Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 435.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

156 Sotish

Tayyor kiyim-kechak mahsulotlari bozor segmentatsiyasi va iste’molchilar xulq-atvorini o’rganish

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT TO‘QIMACHILIK VA Y ENGIL SANOAT INSTITUTI “ KORPORATIV B OSHQARUV ” KAFEDRASI “Marketing” fanidan KURS ISHI Mavzu: Tayyor kiyim kechak mahsulotlari bozor segmentatsiyasi va iste’molchilar xulq-atvorini o’rganish Bajardi: _____guruhi talabasi ________________________ Tekshirdi:_____________________ Toshkent-2025 1 Mundarija: Kirish………………………………………………………………………………3 1.BOB. SEGMENTATSIYA VA ISTE’MOLCHILAR XULQ-ATVORINI NAZARIY ASOSLARI. 1.1.Segmentatasiya tushunchasi va uning tamoyillari…………..……………… 5 1.2.Xaridorlar xulq-atvori modeli,uning xususiyatlari va unga ta’sir etuvchi omillar……………………………………………………………………...……..10 2.BOB. TAYYOR KIYIM-KECHAK MAHSULOTLARI BOZORI TAHLILI 2.1Xalqaro brendlar va ularning xalqaro bozorlardagi o’rni……….. ………..20 2.2.Mahalliy brendlar va ularni iste’molchilari tahlili ………………...……… 23 Xulosa………………………………………………………………….…………34 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yx ati……………………………………..……… 36 2 Kirish. Bugungi kunda tayyor kiyim-kechak mahsulotlari sanoati global iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylangan. O‘zbekistonda ham ushbu soha rivojlanib, mahalliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan xalqaro bozorga mos mahsulotlar taklif qilinmoqda. Bozor segmentatsiyasi va iste’molchilar xulq-atvori tahlili mahalliy brendlarni xalqaro raqobatga moslashtirish hamda milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun muhimdir. 1 Bugungi kunda tayyor kiyim-kechak mahsulotlari sanoati global iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylangan. Iste’molchilar ehtiyojlari va talablari tobora o’zgarib borayotgan bir davrda, bozorni chuqur o’rganish va segmentatsiya orqali to’g’ri maqsadli auditoriyani aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu kurs ishida tayyor kiyim-kechak mahsulotlari bozorining segmentatsiyasi va iste’molchilar xulq-atvorining nazariy va amaliy jihatlari tahlil qilinadi. Ishning asosiy maqsadi – xalqaro va mahalliy brendlar iste’molchilarining xulq-atvori va segmentatsiya tamoyillarini o’rganishdir. 2 Kurs ishining dolzarbligi: Kurs ishi dolzarbligi shundaki, iste’molchilar ehtiyojlarini aniqlash va bozorni segmentlarga ajratish orqali tayyor kiyim-kechak mahsulotlari sanoatini rivojlantirishga zamin yaratiladi. Shu orqali, O‘zbekistonning iqtisodiy salohiyatini oshirish va mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash imkoniyati tug‘iladi. 1 To‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini rivojlantirishni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 01.05.2024 yildagi PF-71-son 2 Ergashxodjaeva SH.Dj. Strategik marketing. Darslik. - T.: «Sano-standart», 2019. - 232 bet. 3 Kurs ishining maqsadi: Tayyor kiyim-kechak mahsulotlari bozorining segmentatsiyasi va iste’molchilar xulq-atvorini nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish orqali brendlarning raqobatbardoshligini oshirish yo‘llarini aniqlash. Kurs ishining vazifalari:  Bozor segmentatsiyasining nazariy asoslarini o‘rganish;  Iste’molchilar xulq-atvorini aniqlashga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish;  Xalqaro va mahalliy brendlar faoliyatini solishtirish;  O‘zbekistondagi tayyor kiyim-kechak mahsulotlari bozorining holatini tahlil qilish;  Mahalliy brendlarning rivojlanish istiqbollarini belgilash. Kurs ishi obyekti: Tayyor kiyim-kechak mahsulotlari bozoridagi xalqaro va mahalliy brendlar. Kurs ishi predmeti: Bozor segmentatsiyasi tamoyillari va iste’molchilar xulq-atvori modellarining qo‘llanilishi. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Birinchi bobda segmentatsiya va iste’molchilar xulq-atvorining nazariy asoslari yoritiladi. Ikkinchi bobda tayyor kiyim-kechak mahsulotlari bozorining xalqaro va mahalliy brendlar misolida tahlili keltiriladi. Ish yakunida xulosa va takliflar beriladi. 4 1-BOB. Segmentatsiya va iste’molchilar xulq-atvorini nazariy asoslari. 1.1. Segmentatsiya tushunchasi va uning tamoyillari Segmentatsiya tushunchasi. Segmentatsiya — bu bozorni iste'molchilarning xususiyatlariga ko'ra kichik guruhlarga ajratish jarayonidir. Har bir segment alohida ehtiyoj va talablarga ega bo'lgan mijozlar guruhidan iborat. Segmentatsiyaning asosiy maqsadi mahsulot yoki xizmatlarni iste'molchilar ehtiyojlariga moslashtirish va kompaniyaning bozorga kirishini osonlashtirishdir. Masalan, kiyim-kechak bozorida yosh, jinsi, daromad darajasi yoki modaga bo'lgan qiziqish kabi omillar asosida segmentatsiya amalga oshirilishi mumkin. Bozor segmentatsiyasi marketingning eng muhim elementlaridan biri bo'lib, mahsulotlar yoki xizmatlarni maqsadli iste'molchilarga samarali tarzda taklif qilish imkonini beradi. Segmentatsiya iste'molchilarni ularning ehtiyojlari, xatti- harakatlari va xususiyatlari bo'yicha guruhlashni anglatadi. Bu jarayon orqali kompaniyalar o'z resurslarini samarali taqsimlab, mijozlar ehtiyojlarini aniqroq qondira oladi. Bugungi kunda bozorni segmentlash vositasi orqali aniq iste’molchilar guruhi bo‘lgan korxona va tashkilotlar barqaror rivojlanmoqda. Ularni bozorda etakchi pozitsiyani egallashga, bozorni maqsadli segmentlarga ajratib, har bir mijozning ehtiyojini har tomonlama tadqiq etib, uni maksimal darajada qondirish yo‘llarini izlab topishlari sabab bo‘lmoqda. Iste’molchilar ehtiyojlarini maksimal ravishda tadqiq etish va avvaldan bilib olish uchun, marketing tadqiqotlariga ko‘p xarajat qilishga to‘g‘ri keladi. Ideal sharoitda iste’molchilarga aynan shu mahsulot yoki uni ishlab chiqaruvchi korxona (kompaniya) ishqiboziga aylanishi kerak, shundagina uni mahsulotga nisbatan 5 yuqori darajadagi ishonchi, yondashuvi haqida so‘z yuritish mumkin: “bugungi kunda barchaga oz bo‘lsada yoqadigan mahsulotlar uchun bozorlar mavjud emas, faqatgina kimgadir juda yoqadigan mahsulotlar uchun bozorlar bor”. Hozirgi vaqtda zamonaviy marketing ko‘p xarajatli tizimga aylandi, shu tufayli korxonalar bozorni segmentlash masalalariga katta e’tibor qaratishlari lozim. Avvalgi davrlarda marketing asosiy e’tiborni mahsulotga qaratib, marketing strategiyasining maqsadi iloji boricha katta miqdordagi iste’molchilarni jalb etish bo‘lgan bo‘lsa, (ular kim bo‘lishidan qatiy nazar soni ko‘p bo‘lishi kerak) bugungi kunda esa, asosiy faoliyat differensiatsiyalashgan ehtiyojlarni qondirishga jalb etilishi lozim (alohida bozorlar bo‘shlig‘iga yo‘naltirilgan marketing). Iste'molchilar xulq-atvorini o'rganish esa ular qanday qaror qabul qilishini, mahsulot yoki xizmatni qanday tanlashini va undan qanday foydalanishini aniqlashga yordam beradi. Ushbu ikki jarayon marketing strategiyalarini ishlab chiqish va amalga oshirishda asosiy rol o'ynaydi. 3 Bozor segmentatsiyasi – bu bozorni turli xil iste’molchilarning ehtiyojlari va talablari bo’yicha guruhlarga ajratish jarayonidir. Segmentatsiya tamoyillari quyidagilarni o’z ichiga oladi:  Geografik segmentatsiya – mintaqaviy farqlar asosida bozorni ajratish.  Demografik segmentatsiya – yosh, jinsi, daromad darajasi kabi omillarga asoslangan segmentatsiya.  Psixografik segmentatsiya – hayot tarzi, qiziqishlar va qadriyatlar asosida.  Xulq-atvoriy segmentatsiya – mahsulotni xarid qilish sabablari va foydalanish xususiyatlariga ko’ra guruhlash. Segmentatsiya tamoyillari 3 Ergashxodjaeva SH.Dj. Strategik marketing. Darslik. - T.: «Sano-standart», 2019. - 232 bet. 6 Bozor segmentatsiyasini samarali amalga oshirish uchun quyidagi tamoyillarni hisobga olish zarur: 1. Bozorning o'lchanishi (Measurability): Har bir segment aniqlanadigan va o'lchanadigan xususiyatlarga ega bo'lishi kerak. Masalan, yosh guruhlari, daromad darajasi yoki yashash joylari bo'yicha ma'lumotlarni to'plash. 2. Kirish imkoniyati (Accessibility): Segmentlarga marketing strategiyalarini yetkazib berish oson bo'lishi lozim. Masalan, mahalliy brendlarga qiziqish bildirgan mijozlar bilan onlayn platformalar orqali bog'lanish. 3. Hajmi va foydaliligi (Substantiality): Segment yetarlicha katta bo'lishi va foyda keltirish imkoniyatiga ega bo'lishi kerak. Masalan, faqat qishki kiyimlarga qiziqadigan kichik guruhni nishonga olish samarasiz bo'lishi mumkin. 4. Amaliy bo'lishi (Actionability): Segmentlash natijasida ishlab chiqilgan marketing strategiyalari amaliy bo'lishi lozim. Masalan, reklama kampaniyalarini har bir segment ehtiyojlariga moslashtirish. Bozor segmenti – bu korxona (firma) tomonidan taklif etilayotgan tovarlarga yoki marketing chora-tadbirlariga bir hil turdagi reaksiya (ta’sirlanish) bilan xarakterlanadigan iste’molchilar yig‘indisidir. Muvaffaqiyatli segmentatsiya natijasida aniqlanadigan bozor segmentlari quyidagicha bo‘lishi kerak: 1) aniq, ya’ni ehtiyojning va talab tavsifnomasining aniq to‘plamiga ega bo‘lmoq, shuningdek, marketing choratadbirlariga o‘xshash tarzda o‘z munosabatini bildirmoq: 2) ushbu segmentning marketing chora-tadbirlariga bo‘lgan xarajatlarni oqlash uchun, mazkur segment katta hajmda bo‘lishi kerak; 3) samarali marketing faoliyatidan engil foydalanish; 4) son jihatidan o‘lchovli bo‘lishi; 5) uzoq vaqt davomida foydalanilishi kerak. Bozor segmentatsiyasi – deganda bozorni aniq xaridorlar guruhiga bo‘lish tushuniladi. Bozorlar xaridorlar yig‘indisi dan tashkil topadi, xaridorlar esa bir-biridan turli xil parametrlari bilan farq qiladi. Ularning ehtiyojlari, daromadlari, geografik holatlari, xulq-atvorlari, demografik holatlari va psixografik prinsiplari har xil bo‘ladi. Bu keltirilgan ko‘rsatkichlarning har biri bozorni segmentlash asosi sifatida ishlatiladi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida 7 sanoat davri axborot davriga o‘rin bo‘shatib bermoqda. Bu jahonning barcha rivojlangan davlatlarida kuzatilmoqda. Tez o‘zgaruvchan bozor sharoitlari, narxsiz raqobat usullarining rivojlanishi, ishlab chiqarish yuksak darajada chaqqon moslashuvchan, yakka iste’molchiga mo‘ljallangan, hajmi kichik bozor sohalari, bozor segmentlari va ayrim «so‘qmoq»larning ko‘pligi unga xos xususiyatlardir. Ayni paytda ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi shunday darajaga etdiki, bir bozorning oraliq segmentlarida bo‘sh makon juda kam qoladi. Natijada bozor raqobati yanada shiddatli tus oladi. Ammo bu jarayon narx omili negizida emas, balki raqobatning yanada takomillashgan usul va shakllari paydo bo‘lishi natijasida yuz beradi. Marketing konsepsiyasiga yangicha yondoshish - bozorning strategik segmentidan tashkilotlarning potensial mijozlari yig‘indisidan - maqsadli guruhlar deb ataluvchilar bilan uzviy aloqalarga asoslanadi. Bozorni tatqiq qilish orqali iste’molchilarni bir xil guruhga ajratish va strategik segmentlarni aniqlab, mavjud va potensial mijozlar bilan keyingi aloqalarda korxonaning mavjud vositalarni tejaydi va yuqori natijaga erishishga imkoniyat beradi. Ma’lumki, marketing evolyusiyasida ishlab chiqarish, tovar, sotish, ijtimoiyaxloqiy, o‘zaro aloqa konsepsiyalari kabi bosqichlarni kuzatish mumkin. Iste’molchiga yo‘naltirilgan marketing konsepsiyasi – biznesga mo‘ljal olishni amalga oshirishdan iborat. G. Assel marketing konsepsiyasini rivoji ketma-ketligini quyidagicha ifodalagan: 1990 yillarda ishlab chiqarish konsepsiyasi, 1930 yillardan sotish konsepsiyasi, 1950 yillardan iste’mol konsepsiyasi, 1970 yillardan raqobat konsepsiyasi, 1980 yillardan hozirgi kungacha strategik marketing konsepsiyasi evolyusiyasi davom etmoqda. Korxonaning marketing konsepsiyasi - marketing kompleksini ishlab chiqish asosida hayotga tatbiq etiladi. Marketing usullari korxonalarda foyda olishga mo‘ljal shaklida qo‘llaniladi va yaqin vaqtlargacha marketing bu soha deb yuritilar edi. Hozirgi vaqtda marketingni qo‘llanilish sohasi ahamiyatli ravishda kengaydi va uni nodavlat, notijorat tashkilotlari faol ishlatilmoqda. Marketing sohasi bugun tijorat faoliyati bilan chegaralanib qolmay, balki ijtimoiy tashkilotlarda ham marketing tadqiqotlarini o‘tkazib bormoqda. Respublikamizda ijtimoiy sohalarni rivojlantirishda marketingni o‘rni kun sayin ortib bormoqda. 8 Marketing nazariyasi va amaliyoti bozorni o‘rganish vositasi sifatida ko‘plab korxona va tashkilotlarda qo‘llaniladi. Evropa mamlakatlari va AQSH iqtisodiyotida band bo‘lgan jami aholining 25 - 33 foizi marketing faoliyati bilan bog‘liq. Rossiya korxonalarida o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasi shundan dalolat beradiki, oxirgi yillarda ularning 70 foizdan ortig‘i marketolog mutaxassislarga muhtojdir. Marketing faoliyat sohasi sifatida, karera uchun qiziqarli va istiqbolli imkoniyatlarni keng tanlovini taklif etadi. Bular qatoriga sotuv, reklama, o‘rov dizayni, logistika, marketing tadqiqoti, tovar ishlab chiqarish, ulgurji va chakana savdo ixtisosliklari kiradi. Marketing yangiliklari siyosiy, madaniy, ijtimoiy sohalarda muvaffaqiyatli ishlatilishi mumkin. Segmentatsiyaning asosiy turlari. Segmentatsiya turli mezonlarga asoslanadi: 1. Geografik segmentatsiya: Hududiy bo'linish asosida bozorni ajratish. Bu usulda mamlakatlar, shaharlar yoki iqlim sharoitlari kabi omillar hisobga olinadi. Masalan, O'zbekistonning janubiy hududlari uchun yozgi kiyimlarni, shimoliy hududlari uchun qishki kiyimlarni targ'ib qilish. 2. Demografik segmentatsiya: Yoshi, jinsi, oilaviy holati, ta'lim darajasi va daromad darajasi kabi demografik omillar asosida iste'molchilarni guruhlash. Masalan, bolalar uchun mo'ljallangan kiyim-kechak mahsulotlari yoki yoshlarga yo'naltirilgan moda brendlari. 3. Psixografik segmentatsiya: Iste'molchilarning hayot tarzi, qadriyatlari va shaxsiyati asosida guruhlash. Bu segmentatsiya ko'proq qimmatbaho va maxsus mahsulotlarni targ'ib qilishda ishlatiladi. Masalan, ekologik toza kiyim-kechak mahsulotlariga qiziqadigan mijozlar. 4. Xulq-atvoriy segmentatsiya: Mahsulotga bo'lgan munosabat va foydalanish xususiyatlari asosida guruhlash. Masalan, brendga sodiq bo'lgan mijozlar yoki arzon narxni qidiruvchi iste'molchilar. 4 4 Kotler, P. “Marketing Essentials” 9 Segmentatsiya jarayonining bosqichlari 1. Bozorni tahlil qilish: Bozor haqida umumiy ma'lumot to'plash, raqobatchilarni va iste'molchilarning ehtiyojlarini aniqlash. 2. Segment mezonlarini belgilash: Demografik, psixografik, geografik yoki xulq-atvoriy mezonlarni tanlash. 3. Segmentlarni aniqlash va baholash: Har bir segmentning hajmi, daromad keltirish imkoniyati va raqobatchilardan ajralib turish xususiyatlarini o'rganish. 4. Maqsadli segmentlarni tanlash: Eng yuqori samaradorlik va foyda keltirishi mumkin bo'lgan segmentlarni aniqlash. 5. Marketing strategiyasini ishlab chiqish: Har bir segmentga mos keladigan mahsulot, narx, reklama va tarqatish strategiyalarini rejalashtirish. 1.2. Xaridorlar xulq-atvori modeli, uning xususiyatlari va unga ta’sir etuvchi omillar. Iste’molchilar har kuni turli xil iste’mol qilishlari uchun o’z qarorlarini qabul qilishga to’g’ri keladi va eng so’nggi iste’mol qarorini anglab yetish marketologlarning eng asosiy maqsadi hisoblanadi. Ko’p yirik kompaniyalar iste’molchilarni nima sotib olishi, qayerda sotib olishi, qachon sotib olishi, qanday miqdorda va nima uchun sotib olishlarini o’rganish maqsadida batafsil marketing tadqiqotlarini olib borishadi. Zero, iste’molchi qarorini anglab yetish unchalik ham oson ish emas, ba’zan iste’molchilarning o’zlari ham qarorlariga aynan nima ta’sir qilishini o’zlari ham tushuntirib bera olishmaydi. Marketing omillari uchta omildan iborat: tovar, narx va joy. Boshqalari esa o’z ichiga iqtisodiy, texnikaviy va ijtimoiy omillarni oladi.Bularning barchasi uning qora qutisiga kirib, xaridor munosabatini shakllantiradi. Marketologlar muammosi ushbu omillarni ikki qismdan iborat (xaridor xususiyatlari, xaridor qaror qabul qilish jaroyoni)ni qora qutisida qanday qilib munosabatga aylanishini tushunib yetishidir. Xaridor 10 xususiyatlari uning yuqorida ta’kidlab o’tilgan omillarga bo’lgan munosabatiga hamda uning qaror qabul qilishi esa uning xulqiga ta’sir qiladi. Biz birinchi bo’lib xaridor xulqiga ta’sir qilganligi sababli turli xil omillarga yaqindan nazar tashlab, keyinchalik qaroq qabul qilish jaroyiniga o’taylik. Iste’molchi xarid jarayoniga asosan milliy, shaxsiy, ijtimoiy va ruxiy omillar ta’sir qiladi. Ko’p hollarda marketologlar bu omillarga ta’sir eta olmaydilar,lekin ularni hisobga olish juda ham muhim. Milliy omillar iste’molchi xulqiga jiddiy va sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Marketologlar xaridorlarning milliy va submilliy omillarini yaxshi anglab yetishlari lozim. ( I.B 1.2 – 1 – rasm ) Iste’molchi xulqiga ta’sir etuvchi omillar. Inson hohishi va xulqiga ta’sir etuvchi bosh omil bu millatdir. Inson xulq- atvori keng miqyosda o’rganilgan. Jamiyatda o’sgan bola, eng oddiy qadr- qiymatlarini, hohish, xulq-atvorlarini, oilasi va ijtimoiy institulatlardan o’rganadi. Qo’shma Shtatlarda katta bo’lgan bola atrof-muhitdan: yutuq va muvaffaqiyat, shaxsiyat, ozodlik, mehnatkashlik, samaradorlik kabi tushunchalarni odatiy holda anglaydi. Har bir jamiyat xarid xulqiga ta’sir etuvchi, o’lkadan-o’lkaga, 11 mamlakatdan-mamlakatga farqlanuvhi millatga ega. Marketologlar doimo milliy o’zgarishlarni ilg’ashga intilishadi, jumladan xalqlar orasida sog’liqni asrash, sog’lom turmush tarziga e’tibor kuchaygani sababli, jismoniy mashq jixozlari, kiyimlari, organik ovqatlarni ishlab chiqarish ancha kuchaydi. Har bir millat o’z ichiga dini, irqi, an’analari bilan farq qiluvchi guruhlar yoki boshqacha qilib aytganda submillatlardan tashkil topadi. Ko’pgina submillatlar bozorning ajralmas qismiga aylangan bo’lib, marketologlar o’z mahsulotlarini va marketing siyosatlarini aynan shu guruhlarga moslashtiradi. Shunday submillatlarga umumiy amerikan millatini tashkil etuvchi, Ispan- Amerikan, Afro-Amerikan, OsiyoAmerikan guruhlarini kiritishimiz mumkin. Ispan-Amerikan iste’molchilar. Bu guruh katta hamda tez rivojlanayotgan bozorni tashkil etadi. Mamlakatdagi 50 milliondan ko’p bo’lgan aholini o’z ichiga oluvchi bu guruh, 2015 yilga kelib 1.5 trillion AQSh dollariga teng xarid quvvatiga ega bo’lgan bo’lib, bu umumiy xarid quvvatining 11 foizini tashkil etadi. Ispan- Amerikanlar boshqalar bilan bir qancha umumiy xususiyatlarga ega bo’lsa ham, ularda katta tafovutlar ham mavjud. Ular boshqalarga qaraganda ko’proq oilaparvar bo’lib, xarid jarayonida ham oila a’zolarining fikri katta ta’sir kuchiga ega. Katta yoshdagi Ispan millatiga mansub a’zolar aynan ularga nisbatan qiziqishini ko’rsatgan brendlarga o’z sodiqligini ko’rsatishgan. Ispan millatiga mansub yosh avlod uchun esa, ko’proq brend va mahsulot narxi muhimroqdir. Ispan bozorining o’zida ham yoshi, millati, daromadi darajasi bilan farq qiluvchi kichik segmentlar mavjud bo’lib, ayrim korxonalarning mahsuloti Meksikan, Kosta Rikan, Argentina, Kubin kabi ayni bir millatga nisbatan boshqa bir ispan millat vakillariga ko’proq mos kelishi mumkin. Ohirgi yillarda mamlakatdagi ko’p korxonalar o’z mahsulotlarini, marketing siyosatlarini oldingiga qaraganda ko’proq Afro-Amerikan guruh vakillariga e’tiborlarini qaratishoqda. Misol uchun, Procter & Gamble Afro-Amerikan millat vakillari uchun mo’ljallangan rek-lama ishlab chiqarishda uzoq tajribaga ega. P&G shuningdek, aynan qora tanli iste’molchilar uchun maxsulot taklif qiladi, “Mening rangim chiroyli” harakatiga katta ko’mak 12 ko’rsatadi. P&G ostida aynan qora tanlilar tomonidan tashkil etilgan “Mening rangim chiroyli” hara-kati, qora tanli ayollar o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishga ko’maklashuvchi harakat hisoblanadi. P&G ning aniqlashicha, qora tanli ayollar boshqalarga nisbatan uch marta ko’proq pardoz-andoz uchun xarid qilishsada, baribir o’zlarini boshqalardan hunik deb bilishadi. Pantene, Crest, Cover Girl Queen Collection, Olay Definity kabi kompaniyalar tomonidan qo’llab quvvatlangan ushbu harakat, qora tanli ayollarning o’ziga bo’lgan ishonchini orttirishni o’ziga asosiy maqsad qilib olishgan. Osiyo-Amerikan iste’molchilar. 16 millionni tashkil etuvchi, 2015 yilga kelib, yillik xarid quvvati 775 milliard dollarga yetgan guruh vakillari hisoblanadi. Osiyoliklar eng shiddatli rivojlanish bo’yicha Ispan-Amerikanlardan keyingi o’rinda turgan bozor segmenti hisoblanishadi. Shuningdek, ular Ispan-Amerikanlarga o’xshab turli guruhlardan tashkil topgan. Xitoyliklar eng katta qismni tashkil etsada, ulardan keyin Filippinlar, Hindlar, Vietnamlar, Koreyaliklar va Yaponlar guruxituradi. Faqatgina turli xilshevada gapiruvchi Ispanlardan farqli o’laroq, bu guruh vakillari tili bir birinikidan keskin farq qiladi. Osiyolik iste’molchilar ko’p xarid qilishadi va boshqa millat vakillaridan farqli o’laroq, bitta brendga va bitta mahsulotga juda sodiq bo’lishadi. Shu sababdan, ko’p korxonalar shu guruh vakillariga o’z e’tiborlarini qaratmoqdalar. Misol uchun, Subaru kompaniyasining asosiy xaridorlari Osiyoliklar, aniqroq qilib aytganda Amerika Xitoyliklari bo’lganliklari sababli, korxona aynan shu guruhga bor e’tiborini qaratgan. Deyarli barcha millat ijtimoiy tabaqalardan tashkil topgan. Ijtimoiy tabaqa faqatgina daromad orqali shakllanmay, balki kasbi, ta’lim darajasi, boyligi kabi omillar jamlanmasidir. Ayrim jamiyatlarda, insonlar o’z tabaqasiga qat’iy biriktirilgan bo’lib, o’z tabaqasini o’zgartira olmaydi. Zero AQShda tabaqa qat’iy biriktirilmagan bo’lib, insonlar ijtimoiy tabaqada yuqorilashi, yoki tushib ketishi mumkin. Olimlar 7 ta AQSh ijtimoiy tabaqasini aniqlashgan. Marketologlarning ijtimoiy tabaqaga bo’lgan qiziqishining sababi shundaki, bir ijtimoiy tabaqada bo’lgan insonlar umumiy va o’xshash ehtiyojlarga ega. Jumladan, turli ijtimoiy tabaqa vakillari kiyim-kechak, uy jihozlari, sayohat, moliyaviy xizmatlar va avtomobil kabi 13 mahsulot va xizmatlarning turlari, brendlariga bo’lgan qarashlari farq qiladi. Deyarli barcha millat ijtimoiy tabaqalardan tashkil topgan. Ijtimoiy tabaqa faqatgina daromadi orqali shakllanmay, balki kasbi, ta’lim darajasi, boyligi kabi omillar jamlanmasidir. Ayrim jamiyatlarda, insonlar o’z tabaqasiga qat’iy biriktirilgan bo’lib, o’z tabaqasini o’zgartira olmaydi. Zero AQShda tabaqa qat’iy biriktirilmagan bo’lib, insonlar ijtimoiy tabaqada yuqorilashi, yoki tushib ketishi mumkin. Olimlar 7 ta AQSh ijtimoiy tabaqasini aniqlashgan. Marketologlarning ijtimoiy tabaqaga bo’lgan qiziqishlarining sababi shundaki, bir ijtimoiy tabaqada bo’lgan insonlar umumiy va o’xshash ehtiyojlarga ega. Jumladan, turli ijtimoiy tabaqa vakillari kiyim-kechak, uy jihozlari, sayohat, moliyaviy xizmatlar va avtomobil kabi mahsulot va xizmatlarning turlari, brendlariga bo’lgan qarashlari bilan farq qiladi. Iste’molchi xulqiga guruhlar, ijtimoiy tarmoqlar, oila, ijtimoiy o’rin, martaba kabi omillar ham ta’sir o’tkazadi. Inson xulqiga ko’pgina kichik guruhlar ta’sir etadi. O’ziga tegishli bo’lgan inson qaroriga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir o’tkazuvchi guruhlar a’zolik guruhlari deb ataladi. Bundan farqli o’laroq, iqtibos guruhlari inson munosabati va xulqiga to’g’ridan-to’g’ri yoki boshqa yo’llar orqali ta’sir o’tkazuvchi guruhlar hisoblanadi. Hohish guruhlari o’ziga a’zo bo’lmagan insonlar istagi, xulqi va hohishiga ta’sir o’tkazuvchi guruh hisoblanadi. Hohish guruhiga misol qilib, insonlar istagi, hohishi tegishli bo’lgan guruh, yosh basketbol ishqibozi, basketbol yulduzi Lebron Jamesdek bo’lishga va Milliy basketbol assotsiatsiyasida o’ynashni orzu qiladi. So’z ta’siri va Ovoz marketingi: So’z ta’siri iste’molchi xulqiga ulkan ta’sir o’tkazadi. Do’stlar, qarindoshlar, tanishlardan olingan ma’lumot, reklama kabi tijorat manbalaridan ishonchliroq hisoblanadi. Ko’p hollarda so’z ta’siri o’z-o’zidan sodir bo’ladi: Iste’molchilar o’zlari xush ko’rgan brend haqida gaplashib o’tirishadi. Guruhlarga kuchli ta’sir o’tkazishni ko’zlagan marketologlar, o’z e’tiborlarini boshqalardan bilimi, qobiliyati, shaxsiyati bilan ajralib turuvchi fikr yetakchilariga qaratishlari darkor. Ba’zi mutaxasislar ularni ta’sir o’tkazuvchilar yoki yetakchi qabul qiluvchilar deb atashadi. Ushbu insonlar nutq so’zlasa, iste’molchilar eshitadi, ishonadi. Ovoz marketingi kompaniya mahsuloti haqida xabar tarqatuvchi “kompaniya elchilari”ni 14 aniqlash va hattoki o’zlari shakllantirishlarizarur bo’ladi. Ko’p korxonalar, kunlik iste’molchilarni brend targ’ibotchilariga aylantirishmoqda. Misol uchun, ShoeDazzle kompaniyasida jarangli ismlar tanqisligi mavjud emas, kompaniya stilisti, boshqaruvchisidantortib tele yulduz Kim Kardashiangacha barchasi taniqli insonlardir. Zero, ular, kompaniya uchun eng yaxshi kompaniya yuzi sifatida, oddiy qiz bola bo’la olishini o’z tajribasida o’rganishdi. Onlayn ijtimoiy tarmoqlar. So’nggi yillarda, onlayn ijtimoiy tarmoqlar ko’rinishidagi ijtimoiy muloqotning yangi turi sahnaga chiqdi. Onlayn ijtimoiy tarmoqlari, insonlar o’z ma’lumoti va fikrini ulashuvchi onlayn jamiyatlari hisoblanadi. Ijtimoiy tarmqolar bloglar (Gizmodo, Zinhabits), xatlar chun (Craiglist) kabilardan tortib, veb saytlar (Facebook, Twitter, Foursquare), virtual hayot (Second world)larni o’z ichiga oladi. Marketologlar shu iste’molchilar bilan yaqinroq munosabat o’rnatish, mahsulotni targ’ibotqilish maqsadida “veb dunyosi”ni o’zlariga bo’ysundirishmoqchi. Bir tomonlama ma’lumot yuborish o’rniga, ijtimoiy tarmoqlarda iste’molchilar bilan yaqin aloqada bo’lish, suhbatlarida qatnashish, ancha samaraliroq deb hisoblashmqodalar. Misol uchun, “Red Bull”ning Facebookdagi a’zolari 8.4 milliondan ortiq. Twitter va Facebookda yuqori maktab o’quvchilari, talabalar bilan muloqotda bo’lishning eng yaxshi yo’li hisoblanadi. JetBlue o’z xaridorlari bilan, Twitterda muloqotda bo’ladi. Zero, marketologlar ijtimoiy tarmoqlarda ehtiyotkorlikni unutmasliklari darkor. Ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchilar tomonidan boshqariladi, shu sababdan marketing harakatlari salbiy oqibatlarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Xaridor qaroriga uning yoshi, kasbi, iqtisodiy holati, yashash tarzi, shaxsiyati, o’zini anglashi kabi shaxsiy faktorlar ta’sir qiladi. Shubhasiz, inson hayoti davomida xarid qiladigan tovar va xizmatlar turlari vaqt o’tishi bilan o’zgarib boradi. Ovqat, kiyim-kechak, jihozlar tanlashdagi didi hayoti davomida shakllanadi. Hayot bosqichi ham xarid xulqiga ta’sir etishi mumkin. Hayot bosqichidagi o’zgarishlar-demografiya,hayot o’zgatiruvchi voqea-hodisalar bo’mish: oila qurish, ajrashish, bola ko’rish, uy sotib olish, farzandlarining maktabni bitirishi, shaxsiy daromadidagi o’zgarishlar, bir uydan boshqa uyga ko’chishi va nafaqaga chiqishi kabilar natijasidir. 15 Marketologlar ko’pincha o’zlariga kerak bo’lgan hayot bosqichini tanlashadi va shu bosqichga to’g’ri keluvchi mahsulotlar ishlab chiqarishga moslashadi. Xaridorlar xulq-atvori modeli iste’molchilarning qaror qabul qilish jarayonini tushunish uchun xizmat qiladi. Ushbu model quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: 1. Muammo aniqlash – iste’molchi ehtiyojini his etadi. 2. Ma’lumot izlash – iste’molchi muammoni hal qilish uchun imkoniyatlarni o’rganadi. 3. Variantlarni baholash – turli xil mahsulotlarni taqqoslaydi. 4. Xarid qarori – iste’molchi tanlov qiladi va mahsulotni xarid qiladi. 5. Xariddan keyingi xatti-harakatlar – iste’molchi mahsulotdan qoniqadi yoki qoniqmaydi. Xaridorlar xulq-atvoriga quyidagi omillar ta’sir qiladi:  Shaxsiy omillar – yosh, jins, daromad, ta’lim.  Madaniy omillar – urf-odatlar, an’analar.  Ijtimoiy omillar – do’stlar, oila, ijtimoiy mavqe.  Psixologik omillar – motivatsiya, qiziqishlar, fikr-mulohazalar. Xaridorlar xulq-atvori modeli tushunchasi. Xaridorlar xulq-atvori modeli iste'molchilarning mahsulot yoki xizmatni tanlash, sotib olish va undan foydalanish jarayonidagi harakatlarini tahlil qilish uchun ishlatiladigan konseptual ramkadir. Ushbu model iste'molchilar qanday qarorlar qabul qilishini tushunish va ularga mos marketing strategiyalarini ishlab chiqish uchun muhimdir. Xaridorlar xulq-atvori quyidagi asosiy jihatlardan tashkil topadi: 16 1. Stimullar (tashqi omillar): Marketing (mahsulot, narx, reklama) va boshqa tashqi (ijtimoiy, iqtisodiy) omillar xaridor xulq-atvorini shakllantiradi. 2. Iste'molchi qutisi (qora quti): Xaridorning ichki qaror qabul qilish jarayoni, bu uning ehtiyojlari, motivatsiyasi va qadriyatlariga asoslanadi. 3. Javob (natija): Xaridorning mahsulotni sotib olish yoki sotib olmaslik qarori. Xaridorlar xulq-atvorining xususiyatlari. 1. Dinamiklik: Xaridorlarning ehtiyojlari va xatti-harakatlari o'zgaruvchan bo'lib, bu o'zgarishlar yangi mahsulotlar, texnologiyalar yoki ijtimoiy tendensiyalar ta'sirida sodir bo'ladi. 2. Murakkablik: Xaridorlar xulq-atvori ko'plab omillar (madaniy, shaxsiy, ijtimoiy) ta'siri ostida shakllanadi, bu esa ularni prognoz qilishni qiyinlashtiradi. 3. Individuallik: Har bir xaridorning qaror qabul qilish jarayoni unikaldir. Ularning shaxsiy ehtiyojlari, tajribalari va qiziqishlari ularning xulq- atvorini belgilaydi. 4. Ratsionallik va emotsionallik: Xaridorlar qaror qabul qilishda mantiqiy (narx, sifat) va hissiy (brend imidji, estetik) jihatlarni hisobga oladi. 5 Xaridorlar xulq-atvoriga ta’sir etuvchi omillar. Xaridorlarning xulq-atvoriga ta’sir qiluvchi omillarni to‘rt asosiy guruhga ajratish mumkin: 1. Madaniy omillar: o Madaniyat: Har bir jamiyatda o‘ziga xos qadriyatlar va an’analar xaridorlarning xulq-atvoriga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, O‘zbekistonda an’anaviy kiyimlarga qiziqish yuqori. 5 Ergashxodjaeva Sh.Dj., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing asoslari. Darslik -T.: «IQTISODIYOT», 2019. - 305 bet 17 o Submadaniyat: Ma’lum geografik hududlar yoki etnik guruhlar doirasidagi xatti-harakatlar. o Ijtimoiy sinf: Daromad darajasi, ta’lim va ijtimoiy maqom xaridorlarning tanlovlarini shakllantiradi. 2. Ijtimoiy omillar: o Oilaviy ta’sir: Xarid qilish qarorlarida oila a’zolarining fikri katta ahamiyatga ega. Masalan, bolalar uchun kiyim-kechak sotib olishda ota-onaning qarorlari muhim. o Do‘stlar va jamoalar: Ijtimoiy guruhlar brend tanlovida sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. o Rol va maqom: Xaridorning jamiyatdagi o‘rni uning mahsulot tanlovida aks etadi. Masalan, yuqori ijtimoiy maqomga ega shaxslar xalqaro brendlarni afzal ko‘rishi mumkin. 3. Shaxsiy omillar: o Yosh va hayot bosqichlari: Turli yoshdagi iste’molchilarning ehtiyojlari va afzalliklari farqlanadi. o Kasbiy faoliyat: Xaridorning ish faoliyati uning ehtiyojlarini belgilaydi. Masalan, ofis xodimlari rasmiy kiyimlarni afzal ko'radi. o Moliya holati: Daromad darajasi mahsulot tanlashga bevosita ta’sir qiladi. o Shaxsiy xususiyatlar: Xaridorning xarakteri, hayot tarzi va qadriyatlari mahsulot tanlashda muhimdir. 4. Psixologik omillar: o Motivatsiya: Xaridorning ehtiyojlarini qondirishga intilishi. Masalan, sovuq havoda issiq kiyim sotib olish ehtiyoji. o Idrok: Xaridor mahsulotni qanday qabul qilishi va baholashi. o O'rganish: Avvalgi tajribalar kelajakdagi qarorlarni shakllantiradi. Masalan, sifatli xizmat ko'rsatgan brendga sodiqlik. o Munozara: Xaridorning mahsulotga nisbatan fikr va his-tuyg‘ulari. 18 Xaridorlar xulq-atvori modellari Marketingda xaridor xulq-atvorini tahlil qilish uchun bir nechta nazariy modellardan foydalaniladi: 1. Stimulus-javob modeli: Xaridor tashqi stimullarga (masalan, reklama) javob beradi va mahsulot sotib olish yoki sotib olmaslik qarorini qabul qiladi. 2. Howard-Sheth modeli: Xaridor xulq-atvori uch bosqichga bo'linadi: kirish (stimullarni olish), qabul qilish (tahlil qilish va qaror qabul qilish), chiqish (javob). 3. Nicosia modeli: Ushbu model xaridor va kompaniya o'rtasidagi o'zaro ta'sirni tahlil qiladi. Xaridor mahsulot haqidagi ma'lumotlarni qabul qilib, unga nisbatan qaror qabul qiladi. 4. Black Box modeli: Xaridorning ichki qaror qabul qilish jarayoni "qora quti" sifatida tasvirlanadi. Tashqi stimullar ushbu qutiga ta'sir qiladi va natijada xaridor javob beradi. 19 II-BOB. Tayyor kiyim-kechak mahsulotlari bozori tahlili. 2.1. Xalqaro brendlar va ularning xalqaro bozorlardagi o’rni. Xalqaro brendlar global bozorning asosiy o’yinchilari hisoblanadi. Ular yuqori sifat, innovatsion dizayn va keng marketing kampaniyalari orqali iste’molchilarning e’tiborini tortadi. Misol uchun, Zara, H&M, va Nike kabi brendlar turli geografik hududlarda faoliyat yuritadi. Ularning muvaffaqiyati brend imidji, yetkazib berish zanjiri va mijozlarga xizmat ko’rsatish sifatiga asoslangan. Xalqaro brend tushunchasi va uning mohiyati Xalqaro brendlar – bu o‘z mahsulotlari yoki xizmatlarini bir nechta mamlakatlarda muvaffaqiyatli taklif qilayotgan kompaniyalar. Ular global darajada tan olingan bo‘lib, mijozlarga sifati, dizayni yoki imidji bilan o‘ziga xos qiymat taqdim etadi. Xalqaro brendlarning asosiy afzalligi – ularning keng ko‘lamda iste’molchilarni jalb qilish qobiliyatidir. Xalqaro brendlarning bozordagi o‘rni Xalqaro brendlar global kiyim-kechak bozorida yetakchi rol o‘ynaydi. Ushbu brendlar iste’molchilarning o‘zgaruvchan talablariga moslashgan holda mahsulotlarni ishlab chiqadi va innovatsiyalarni joriy qiladi. Xalqaro brendlarning bozordagi o‘rnini belgilovchi asosiy omillar:  Brend tan olinganligi: Brendning logotipi, dizayni va umumiy imidji global miqyosda taniqli bo‘lishi kerak.  Ishonch va sifat: Xalqaro brendlar mijozlar ishonchini qozonish uchun yuqori sifatni saqlab qoladi. 20  Innovatsiya: Har bir mavsumda yangi kolleksiyalarni taqdim etish orqali mijozlarni jalb qilish.  Marketing strategiyasi: Xalqaro reklama kampaniyalari va ijtimoiy media orqali iste’molchilarga ta’sir ko‘rsatish. Mashhur xalqaro brendlar va ularning muvaffaqiyat sabablari 1. Nike (AQSh): o O‘ziga xosligi: Nike sport kiyimlari va poyabzallari bilan dunyo bo‘ylab taniqli bo‘lib, texnologik innovatsiyalar va kreativ dizayn orqali yetakchilikni saqlab kelmoqda. o Marketing strategiyasi: Brend mashhur sportchilar bilan hamkorlik qilib, iste’molchilar uchun ishonchli va ilhomlantiruvchi imidjni shakllantiradi. o Bozordagi o‘rni: Nike dunyoning barcha qit’alarida faoliyat yuritib, sport kiyimlari bozorida asosiy ulushga ega. 2. Zara (Ispaniya): o Tez moda (fast fashion): Zara iste’molchilarga yangi tendensiyalar asosida kiyim-kechaklarni tez yetkazib berib, raqobatchilardan ustunlikka ega bo‘lmoqda. o Innovatsiya: Mahsulotlarni dizaynlash va ishlab chiqarish jarayonlarini qisqartirish orqali mijozlarga tez yetkazib berish. o Bozordagi o‘rni: Zara global kiyim-kechak tarmog‘ining yetakchi vakili bo‘lib, uning mahsulotlari 96 dan ortiq mamlakatda sotiladi. 3. H&M (Shvetsiya): o Hamyonbop narxlar: H&M zamonaviy kiyimlarni arzon narxlarda taklif qiladi, bu esa uni ommabop qiladi. o Barqaror rivojlanish: Kompaniya ekologik toza mahsulotlarni taqdim etishga intiladi. o Bozordagi o‘rni: H&M dunyo bo‘ylab minglab do‘konlarga ega bo‘lib, yosh avlodning eng sevimli brendlaridan biri hisoblanadi. 4. Louis Vuitton (Fransiya): 21 o Luks brend: Louis Vuitton premium mahsulotlar, xususan, charm sumkalar va aksessuarlar bilan mashhur. o Eksklyuzivlik: Mahsulotlarning yuqori narxi va cheklangan miqdordagi chiqarilishi uni eksklyuziv qiladi. o Bozordagi o‘rni: Louis Vuitton dunyo bo‘ylab yuqori daromadli mijozlar uchun mo‘ljallangan mahsulotlarni taklif etadi. 5. Uniqlo (Yaponiya): o Minimalizm va funksionallik: Uniqlo brendi oddiy, lekin yuqori sifatli kiyim-kechak mahsulotlari bilan mashhur. o Innovatsion materiallar: Brendning texnologik matolari mijozlar ehtiyojlariga moslashtirilgan. o Bozordagi o‘rni: Uniqlo Osiyo va Yevropada muvaffaqiyatli faoliyat olib boradi, shuningdek, Shimoliy Amerika bozorida ham o‘z ulushini oshirib bormoqda. Xalqaro brendlarning muvaffaqiyat omillari. 1. Mahalliy bozorni tushunish: Xalqaro brendlar har bir mamlakat iste’molchilarining madaniyati va ehtiyojlarini tahlil qiladi. 2. Barqaror rivojlanish strategiyalari: Ekologik toza mahsulotlar va barqaror ishlab chiqarish texnologiyalari orqali iste’molchilarning ishonchini qozonish. 3. Texnologiyalarni joriy qilish: Mahsulotlarning qulayligi va funksionalligini oshirish uchun yangi texnologiyalardan foydalanish. 4. Ijtimoiy mas’uliyat: Xalqaro brendlar ijtimoiy masalalarda faollik ko‘rsatib, iste’molchilar bilan kuchli aloqalar o‘rnatadi. Xalqaro brendlarning O‘zbekiston bozoridagi o‘rni O‘zbekistonda xalqaro brendlarning ta’siri tobora kuchayib bormoqda. Xalqaro brendlarning kirib kelishi iste’molchilarga: 22  Kengroq tanlov imkoniyati,  Sifatli va zamonaviy mahsulotlar,  Iste’mol madaniyatining rivojlanishi kabi afzalliklarni taqdim etmoqda. Ayniqsa, Toshkent va yirik shaharlarda Zara, Nike, H&M kabi brendlar do‘konlari faoliyat yuritmoqda. 2.2. Mahalliy brendlar va ularning iste’molchilari tahlili. Mahalliy brendlar iste’molchilarning milliy urf-odatlari va qadriyatlariga moslashgan mahsulotlarni taklif etadi. Ular ko’pincha past narx va mintaqaviy talabga mos dizayn orqali raqobatbardoshlikka erishadi. Mahalliy brendlarni tahlil qilishda quyidagilarga e’tibor qaratish muhim:  Mahsulotning sifati va narxi.  Marketing strategiyalari.  Mijozlarning sodiqligi. Mahalliy brend tushunchasi va uning ahamiyati. Mahalliy brendlar – bu O‘zbekistonda ishlab chiqariladigan va asosan ichki bozorda yoki cheklangan miqdorda eksport qilinadigan mahsulotlardir. Ushbu brendlar milliy qadriyatlarni aks ettirish va mahalliy iste’molchilarning talablariga moslashish orqali o‘zining noyob imidjini shakllantiradi. Mahalliy brendlar O‘zbekiston bozorida quyidagi afzalliklarga ega: 1. Narxning raqobatbardoshligi: Mahalliy brendlar odatda xalqaro brendlarga qaraganda arzonroq. 2. Milliy xususiyatlar: Dizayn va mahsulotda o‘zbek madaniyatini aks ettirishi. 3. Ichki bozorni to‘ldirish: Iste’molchilarni sifatli va arzon mahsulotlar bilan ta’minlash. 23 Har qanday biznes faoliyat kichik ishlab chiqarish jarayonidan boshlanishi tajribada ko‘p sinalgan. Misol uchun bundan 9 yil avval tashkil etilgan Buxoro viloyati Shofirkon tumanidagi "Shofirkon Ekvatorial Teks" MChJ ham faoliyatini mahalliy aholi uchun kiyim-kechak ishlab chiqarishdan boshlagan edi. Bugunga kelib 210 nafar mutaxassislardan iborat korxona Respublikamiz aholisi uchun xorijdan keltirilgan sifatli gazlamalardan tikilgan kiyim-kechaklar yetkazib berishda faol. O‘tgan yilning 1-choragidan boshlab tashkilot Milliy bank krediti evaziga o‘z faoliyatini kengaytirdi va ichki bozorni 360 000 dona tayyor kiyim-kechak bilan ta'minlab, yiliga 14760,0 mln. so‘mlik daromadga erishdi. Ta'kidlash joizki, kreditlar asosan, ishlab chiqarish hajmini oshirishga va asbob uskunalar xarid qilishga yo‘naltirilib, mazkur korxona ham bank mablag‘ini “Juki” tikuv mashinalari xarid qilishga sarflagan. Umumiy qiymati 5000,0 mln. so‘mni tashkil etuvchi loyiha kelgusida qo‘shni davlatlar va xorij bozori uchun sifatli mahsulot yetkazishni rejalashtirgan. Bu kabi yirik biznes loyihalar «Faol tadbirkorlik innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili» doirasida ham keng ko‘lamda amalga oshirilib, bank va tadbirkorlarning o‘zaro hamkorligi natijasi turmushimizning har tomonlama farovonligiga erishish yo‘lida xizmat qilishi shubhasiz. O‘zbekiston 9 oyda 336 mln dollardan ortiq tayyor kiyim-kechak eksport qildi. O‘zbekiston 2020-yil 1-sentabr holatiga ko‘ra qiymati 336,7 million dollarga teng tayyor kiyim-kechak mahsulotlarini eksport qildi. Davlat statistika qo‘mitasi matbuot xizmati rahbari Usmon Abdurasulovning ma’lum qilishicha , bu yil 32 ta davlatga tayyor kiyim-kechak mahsulotlarini eksport qilgan O‘zbekiston 2019- yilning 8 oyiga nisbatan eksport hajmini 89,1 million dollarga oshirgan. O‘tgan sakkiz oy mobaynida eksport qilingan tayyor kiyim-kechak mahsulotlarining eng 24 katta ulushi Rossiya (178,3 million), Qirg‘iziston (120,9 million) va 12,3 million dollar bilan Qozog‘iston hissasiga to‘g‘ri kelgan. Qayd etilishicha, eksport qilingan tayyor kiyim-kechak mahsulotining eng ko‘p ulushi Andijon (90,2), Toshkent (70,5), Namangan viloyatlari (49,8) va 39,7 million dollar bilan Toshkent shahri hissasiga to‘g‘ri kelgan. «Uztekstilprom» uyushmasining «Gazeta.uz»ga taqdim etgan statistikasiga ko‘ra, 2020 yilda O‘zbekiston 1,86 mlrd dollarlik to‘qimachilik mahsulotlarini eksport qildi, bu 2019 yilga nisbatan 21,2 foizga ko‘proqdir. Bu ko‘rsatkich o‘tgan yilgi eksport umumiy hajmining 12,3 foizini (15,1 mlrd dollar) tashkil etadi, yoki oltin eksportini hisobga olmaganda (9,3 mlrd dollar) 20 foizni tashkil etadi. To‘qimachilik mahsulotlari eksporti tarkibida asosiy ulushni ip o‘ramlari (50,7%), shuningdek tayyor trikotaj va tikuvchilik mahsulotlari (36,3%) egalladi. Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, 2020 yilda O‘zbekiston eksport geografiyasi dunyoning 70 mamlakatini o‘z ichiga olgan bo‘lib, ushbu mamlakatlarga 498 dan ortiq turdagi to‘qimachilik mahsulotlari sotilgan. To‘qimachilik mahsulotlari eksportining eng katta ulushi Rossiya (655,5 mln dollar, 35,6%), Xitoy (403,4 mln dollar, 21,6%) va Qirg‘iziston (284,4 mln dollar, 15,2%) hissasiga to‘g‘ri keldi. Shu bilan birga, so‘nggi o‘rindagi mamlakatga eksport hajmi qiymat jihatidan o‘tgan yilgigiga nisbatan 3 barobarga oshdi. 6 ( II.B 2.2 – 1 – rasm) To‘qimachilik mahsulotlari eksporti № Mamlakat 2021 yil 2023 yil ming dollar sol. og‘irligi, % ming dollar sol. og‘irligi, % o‘sish, % 6 https://kun.uz/news/2021/02/15/tayyor-kiyim-kechaklar-eksporti-30-foizga-oshdi-statqom 25 Jami: 1 541 140,5 100% 1 868 415,4 100% 121,2% 1 Rossiya 596 371,4 38.7% 665 488,5 35.6% 111.6% 2 Xitoy 389 922,8 25.3% 403 441,4 21.6% 103.5% 3 Qirg‘iziston 89 837,3 5.8% 284 451,8 15.2% 316.6% 4 Ukraina 29 229,1 1.9% 34 251,2 1.8% 117.2% 5 Yevropa mamlakatlari 247 612,5 16.1% 287 870,3 15.4% 116.3% 5 Turkiya 192 642 12.5% 212 212,8 11.4% 110.2% 6 Polsha 24 505 1.6% 43 437 2.3% 177.3% 7 Germaniya 7 098,7 0.5% 6 934,4 0.4% 97.7% 8 Italiya 11 133,3 0.7% 10 193,7 0.5% 91.6% 9 Chexiya 2 476,1 0.2% 2 285,3 0.1% 92.3% 10 Litva 1 654,2 0.1% 2 825,2 0.2% 170.8% 11 Portugaliya 1 681,2 0.1% 2 650,4 0.1% 157.6% 12 Belgiya 2 257 0.1% 2 285,8 0.1% 101.3% 13 Bosniya va Gersegovina 0 0.0% 1 019,7 0.1% 14 Latviya 1 614,6 0.1% 1 319,9 0.1% 81.8% 15 Makedoniya 0 0.0% 407,8 0.0% 16 Rumыniya 488,7 0.0% 390,1 0.0% 79.8% 17 Ispaniya 176,3 0.0% 349,4 0.0% 198.2% 18 Bolgariya 78,8 0.0% 533,6 0.0% 676.9% 19 Buyuk Britaniya 368,5 0.0% 203,2 0.0% 55.1% 20 Slovakiya 62,8 0.0% 127,6 0.0% 203.2% 26 21 Estoniya 200,6 0.0% 193,3 0.0% 96.3% 22 Serbiya 444,5 0.0% 108,8 0.0% 24.5% 23 Vengriya 0 0.0% 102,5 0.0% 24 Gretsiya 19,6 0.0% 54,9 0.0% 279.7% 25 Sloveniya 37,9 0.0% 39,4 0.0% 103.7% 26 Shveysariya 199,6 0.0% 18,6 0.0% 9.3% 27 Fransiya 250 0% 120,2 0.0% 48.1% 28 Chernogoriya 0 0% 9,4 0.0% 29 Avstriya 1,2 0% 41,1 0% 3309.3% 30 Lyuksemburg 0 0% 6,2 0% 31 Niderlandiya 221,8 0% 0 0% 0% 7 MDH davlatlari 87 743,8 5.7% 96 600,6 5.2% 110.1% 32 Qozog‘iston 38 474,5 2.5% 42 716,8 2.3% 111.0% 33 Belarus 23 329 1.5% 17 414,5 0.9% 74.6% 34 Ozarbayjon 10 577 0.7% 12 468,3 0.7% 117.9% 35 Tojikiston 6 998,4 0.5% 13 369,3 0.7% 191.0% 36 Moldaviya 6 531,1 0.4% 6 418,6 0.3% 98.3% 37 Turkmaniston 903,4 0.1% 1 892,4 0.1% 209.5% 38 Armaniston 930,5 0.1% 2 320,7 0.1% 249.4% 8 Ameriki mamlakatlari 789,9 0.1% 4 825,5 0.3% 610.9% 39 AQSH 271 0.0% 1 045,4 0.1% 385.7% 40 Peru 91,9 0.0% 1 711,7 0.1% 1861.6% 41 Kanada 0 0% 5,2 0.0% 42 Chili 24,4 0% 156,6 0.0% 642.0% 43 Kolumbiya 277,7 0.0% 60,8 0.0% 21.9% 27 44 Paragvay 107,8 0.0% 45 Dominika Respublikasi 33,4 46 Braziliya 124,9 1 704,5 0.1% 1364.7% 9 Afrika davlatlari 15 913,5 1.0% 20 439 1.1% 128.4% 47 Misr 11 644,7 0.8% 18 175,2 1.0% 156.1% 48 Marokash 3 699,1 0.2% 1 998,5 0.1% 54.0% 49 JAR 130,5 0.0% 50 Tunis 569,7 0.0% 134,8 0.0% 23.7% 10 Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari 36 555,4 2.4% 43 227,2 2.3% 118.3% 51 Vetnam 5 965,8 0.4% 1 880,1 0.1% 31.5% 52 Hindiston 1 665 0.1% 1 770,1 0.1% 106.3% 53 Tayvan 286,9 0.0% 673,9 0.0% 234.9% 54 Tailand 2.7 0.0% 55 Indoneziya 0.0% 43,1 0.0% 56 Filippin orollari 0.0% 3,3 0.0% 57 Singapur 0.0% 5 549,2 0.3% 58 Bangladesh 11 963,6 0.8% 10 737,9 0.6% 89.8% 59 Pokiston 9 730,6 0.6% 16 517,9 0.9% 169.8% 60 Gonkong 118,4 0.0% 4.2 0.0% 3.5% 61 Koreya Respublikasi 6 156 0.4% 5664,4 0.3% 92.0% 62 Yaponiya 669,2 0.0% 342.3 0.0% 51.1% 63 Avstraliya 0.6 0.0% 64 M’yanma 0.0% 37.6 0.0% 11 Janubi-g‘arbiy 47 164,8 3.1% 27819,9 1.5% 59.0% 28 Osiyo davlatlari 65 Afg‘oniston 4 201,1 0.3% 4884,5 0.3% 116.3% 66 Isroil 1 058,9 0.1% 1084,7 0.1% 102.4% 67 Saudiya Arabistoni 4,2 0.0 68 Eran 41 657,8 2.7% 20604,2 1.1% 49.5% 69 BAA 110,7 0.0% 270,4 0.0% 244.4% 70 Gruziya 74,3 0.0% 39,1 0.0% 52.7% 71 Quvayt 0.0% 885,4 0.0% 72 Suriya 57,9 0.0% 51,6 0.0% 89.2% LS nashrining xabar berishicha , Qozog ' iston bozorida O ' zbekiston kiyim - kechak eksporti hajmi bo ' yicha Rossiyani ortda qoldirdi . Yil davomida O'zbekistondan Qozog'istonga taxminan 13 ming tonna (+30,4%) — 20,8 mln dollarlik kiyim-kechaklar, Rossiyadan esa 10,1 ming tonna — 182,8 mln dollarlik kiyim eksport qilindi. ( II.B 2.2 – 2 – rasm) 2023 yildagi tekstil va to‘qimachilik-trikotaj mahsulotlari eksporti strukurasi. 7 № Mahsulot turi O‘lchov birligi 2020 yil yanvar-dekabr soni summasi (mln. doll) ulushi, % o‘sish sur’ati, 2019 yil, % Jami: 1,868.4 107.8% 121.2% 1 Ip o‘ramlari ming tonna 455,4 947,3 50,7% 107,5% 2 Matolar mln.kv.m. 296,5 103,9 5,6% 140,8% 7 https://www.gazeta.uz/oz/2021/03/10/textile/ 29 3 Trikotaj gazlama ming tonna 33,2 139,5 7,5% 176% 4 Boshqa turdagi tayyor mahsulotlar mln. doll. 677,8 36,3% 133,6% shu jumladan: 4.1. To‘qimachili va trikotaj mahsulotlari mln. dona 446,9 648 34,7% 133,3% 4.2. Paypoq mahsulotlari mln. juft 119,8 29,8 1,6% 140,9% O‘zbekistondagi mashhur mahalliy brendlar. O‘zbekistonda kiyim-kechak ishlab chiqaruvchi bir qator mashhur brendlar mavjud bo‘lib, ular milliy bozorni yetarlicha ta’minlab kelmoqda. Quyida asosiy brendlar va ularning xususiyatlari keltirilgan: 1. "Bofanda" (Трикотаж) fabrikasi: o Mahsulotlar turi: Trikotaj mahsulotlari, jumladan futbolkalar, ko‘ylaklar, va bolalar kiyimlari. o Iste’molchilari: O‘zbekistondagi barcha yoshdagi mijozlar, ayniqsa, o‘rta daromadli iste’molchilar. o Afzalliklari: Mahalliy paxta tolasi asosida ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqariladi. 2. "Osiyo Ramzi" (Tikuvchilik kompaniyasi): o Mahsulotlar turi: Klasik erkaklar kostyumlari, milliy liboslar, maxsus kiyimlar. o Iste’molchilari: Erkaklar, davlat idoralari va yirik tashkilotlar uchun maxsus kiyimga buyurtma beruvchilar. o Afzalliklari: Mahalliy xomashyodan foydalanish va milliy dizaynlarning zamonaviy elementlar bilan uyg‘unlashuvi. 30 3. "Shosh Moda" (Ayollar kiyim-kechak brendi): o Mahsulotlar turi: Ayollar uchun milliy uslubdagi liboslar va zamonaviy kiyimlar. o Iste’molchilari: Yosh va o‘rta yoshdagi ayollar. o Afzalliklari: Qulay narx va milliy qadriyatlarni aks ettiruvchi dizaynlar. 4. "Lola Tekstil": o Mahsulotlar turi: Bolalar kiyimlari, ichki kiyimlar va uy sharoitida foydalaniladigan kiyimlar. o Iste’molchilari: Asosan bolali oilalar va qulaylikni qadrlovchi mijozlar. o Afzalliklari: Paxta mahsulotlari asosida yuqori sifatli trikotaj mahsulotlarini taqdim etadi. 5. "UzTex Group": o Mahsulotlar turi: Sport kiyimlari, bolalar kiyimlari va maxsus kiyimlar. o Iste’molchilari: Ichki va tashqi bozorlar. o Afzalliklari: Eksportga yo‘naltirilgan va zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda sifatli mahsulotlar ishlab chiqaradi. Mahalliy brendlarning bozor segmentatsiyasi. O‘zbekistonning kiyim-kechak bozori turli segmentlarga bo‘linadi. Mahalliy brendlar quyidagi asosiy segmentlarda faoliyat yuritadi: 1. O‘rta daromadli iste’molchilar: o Ko‘pchilik mijozlar bu segmentga kiradi. Mahalliy brendlar bu iste’molchilarni o‘ziga jalb qilish uchun arzon narxlardagi mahsulotlarni taklif qiladi. 2. Milliy dizayn ixlosmandlari: 31 o Milliy naqshlar va o‘zbek madaniyatini aks ettiruvchi kiyim-kechak mahsulotlari bu toifaga kiradi. 3. Bolalar kiyimlari bozori: o Mahalliy brendlar bolalar kiyimlari bo‘yicha xalqaro brendlar bilan muvaffaqiyatli raqobatlashmoqda. 4. Maxsus kiyim bozori: o Yirik zavodlar va davlat tashkilotlari uchun ishlab chiqarilgan maxsus kiyimlar. Mahalliy brendlar iste’molchilarining xatti-harakatlari. Mahalliy brendlarga qiziqish ko‘rsatuvchi iste’molchilarning xatti- harakatlari quyidagi omillarga bog‘liq: 1. Narx: Iste’molchilar uchun narx asosiy tanlov mezonlaridan biridir. Mahalliy brendlarning arzon narxlari ularga raqobatbardoshlikni ta’minlaydi. 2. Sifat: Mahalliy mahsulotlarning sifatini yaxshilash bo‘yicha so‘nggi yillarda sezilarli yutuqlar kuzatilmoqda. 3. Milliylik: Iste’molchilar mahalliy dizaynlar va milliy naqshlarni o‘zida mujassam qilgan mahsulotlarni qadrlaydi. 4. Brendga sodiqlik: Ba’zi iste’molchilar mahalliy brendlarni qo‘llab- quvvatlash orqali iqtisodiyotga hissa qo‘shishni afzal ko‘radi. Mahalliy brendlarning rivojlanishida yuzaga keladigan muammolar. 1. Brendni targ‘ib qilish: Marketing va reklama strategiyalarining sustligi. 2. Texnologiya yetishmasligi: Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish imkoniyatlarining cheklanganligi. 3. Xalqaro raqobat: Xalqaro brendlarning ichki bozorga kirishi mahalliy kompaniyalar uchun tahdid tug‘diradi. 32 4. Xomashyo yetkazib berish muammolari: Paxta va boshqa xomashyo mahsulotlarining narxi va sifatiga bog‘liq cheklovlar. Mahalliy brendlarning rivojlanish istiqbollari. 1. Eksport salohiyatini oshirish: Mahalliy brendlar xalqaro bozorlarda o‘z o‘rnini topishi uchun qulay sharoitlar yaratish. 2. Raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish: Innovatsion texnologiyalarni joriy qilish orqali mahsulot sifatini oshirish. 3. Marketing va reklama strategiyalarini kuchaytirish: Mahalliy brendlarni zamonaviy kommunikatsiya vositalari orqali tanitish. 4. Ko‘proq segmentlarga e’tibor qaratish: Yoshlar, bolalar va yuqori daromadli mijozlar uchun maxsus kolleksiyalar yaratish. Xulosa. O‘zbekistonning tayyor kiyim-kechak bozori so‘nggi yillarda sezilarli o‘sish sur’atlarini namoyon etmoqda. Mahalliy brendlar o‘z mahsulotlarini milliy xususiyatlar, arzon narxlar va ichki bozor ehtiyojlariga moslashtirish orqali 33 iste’molchilarni o‘ziga jalb qilishga muvaffaq bo‘lmoqda. Biroq, ularning rivojlanishida marketing strategiyalarining yetarlicha kuchli emasligi, zamonaviy texnologiyalarning yetishmasligi va xalqaro raqobat kabi muammolar mavjud. Mahalliy bozor rivoji uchun tavsiyalar: 1. Mahalliy brendlarning marketing va reklama faoliyatini kuchaytirish. 2. Innovatsion texnologiyalarni joriy qilish orqali mahsulot sifatini oshirish. 3. Milliy naqshlarni zamonaviy dizaynlar bilan uyg‘unlashtirish orqali iste’molchilar talablariga moslashish. 4. Mahalliy brendlarning eksport salohiyatini rivojlantirish uchun davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash dasturlarini kengaytirish. Xalqaro brendlar kiyim-kechak sanoatida yetakchi o‘rinni egallab, bozorni texnologiya, dizayn, va marketing sohalaridagi innovatsiyalar bilan rivojlantirmoqda. Brendlarning global miqyosdagi muvaffaqiyati ularning iste’molchilar xatti-harakatlarini chuqur tahlil qilishlari, yuqori sifatli mahsulotlarni taqdim etishlari va brend imidjini mustahkamlashlariga bog‘liq. O‘zbekistondagi mahalliy ishlab chiqaruvchilar xalqaro brendlar bilan raqobatlashish uchun quyidagi yo‘nalishlarga e’tibor qaratishlari lozim: 1. Global standartlarga javob beradigan yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish. 2. Eksport strategiyasini kengaytirish va xalqaro brendlar bilan hamkorlik o‘rnatish. 3. Kiyim-kechak mahsulotlarining ekologik tozaligiga e’tibor qaratish orqali xalqaro bozorda raqobatbardosh bo‘lish. 4. Xalqaro brendlar tajribasini o‘rganish va uni mahalliy bozorga moslashtirish. 34 Umuman olganda, mahalliy brendlar milliy va xalqaro bozorlarda o‘z o‘rnini mustahkamlash uchun innovatsion yondashuvlarni joriy etishlari, iste’molchilar ehtiyojlarini chuqur tahlil qilishlari va o‘z mahsulotlarini raqobatbardosh qilishlari lozim. Bu esa, nafaqat ichki bozor talabini qondirish, balki O‘zbekistonni xalqaro kiyim-kechak sanoatida nufuzli ishtirokchilardan biriga aylantirishga xizmat qiladi. Tayyor kiyim-kechak mahsulotlari bozorining segmentatsiyasi va iste’molchilar xulq-atvorini o’rganish raqobatbardosh strategiyalarni ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega. Xalqaro va mahalliy brendlarning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash orqali bozorni chuqur tahlil qilish imkoniyatiga ega bo’lamiz. Ushbu izlanish natijalari brendlarni rivojlantirish va iste’molchilar talablariga mos mahsulotlar ishlab chiqarishga yordam beradi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. 1. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining qarori, 09.04.2013 yilda ro‘yxatdan o‘tgan, ro‘yxat raqami 1264-2 35 2. To‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini rivojlantirishni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 01.05.2024 yildagi PF-71-son 3. To‘qimachilik va tikuv-trikotaj korxonalarida chuqur qayta ishlash va yuqori qo‘shilgan qiymatli tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni hamda ularning eksportini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 30.09.2022 yildagi 556-son 4. Kotler, P. “Marketing Essentials” 5. Solomon, M. “Consumer Behavior: Buying, Having, and Being” 6. Mahalliy va xalqaro brendlar bo’yicha internet manbalari. 7. Ergashxodjaeva SH.Dj. Strategik marketing. Darslik. - T.: «Sano- standart», 2019. - 232 bet. 8. Ergashxodjaeva SH.D. Innovatsion marketing. Darslik. –T.: Iqtisodiyot, 2019. –191 bet. 9. Ergashxodjaeva Sh.Dj., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing asoslari. Darslik -T.: «IQTISODIYOT», 2019. - 305 bet 10. Jahon iqtisodiyoti va kiyim-kechak sanoati bo’yicha ilmiy maqolalar. Internet saytlar 11. https://www.gazeta.uz/oz/2021/03/10/textile/ 12. https://kun.uz/news/2021/02/15/tayyor-kiyim-kechaklar-eksporti-30- foizga-oshdi-statqom 13. https://review.uz/uz/post/ozbekiston-qiymati-4593-million-aqsh- dollariga-teng-bolgan-tayyor-kiyim-kechak-mahsulotlarini-eksport-qilgan 14. www.lex.uz. 15. https://darakchi.uz/oz/113757 16. https://www.trt.net.tr/uzbek/search?tag=kiyim-kechaklar 17. https://cyberleninka.ru/article/n/ozbekiston-sharoitida-toqimachilik- mahsulotlari-eksport-salohiyatini-oshirishda-logistikaning-orni 36 18. https://interfax.uz/o%CA%BBzbekiston-eksport-qilgan-tayyor-kiyim- kechakning-eng-katta-ulushi-rossiyaga-to%CA%BBg%CA%BBri-keldi/ 19. https://www.farstat.uz/uz/matbuot-markazi/qo-mita-yangiliklar/ 13956-kiyim-ishlab-chiqarish-sanoatida-nima-yangiliklar-2.html 20. https://www.iloencyclopaedia.org/uz/part-xiv-42166/clothing-and- finished-textile-products 37

Tayyor kiyim-kechak mahsulotlari bozor segmentatsiyasi va iste’molchilar xulq-atvorini o’rganish

Sotib olish