Дата регистрации 27 Январь 2024
737 ПродажTemuriylar davri tarixiy manbalari
![hayoti hamda ijodiga oid ayrim parchalarni o’zbek tiliga tarjima qilib,
“Davlatshoh Samarqandiy” nomli kitobiga ilova qilgan.[3]
Davlatshoh Samarqandiy bilan umrguzaronlik qilgan olimu, davlat arboblaridan
bo’lgan Husayn Boyqaro (1438-1506), Husayn Voiz Koshifiy (1440-1505) bo’lib
bular XV asrda Xuroson va Movarounnahr madaniyatining madaniyatining
rivojiga katta hissa qo’shgan hamda o’z asarlari bilan so’nggi avlodlarga katta
ta sir ko’rsatgan mashxur allomalardan bo’lib tarixda qoldi.[4] Ular qomusiy ijodi ‟
bilan o’z davri ma naviy yuksalishi yo’lida faol xizmat qildi va nafaqat
‟ O’rta
Osiyo, balki butun Sharq umuminsoniy, madaniy boyliklarini kuchaytirishga
sezilarli ta sir ko’rsatdi.
‟
Bu davrda Movarounnahr va Xurosonda XV asrdagi Renessans ya ni
‟
uyg’onish davri vakillaridan biri, Navoiyning shogirdi, “Sharq Rafayeli”, ulug’
musavvir va miniatyurasoz Kamoliddin Behzoddir.
Nafaqat musulmon sharqi xalqlari balki butun dunyo xalqlari san ati
‟
tarixida sezilarli iz qoldirgan, uning taraqqiyotiga o’zining barakali hissasini
qo’shgan zabardast musavvir Kamoliddin Behzod 1455-yilda Hirotda kambag’al
hunarmand oilasida dunyoga kelgan. Behzod ota-onasidan juda erta ajraldi. Uni
bolaligidayoq Hirotning mashxur musavviri Amir Ruhillo (Mirak naqqosh) o’z
tarbiyasiga olib, tutingan otasi bo’ldi va Kamoliddinga tuz-non berib, kiyim bosh
bilan ta minlab, hartomonlama ilmli qilib voyaga yetkazadi. Yosh Kamoliddin
‟
Mirak Naqqosh tarbiyasida, uning Hirotdagi Nigoristonda (san at akademiyasida)
‟
naqqoshlik va miniatyurasozlik hunarining sir-asrorlarini o’rgandi.
Behzod miniatyura san ati tarixida maxsus maktab “Behzod maktabi”ni
‟
yaratdi.[5] Behzod miniatyuralari uning tirikligidayoq va ayniqsa undan so’ng
musulmon sharqida va g’arbida ham bu san atning eng oliy yutug’i deb tan olindi
‟
hamda eng qimmatli san at asarlari sifatida mashxur bo’lib ketdi.
‟
Behzodning ijodiy merosini o’rganuvchi mutaxassislar fikricha, uning
hozirgacha ma lum bo’lgan asarlari taxminan o’ttizta rasm va rasmlar turkumidan
‟
iborat, ulardan eng mashxurlari quyidagilardir:
21](https://docx.uz/documents/a69f2ecc-782d-48c6-975c-ef690fbacc1e/page_21.png?v=1)
![1. Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”siga ishlangan miniatyuralar.
2. Husayn Boyqaroning majlislari tasvirlangan muraqqadagi 40 dan ortiq
go’zal miniatyuralar.
3. Abduraxmon Jomiyning “Solomon va Ibsol” asariga ishlangan rasmlar.
4. Amir Xusrav Dehlaviyning “Xamsa”siga ishlangan 33 ta ajoyib
miniatyuralar.
5. Sa diyning “Bo’ston” asariga ishlangan go’zal rasmlar.‟
6. Nizomiy Ganjaviyning “Xamsa” asariga chizilgan noyob va benazir
miniatyuralar.
7. Abdulloh Xotifiyning “Temurnoma” asariga chizilgan rasmlar.
8. Sa diyning “Guliston” asarlariga ishlangan nafis miniatyuralar.
‟
9. Abduraxmon Jomiy tasviri.
10. Husayn Boyqaro tasviri
11. Shayboniyxon tasviri
12. Shoh Taxmasp tasviri
13. Shoir Abdulloh Xotifiy tasviri
14. Tuyalar jangi
15. Raqsi darvish (darvishlar raqsi)
16. Samarqandda madrasa qurilishi va hokazolar.[6]
Behzod maktabining hozirgi zamondagi davomchilarini Afg’onistonda (Ustod
Muhammad Said Mash al), Eronda (Karim Tohirzoda Behzod), O’zbekistonda
‟
(marhum ustod Chingiz Ahmarov) va boshqa sharq o’lkalarida ham ko’rish
mumkin. Hozirda Sharq va Yevropa mamlakatlarida san at, rassomchilik tarixini
‟
o’rganishda miniatyura chizish tarixi, xususan, Behzod miniatyura maktabi
alohida o’rganiladi va tadqiq etiladi hamda maxsus maktablarda o’qitilardi.
22](https://docx.uz/documents/a69f2ecc-782d-48c6-975c-ef690fbacc1e/page_22.png?v=1)
![1.3. Xulosa
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan 2000-yilda
Kamoliddin Behzodning 545 yillik tavallud kuni keng nishonlandi.
Markaziy Osiyoning XIV-XV asr, ya ni Temur va Temuriylar davrida‟
yashab ijod etgan mohir tarixnavis, yozma yodgorliklaridan biri Amir Temur
topshirig’i bilan yozilgan. “Zafarnoma” asarining muallifi Nizomiddin Shomiydir.
“Zafarnoma”ning yozilish tarixi haqida shuni ta kidlash lavozimki,
‟
Mavlono Shomiyning o’zi bergan ma lumotga ko’ra hijriy 804 yili Amir Temur
‟
uni huzuriga chorlab, o’z yurishlari bitilgan yirik bir asar yaratishga undagan.
Sohibqiron o’sha davrga qadar munshiy va kotiblari tarafidan tuzilgan bitiklar uni
qoniqtirmaganligini aytgan. Yozilajak asar bir tomondan avom xalqqa tushunarli,
sodda, ravon tilda va ayni paytda ma rifatli kishilar e tiboriga ham loyiq tarzda
‟ ‟
yozilishini o qtirgan Mavlono Nizomiddin bu ma suliyatni o’z bo’yniga olgan.[7]
‟ ‟
“Zafarnoma” tarixiy asar sifatida XIV-XV asrlarda Temur va Temuriylar
hukumronligi davridagi Markaziy Osiyo, Oltin O’rda xonligi, Ozarbayjon, Eron,
Afg’oniston, Iroq, Suriya, Misr, Turkiya va boshqa mamlakatlar tarixiga oid
voqealarni o’z ichiga olgan. Asar muqaddimasida Amir Temur tarix sahnasiga
chiqqan 1360-yilga qadar Markaziy Osiyoda hukmronlmk qilgan Chingiziy
hukmdorlar haqida qisqacha ma lumot berildi. So’ngra Amir Temurning XIV
‟
asrning ikkinchi yarmi va XV asrning boshida qilgan yurishlarining batafsil
bayoni keltirilgan
Xullas, XIV-XV asrlarda O’rta Osiyoda sodir bo’lgan o’zaro nizolar, taxt uchun
kurashlar bo’layotgan bir davrda ham ilm-fan, san at, adabiyot sohalari o’tgan
‟
asrlarga nisbatan ancha rivojlandi va bu davr keyinchalik “Musulmon Renessensi”
degan atamaning paydo qilib keldi.
23](https://docx.uz/documents/a69f2ecc-782d-48c6-975c-ef690fbacc1e/page_23.png?v=1)
![II.Bob.G’iyosiddin Naqqoshning “Xitoy safarnomasi” manbasidagi
Temuriylar tarixini yorituvchi ma’lumotlar tahlili
2.1.Amir Temurning jahon tarixshunosligi va manbashunosligida
tutgan o’rni
O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining yangi bosqichida davlat va
jamiyatning har bir sohasida tubdan yangilanishlar, rivojlanish bilan bir qatorda
milliy davlatchilikni mustahkamlash, yurtimizning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
hayotini barqaror izga solish va rivojlantirish bo’yicha keng qamrovli chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, yangilanayotgan O’zbekistonda tarix
fanida ham ajdodlarimiz tarixini o’rganish, ularga to’g’ri va xolis baho berish, shu
asosida milliy qadriyatlarimizni tiklash o’zining yangicha bosqichiga ko’tarildi.
Zero, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Bizning havas qilsa
arziydigan ulug‘ tariximiz bor. Havas qilsa arziydigan ulug‘ ajdodlarimiz bor”[1].
O’z davrida buyuk saltanat barpo etgan, o’zbek davlatchiligi va jahon tarixida
munosib o’rin egallagan, buyuk sarkarda, ilm-fan homiysi Amir Temurdir. Amir
Temur va temuriylar davri tarixi nafaqat o’lkamizning, balki jahon sivilizatsiyasi
taraqqiyotida umume’tirof etilgan davr sifatida ko’plab tatqiqotchilar e’tiborini
o’ziga jalb qiladi.
XIV а sr ikkinchi y а rmid а , M о v а r о unn а hrd а siyosiy t а rq о qlik y а n а d а
kuch а ydi. Bunday og’ir vaziyatda f ео d а l t а rq о qlikd а n b а rl о s а mirz о d а l а rid а n
А mir T е mur ust а lik bil а n f о yd а lanib qoldi va 1370-yili о liy h о kimiy а tni qo’lg а
о ldi. U 1370-1379 yillar davomoida m а ml а k а td а gi t а rq о qlikni tug а tib,
M о v а r о unn а hr v а Хо r а zmni o’zig а bo’ysundirdi. 1381-1402 yill а rd а А mir T е mur
qo’shni m а ml а k а tl а r ustig а uyrish kilib, Er о n, K а vk а z о rti, Ir о q, Kichik О siyo v а
Hindist о nni istil о kildi. О ltin O’rd а хо ni To’ х t а mishg а q а xsh а tqich z а rb а b е rib,
uni p о yt ах ti S а r о y Berk а ni eg а ll а di. S о hibqir о n
nafaqat O’zbekiston tarixida, balki, j а h о n ха lql а ri t а ri х id а k а tt а iz q о ldirg а n
buyuk siym о dir. Amir Temur va Temuriylar tarixshunosligi va manbashunosligi
tarix fanining nafaqat hozirgi davrdagi dolzarb masalasi, balki, o’rta asrlardayoq
24](https://docx.uz/documents/a69f2ecc-782d-48c6-975c-ef690fbacc1e/page_24.png?v=1)
![Temur shaxsini biryoqlama, tor va bir xil tarzda talqin etishdan iborat dastlabki
ko‘nikmalardan uni chuqur, keng va har yoqlama idrok etishga asta-sekin o‘tish
tadriji sodir bo‘ldi”- degan xulosaga kelinishi tarixshunoslikdagi ilmiy burilishdir.
2003-yilda akademik B.Ahmedov, B.Qosimov, I.Niyazov, B.Bannopov,
M.Zikrullayev, Ya.Muhammedov tomonidan ham temurshunoslik sohasida bir
qancha tadqiqot ishlari olib borilib, “Amir Temur bibliografiyasi” nashrdan
chiqdi. Bundan tashqari Amir Temur shaxsi va davriga oid birmuncha manbalar
tarjimasi, ilmiy, ilmiy-ommabop,
badiiy adabiyotlar yaratildi. O‘zR FA Temuriylar tarixi davlat muzeyida
bajarilgan “Amir Temur. Bibliografiya. Birinchi kitob” mavzuyidagi maqsadli
amaliy grant doirasida bajarilgan loyihada O‘zbekiston va jahon miqyosida Amir
Temurning hayoti va faoliyatiga bag‘ishlab nashr qilingan turli adabiyotlar
jamlanib izohlar bilan ta’minlandi.
Amir Temurning ibratli hayoti, saltanati tarixi, undagi ilm-fan, madaniyatni
o‘rganish tarixshunoslikning yirik ilmiy yo‘nalishlaridan biri sifatida doimo
olimlar diqqat-e’tiborida bo‘lib kelgan. . “ А mir T е mur tuzukl а rini o’qis а m,” -
d е g а n edi Birinchi Pr е zid е ntimiz Islom K а rim о v- х uddi bugungi z а m о nning k а tt а -
k а tt а mu а mm о l а rig а j а v о b t о pg а nd е k bo’l а m а n”[2].
Temuriylar tarixiga tegishli manbalar jahon miqyosida turli tillarga tarjima
qilingan hamda ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Shu o‘rinda temurshunoslik
rivojiga tamal toshini qo‘ygan G.A.Pugachenkova, I.Mo‘minov, R.Mukminova,
B.V.Lunin, E.V.Rtveladze, P.Zohidov, L.I.Rempel, A.O‘rinboyev, B.Ahmedov,
D. Yusupova, O‘.Alimov, T.Fayziyev, O.Bo‘riyev kabi qator fidoiy olimlarning
tadqiqotlari Amir Temur saltanati tarixini yoritishga xizmat qildi. Zero, aynan
ularning mustaqillik yillarida chop etilgan yirik nashrlarda Amir Temur hayoti va
faoliyati tarixini mukammal yoritishdagi xizmatlarini e’tirof etish zarur. Birlamchi
yozma manbalar, ya’ni qo‘lyozma kitoblar maxsus kataloglarda yoritilgan[3].
Dunyo tarixshunosligida Amir Temur davri tadqiqiga oid nashrlar,
“Temurshunoslik” ilmiy yo‘nalishining shakllanishi, badiiy adabiyotda Amir
26](https://docx.uz/documents/a69f2ecc-782d-48c6-975c-ef690fbacc1e/page_26.png?v=1)
![Temur obrazining yaratilishi ancha ilgari boshlangan. Bu jarayon S о hibqir о nning
tirikligid а yoq b о shl а ng а n desak xato bo’lmaydi. Yevropa Uyg’ о niy d а vri
ij о dk о rl а ri uning sh ах sig а k а tt а qiziqish bil а n q а r а g а nl а r. “ Хо rijning m а shhur
t а ri х chil а rid а n E.Gibb о n, F.SHl о ss е r, G.V е b е r, J а n-P о l’ Ru v а b о shk а l а r o’z
а s а rl а rid а А mir T е mur f ао liy а ti h а qid а m а ’lum о tl а r b е rg а nl а r”[4].
Amir Temur qudratli davlat barpo etgach G’arbiy Yevropa hukumdorlari
Usmonli turk imeriyasi hujumidan tashvishga tushib undan yordam so’raydi. “Shu
m а qs а dni ko’zl а g а n Viz а ntiy а imp е r а t о ri M а nuil II P а l ео l о gning d о jl а ri
(imp е r а t о rning o’zi o’sh а k е zl а rd а G’ а rbiy Е vr о p а qir о ll а ri huzurid а bo’lg а n)
Yildirim B о y а zid t а zyiqid а n ха l о s etishni so’r а b, А mir T е murg а mur о j аа t
qilish а di v а shu p а ytg а ch а turk sult о nig а to’l а b k е lg а n b о jl а rini bund а y buyon
S о hibqir о ng а b е r а j а kl а rini а yt а dil а r. K а stiliy а qir о li G е nri х III v а Fr а ntsiy а qir о li
K а rl VI o’z elchil а rini, Rim p а p а si B о nif а kiy IX bo’ls а o’z k а t о lik missi о n е rl а rini
sh о shilinch А mir T е mur huzurig а yo’ll а dil а r[5]. Bu yozishmalar jahon
tarixshunosligi va manbashunosligida muhim o’rin egallaydi. “…bu n о m а l а rning
а sl nus ха v а t а rjim а v а ri а ntl а ri h о zird а P а rij, M а drid v а L о nd о n
kutub хо n а l а rid а s а ql а nib k е lin а di. Bu h а qd а biz quyid а gi t а ri х iy а s а rl а rd а n bilib
о ls а k bo’l а di” . 4
Ushbu m а ’lum о tl а r Keren L. А mir T е mur s а lt а n а ti , Fr а nsuz tilid а n t а rj. V а
iz о hl а r mu а llifi: B.Erm а t о v, M ах sus muh а rrir: Х .Sult о n; So’z b о shi Lui B а z е n. –
T.: “M а `n а viy а t”, 1999, -224 b е t. kit о bl а ri h а m b о r.
B а rch а t а fsil о tl а rning to’liq t а ri х shun о sligi: J а h о n а d а biyoti №1 (104) 2006-yil,
y а nv а r s о nid а to’liq k е ltirilg а n; Muh а mm а dj о n Хо lb е k о v “ А mir T е murning
Yevr о p а qir о ll а ri bil а n yozishm а l а r”. –S а m а rk а nd, 1996, -38 b е t.
Ist о riy а S а m а rq а nd а . T о m 1: -T а shk е nt, Izd. «F а n», 1969, -482 s.
Umny а k о v I.N. M е jdun а r о dn ые о tn о t е ni е Sr е dn е y А zii v n а ch а l е XV v е k а .
Sn о t е niy а T е mur а s Viz а nti е y i Fr а ntsi е y, Trud а Uzb е ksk о g о g о sud а rstv е nn о g о
univ е rsit е t а im. N.N а v о n. N о v а y а s е riy а . №61. –S а m а rk а nd: izd. UzGU., 1956. –
4
Gibbon Eduard. Istoriya upadka I razrusheneniya Rimskoy Imperii // Perevod s angliykogo V.N.Nevedomskogo. Chast VII. – M., izd.
K.T.Soldatenkova, 1983: Shloser F. Vsemirnaya istoriya. Tom III, - SPb.,1876: Veber G Vseobshaya istoriya. Tom VII. – M., 1887.
27](https://docx.uz/documents/a69f2ecc-782d-48c6-975c-ef690fbacc1e/page_27.png?v=1)
![s.179-197.
Aslida, Yevropa olimlarining Amir Temur shaxsi va uning faoliyatiga qiziqishi
XVI asrdan boshlangan edi. Jumladan, 1553-yili Italiyaning Florensiya shahrida
italiyalik olim Perondinoning “Skifiyalik Tamerlanningf ulug’vorligi” asari bosib
chiqilgan. Shuningdek bu davtda Pero Meksikaning “Buyuk Temur tarixi” asari
chop etildi. 1582-yilda esa Seviliyada mashhur Ispaniya elchisi Klavixoning
“Esdaliklar” kitobi nashrdan chiqdi. Aynan shu davrdan Amir Temur haqida turli
tatqiqot asarlari, monografiyalar, Amir Temur bilan zamondosh bo’lgan elchilar
kundaliklari va yozuvchilarning asarlari tarixshunoslikda muhim ma’lumotlar
hisoblanib, to hozirgi kunga qadar Amir Temur haqida yoziladigan asarlarning
keti uzilmaydi. Bugungi kunda Amir Temur va Temuriylar haqida 33 mamlakatda
500 dan ziyod chet ellik tadqiqotchilarning asarlari chop etildi.
2006-yilda, Parijda Temuriylar davri tarixi va san’atini o’rganish bo’yicha
assotsiatsiyaning asoschisi va prezidenti, professor Lyus’en Keren qalamiga
mansub “Samarqandga, Temur davrida sayohat” kitob albomining uchinchi nashri
bosmadan chiqdi. Bu kitob YUNESKOning “Ipak yo’li-muloqot yo’li” dasturiga
muvofiq yozildi va nashrga tayyorlandi. Kitobning uchinchi nashri uning
kitobxonlar orasida keng ommalashganidan dalolat beradi va u Yevropa
kitobxonlarida ulug’ bobokalonimiz, buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temur
shaxsiyatiga katta qiziqish uyg’otishi shubhasiz[7].
Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, Sohibqiron Amir Temur mashhur davlat
arbobi, mohir sarkarda sifatida O’zbekiston davlatchiligining yuksalishida muhim
o’rin tutadi. Tarixiy manbalarda Amir Temur Sohibqiron nomi bilan bir qatorda
“Sohibi jahon” hamda “Sohibi adl” - “Adolat sohibi” nomlari bilan ulug’lanishi
tarixiy manbalar va tarixshunoslarning tatqiqot ishlarida namoyon bo’lishu bejizga
emas. Bugun t а ri х iy
biliml а rning b о sqichl а rini o’rg а n а r ek а nmiz, Mo’gullarning 150 yildan ortiq
hukmronligidan so’ng Amir T е mur buyuk sarkarda, davlat arbobi, adolatli
hukmdor sifatida o’sha d а vrid а yuks а k cho’qqil а rig а erishg а n m а d а niy s о h а l а rg а
28](https://docx.uz/documents/a69f2ecc-782d-48c6-975c-ef690fbacc1e/page_28.png?v=1)
Temuriylar davri tarixiy manbalari