqarsa, miqyos samarasi - musbat, ko’rsatilgan
ko’rsatkichlar dinamikasi tamoyillari teskari nisbatda OO’lsa - manfiy bo’ladi.
Rivojlanish jarayonida ko’plab mamlakatlaming (ayniqsa, sanoati rivojlangan
mamlakatlaming) ta’minlanganligi baravarlashgani sababli ham mutloq, ham
qiyosiy ustunliklar uchun asos yo’qoladi. Miqyos samarasini beradigan ommaviy
ishlab chiqarish ta’minlangan taqdirdagina xalqaro savdo foydali bo’ladi. BuniIig
uchun bozor sig’imi asosiy omilga aylanadi, uni alohida blingan mamlakatlar
ichida ta’minlash qiyin. Bunga, odatda, jahon ~zoridagi operatsiyalar hisobiga
erishiladi. Yagona integratsiyalangan bozorning shakllanishi shunga olib keladiki,
iste’mo1chilarga ko’p miqdordagi mahsulot ancha past narxlarda taklif qilinadi.
Shu tariqa, mikroiqtisodiy muammolar makroiqtisodiy darajaga o’tadi. Tashqi
iqtisodiy aloqalar ishtirokchisi bo’lgan firmaning daromadi milliy iqtisodiyotning
jahon bozoriga integratsiyalashuvi darajasiga bog’liqdir. Boshqa nazariy qarashlar
ham mavjud. Lekin ular orasida, birinchidan, olimlar va amaliyotchilar o’rtasida
keng tarqaigan, ikkinchidan, makroiqtisodiy darajada ifodalangani, va uchin14
chidan, eng umumlashganligi bilan ajralib turadiganini ko’rib o’tamiz. Xalqaro
savdo mazmuniga doir biz bayon etgan barcha yondoshuvlami ancha osonlik bilan
dastlabki ikki qarashga kiritsa bo’ladi. Zero, ma’lumki, mam1akatda ortiqcha
bo’lgan resurslar sarflanadigan mahsulot sham, tovarlar hayot tsikli ham, miqyos
samaralari ham - ularning barchasi ishlab chiqarish chiqimlaJiga bevosita bog’liq.
Shuning uchun dastlabki ikki qarash - eng universal doktrinalar bo’lib, qolganlari
esa ulami aniqlashtirish hisoblanadi. Shuni ta’kidlash joizki, xalqaro savdo - tashqi
iqtisodiy faoliyat barcha qolgan shakllari va turJarining boshlang’icl1,
muvofiqlashtiruvchi va ko’paytiruvchi negizi hisoblanadi:
Tashqi iqtisociiy faoliyatning xorijiy sarmoyani jalb etishdek shaklinirw
samaradorligi ham uning darajasiga bog’liq. Savdodagi qonun huijatlari tomonidan
belgilangan boshqa cheklashlar investitsiya jarayonlarida aks etadi. Tashqi
7

iqtisodiy aloqalar tarixiy va iqtisodiy toifa hisoblanadi. Tarixiy toifa sifatida tashqi
iqtisociiy aloqalar sivilizatsiya mahsulotidir. Ular davlatlar paydo bo’lishi bilan
yuzaga keladi va birga rivojlanadi. Ushbu aloqalaming rivojlanishiga ayniqsa
feodalizmning tanazzuli kuchli turtki berdi. Natural xo’jalikdan tovar-pul
munosabatlariga o’tilishi alohida davlatlaming milliy bozorlarni rivojlantirishga,
tovar ayirboshlashida keskin sakrashni tug’dirishga, bu esa davlat
munosabatlarining iqtisodiy sohasida baynalminal aloqalar va xalqaro
ayirboshlashlar kengayishi, chuqurlashishiga olib keldi. Iqtisodiy toifa sifatida
tashqi iqtisodiy aloqalar barcha turdagi resurslaming davlatlar va boshqa
davlatlarning iqtisodiy subyektlari o’rtasidagi harakati paytida yuzaga keladigan
ishlab chiqarish - iqtisodiy munosabatlar tizimini tashkil etadi. Vshbu ikki
taraflama munosabatlar davlat iqtisodiy hayotining barcha sohalarini, avvalo,
uning ishlab chiqarish, savdo, investitsiyaga oid va moliyaviy faoliyatini qamrab
oladi.
8

2. Tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy yo’nalishlari.
Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi iqtisodiy aloqalarni ro’yobga chiqarish jarayonidir.
Tashqi iqtisodiy aloqalar - iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va faoliyatning
boshqa sohalarida davlat va uning subyektlari xalqaro hamkorligining xilma-xil
shakllari tizimidir. Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va turli milliy
davlatlar iqtisodiyotidagi o’zaro bog’liqlik va xo’jalik aloqlarining kengayishi
natijasida xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari, soha va yo’nalishlari
yanada ortib bordi. Oddiy tovarlar ayirboshlash o’rnini teng huquqli va manfaatli
savdo egallay boshladi. Milliy davlatlarning tashqi savdonitartibga solish
dastaklari, usullari murakkablashib bordi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning
yo’nalishlari, ularni amalga oshirish mexanizmi va shakllarini to’liq tasavvur qilish
uchun o’tgan asrning 50-yillaridan boshlab xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimini
xalqaro miqyosda tartibga solishdagi o’zgarishlarni ko’rsatib o’tish o’rinlidir:
- xalqaro savdoni taribga solishda Tariflar va Savdo bo’yicha Bosh Bitimning
qabul qilinishi hamda 1995-yilda Jahon savdo tashkilotining shakllanishi davlatlar
o’rtasidagi tovar va xizmatlar savdosi, investitsiyalar va maxsus xarid xususiyatiga
ega tovarlarni tartibga solish qoidalarini belgilab berdi;
BMTning tarmoq va sohalar bo’yicha ixtisoslashgan bo’limlari (komissiylar,
konferensiyalar, qo’mitalar, dasturlar) doirasida tashqi savdoning tartibga solinishi
lozim bo’lgan sohalar bo’yicha Konvensiyalar, shartnomalar qabul qilindi.
Masalan, xalqaro savdoda yuk tashish qoidalari, intellektual mulk himoyasi,
investitsiyalarni sug’urtalashga oid xalqaro konvensiyalar shular jumlasidandir;
- tashqi va xalqaro savdoni amalga oshirishda xalqaro bank-moliya tizimi – Jahon
banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro
valyuta fondi, Xalqaro moliya korporatsiyasi kabilar shakllandi hamda o’zaro
hisob-kitob, kredit, investitsiyalar va grantlarni o’zlashtirish bo’yicha tegishli 5
tartiblar belgilandi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning tarkiban tashqi savdoga
aloqador bo’lgan boshqa sohalar bilan bog’liqligi ortdi. Tashqi iqtisodiy faoliyat
sohasidagi asosiy yo’nalishlar sifatida quyidagilarni ajratish mumkin:
- maxsulotlar (tovar va xizmatlar) ayrboshlash, ya’ni xalqaro savdo;
9

- ilmiy-texnikaviy maxsulotlarni ayrboshlash;
- ishlab chiqarishni joylashtirish; - investitsiyalar, valyuta va kreditlar borasidagi
yo’nalishlar;
- axborot va aloqa sohalaridagi yo’nalishlar;
- mehnat resurslari harakati yo’nalishlari.
Qayd etilgan yo’nalishlar alohida tarzda emas, balki o’zaro bog’langan va birbirini
ta’minlovchi sohalar sifatida ham qaralmog’i lozim. Masalan, ikki mamlakat
o’rtasidagi tovar ayirboshlashda ularning bank tizimlari, balyuta almashinuvi
tartibi bilan bir qatorda tovarlarni yetkazib berishda ishtirok etuvchi transport -
ekspeditorlik, sug’urta, sifatni tekshirish va nazorat etish kabi sohalarga aloqador
masalalarda ham munosabatlar albatta o’rnatilgan bo’lishi shart. Jahon xo’jalik
faoliyati va xususan, tashqi iqtisodiy faoliyatga quyidagi sohalar kiradi:
-xalqaro savdo;
-ishlab chiqarish va fan-texnika sohasidagi xalqaro ixtisoslashuv;
-fan-texnika taraqqiyoti natijalarini ayrboshlash;
mamlakatlar o’rtasidagi valyuta moliyaviy hamda kredit aloqalari;
kapital va ishchi kuchining harakati;
-xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning hamkorlikdagi faoliyati, global muammolarni
hal etishdagi iqtisodiy hamkorlik. Tashqi iqtisodiy faoliyatning turli shakllari
mavjud bo’lib, unga quyidagilar kiradi: tashqi savdo(tovar va xizmatlar bo’yicha),
qo’shma tadbirkorlik (qo’shma korxonalar, franchayzing, laysenzing, agentlik va
h.k.), hamkorlikning boshqa shakllari (biznes alyanslar, konsortsiumlar va h.k.).
T а shqi iqtisodiy f а oliyatning а sosiy printsipl а ri quyid а gil а rd а n ibor а t:
• t а shqi iqtisodiy f а oliyat sub’ektl а rining erkinligi v а iqtisodiy must а qilligi;
• t а shqi iqtisodiy f а oliyat sub’ektl а rining tengligi;
• s а vdo-iqtisodiy munos а b а tl а rni а m а lg а oshirishd а k а msitishl а rg а yo’l
qo’yilm а sligi;
• t а shqi iqtisodiy f а oliyatni а m а lg а oshirishd а n o^ro m а nf аа tdorlik;
• t а shqi iqtisodiy f а oliyat sub’ektl а rining huquqkri v а qonuniy m а nf аа tl а ri d а vl а t
tomonid а n himoya qilinishi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning eng muhim shakillaridan
10

biri - tashqi savdo bo’lib u milliy mehnat natijasida yaratilgan mahsulot va
xizmatlar bilan xalqaro almashinuv demakdir. T а shqi s а vdo f а oliyati x а lq а ro
tov а rl а r, ishkr (xizm а tl а r) s а vdosi soh а sid а gi t а dbirkorlik f а oliyatidir. T а shqi
s а vdo f а oliyati tov а rl а rni, ishl а rni (xizm а tl а rni) eksport v а import qilish yo’li bil а n
а m а lg а oshirdi. Uni tog’ri rejalashtirish, tashkil etish, boshqarish va amalga
oshirish, aniqligiga erishish uchun tasniflash lozim. Tasniflash deganda xalqaro
tijorat kelishuvini oldi-sotti va tovar almashish kelishuvlariga ajratishni tushunish
mumkin. Tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish harakteri va predmetiga
ko’ra u quyidagilarga ajratiladi:
1. Tayyor maxsulotlar savdosi
2. Yig’ilmagan ko’rinishdagi maxsulotlar savdosi
3. Barter operatsiyalari
4. Eskirgan uskunalar savdosi
5. Xom-ashyo savdosi
6. Litsenziyalar savdosi
7. Injiniring hizmatlarini ko’rsatish va boshqalar.
8. Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi savdoga asoslanadi, chunki bunday faoliyat
tufayli mamlakatlar o’z ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish samaradorligini
oshirish imkoniyatiga egadirlar.
Shuni takidlash joizki, xalqaro savdo tashqi iqtisodiy faoliyat barcha qolgan
shakllari va turlarining boshlang’ich, muvofiqlashtiruvchi va ko’paytiruvchi negizi
hisoblanadi. Tashqi iqtisodiy faoliyatning horijiy sarmoyani jalb etishdek
shaklining samaradorligi ham uning 7 darajasiga bog’liqdir. Savdodagi qonun
hujjatlari tomonidan belgilangan va boshqa cheklashlar investitsiya jarayonlarida
aks etadi.
9. Tashqi iqtisodiy aloqalar tarixiy va iqtisodiy toifa hisoblanadi. Tarixiy toifa
sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar sivilizatsiya maxsuloti hisoblanadi. Ular ular
davlatlar paydo bo’lishi bilan yuzaga keladi va ular bilan birga rivojlanadi. Ushbu
aloqalarning rivojlanishiga ayniqsa feodalizmning tanazzuli kuchli turtki berdi.
Natural xo’jalikdan tovar-pul munosabatlariga o’tilishi alohida davlatlarning milliy
11

bozorlarini rivojlantirishga va ushbu milliy bozorlarning tovar ayrboshlashida
keskin sakrashni tug’dirdi, bu esa davlat munosabatlarining iqtisodiy sohasida
baynalmilal aloqalar va xalqaro ayrboshlash kengayishi va chuqurlashishiga olib
keldi. Iqtisodiy toifa sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar barcha turdagi resurslarning
davlatlar va turli davlatlarning iqtisodiy sub’yektlari o’rtasidagi harakati paytida
yuzaga keladigan ishlab chiqarish -iqtisodiy munosabatlar tizimini tashkil etadi.
ushbu ikki taraflama munosabatlar davlat iqtisodiy hayotining barcha sohalarini,
avvalo uning ishlab chiqarish, savdo, investitsiyaga oid vamoliyaviy faoliyatini
qamrab oladi.
10.Hozirgi jahon xo’jaligida tashqi iqtisodiy aloqalar davlat milliy daromadini
o’stirish, xalq xo’jaligi harajatlarini tejash va fan-texnika taraqqiyotini
jadallashtirish omillariga aylanadi. Hozirgi davrda tashqi iqtisodiy faoliyatning
asosiy xususiyatlari sifatida quyidagilarni qayd etish o’rinli:
Birinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatning axborot ta’minotiga e’tiborning ortishi,
intellektual mulk, patent valitsenziyalar tizimini keng joriy etilishi. Davlatlararo
mualliflik xuquqi himoyasining ta’minlanishi, jahon axborot bozorining
shakllanishi.
Ikkinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyat hozirgi davrda o’z infratuzilmasiga va unga
ta’sir etuvchi xalqaro tashkilotlarga ega. Ushbu infratuzilma sifatida jahon tovarlar
va xizmatlar bozorlari (xususan, tovar va xomashyo, valyuta birjalari), xalqaro
tashkilotlar hisoblangan JST, XVF, XMK kabi qator mintaqaviy va integratsion
tashkilotlar EI, NAFTA(North American Free Trade Agreement) 8 hamda turli
ixtisoslashgan tashkilotlalrni, ya’ni neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti
OPEK, Atom energiyasi bo’yicha xalqaro agentlik (IAEA; MAG ATE) va
hokazolarni keltirish mumkin. Mazkur tashkilotlar davlatlararo savdo,
investitsiylar, ishlab chiqarish, fan-texnika sohasidagi hamkorlik masalalarida
ko’maklashuvchi, tartibga soluvchi va muvofiqlashtiruvchi organ sifatida faoliyat
yuritadi. Uchinchidan, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni monopoliyalashtirishga
bo’lgan intilishning ortishi. Hozirgi kunda dunyodagi yettita sanoati rivojlangan
mamlakat hissasiga jahon ishlab chiqarishining qariyb 80 foizi to’g’ri keladi. Yirik
12

jahon xomashyo, tovar va xizmatlar hamda moliyaviy bozorlarning aksariyati
rivojlangan davlatlar hududida mujassamlangan.
Bundan tashqari, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositachisi,
ishtrokchisi sifatida yirik sanoatmoliya guruxlari, kompaniyalari gavdalanmoqda.
Jumladan, ishlab chiqarish, qayta ishlash va ayrboshlash tizimlarini
mujassamlashtiruvchi xususiy transmilliy va ko’p millatli kompaniyalar (TMK,
MMK) jahon eksporti va importuning qariyb 60 foizini tashkil etmoqda. Sanoat
tarmoqlari, qishloq xo’jalik maxsulotlarini ishlab chiqarish, ayrboshlash, moliyaviy
xizmatlar ko’rsatish sohalari faoliyati ham yirik kompaniyalar ta’sirida amalga
oshirilmoqda. Shu sababli, ko’plab xalqaro konferensiyalar, muzokaralarda “yangi
iqtisodiy tartib”ni joriy etish, rivojlanayotgan davlatlar ishtirokini ko’paytirish
takliflalri o’rtaga tashlanmoqda. To’rtinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatning yangi
axborot vositalari, texnologiyalari asosida shakllanishi va rivojlanishi. Internet
tizimining vujudga kelishi natijasida electron tijorat, electron savdo keng avj
olmoqda. Sotuvchixaridor, ishlab chiqaruvchi-iste’molchi o’rtasida yangi va tezkor
buyurtmatakliflar tizimi shakllanmoqda. Jumladan, B2B, B2C tarzidagi axborot
tizimi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning xuquqiy, tashkiliy, iqtisodiy va boshqa
yo’nalishlarida hamkorlikni yanada rivojlantirish masalasini qo’ymoqda. Demak,
davlatlararo tovar va xizmatlar bozorining shakllanishi, ishlab chiqarish,
ayrboshlash jarayonlarining chuqurlashuvi, undagi aloqalar tizimini yanada
takomillashtirish, mazkur munosabatlar tizimini yangi bosqichga ko’tarish 9
zaruratini taqazo qilmoqda. Shu bilan bir qatorda, xalqaro iqtisodiy munosabatlar
tizimida sub’ektlarning ishtiroki, maqomi vakolatlari masalalari ham dolzarb
ahamiyat kasb etmoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyat hajmi tobora ortib bormoqda. U
ayniqsa, davlatlar o’rtasidagi tovar oborotida yanada yaqqolroq ko’zga
tashlanmoqda. Unda ichki bozordagiga nisbatan ko’proq ishtrokchi qatnashmoqda.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar va uning mexanizmi bozor munosabatlarining
sohasi sifatida quyidagi yangi xususiyatlarga ega bo’lmoqda:
13

- jahon iqtisodiyoti ko’lamining kengayib borishi, ustiga-ustak sotuvchilar va
iste’molchilarning alohida joylashganligi natijasida transport muammosining ortib
borishi;
- ba’zi resurslarning (asosan yer, tabiiy-qazilma boyliklarning) kam harakatliligi va
manzilga bog’liqligi. Bunga davlatning aralashuvi ham ta’sir etadi (migratsiya
qoidalarini joriy etish, chet elliklarga yer sotish, chet el investitsiyalarini va
firmalar faoliyatini cheklash, tashqi savdoda proteksionizmga yo’l qo’yish);
- xalqaro ayrboshlashda milliy valyutadan foydalanishning zarurligi va valyuta
bozoriga bog’liqlik (ayniqsa, valyuta nazorati va uni tartibga solish masalalarida);
- mahsulotlarni xalqaro standartlashtirish va sertifikatlashtirishga e’tiborning
ortishi;
- axborot muhiti va uning haqqoniyligiga e’tiborning ortishi. Axborot manbalari,
uni to’plash va qiyoslash uslubiyatida muammolarning yuzaga kelishi, milliy va
xalqaro statistikaga e’tiborning ortishi, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar unifikatsiya
qilinishiga bo’lgan intilish.
14

3. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish mexanizmlari . Bugungi bozor
islohotlari munosabatlarining yangi strategiyasi asosiy yo’nalishlaridan biri - tashqi
iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solishni muvofiqlashtirish
hisoblanadi. Bu munosabatlar bozor munosabatlari shakllanishi sharoitida siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar samarasi, mamlakat ichki va tashqi iqtisodiy
manfaatlarini himoya qiIishga qaratilgan jihatlami, shu jumladan, tashqi iqtisodiy
muvozanatni ta’minlash, eksport import munosabatlarda ilg’or siljishlami
rag’batlantirish, xorijiy kapital oqimini kuchaytirishga yo’naltirilgan vakolatIi
davlat tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan qonunchilik, ijroiya va nazorat
qilish yo’nalishidagi chora-tadbirlar tizimini yaratishni o’z ichiga oladi. Tashqi
iqtisodiy faoliyatni oqilona tartibga sol ish davlat iqtisodiy rivojlanish
strategiyasining muhim tarkibiy qismi sanaladi. Bu esa o’z navbatida,
mamlakatning o’ziga xos ichki va tashqi sharoitlarini inobatga olgan holda, jahon
bozorining salbiy o’zgarishlaridan himoya qiluvchi, unda egaUangan mavqeni
saqlab qolish va kengaytirishni ta’minlovchi maqbul darajadagi protektsionizm va
erkin savdo siyosati qo’llanilishini taqozo etadi. O’tish davri iqtisodiyotini
boshidan kechirayotgan mamlakat tashqi iqtisodiy aloqalarini kengaytirish uchun
o’zini erkin bozor girdobiga tashlab qo’ya olmaydi. Bunday sharoitda davlatning
rivojlantirish kafolati sifatida faol qatnashuviga zaruriyat tug’i1adi. Bozor
munosabatlariga o’tishning ilk bosqichlarida tashqi iqtisodiy aloqalaming davlat
tomonidan tartibga solinishi, ayniqsa, muhimdir. Bu esa, birinchi navbatda, tashqi
savdo va tashqi iqtisodiy faoliyatning boshqa shakllarini 3 tartibga solish
mexanizmlarini p’zgaruvchan ichki va tashqi sharoitlarga muntazam moslashtirib
borishni, ya’ni oqilona tashqi iqtisodiy siyosat yurgizishni talab etadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida, bozor munosabatlarining asosiy tamoyillari amalda
bo’lishi davlat tomonidan, mamlakat iqtisodiy havfsizligini ta’minlash va
umummilliy manfaatlami himoya qilish, tashqi iqtisodiy faoliyat(TIF)ni tartibga
solish maqsadida amalga oshiriladi. TIFni tartibga solish bo’yicha davlat
organlarining faoliyati deyarli barcha mamlakatlarda amalga oshiriladi. Lekin bu
faoliyatning ko’lami, shakllari va usullari, aniq maqsad va vazifalari har bir
15

mamlakatning hududiy jihatdan katta-kichikligidan, jahon xo’jaligida tutgan o’mi,
tashqi va ichki siyosatidan kelib chiqqan holda belgilanadi. O’zbekiston
Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish va boshqarish masalalarini
o’rganish LA. Hamedov, A.A1imovlaming 2001-yilda chop etilgan "O’zbekiston
Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari" nomli darsligida o’z aksini
topgan. TIFni davlat tomonidan tartibga solish turli usullar yordamida amalga
oshiriladi. Bu usulIar sinflanish belgilari (mezonlari)ga ko’ra iqtisodiy va
ma’muriy, tarif va notarif usullariga bo’linadi. "TIFni tartibga solishning iqtisodiy
usullari savdo siyosatining vositalari.- bojxona bojlari, soliqlar (QQS, aksiz solig’i
va boshqalar) va bojxona yig’imlariga asoslanadi. Bu vositalarini qo’lIash orqali
davlatning tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari manfaatlariga ta’sir ko’rsatadi. Ular
ko’proq bozor munosabatlari tabiatiga mos keladi va shu sabab hozirda tashqi
iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda asosiy rol o’ynaydi. Ma’muriy usullar
tarkibiga davlat qoidalari, me’yorlari, taqiqlashlari kiradi. Bular yordarnida davlat
bevosita tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlariga ta’sir ko’rsatib, ular faoliyatlarining
turli jihatlarini jamiyat manfaatlari yo’lida chegaralaydi. Ma’muriy usullar hamma
hollarda ham, o’z tabiatiga ko’ra, bozor muno4 sabatlariga muvofiq kelmaydi va
shuning uchun ham ulami qo’lIash kundan-kunga kamayib borayapti. . Tarif
usullari TIFni tartibga solishning iqtisodiy usullari asosi hisoblanadi.
Boj tarifiarining TIFni tartibga solishdagi alohida ahamiyati shundaki, ular boshqa
iqtisodiy usullaridan holi holda o’rganishni taqozo etadi. Tarif orqali tartibga solish
asosan ichki bozorni chet el raqobatchilaridan himoya qilishga qaratilgan. Tarif
orqali tartibga solish tizimida olib kirish bojlari hal qiluvchi rol o’ynaydilar.
Eksport bojlari bozor munosabatlari tabiatiga zid deb sanaladi, xalqaro va
mintaqaviy ittifoqlar va kelishuvlar ulardan xalqaro savdoda foydalanishni tavsiya
etmaydi. O’zbekiston Respublikasiga xorijiy mamlakatlardan olib kirilayotgan
tovarlar tut1ari xilmaxii va doimo o’zgarib turadi. Yoki belgilanishiga, yoki
iste’nfOl xususiyatlari va sifatiga ko’ra o’xshash tovarlar yurtimiz ishlab
chiqaruvchilari tomonidan tayyorlanyapti. Lekin shunday tovarlar borki, ular
mamlakatimiz ichki bozoriga faqat boshqa marnlakatlardan olib kelinadi. BuIar
16

qatoriga choy, kofe, kakao, tabiiy kauchuk, sitrus mevalari va boshqalar kiradi.
Ko’p hollarda import tovarlari mahalliy tovarlarga monand ho’lib, ular bilan
raqobat qiladi. Shuning uchun bunday tovarlarga nisbatan olib kirish bojlari jahon
miqyosidagi va milliy miqyosdagi harajat va narxlami hosil qilayotgan nisbatlarni
hisobga olgan holda belgilanadi. Ishlab chiqarish harajatlari va baholar o’rtasidagi
nisbat mahsuIot turlari va guruhlari bo’yicha keng miqyosda o’zgarishi mumkin.
Bu esa olib kirish bojlarini mahsulot turlari va guruhlari bo’yicha tabaqalashtirish
lozirnligini belgilaydi. Olib kirilayotgan tovarlar turlarining chegaralanganligi va
ommaviy ravishda olib kirilishida bojxona bojlari stavkalari har bir mahsulotga
alohida holda yoki ulaming har biriga nisbatan mos asosiy ko’rsatkichlariga qarab
belgilanishi mumkin. Erkin bozor munosabatlariga asoslangan demokratik davlat,
fuqarolik jamiyatini qurayotgan O’zbekiston Respublikasi uchun iqtisodiy
islohotlar strategiyasining asosiy yo’nalishlaridan biri jahon xo’jaligiga 5 a’zo
davlatlar bilan o’zaro m~nfaatli aioqalami yanacla kengaytirish va
takomillashtirishdan iborat.
Mamlakatning iqtisodiy mustahkamligi, barqaror rivojlanishi, uning jahon xo’jaligi
tizimiga muvaffaqiyatli integrallashuvi ko’p jihatdan tashqi savdo faoliyati, uning
transport va bojxona xizmatlari, xalqaro savdoning globallashuvi talablariga mos
ravishcia takomillashuviga bog’liq. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq tashqi
iqtisodiy sohani boshqarishning o’ziga xos tizimlarini tezkor shakllantirish, tashqi
aloqalarni yo’lga qo’yish, tamoyillarni ishlab chiqish, respublikaning jahon
iqtisodiyoti tizimiga integratsiyalashuvi yo’llaririi mustaqil belgilab olish vazifasi
yo’lga qo’yiJgan edi. Ayni paytda, respublika hukumati tomonidan tashqi iqtisodiy
faoJiyatni rivojlantirishga qaratilgan bir qator chora-tadbirlarning amalga
oshirilishi va zaruriy huquqiy asoslarning yaratilishi O’zbekiston Respublikasi
yuridik va jismoniy shaxslarining xorijiy mamlakatlar jismoniy va yuridik
shaxslari, shuningdek xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro foydali hamkorlik
aloqalarni o’rnatish va rivojlantirishga imkon berdi. Xususan, O’zbekiston
Respublikasi «Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risidagi Qonunining qabul qilinishi bu
ishlarni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy tamoyillarini belgilab berdi.
17

Mazkur qonunning 17 -moddasiga ko’ra ular. quyidagi yo’llar bilan amalga
oshiriladi:
• Tashqi iqtisodiy faoliyatning qonunchilik negizini shakllantirish va
takomillashtirish; • valyuta siyosati orqali amaiga oshirish;
• soliq siyosati orqali tartibga solish;
• tarif va notarif yo’l-yo’riqlar orqali tartibga solish;
• O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy manfaatlariga rioya etilishi uchun
himoya, kompensatsiya va dempingga qarshi choralarni qo’lIash;
• tashqi savdo faoliyatini amalga oshirish tartibini belgilash, shu jumladan
miqdoriy cheklovlar o’matish hamda tovarlaming 6 ayrim turlarini eksport va
import qilinishi ustidan davlat monopoliyasini o’rnatish;
• texnikaviy, fannakologiya, sanitariya, veterinariya, fitosanitariya, ekologiya
standartlari va talablarini belgilash;
• tashqi iqtisodiy faoliyat subyelctJari uchun preferentsiya va imtiyozIar berish.
RespubIikada oIib borilayotgan ((Ochiq eshikIar siyosati. - savdo- iqtisodiy
aloqalami erkin va jadal rivojlantirib borish, Boo tomonIama va ko’p tomonlama
asosda teng huquqli va o’zaro foydali aIoqaIarini kengaytirish, raqobat va
hamkorlik o’rtasidagi haqiqiy muvozanatni ta’minlash, zamonaviy texnika va
texnologiyaJami respublikaga olib kiradigan xorijiy investorla ... va aIohida
marnlakatIarga nisbatan qulay savdo rejimini shakllantirish, xalqaro huquqiy
me’yorlaming milliy me’yorlarga nisbatan ustuvorligini tan olish, GATT JST
tamoyillari va qoidalariga amal qilish asosida tashqi savdo rejimini bosqichma-
bosqich erkinlashtirish va respubl`ikaning mazkur tashkiIotga integratsiyalashgan
holda kirib borishini ta’minlash singari bir qator maqsadlarga qaratilgan.
So’ngi yillarda O’zbekiston RespubJikasi hukumati tomonidan milliy iqtisodiyotni
yanada erkinlashtirish bo’yicha faol choratadbirlar ko’rildi. Hozirgi paytda
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning eng ustuvor yo’nalishlaridan biri
respublika hukumati tomonidan ichki valyuta bozorini erkinlashtirishga qaratilgan
chora-tadbirlarning amalga oshirilayotganligidir.
18

$Ko’pgina mamlakatlar o’zi ishlab chiqargan mahsulot/arning xalqaro bozorlarda ayirboshlashni yaxshilash maqsadida ularni xalqaro standart talablariga moslashtirishga harakat qiladi. O’zbekistonda ham tashqi savdo faoliyatini boshqarishda bir qator iqtisodiy usulIardan foydalaniladi. Xususan, O’zbekiston hududiga olib kirilayotgan tovarlar respublikada amal qiladigan texnik, farmakologik, sanitar, veterinar, fitosanitar, ekofogik standart talablariga javob berishi lozim. Yuqorida qayd etilgan standart va talablarga javob berolmaydigan, sertifikatsiz, maxsus belgisiz tovarlarni mamlakat hududiga olib kirish taqiqlanadi. Respublika hukumati importni kamaytirishga, sanoatni rivojlantirishga katta e’tibor berib kelmoqda. Xususan, don, go’sht, sut mahsulotlari importini kamaytirishga qaratilgan keskin chora-tadbirlar ishlab chiqilgan. Bundan tashqari, sifatsiz, narxi baland yoki noqonuniy import qilingan mahsulotlarga bo’lgan importyorlar chet el valyutasiga ega bo’lmasliklarini kafolatlovchi chora-tadbirlar ham ishlab chiqilgan. So’ngi yillarda respublika hukumati tomonidan tashqi savdo faoliyatini yanada kengaytirilishi, mamlakat eksport salohiyatini yuksaltirishga qaratilgan strategik siyosatning amalga oshirilishi va xalqaro savdo tashkilotlari bilan o’zaro manfaatli iqtisodiy aloqalarni yo’lga qo’yilishi respublika tashqi savdo balansida ijobiy saldoni ta’minlash, muddati uzaytirilgan tashqi qarzdorlikni kamaytirish imkonini berdi. O’zbekiston 16-yil mobaynida mustaqil rivojlanish asnosida 30 dan ortiq xalqaro iqtisodiy VB moliyaviy tashkilotlaming teog huquqli a’zosi ho’ldi. Bunday tashkilotlar qatorip Xalqaro mo\iyn korporatsiyasi, Jahon banki guruhiga kiruvchi bir qancha tashkilotlar VB Bretton Vuds tizimidagi ko’plab kiritish mumkin. Ma’lumki, O’zbekiston 1994-yilning iyun oyida JSTda kuzatuvchilik maqomini qo’lga kiritgan. 1994-yilning dekabrida csa respublika hukumati tomonidan O’zbekislonning JSTp teng huquqli a’zo bo’lib kirishi to’g’risida ariza topshirildi. 1995-yilning yanvarida O’zbekistonning JSTga qo’shilishi bo’yicha maxsus ishchi guruhi tuzilishi: - Rasmiy delegatsiyalarimiz JSTning Singapur (1996 y.), Jcneva (1998 y.) VB Sietl (1998 y.) da bo’lib o’tgan vazirlar darajasidagi anjumanlarda ishtirok etishdi. 19$

1998-yilning sentyabr oyida O’zbekiston hukumati JST kotibiyatiga
respublikaning tashqi savdo rejimi to’g’risidagi Memorandumini taqdim ctdi va
uning rasmiy taqdimoti bo’lib o’tdi. Ushbu masala yuzasidan Avstraliya, Yevropa
ittifoqi, Yangi Zelandiya va AQSH hukumatlarining savolnomalari olindi va
shunga muvofiq JST Kotibiyati javob tayyorlandi.
2002-yilning 17-iyulida esa Shveytsariyaning Jeneva shahrida O’zbekistonning
JSTga a’zo ho’lib kirishi ho’yicha tashIru qilingan ishchi guruhining birinchi
majlisi bo’lib o’tdi. Bunda O’zbekiston Respublikasining tashqi savdo rejimi
to’g’risidagi Memorandumning yangi tahriri ko’rib chiqildi. Mazkur majlis
natijalari bo’yicha bir qator mamlakatlar tomonidan Memorandum bo’yicha yozma
sharh va savolnomalar taqdim etildi.
O’zbekistonning JSTga a’zo bo’Jib kirishi bo’yicha ishchi guruhining birinchi
majlisi davomida kelib tushgan savolnomalaming tahlili shuni ko’rsatadiki,
respublikamizga qo’yilgan asosiy talablar a’zolikka da’vogar mamlakatlarga
qo’yilgan umumiy talablarga to’liq mos keladi. Shunday qilib, ta’kidlash
mumkinki, tashqi iqtisodiy faoliyat moddiy, moliyaviy va zakovat boyliklarining
mamlakatlar o’rtasida almashinishining turli yo’nalishlari, shakllari va vositalarini
ifodalovchi yaxlit tizimdir. Bu istalgan mamlakat iqtisodiyotidagi eng murakkab
soha ho’lib, uni o’rganish uchun atroflicha yondashishni taqozo etadi. Turli
mulkchilik shakllaridagi korxonalaming xorijiy sheriklar bilan tashqi savdo
aloqalarini amalga oshira oladigan mutaxassislarga ehtiyojini ta’minlashda
talabalarda tashqi iqtisodiy faoliyat masalalari va muammolari to’g’risida yetarli
bilim hosil qilish maqsadga muvofiqdir.
20

4. O’zbekistonda Tashqi iqtisodiy faoliyatning amalga ohirilishi.
Tashqi savdo aylanmasi. Hukumatning tashqi iqtisodiy faoliyat borasida so’nggi
yillarda amalga oshirayotgan eksportni rag’batlantirish, importni optimallashtirish
va umuman olganda tashqi savdo muvozanatini ta’minlash maqsadida amalga
oshirilayotgan islohotlar 2019 yil yakuni bilan respublikaning tashqi savdo
aylanmasini (matnda TSA) 42,2 mlrd. AQSh dollariga yetishini va 2018 yilga
nisbatan 8,7 mlrd. AQSh dollariga yoki 26,2 % ga oshishini ta’minladi. Ushbu
natija mamlakat tarixida eng yuqori ko’rsatkich sifatida qayd etildi. TSAda eksport
hajmi 17,9 mlrd. AQSh dollariga (o’sish sur’ati – 128,0 %) va import hajmi 24,3
mlrd. AQSh dollariga (o’sish sur’ati – 124,9 %) yetdi. Hisobot davrida 6,4 mlrd.
AQSh dollari qiymatida passiv tashqi savdo balansi qayd etildi.
O’zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi va balansi dinamikasi (mlrd.
AQSh doll.) O’zbekiston Respublikasining TSA dinamikasi tahlili 2019 yilda
o’tgan yilga nisbatan eksport va import hajmlarini o’sishini ko’rsatdi. 2017 yilga
nisbatan TSA 1,6 barobarga oshdi va import (1,9 barobar) esa eksportga (1,3
barobar) nisbatan tezroq o’sdi.
TSAning uchdan bir qismini MDH davlatlari tashkil etib, so’nggi yillarga nisbatan
kamayish tendensiyasi kuzatilmoqda. Bu esa o’z navbatida iqtisodiy
munosabatlarning geografiyasi kengayotganidan dalolat bermoqda.
Respublikamizda tashqi savdoni qo’llab-quvvatlash hamda MDH davlatlari bilan
ushbu sohadagi hamkorlikni yanada mustahkamlash bo’yicha olib borilayotgan
chora-tadbirlar natijasida 2019 yil yanvar-dekabr oylarida tashqi savdo
aylanmasida MDH davlatlarining ulushi 34,6 %ni tashkil etib, tashqi savdo
aylanmasi o’tgan yilga nisbatan o’sish sur’ati 120,0 %ni tashkil etdi. O’sish
sur’atiga ega bo’lishiga qaramay, MDH davlatlarining ulushi 2018 yilga nisbatan
1,7 foiz punktga kamaygan.
O’zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasida MDH mamlakatlari va
boshqa xorijiy davlatlarning hajmlari dinamikasi (yanvar-dekabr, mln. AQSh
dollari, ulush %da) 2019 yilda boshqa xorijiy davlatlarning TSAsi MDH
davlatlariga nisbatan tezroq o’sdi (o’sish sur’ati 129,7 %) va jami TSAdagi ulushi
21

65,4 %ni tashkil etdi. Xususan, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg’iziston va
Qozog’iston kabi qo’shni davlatlar bilan TSAda so’nggi yillarda katta o’zgarishlar
kuzatildi. Misol uchun, so’nggi uch yilda TSA Qirg’iziston va Turkmaniston bilan
3 barobarga hamda Tojikiston va Qozog’iston bilan 2 barobarga oshgan.
Afg’oniston bilan tashqi savdo 29 aylanmasi yiliga 600 mln. AQSh dollari
darajasida saqlanib qolmoqda. Qirg’iziston, Tojikiston va Afg’oniston bilan faol
tashqi savdo balansi kuzatilganini mamlakatning tashqi savdodagi faoliyatini ijobiy
natija sifatida baholash mumkin. Boshqa davlatlar (qo’shni davlatlardan tashqari)
bilan esa TSAda eng yuqori ulush Xitoy, Rossiya, Koreya, Turkiya va Germaniya
davlatlari hissasiga to’g’ri kelgan. Asosiy hamkor-davlatlar qatorida Eron va
Fransiya bilan faol tashqi savdo balansi ta’minlangan.
Tashqi iqtisodiy faoliyat bo’yicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan beshta
davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan, xususan, Afg’oniston (612,2 mln.
AQSh dollari), Qirg’iziston (529,0 mln. AQSh dollari), Tojikiston (191,4 mln.
AQSh dollari), Fransiya (65,7 mln. AQSh dollari) va Eron (15,0 mln. AQSh
dollari). Qolgan 15 ta davlatlar bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib
qolmoqda. O’zbekiston jahonning 193 dan ortiq mamlakatlari bilan savdo
aloqalarini amalga oshirib kelmoqda. TSAning nisbatan salmoqli hissasi Xitoy
Xalq Respublikasida (18,1 %), Rossiya Federatsiyasida (15,7 %), Qozog’istonda
(8,0 %), Koreya Respublikasida (6,5 %), Turkiyada (6,0 %), Germaniyada (2,3 %)
va Qirg’izistonda (2,0 %) qayd etilgan.
TSAning choraklar kesimidagi tahlili ular orasida mavsumiylik borligini ko’rsatdi
va eng yuqori TSA 12 mlrd. AQSh dollari bilan 2019 yilning III choragiga to’g’ri
kelib, 2017-2018 yilllarning mos davriga nisbatan 1,5 barobar oshganini ko’rsatdi.
2017-2019 yillardagi tashqi savdo balansi hajmlari o’sishiga alohida e’tibor berish
talab etiladi. Ya’ni, 2018 yilning III choragida eng yuqori passiv tashqi savdo
balansi kuzatilib, 2017 yilning III choragidagi aktiv tashqi savdo balansiga
nisbatan 2,6 mlrd. AQSh dollarga oshgan va 2019 yilning IV choragiga kelib
passiv savdo balansi 2,1 mlrd doll. tashkil etdi. Eksport. Mamlakatning eksport
salohiyatini oshirish, eksportyorlarni qo’llab-quvvatlash, eksportbop mahsulotlarni
22

nomenklaturasini kengaytirish maqsadida amalga oshirilgan islohotlar eksporterlar
sonini 5895 taga yetkazdi va ular tomonidan 17,9 mlrd. AQSh dollari qiymatdagi
(2018 yilga nisbatan o’sish 28,0%) tovar va xizmatlar eksport qilinishini
ta’minladi.
O`zbekiston Resoublikasi bilan tashqi savdo aylanmasi eng yuqori bo’lgan
davlatlar 33 Eksport tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr, ulush %) 1-diogramma13
Eksport tarkibida tovarlar ulushi 80,1 %ni tashkil etib, ular asosan qimmatbaho
metallar (kumush bilan birga 28,2 %), energiya tashuvchi va neft mahsulotlari
(14,1 %), to’qimachilik buyumlari (9,1 %), oziq-ovqat mahsulotlari (8,5 %,
aksariyat meva-sabzavot – 6,7 %), rangli metal va undan tayyorlangan buyumlar
(5,3 %) hamda kimyo mahsulotlari va buyumlari (4,9 %) hissasiga to’g’ri
kelmoqda. MDH mamlakatlari va boshqa mamlakatlarga eksportning yo’nalishi
bo’yicha farqlanishlar 29,1 mavjudligi kuzatilmoqda. Xususan, MDH
mamlakatlariga eksportning 80 % xizmatlar hissasiga to’g’ri kelmoqda, keyingi
o’rinlarda eksport hajmi bo’yicha energiya tashuvchi va neft mahsulotlari (asosan
tabiiy gaz) hamda meva-savzavot va to’qimachilik mahsulotlariga to’g’ri
kelmoqda.
Eksport tarkibi (2019-yakunlari bo’yicha) 28% 21% 15% 9% 5% 5% 5% 5% 3%
2% 2% Oltin Xizmatlar Energiya manbalari va neft mahsulotlari To’qimachilik
mahsulotlari Oziq-ovqat mahsulotlari Rangli metallar va undan tayyorlangan
buyumlar Kimyo mahsulotlari va buyumlari Boshqalar Mashina va asbob-
uskunalar hamda ularning qismlari Qora metal va undan tayyorlangan buyumlar
Paxta tolasi 34 MDH mamlakatlari yo’nalishiga mashina va asbob-uskunalar, qora
va rangli metallar, meva-sabzavot mahsulotlari eksporti nisbatan tezroq o’sdi,
faqatgina paxta tolasi eksportida pasayish kuzatildi. 2019 yilda eksport qilingan
tovarlar va xizmatlar tarkibining tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, tovarlar va xizmatlar
tarkibida sezilarli o’zgarishlar qayd etilmadi, biroq shuni ta’kidlash joizki, 2018
yilga nisbatan, energiya tashuvchi va neft mahsulotlari hamda kimyo mahsulotlari
va buyumlaridan tashqari barcha tovar va xizmatlarda o’sish kuzatilgan.
23

Import . Respublikada import o’rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarishni
rag’batlantirish va ishlab chiqarishni mahalliylashtirish borasida amalga 143-
jadval. MDH va boshqa davlatlarga eksport tarkibi (2019-yil) 35 oshirilayotgan
islohotlar importni keskin oshib ketishiga yo’l qo’ymadi. Shu bilan birga,
mamlakatga kiritilayotgan salmoqli investitsiyalar natijasida so’nggi yillarda
import hajmi oshib kelayotganligini kuzatish mumkin. Jumladan, hisobot davrida
import hajmi 24,3 mlrd. AQSh dollarni (2018 yilga nisbatan 124,9 %) tashkil etib,
valyutani erkinlashtirish boshlangan davrga nisbatan 1,7 barobarga oshgan. Import
tarkibida eng katta ulush mashina va asbob-uskunalar hamda ularning qismlari
(43,8 %), kimyo mahsulotlari va undan tayyorlangan buyumlar (13,2 %) hamda
xizmatlar (10,0 %) hisobiga to’g’ri keldi. Import tarkibi (2019 yil yanvar-dekabr,
ulush %) 2-diogramma15 2019 yilda import qilingan tovarlar va xizmatlar tarkibi
tahlili shuni ko’rsatdiki, 2018 yilga nisbatan mashina va asbob-uskunalar hamda
ularning qismlari importining ulushi 36,1 % dan 43,8 % gacha o’sdi, oziq-ovqat
mahsulotlari va kimyo mahsulotlari importining ulushi esa 9,1 % dan 7,8 %ga va
15,3 %dan 15
Import tarkibi (2019-yakunlari bo’yicha) 44% 13% 13% 10% 8% 7% 4%1%
Mashinalar vaasbob-uskunalar Kimyo mahsulotlari va buyumlari Boshqalar
Xizmatlar Oziq-ovqat mahsulotlari Qora metal va undan tayyorlangan buyumlar
Energiya manbalari va neft mahsulotlari Rangli metallar va undan tayyorlangan
buyumlar 36 13,2%ga kamaydi. Umuman olganda, barcha mahsulotlarda o’sish
kuzatilishiga qaramasdan, ularning (mashina va asbob-uskunalardan tashqari) jami
importdagi ulushi pasaymoqda. So’nggi uch yildagi umumiy import hajmining
o’sishi (1,7 barobar) fonida xizmatlar importining mutloq o’sishiga qaramasdan
(1,2 barobar) uning jami importdagi ulushi kamaymoqda (4,1 foiz punkt). Oziq-
ovqat mahsulotlarining importi hajmlarining o’sishiga shakar xomashyosi (6,1
barobar o’sish), kakao, un va qandolat mahsulotlari (va ulardan tayyorlangan
mahsulotlar) (1,7 barobar), sitrus (2,2 barobar) hamda go’sht va sub oziq-ovqat
mahsulotlari (2,1 barobar) importi ta’sir qilgan. Energiya tashuvchi va neft
mahsulotlari importi oshishiga esa qayta ishlangan neft mahsuloti importining
24

oshganligi (125 barobar) bevosita ta’sir etgan. Qishloq xo’jaligi uchun mashina va
asbob-uskunalar (90 barobar), avtomobillar uchun uskuna va ehtiyot qismlar (87
barobar), ekskovator va buldozerlar (119 barobar) hamda tibbiy asbob va
moslamalarning (146 barobar) nisbatan yuqori o’sishi hisobiga jami import
hajmini oshishiga olib kelgan.
25

Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, O’zbekiston Respublikasi Mustaqillikka
erishganidan keyin rivojlanish yo’lini kuzatar ekanmiz O’zbekiston hukumatining
bu borada olib brogan islohotlari o’z samarasini yaqqol ko’rsatdi. Hukumatning
olib borgan siyosati, ayniqsa tashqi iqtisodiy faoliyati olib borgan ishlari tahsinga
loyiqdir. Rivojlangan va MDH mamlakatlari bilan investitsiyaviy, savdo-iqtisodiy
hamkorlik yildan-yilga rivojlanmoqda. Bu albatta, mamlakatimizda yaratilayotgan
qulay investitsion muhit, xorijiy korxonalar uchun yaratilayotgan shart-sharoit va
imtiyozlarning mahsulidir. O`zbekiston o`z taraqqiyot yo`lidan dadil borar ekan,
xorijiy davlatlar bilan, xususan, rivojlangan va MDH mamlakatlari bilan o`zaro
teng manfaatli iqtisodiy aloqalarni rivojlantirib boradi. Bu albatta, respublikamiz
iqtisodiyotining jadal rivojlanishida, O`zbekistonning rivojlangan mamlakatlar
qatoridan joy olishida muhim omil bo`lib xizmat qiladi. O`zbekiston Republikasi
tashqi siyosatida rivojlangan va MDH mamlakatlarining o`rni haqida quyidagi
fikrlarni bildirishimiz mumkin:
- Mustaqillik yillarida O`zbekiston Respublikasi tashqi siyosatini tartibga soluvchi
huquqiy asoslar yaratildi.
- O`zbekiston Respublikasi tashqi siyosatini belgilab beruvchi huquqiy asoslarning
yaratilishida xalqaro huquq normalariga rioya qilindi.
- O`zbekiston tashqi siyosat tamoyillariga qat’iy rioya qilgan holda rivojlangan va
MDH mamlakatlari bilan keng ko`lamli hamkorlikni yo`lga qo`ydi.
- O`zbekiston va MDH o`rtasidagi aloqalarning muhim jihati – iqtisodiy
yo`nalishdagi hamkorlik hisoblanadi;
- O`zbekiston xalq xo`jaligini rivojlantirishda MDH davlatlari bilan hamkorlik
bundan keyin ham muhim ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston va MDH mamlakatlari
o`rtasidagi iqtisodiy aloqalar tahlil qilinganda quyidagi xulosalarga kelindi: -
Hamkorlikning ikkinchi davri (2000-2019-yillar)da iqtisodiy aloqalarning o`sishi
kuzatildi.
26

- O`zbekiston rivojlanga va MDH mamlakatlar bilan neft-gaz sohasidagi hamkorlik
istiqbolli yo`nalishlardan hisoblanadi. Bu borada rivojlanga va MDH
mamlakatlarining investitsiyalarini jalb qilish borasidagi ishlarni yanada
takomillashtirish maqsadga muvofiq.
- O`zbekiston Respublikasining rivojlangan va MDH mamlakatlari bilan iqtisodiy
aloqalari tahlili shuni ko`rsatdiki, O’zbekiston-Xitoy Xalq Respublikasi,
O’zbekiston-Janubiy Koreya, O`zbekiston-Rossiya o`rtasidagi hamkorlikni yanada
rivojlantirish, ayniqsa, mamlakatimiz sanoat korxonalarini texnik jihatda
modernizarsiya qilish bo`yicha yangi loyihalarni amalga oshirish lozim;
Xullas, boshqa sohalar bilan bir qatorda, O`zbekistonda yuqori xaridorgir
mahsulotlar ishlab chiqarish va uning turlarini kengaytirish, birinchi navbatda
to`qimachilik sanoati, elektromaishiy texnika, mashinasozlik va aviasozlik
sohalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni eksport qilishda o`zaro manfaatli
iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish zarur. Sharqiy Osiyo davlatlari bilan
investitsion hamkorlik ham yildan-yilga rivojlanmoqda. O`zbekistonga
kiritilayotgan sarmoyaning katta qismi aynan shu davlatlar mablag`lariga to`g`ri
kelmoqda. Masalan, 2019-yilning oxiriga kelib, Yaponiyaning mamlakatimizga
kiritgan sarmoyasi 2,3 milliard AQSH dollarini, Xitoy Xalq Respublikasining
sarmoyasi 4 milliard AQSH dollarini, Koreya Respublikasining sarmoyasi hajmi 5
milliard AQSH dollaridan oshdi. 2000-yildan 2019-yilga qadar o`zaro tovar
ayirboshlash hajmi o`sishi kuzatildi. Demak, savdo aylanma hajmi yildan-yilga
o`sib, yanada barqaror tus olmoqda. O`zbekiston-Rossiya o`rtasidagi iqtisodiy
aloqalar ko`lami MDH mamlakatlari ichida eng yuqoriligi qayd etildi: savdo
aylanmasi 2000-yilda 100 mln AQSH dollarini tashkil qilgan bo`lsa, 2019-yilga
kelib 6,6 mlrd AQSH dollariga yetdi. Bu O`zbekiston va Rossiya o`rtasida savdo
aylanmasi jadal sur’atlarda rivojlanib borayotganini bildiradi. Bugungi kunda
O`zbekistonning rivojlangan vaMDH mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalarini
yanada rivojlantirish uchun quyidagi takliflarni ilgari surish mumkin:
27

 O`zbekiston va rivojlangan mamlakatlar uchun manfaatli bo`lgan yuqori samarali
ishlab chiqarish korxonalarining faoliyatini qo`llab-quvvatlash va ularni
rag`batlantirish;
 Rivojlangan va MDH mamlakatlar investorlarini to`laqonli axborot (investitsiya
loyihalari va biznes takliflar bazasi, hududiy matbuot nashrlari, iqtisodiy tahlil,
xom-ashyo va mehnat salohiyati to`g`risida ma’lumotlar bilan ta’minlash uchun
har bir hudud bo`yicha viloyatlarning investitsiya salohiyati bo`yicha veb-sayt
tashkil etish, shuningdek, investitsiyaga oid konferensiyalar, seminarlar va
taqdimotlar ko`lamini yanada kengaytirish;
 Aloqalarning rivoji, iqtisodiy hamkorlikning ahamiyati bo`yicha o`quvchi-
yoshlarda kengroq tasavvur hosil qilish uchun viloyatlar hududidagi qo`shma
korxonalarga (O`zbekiston-Xitoy Xalq Respublikasi, O`zbekiston-Janubiy Koreya,
O`zbekiston-Rossiya, O`zbekiston-Qozog’iston,) sayohat va ekskursiyalar tashkil
etish; Bu kabi tadbirlar O`zbekiston rivojlangan mamlakatlar o`rtasidagi iqtisodiy
aloqalar davomiyligini va barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi, deb hisoblayman.
Tashqi iqtisodiy faoliyat (TIF) sohasidagi islohotlar barqarorlikka erishishning
qisqa muddatli masalalari yechimiga emas, balki uzoq muddatli strategik
yo’nalishga ega bo’lsa, bu shakshubhasiz, iqtisod samaradorligining ko’tarilishiga
imkon beradi. O’zbekistonda, bizning fikrimizcha, asosiy e’tibomi quyidagi
muammolarga qaratish lozim:
Birinchidan, TIFni davlat tomonidan tartibga solishning qonuniy va me’yoriy-
huquqiy asoslarini kuchaytirishga yo’naltirilgan ishlami davom ettirish juda
muhim. Amaldagi qator qonunlarga, xususan, valutani tartibga solish to’g’risidagi
qonunga qo’shimcbalar va o’zgartirishlar kiritish, shuningdek, vazirliklar va davlat
idoralari tomonidan qonunlar, Prezident farmonlari, hukumat qarorlari
mazmunlarini aniqlashtiruvchi me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish ijobiy rol
o’ynashi mumkin.
Ikkinchidan, TIFni davlat tomonidan tartibga solishning institutsional asoslarini
mustahkamlash maqsadga muvofiqdir. Chunki bu yo’nalishdagi birinchi qadamlar
(eksportni rag’batlantirish bo’yicha tashkil etilgan Respublika.komissiyasi
28

faoliyati) kerakli samara bergani yo’q. Ma’muriy-boshqaruv apparati xodimlari
sonini mexanik tarzda ko’paytirmasdan, amaldagi tashkiliy bo’g’inlar, muhim
bo’linmalaming birlashishi, funksional qayta bo’ysunishi va shu kabilar orqali
ulaming vazifalari, huquq va, majburiyatlarini aniq belgilagan holda, respublika
TIF boshqaruvi mexanizmini takomillashtirish lozim. Bu o’rinda maslahatchi
organlar. raoliyatlari xalqaro tajribasiga e’tibomi qaratish ahamiyatga molikdir.
Uchinchidan, respublika budjet mablag’lari hisobiga moliyalashtiriladigan (imkon
kadar tadbirkorlar tizimi resurslarini jalb kilgan holda) va maxsus vakolatli
tashkilotlar tomonidan boshqariladigan (Yaponiyaning DNeTRO tashkiloti kabi)
tashqi savdo faoliyatining axborot bilan ta’minlanishi uchun umumdavlat tizimini
shakllantirish va rivojlantirish zarur.
Bunday tizim amalda samarali qo’llanilishining muhim sharti, axborot-maslahat
xizmati idoralarining keng tarmog’ini tashkil etishdir. Agarda O’zbekiston O’rta
Osiyo mintaqasida axborotmoliyaviy markaz sifatida o’z o’mini mustahkamlay
olsa, unda mamlakat salmoqli foydani qo’lga kiritadi. Shuning uchun mamlakatda
axborot texnologiyalarini rivojlantirishga har tomonlama ko’maklashish va axborot
biznes sohasida faoliyat ko’rsatuvchi kompaniyalarni transmilliylashtirishni
qo’lIab-quvvatlash zarur. Ushbu tizim reklama-ko’rgazma ishlarini tashkil
qiluvchi, axborotmaslahat xizmatlarini ko’rsatuvchi, marketing ma’lumotlarini
yiguvchi, tahlil qiluvchi turli tarmoqlarga bo’lingan bo’lishi kerak. Tashqi
iqtisodiy aloqalar muammolari bo’yicha keng ilmiy izlanishlami tashkillashtirish
va amalga oshirish ham TIF samaradorligini ko’tarishga yordam beradi;
Nihoyat, to’rtinchidan, TIFning rivojlanishiga milliy operatorlarning manfaatlarini
turli xildagi xavtlardan himoya qiluvchi savdo va investitsiyalarni davlat
tomonidan sug’urta qilishning diversifikatsion tizimi bevosita turtki bo’lishi
mumkin. U o’zida savdoni umumiy sug’urtalash, valuta xavtlarini sug’urtalash,
import uchun avans to’lovlari, xorijiy investitsiyalar va hokazolarni sug’urtalashni
mujassamlashtirishi mumkin.
Tanlangan ish lab chiqarish sohalarida iqtisodni modernizatsiyalashtirish va
eksportga YO’naltirish kontsepsiyalariga ko’ra, davlat yangi texnologiyalarni
29

qo’llash yoki yangi bozorlarni egallashda katta moliyaviy harajatlar talab etadigan
yangi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqish va bu sohada izlanishlar o’tkazishni
qo’llab-quvvatlashi zarur.
30

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2017 y.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. 2018 yil, 28 dekabr.
4. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat
ilmiy nashriyoti. 04.02.2014. Toshkent, 51 bet.
5. Shodmonov Sh.Sh., G’ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O’zbekiston
Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: IQTISOD-MOLIYA,
2010.
6. Основы экономической теории. Политэкономия: Учебник / Под ред.
Д.Д.Москвина. – М.: Едиториал УРСС, 2003, 392-393-б.
7. Qarshiyev R . Q ., Kamilova N . A . Iqtisodiyot nazariyasi . Uslubiy qo ’ llanma - C .:
SamISI , 2003
8. Государственное регулирования рыночной экономики М. Путь России.
//Экономическая лшература. 2002 c 26-27
9. O ’ lmasovA ., Vahobov A . V . Iqtisodiy nazariyasi . Darslik . - T . “ Sharq ” nashriyot -
matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati , 2006.
10. Tojiboeva D . Iqtisodiyot nazariyasi : Oliy o ’ quv yurtlari talabalari uchun o ’ quv
qo ’ llanma . Akad . M . Sharifxo ’ jaevning ilmiy tahriri ostida . - T .: « O ’ qituvchi ».
2002. 61-63 b .
31

Tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy yo’nalishlari va ularni tartibga solish prinsiplari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy yo’nalishlari va ularni tartibga solish prinsiplari

O'xshash dokumentlar