Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 236.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 07 Ноябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

TIF TN boʼyicha alohida tovar guruhlarining bojxona nazoratini tashkil etish

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGIʹ TOShKENT DAVLAT IQTISODIYoT UNIVERSITETI “Biznes bosh q aruvi va logistika” kafedrasi “Bojxona ishi” fanidan KURS ISHI Mavzu: TIF TN bo yicha alohida tovar guruhlarining bojxona nazoratini ʼ tashkil etish Komissiya ________________________ ________________________ 1 Mundarija . Kirish 1. Tashqi iqtisodiy faoliyat mohiyati, tashqi iqtisodiy faoliyatda tashqi nazorat ………….………………………………………..…...... 4 2. Tashqi iqtisodiy faoliyat va tashqi nazorat optimal tizimini shakllantirish ………….…… ………………………………... …….…… 10 3. Tashqi iqtisodiy faoliyat davlat boshqaruvi vositalari tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi nazorat ning tuzilishi ………………............ 22 4. Tashqi savdoni tarif orqali boshqarishning mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri…………………….……………………………. 37 Xulosa va takliflar…………..........………………………………………… ... 41 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………..........…………… . ………..43 2 KIRISH. Kurs ishining maqsadi: Talabalarda TIF TN ning zaruriyligi, tovar nomenklaturalarining tarixi, TIF TN ning yaratilishi, asoslari; Uyg’unlashgan tizim haqidagi konventsiya, uning maqsad, vazifalari va ahamiyati 1 ; O zbekistonʼ Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 iyundagi “Bojxona ma muriyatchiligini isloh ʼ etish va O zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini ʼ takomillashtirishi to g risida”gi Farmoni mamlakatimizning bojxona tizimida ʼ ʼ bosqichma-bosqich va izchillik bilan olib borilayotgan islohotlarning mantiqiy davomi sifatida qabul qilingan, bojxona faoliyatini kompleks tarzda, yangicha mazmun va shaklda tashkil etishga hamda tadbirkorlik sub ektlariga qulay shart- ʼ sharoitlar yaratishga xizmat qiladigan muhim tarixiy hujjat bo ldi. Ushbu Farmon ʼ Butunjahon savdo tashkiloti, Butunjahon bojxona tashkiloti va bojxona ishiga oid boshqa xalqaro tashkilotlarning standartlari va tavsiyalari asosida bojxona ma muriyatchiligini takomillashtirish va bojxona tartib taomillarini soddalashtirish ʼ maqsadida, milliy qonunchilikka implementatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan ishlarning bevosita natijasidir. Kurs ishi predmeti. O zbekiston Respublikasi bojxona organlarining ʼ faoliyatini yanada takomillashtirish bo yicha xalqaro bojxona tashkilotlari bilan ʼ xamkorligini o rganish – tadqiqot predmetidir. ʼ Kurs ishining maqsadi O zbekiston Respublikasi bojxona organlarining ʼ faoliyatini yanada takomillashtirishni o’rganish va xulosalar olish. Kurs ishining vazifalari:  bojxona tushunchasini aniqlash;  xalqaro tushunchasi va ahamiyatini ko’rib chiqish;  TN bojxona tizimidagi ahamiyatini ochib berish; 1 www.uza.uz – milliy axborot agentligi rasmiy sayti. 3 1.TIF mohiyati, TIF da Tovar nomenklaturasi . Sivilizatsiyaning rivojlanishi alohida olingan davlatlarni xalqaro xo’jalik aloqalariga muntazam ravishda jalb etishga olib keladi, bu esa yagona jahon iqtisodiyotini barpo etishga imkon yaratadi. Dunyodagi barcha mamlakatlar umumiy iqtisodiy qonunlarga ko’ra rivojlanadi, ya’ni ular xalqaro munosabatlar iqtisodiy xarakterining ustuvor bo’lishini shartlaydi. Ehtiyojlaming doimo murakkablashib boradigan tarkibi, resurslarning juda kamligi va olisdaligi nafaqat alohida davlat ichidagi hududlar, balki turli davlatlar va jahon mintaqalari o’rtasida ham yanada samaraliroq ayirboshlash vositalarini talab etadi 2 . O’zbekistonda ko’plab korxona va birlashmalar, korporatsiya va kompaniyalar, firma va boshqa tashkilotlar xorijlik sheriklar bilan tashqi savdo aloqalarini muvaffaqiyatli rivojlantirmoqda, xorijlik investorlar ishtirokida yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirmoqda, xalqaro ishlab chiqarish hamkorligini kengaytirmoqda va chuqurlashtirmoqda. Tashqi iqtisodiy aloqalarning ushbu shakllari milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga ta’sir ko’rsatadi. Ana shu ta’sir natijalarining tahlili va xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etishini hisobga olgan holda iqtisodiyotni rivojlantirish istiqbollarini belgilash tashqi iqtisodiy aloqalar va tashqi iqtisodiy faoliyat tushunchalarining mazmuni to’g’risida aniq tasavvurga asoslanishi kerak. Tashqi iqtisodiy aloqalar - iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va faoliyatning boshqa sohalarida davlat va uning subyektlari xalqaro hamkorligining xilma-xil shakllari tizimidir. Davlat subyektlariga o’z zimmasiga davlat tomonidan yuklangan huquq va majburiyatlarning tasarrufchilari kiradi. Bular o’zini-o’zi boshqaradigan hududlar, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, xo’jalik yurituvchi subyektlar (aksiyadorlik jamiyatlari, davlat korxonalari, kichik va o’rta korxonalar, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar, xususiy tadbirkorlar va hoka zolardir. Binobarin, tashqi iqtisodiy aloqalar - aniq bir mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan xalqaro mehnat taqsimotiga, fan va ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishga hamda boshqa omillarga asoslangan ishlab chiqarish, savdo, 2 A.X.Ayubjonov, B.X.Mamatqulov, S.N.Sayfullaev.”Statistika fanidan amaliy mashg’ulotlar o’tkazish uchun o’quv qo’llanma. Toshkent. “Iqtisodiyot-2012 4 siyosiy va boshqa xil munosabatlaridir. Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi iqtisodiy aloqalarni ro’yobga chiqarish jarayoni. Tashqi iqtisodiy aloqalar xalqaro mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish va fanni ixtisoslashtirish, xo’jalik hayotini baynalminallashtirish jarayonidan obyektiv ravishda kelib chiqadi. Tashqi iqtisodiy aloqalarning shakllanishi va rivojlanishi alohida olingan mamlakatlarning o’zaro aloqalari va bir-biriga bog’liqligining kuchayishi bilan belgilanadi. Xalqaro mehnat taqsimotining iqtisodiy mazmllni birgalikdagi ishlab chiqarishni tashkil etish usullarida ifodalanadi. Bunda turli mamlakatlarning korxonalari muayyan tovar yoki xizmatlarni tayyorlashga ixtisoslashadi, so’ngra ulami ayirboshlaydilar. Tovar ayirboshlash pulli yoki pulsiz asosda amalga oshirilishi mumkin. Ko’pchilik hollarda ayirboshlash asosan birinchi variant bo’yicha yuz beradi, ya’ni xorijdan mahsulot oladigan taraf uning egasiga barcha harajatlarni to’laydi. Turli tuhfalar, insonparvarlik yordamlari, ishlarni muvofiqlashtirish, umumiy qarorlarni muhokama va qabul qilish, tajriba almashish, standartlarning xalqaro miqyosda birxillashtirilishi, atrof muhitni muhofaza qilishga doir chora-tadbirlar va hokazolar ayirboshlashning pulsiz turlariga kiradi. Shunday qilib, davlatning tashqi iqtisodiy aloqalari turli sohalarda: tashqi savdo, fan-tcxnika, ishlab chiqarish. invcstitsiya, valyuta-moliya va krcdit, axborot, madaniyat va sport turlari, mchnat resurslarini olib o’tishda o’rnatiladi. Tashqi iqtisodiy aloqalarning ana shu turlarini quyidagi shakllarga birlashtirish mumkin: savdo (tovarlarni ayirboshlash. xizmatlar ko’rsatish), qo’shma tadbirkorlik, hamkorlikning boshqa turlari. Ular xalqaro iqtisodiy munosabatlar amaliyotida ayniqsa kcng tarqalgan. Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi savdoga asoslanadi, chunki bunday faoliyat tufayli mamlakatlar o’z ishlab chiqarish rcsurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatiga ega bo’ladi. Xalqaro savdoga zamonaviy qarashlar bir necha nazariyalami o’z ichiga oladi. Ular Adam Smit allaqachon ta’riflab bergan mutlaq ustunlik nazariyasidan (l776- yil) boshlanadi. Nazariyotchi har bir mamlakatda boshqa marnlakatlardagiga qaraganda ancha kam chiqimlar bilan tovarlar va xizmatlarning muayyan turlarini 5 ishlab chiqarishga imkon beradigan mutlaq ustunlik mavjudligini isbotlab bcrdi (bunday ustunlik tabiiy tusda bo’lishi yoki iqtisodiy rivojlanish jarayonida egallanishi mumkin). Savdo o’zaro foydali bo’lishi uchun mamlakatlaming har biri shunday mutlaq ustunlikka ega bo’lishi kerak, lekin u ishlab chiqarish faoliyatining turli yo’nalishlaridan o’rin olishi lozim. Turli davlatlar iqtisodiy faoliyatini ixtisoslashtirishning asosiy shart-sharoitlaridan biri ham ana shundadir. Smit nazariyasidan ixtisoslashtirish qanchalik chuqur bo’lsa, mamlakat oladigan foyda ham shunchalik ko’p bo’ladi, degan xulosa kelib chiqadi 3 . Har qanday davlatning tashqi iqtisodiy faoliyati jahon xo’jaligining faoliyat ko’rsatishi bilan bog’langan va muqarrar ravishda nafaqat milIiy huquqiy me’yorlar, balki xalqaro huquq standartlari bilan ham tartibga solinadi. Tabiiyki, milliy huquq reglamentatsiyalari bilan xalqaro iqtisodiy huquq o’rtasida muayyan ziddiyatlar mavjud. Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlami erkinlashtirish va chuqurlashtirish jarayoni tashqi iqtisodiy faoliyatni huquqiy boshqarish strategiyasining o’ziga xosliklarini va ham mintaqaviy miqyosda, ham alohida mamlakatlar darajasida savdo-iqtisodiy hamkorligining tegishli ustuvorliklarlni belgiJab berdi. 90-yillardayoq qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida”gi Qonuni mamlakatda tashqi iqtisodiy faoliyatni har tomonlama muvofiqlashtirishda muhim o’rin egallaydi. Amaliyotning ko’rsatishicha, bu qonun iqtisodiyotni boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullaridan bozor usullariga bosqichma-bosqich o’tish, tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish sharoitlarida dastlabki bosqichlarda muhim rol o’ynadi. Biroq, 90-yillaming oxirlarida boshlangan mamlakat iqtisodiyotini erkinlashtirish jarayonlari tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish va boshqarish oldiga yangidan-yangi talablami qo’ya boshladi. Bundan tashqari, Respublikada ushbu Qonunga u yoki bu darajada daxldor bo’lgan qator Qonunlar qabul qilindi. «Valyuta boshqaruvi to’g’risida», «Xorijiy investitsiyalar to’g’risida., «Bojxona tarifi to’g’risida», «Investitsiya 3 A.X.Ayubjonov, B.X.Mamatqulov, S.N.Sayfullaev.”Statistika fanidan amaliy mashg’ulotlar o’tkazish uchun o’quv qo’llanma. Toshkent. “Iqtisodiyot-2012 6 faoIiyati to’g’risida», «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida»gi qonunlar shular jumlasidandir. Shu munosabat bilan 2000-yilning may oyida O’zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida»gi Qonuni yangi tahrirda qabul qilindi, unda bu sohada keyinchalik qonun yaratish faoliyati uchun asos bo’ladigan tashqi iqtisodiy faoliyatning kontseptual asoslari aniq belgilab berildi. Qonunning yangi tahririda tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarishning ma’muriy usullridan iqtisodiy usullarining ustuvortigi metodologik tamoyil sifatida aniq belgilandi hamda davlat va uning organlarini tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari ishiga noqonuniy aralashishlari man qilindi. Qonunning yangi tahriri moddalari mamlakat qonunchiligida yuz bergan o’zgarishlarni, tashqi savdo rejimini erkinlashtirish vazifalarini hamda boshqa tahririy tuzatishlar va qo’shimchalami hisobga olib yangilandi. Tashqi iqtisodiy faoliyat mohiyatidan kelib chiqib, yangi tahrirda tashqi iqtisodiy faoliyat turlariga aniqlik kiritildi. Qonunchilikdan qo’llash amaliyotida malakali foydalanish uchun Qonundagi asosiy atamalar va tushunchalarning talqini berildi, ular xalqaro huquqiy definitsiyalar bilan mos keladi. Davlat organlarining vakolatlari qisqa va noaniq belgilangan Qonunning eski tahriridan farqli o’laroq, yangi tahrirda tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish uchun mas’ul bo’lgan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va Tashqi iqtisodiy aloqalar investitsiyalar va savdo vazirligining asosiy var kolatlari aniq belgilangan. Mamlakatning iqtisodiy mustaqilligi va xavfsizligi himoya qilish ustuvorligi kontseptsiyasini rivojlantira borib, jahon amaliyotida va GATT/JST bitimlarida himoyaning aniq chora va usullari nazarda tutilgan - himoya, kompensatsiya va antidemping choralari, olib kelinadigan tovarlarga texnik, fitosanitar, ekologik talablar, eksport-importni taqiqlash va cheklash choralari kiritilgan. Bu hozirgi bosqichda O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning muhim yo’nalishlaridan biri - mamlakat eksport salohiyatini rivojlantirish, iqtisodiy manfaatlar talab qilganda cheklashlami joriy qilish uchun muhimdir. U tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida bazaviy qonun hisoblanadi. 7 Qonunning yangi tahririda qurol-yarog’larni, harbiy texnikani va ikki maqsadda ishlatishga mo’ljallangan tovarlar eksportini nazorat qilishni boshqaruvchi me’yorlar, shuningdek tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga. oshirishning alohida tartibini boshqaruvchi maxsus moddalar kiritilgan. Shuningdek, tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlarining huquqlarini kafolatlashga va burchlarini belgilab berishga bag’ishlangan bo’limi ancha takomillashtirilgan. Xorij bozorlariga, ayniqsa MDH mamlakatlari bozoriga chiqishga intilib, ish lab chiqarish faoliyati bilan shug’ulIanayotgan mikroiqtisodiy subyektlaming hammasi anchagina qulay huquqiy sharoitga ega bo’ldi. Shunday qiIib, ishlab chiqaruvchi korxonalar huquqiy ahvolining foydali jihatIaridan amalda Respublikaning barcha xo’jalik yurituvchi subyektIari foydalana oladi, binobarin, mulkchilikning istalgan shaklidagi korxona va firmalar eksport-import va soliqqa oid imtiyozlardan foydalanishi uchun o’zlarining asosiy faoliyatlarini tegishli tarzda qayta qura oladi. TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT TOVAR NOMENKLATURASI –TIF TN ( Товарная номенклатура внешно - экономическое деятел ’ ности ТНВЭД ) yoki uyg’unlashgan tizim nomenklaturasi-UTN ( Номенклатура гармонизированной системы – НГС ) faoliyatni davlat boshqaruvi sistemasi bo’lib, tovarlarning bo’limlari, guruhlari va subpozitsiyalari uchun sinflashning asosiy qoidalari, qo’shimcha izoxlar va klassifikatsiya qismlaridan iborat. UTN–tashqi iqtisodiy faoliyat ko’p maqsadli tovar nomenklaturasi hisoblanib, u tovarlarni Har taraflama ixchamlashtirilgan holda batafsil ta’riflovchi klassifikatordir. U xalqaro savdo-sotiq statistik ma’lumotlarini taqqoslash va analiz qilishda, bojxona tijorat faoliyati, statistik xizmat talablarini qondiruvchi tovarlarni uyg’unlashgan tizimda tariflash va kodlash bo’yicha xalqaro konventsiyaning ajralmas qismidir. Mamlakat tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish. bojxona yo’li bilan tartibga solishda nomenklaturadan foydalanish yo’lga   qo’yilgan. Tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va soddalashtirishda tovar nomenklaturaning ahamiyati juda 8 cheksizdir savdo-sotiqning eksport-import operatsiyalarining rivojlanishi va murakkablashishi ularga oid hujjatlarning takomillashtirilishiga sabab bo’ladi 4 . Shuning uchun ham tovar nomini raqamli kodlar bilan ifodalashdan xalqaro miqyosda eng qulay usul hisoblanadi. TIF TN ni to’zishda 59 ta davlatdan ekspertlar va ko’plab davlatlararo hamda nodavlat iqtisodiy tashkilotlari, shu jumladan xalqaro savdo palatasi, "Ta’rif va savdo bo’yicha oliy kengash", standartlash bo’yicha xalqaro tashkilot, BMT ning statistik byurosi katnashgan. 1-jadval Nomenklaturaning asosi haqida ma’ lumot 5 . Nomenklaturaning asosini quyidagilar tashkil etadi: 1 Xalqaro Bojxona kengashi nomenklaturasining oxirgi redaktsiyasi; 2 Vryussel’ bojxona nomenklaturasi; 3 BMT xalqaro savdo klassifiqatori; 4 12 ta xalqaro va milliy klassifikatsion sistemalar. Yangi texnologiyalarning vujudga kelishi, ularning tez fursatlarda ishlab chikarishga joriy etilishi. hamda savdo-sotiqning rivojlanishi nomenklaturaning uzliksiz boyitib boritilishini taqazo etadi. Uning takomillashtirilgan va tuldirilgan ikkinchi nashri qayta chop etilib, 19 92 yilning 1 yanvaridan kuchga kirdi. 1993 yidda uchinchi nashri chop etildi. TIF TN dan davlatlarining 80% dan ortigi, ya’ni   GATT (Qeneral aqrement on tarifs and trade–Генеральное соглашеные о тарифах и торговле) ta’rif va savdo bo’yicha Bosh bitim, tarkibidagi 150 davlat (bu davlatlar hissasiga dunyo savdo- sotig’ining 90% to’g’ri keladi), shu jumladan MDX davlatlari foydalanadilar. 2.TIF va TN optimal tizimini shakllantirish. 4 X.Nabiyev, D.X.Nabiyev. Iqtisodiy statistika. Darslik. 5 http://vadim-galkin.ru/politics/customs/smuggling-and-counterfeiting/ 9 O’zbekiston uchun tashqi savdoni isloh qilish va eksportni rag’batlantirish - erkin ayirboshlanadigan valutada daromadlar o’sishiga olib keladi. U jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv kuchayishida muhim omil sanaladi. Eng muhimi, u iqtisodiy o’sish barqarorligini ta’minlaydigan milliy valutani mustahkamlash, iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish kabi eng dolzarb masalalarni hal qilishga qaratilgan muhim harakat hisoblanadi. Ma’muriy nazoratning qisqarishi orqali zamonaviy xalqaro qoidalarga muvofiq tashqi savdoni bozor mexanizmlari vositasida tartibga solinishi respublikada o’tish davriga xos xususiyatlarni hisobga olgan holda, tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishni va isloh qilish uslublarini takomillashtirishni talab qiladi. Xo’jalik subyektlarining makroiqtisodiy bozor islohotlari natijasida vujudga kelgan rag’batlantirish omillaridan to’liq foydalanishni. ta’minlash uchun O’zbekiston xalqaro moliyaviy va texnik yordamga muhtojdir. Respublika xo’jalik subyektlarining xalqaro savdo jarayonlarida ishtiroki hozirgi kunda faqatgina to’plangan tajribalar va o’rnatilgan savdo aloqalari hisobiga jahon bozori holati bo’yicha yetarli darajada ma’lumotlar bo’lmagan va bu sohada ilmiy izlanishlar deyarli yo’q sharoitda ro’y bermoqda. TIF sohasida respublika duch kelayotgan asosiy qiyinchiliklar quyidagilar: • TIFlarning o’zgaruvchan shart-sharoitlarini inobatga oluvchi, ularni davlat tomonidan tartibga solishning ilmiy asoslangan kontseptsiyasining mavjud emasligi; • TIF ishtirokchilarining aksariyat qismida tashqi iqtisodiy operatsiyalami amalga oshirish bilan bog’liq bo’lpn bozor iqtisodiyoti, jahon bozoriga kirish shart- sharoitlari, huquqiy va texnik jihatlari to’g’risida maxsus bilimlaming yetishmasligi. • Jahon bozorlari haqida kerakli tijoriy ma’lumotlaming yetishmasligi yoki yo’qligi. • Bojxona va eksport-import nazoratini kompyuterlashtirish va avtomatlashtirishning talab darajasida emasligi. TIF sohasida erishilgan yutuqlar bilan birgalikda, uning samaradorligiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi muammolar ham saqlanib qolmoqda. Ulami bartaraf etishda har tomonlama ilmiy asoslangan tashqi 10 iqtisodiy siyosat kontseptsiyasini ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish zaruriyati tugiladi. Odatda, kontseptsiya tashqi iqtisodiy muhit o’zgarislga ongli ravishda moslashish extiyoji tug’ilganda ilmiy doiralar tomonidan yaratiladi. Oqilona tuzilgan tashqi iqtisodiy siyosat kontseptsiyasi avvalambor iqtisodiyotdagi ahvolni tubdan tahlil qilish bilan boshlanadi. Tahlil makrodarajada - mamlakat iqtisodiyotining ahvoli, uning budjeti, to’lov balansi va boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlami o’rganish, aniq bozorlar darajasida esa, talab va taklif nisbatini, milliy va xorijiy taklifni, tovarlarning sifat tavsifini, raqobatni va hokazolami o’rganish asosida amalga oshiriladi. Taxlil davomida yechimi talab etiladigan muammolar aniqlanadi. Ulami hal etish, salbiy hodisalami bartaraf etish yoki bartaraf etmaslikning muqobil oqibatlari baholanadi. TIF kontseptsiyasini yaratishda muhim bosqichlardan yana biri barcha imkoniyatlarni belgilashdan, ya’ni TIF sohasidagi asosiy maqsad va vazifalarni aniqlashtirishdan iborat. Ushbu bosqichda har bir maqsadning xususiyati aniqlanadi, ya’ni maqsadlar, dastlabki yoki pirovard, miqdorli yoki sifatli, qisqa, o’rtacha yoki uzoq muddatli bo’lishi mumkin. Maqsadlar, shuningdek, ularning iqtisodiyotga ta’sir ko’rsatish qo’lamlari va harajatlarning miqcior ko’rsatkichlari, institutsional, moliyaviy va kadrlar. ta’minoti, imkoniyatlari bo’yicha ham farqlanadi. Taxlil yaxlit tizimni barpo etish - maqsadlar ierarxiyasi tizimini barpo etish, ularning darajalari bo’yicha vaqtincha taqsimlash va tizimi ichida maqsadlaming harakat qilishi istiqbollarini shakllantirish bilan yakunlanadi. TIF kontseptsiyasini ishlab chiqishda ayrim tartibga soluvchi vositalar qo’llanilishi shartlarini, ayrim vositalarning birgalikda qo’llanilishi darajasini, ulaming maqsa.dga muvofiqligini, ularni qo’llashda ko’riladigan qo’shimcha samaralarni, tartibga solish vositalari samaradorligini va amaliyotga qo’llash zarurligining yetarlicha asoslanganligini aniqlash ham muhimdir. Kontseptsiya vaqti-soati kelib, TIFga transformatsiyalashuvchi hukumat doktrinasi bo’lib qoladi. 11 Tashqi iqtisodiy siyosat kontseptsiyasini ishlab chiqish va amalga oshirishda keng miqyosdagi jahon tajribasiga, ya’ni dunyodagi rivojlangan, rivojlanayotgan va o’tish davri iqtisodiyotini boshdan kechirayotgan turli mamlakatlar tajribasiga murojaat qilish maqsadga muvofiqdir. Bu o’rinda, ayniqsa, lanubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari tajribasi O’zbekiston uchun amaliy ahamiyat kasb etishi mumkin 6 . Yaponiyada, masalan, ilmiy asoslangan TIF mamlakat rivojlanishida muhim amaliy omil hisoblanadi. U milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda, jahon xo’jaligiga chuqur integratsiyalashuvni ta’minlab, Yaponiyani xalqaro iqtisodiy, ilmiytexnikaviy, moliyaviy va savdo markazlaridan biriga aylantirdi. Yaponiyada tashqi iqtisodiy faoliyatning davlat tomonidan tartibga solinishi barcha bosqichlarda - mamlakatdagi va xorijdagi iqtisodiy ahvol taxlili, tarkibiy va jug’rofiy o’zgarishlaming ustuvor yo’nalishlari strategiyasini belgilashdan tortib, to ma’muriy va iqtisodiy rag’batlantiruvchi vositalaming keng tizimini qo’lIashga qadar amalga oshiriladi. TIFni davlat tomonidan tartibga solishning yaponcha amaliyotida o’zaro bir- birini to’ldiruvchi, ya’ni qonuniy, ma’muriy huquqiy, iqtisodiy, norasmiy uslublardan samarali foydalaniladi. 9O-yillarda TIFning asosiy maqsadlari sifatida yangi xalqaro iqtisodiy tartib- qoidalami tashkil qilish va rivojlantirishda mamlakatning faol qatnashuvi e’lon qilindi. Unda intellektual mulkni himoya qilish huquqlarining xalqaro qoidalari va kapitallar harakati, xorijiy investitsiyalar standartlarining uyg’unlashuvi va yangi me’yorlari ishlab chiqildi. Rivojlangan mamlakatlar makroiqtisodiy va valuta- moliyaviy siyosatini muvofiqlashtirishni kuchaytirish, xalqaro iqtisodiy tizimlami mustahkamlash, tashqi savdo nomutanosibligini tartibga soJish, rivojlanayotgan iqtisod tarmoqlarini qo’llab-quvvatlash, shuningdek, yangi mustaqil davlatlaming jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvini kuchaytirishga, shu jumladan, O’zbekistonda isloxotlarni amalga oshirishda moliyaviy-texnikaviy yordam ko’rsatishga katta ahamiyat berilmoqda. 6 http://vadim-galkin.ru/politics/customs/smuggling-and-counterfeiting/ 12 TIFni tartibga solishda iqtisodiy dastaklar muhim rol o’ynaydi. Yaponiya Xalqaro kooperatsiya banki (sobiq Yaponiya Eksimbanki) eksport-import operatsiyalarini va yapon kompaniyalarining xorijga investitsiyalarini kreditlashda samarali vositachi vazifasini o’taydi. Mamlakatda eksport va importni rag’batlantirishga qaratilgan, boshqa davlatlarda o’xshashi bo’lmagan imtiyozlar tizimi qo’llaniladi. TIFning rivojlanishiga milliy operatorlar manfaatlarini har qanday xavf- xatarlardan ishonchli himoya qiluvchi jahondagi eng yirik ko’p turdagi savdo va investitsiyalami sug’urtalash davlat tizimi ko’mak beradi. U umumiy savdo sug’urtasini, valuta xatarlari, eksport veksellari, eksport obligatsiyalari, import uchun avans to’lovlari, xorijiy korxonalarga kreditlar berilishi sug’urtasini uz ichiga oladi. Shu bilan birga, davlat tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida xizmat ko’rsatish tizimini tashkil etuvchi bosh tashabbuskor sifatida chiqadi va bu faoliyatni budjet mablag’laridan moliyalashtiriladi. Ushbu tizim marketing ma’lumotlarini to’plash va taxlil qilish, axborot berish, maslahat xizmatlari ko’rsatish, reklama ko’rgazmaga oid ishlami tashkil qilish kabi faoliyat sohalarini qamrab oladi. U TIF samaradorligining oshishiga, TIFga yangi qatnashuvchilaming qo’shilishiga yordam beradi. TIFda davlat ishtirokining muhim yo’nalishlaridan yana biri, tijorat ishlarini kerakli ma’lumotlar bilan ta’minlash, xorijiy tijorat ma’lumotlarini yigish va taxlil qilish hisoblanadi. Bunday keng qamrovli faoliyatga Tashqi ishlar vazirligi, Tashqi savdo va sanoat vazirligi, Fan va texnika boshqarmasi, Iqtisodni rejalashtirish boshqarmasi va boshqa tashkilotlar jalb qilinadi. Bunda 1958-yilda tashkil etilgan va hukumat tomonidan to’liq moliyalashtiriladigan tashqi savdoni rivojlantirishga ko’maklashuvchi notijorat Yapon tashkiloti (DJYeTRO) ayniqsa muhim o’rin egallaydi. Yaponiyaning o’zida (31 axborot markazi) va boshqa mamlakatlar hududlarida (28 ta) turli sohalardagi rivojlangan axborot tarmoqlariga ega DJYeTRO jahondagi 13 eng yirik ishbilarmonlikka oid ma’lumotlar manbai bo’lib hisoblanadi. Uning axborotlar bazasi katta miqdordagi ma’lumotlar, shu jumladan, xorijiy eksportchilar va yapon importerlarining keng qamrovli ro’yxatidan iborat. Yapon tashqi iqtisodiy majmuasining samaradorligi ko’p jihatdan TIF institutsional asoslarining mustahkamligiga bog’liq. Bu sohada davlat boshqaruvi organlari tizimi sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: ma’muriy boshqarish (Tashqi savdo va sanoat vazirligi), muvofiqlashtirish (Savdo kengashi) va maslahat berish organlari, TIFni davlat tomonidan boshqarishda yapon tizimining asosiy xususiyati sifatida turli darajalarda, hatto, hukumat va bosh vazir darajasida faoliyat ko’rsatuvchi ko’p sonli (200 dan ortiq) turli maslahat organlarini keltirish mumkin. Ularning tarkibida • nafaqat davlat amaldorlari, balki jamoat, ommaviy axborot vositalari, ishbilarmonlar, ilmiy doiralar vakillari ham bo’lib, bu tashkilotlar faoliyati ilmiy asoslangan TIFni ishlab chiqish va amalga oshirishda, shuningdek, bu sohada umumiy kelishuvga (konsensusga) erishishda muhim rol o’ynaydi. TIFni tartibga solishning yapon tizimi o’zaro davlat va biznes munosabatlarining maxsus paradigmasi bilan farq qiladi. Uning asosida xususiy sektor tomonidan davlat siyosatining eng muhim strategik yo’nalishlarini xech bir e’tiborsiz qabul qilinishi yotadi. Janubiy Koreyada ham TIFni davlat tomonidan tartibga solishning ko’pgina qiziqarli va foydali tomonlarini ko’rish mumkin. Xususan, eksportga yo’naltirilgan muhim tarmoqlardagi firma ichki harajatlari va mahsulot sifatining davlat tomonidan nazorat qilinishi tajribasi O’zbekiston uchun alohida ahamiyat kasb etishi mumkin. Mamlakat Prezidenti eksport muammolari bo’yicha Kengash majlisini har oyda o’tkazib turadi, eksport bo’yicha topshiriqlar belgilanadi. Davlat, shuningdek, xorijiy kapitalni nazorat qiladi, xorijiy valutalar behisob oqib kelishining bartaraf etilishini mustahkam ta’minlaydi. (1948-yildan boshlab, xorijiy valutalarni Markaziy bankning maxsus hisob raqamlarida majburiy saqlashga amal qilinadi). Milliy eksporterlar doimiy ravishda subsidiyalar bilan ta’minlanib turiladi. (70-yillarda bu maqsadlarga YaMMning 10 foizi atrofida harajatlar kilingan). 14 Yaponiyadan farqli o’laroq, Janubiy Koreyada yirik biznes kichik biznes evaziga rivojlandi. Aynan yirik konglomeratiar tashqi bozorga yo’naltirilgan koreys rivojlanish modelida asosiy o’rin egallaydi. Davlatning chebollar tashqi iqtisodiy faoliyatiga xayrixohligi warning foydasiga xorijiy yordam va subsidiyalar, imtiyozli ichki va valuta kreditlarining taqsimlanishida namoyon bo’ladi. Bundan tashqari, chebollarning hukurriat bilan yaqin aloqada bo’lishi ularga eng istiqbolli muli&a egalik qilishga, foydali davlat buyurtmalarini olishga, tashqi savdo inftiyozlari va boshqa ustunliklarga erishishiga irnkoniyat yaratadi. Shu bilan birga, yirik biznesni moliyalashtirishning qulay shartlari anchagina muammolarni tug’dirdi. Chebollami iloji boricha yiriklikka intilish (gigantomaniya) qamrab oldi, nufuzli obyektlar soni ko’paydi, kam samarali ish lab chiqarish yuzaga keldi. Moliyalashtirishning tashqi manbalariga, shuningdek, oliy va o’rta tabaqa mansabdorlarining ishonchliligiga tobe’lik sezilarli darajada kuchaydi. Bu esa korruptsiyaning kuchayishiga, biznesning siyosatga keraksiz aralashuviga olib keldi. TIF makroiqtisodiy barqarorlashtirish, ishlab chiqarish bazasini bosqichma- bosqich modernizatsiyalashtirish va investitsiya faoliyatini jonlantirishga qaratilgan hukumat umumiy siyosatining ajralmas qismi bo’lishi kerak. Uzoq xorijiy mamlakatlar va MDH bozorlariga o’zbek mahsulotlari harakati uchun qulayliklar tugdiruvchi choralarni qabul qilish, eksport va importning samarali tovar tarkibini maqsadli shakllantirish va shu asosda faol tashqi iqtisodiy strategiyaga o’tish juda zarur. 2-jadval. 2017-yilning yanvar-martida MDH va boshqa davlatlar kesimida respublikaning tashqi savdo aylanmasi quyidagicha ifodalanadi 7 : 7 www.stat.uz O’zbekiston Respublikasi Statistika Qo’mitasi rasmiy sayti. 15 TIF sohasidagi isloxotlar barqarorlikka erishishning qisqa muddatli masalalari yechimiga emas, balki uzoq muddatli strategik yo’nalishga ega bo’lsa, bu, shak- shubhasiz, iqtisodiyot samaradorligining ko’tarilishiga imkon beradi. O’zbekistonda, bizning fikrimizcha, asosiy e’tiborni quyidagi muammolarga qaratish lozim. Birinchidan, TIFni davlat tomonidan tartibga solishning qonuniy va me’yoriy- huquqiy asoslarini kuchaytirishga yo’naltirilgan ishlarni davom ettirish juda muhim. Amaldagi qator qonunlarga, xususan, valutani tartibga solish to’g’risidagi qonunga qo’shinlcha va o’zgartirishlar kiritish, shuningdek, vazirliklar va davlat idoralari tomonidan qonunlar, Prezident Farmonlari, hukumat qarorlari mazmunlarini aniqlashtiruvchi me’yoriy hujjat- ~mi ishlab chiqish ijobiy rol o’ynashi mumkin. Ikkichidan, TIFni davlat tomonidan tartibga solishning institutsional asoslarini mustahkamlash maqsadga muvofiqdir. Chunki bu yo’nalishdagi birinchi qadamlar (eksportni rag’batlantirish bo’yicha tashkil etilgan RespubJika komissiyasi faoliyati) kerakli samara bergani yo’q. Ma’muriy-boshqaruv apparati xodimlari sonini mexanik tarzda ko’paytirmasdan, amaldagi tashkiliy bo’g’inlar, muhim bo’linmalarning birlashishi, funksional qayta bo’ysunishi va shu kabilar orqali 16 ularning vazifalari, huquq va majburiyatlarini aniq belgilagan holda, respublika TIF boshqaruvi mexanizmini takomillashtirish lozim. Bu o’rinda maslahatchi organlar faoliyatlari xalqaro tajribasiga e’tiborni qaratish ahamiyatga molik. Uchinchidan, Respublika budjet mablag’lari hisobiga rnoliyalashtiriladigan (irnkon qadar tadbirkorlar tizirni resurslarini jalb qilgan holda) va rnaxsus vakolatli tashkilotlar tornonidan boshqariladigan (Yaponiyaning DJYeTRO tashkilotiga uxshash) tashqi savdo faoliyatini axborot bilan ta’rninlanishi uchun urnumdavlat tizimini shakllantirish va rivojlantirish zarur. Bugungi kunda rniJliy axborot tizirnini shakllantirish jarayonida intemet va boshqa global axborot tizimlaridan keng foydalanish, ayniqsa, rnuhim aharniyatga ega. Bunga erishish XXI asrda rnarnlakat taraqqiyoti uchun xal qiluvchi aharniyat kasb etadi. Bunday tizim amalda samarali qo’llanilishining rnuhirn sharti axborot- maslahat xizmati idoralarining keng tarrnog’ini tashkil etishdir. Agarda O’zbekiston O’rta Osiyo mintaqasida axborot moliyaviy rnarkaz sifatida o’z o’mini mustahkamlay olsa, unda mamlakat salmoqli foydani qo’lga kiritadi. Shuning uchun mamlakatda axborot texnologiyalarini rivojlantirishga har tomonlama ko’maklashish va axborot biznes sohasida faoliyat ko’rsatuvchi kompaniyalami transmilliylashtirishni qo’lIab-quvvatlash zarur. Ushbu tizim reklama-ko’rgazma ishlarini tashkil qiluvchi, axborot maslahat xizmati ko’rsatuvchi, marketing rna’lumotlari yig’uvchi, taxlil qiluvchi turli tarmoqlarga bo’lingan bo’lishi kerak. TIF muammolari bo’yicha keng ilmiy izlanishlami tashkillashtirish va amalga oshirish ham uning sa maradorligini ko’tarishga yordam beradi. Nihoyat, to’rtinchidan, TIF rivojlanishiga milliy operatorlarning manfaatlami turli xavflardan himoya qiluvchi sawio va investitsiyalarni davlat tomonidan sug’urta qilishning diversifikatsion tizimi bevosita turtki bo’lishi mumkin. U o’zida savdoni umumiy sug’urtalash, valuta xavflarini sug’urtalash, import uchun avans to’lovlari, xorijiy investitsiyalar va hokazolami sug’urtalashni mujassamlashtirishi rnumkin. 17 Tashqi iqtisodiy faoliyatning optimal tizimini shakllantirishda bojxona organlari tomonidan amalga oshiriladigan chora-tadbirlaming ahamiyati kaua. Chunki bojxona organlari tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish va uni amalga oshirilishi ustidan oqilona nazoratni tashkil etib, mamlakat iqtisodiy manfaatlarini himoya qiladi. TIF TN kurilishi asosiga tovarlarning turli belgilari jami asos qilib olingan. Masalan, bulimlarni shakllantirishda quyidagi belgilardan foydalaniladi: · tovarning kelib chiqishi buyicha - I bulim «Tirik xayvonlar va xayvonlar maxsulotlari»; II bulim «Usimlik maxsulotlari»; V bulim «Mineral maxsulotlar»; · tovar tayyorlangan material turi buyicha - VIII bulim «CHarm xam ashyosi, charm, muyna, sarrojlik buyumlari va egar-jabduklar, yul anjomlari va boshqalar»; IX bulim «Ugoch-taxta va ulardan yasalgan buyumlar, poxoldan yasalgan buyumlar, savatlar va chivikdan yasalgan boshqa buyumlar»; X bulim «Taxta kepagi va boshqa tsellyuloza tolasidan yaraimtayyor maxsulotlar, kogoz va boshqalar»; XII bulim «Toshdan, gipsdan yasalgan buyumlar, keramika maxsulotlari»; XVI bulim «Marvarid, kimmatbaxo toshlar, asl metallar»; XV bulim «Kora va rangli metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar»; · vazifasiga kura - IV bulim «Tayyor ozik-ovkat maxsulotlari, ichimliklar, tamaki»; XI bulim «Gazmol va tukimachmilik buyumlari»; XII bulim «Poyabzal, bosh kiyimlari va boshqalar»; XIII bulim «Transport vositalari va ularga yordamchi asbob-uskunalar»; XVIII bulim «Asbob va apparatlar»; XIX bulim «Xar xil tayyor buyumlar»; XXI bulim «San‘at asarlari, osori atikalar»; · kimyoviy tarkibiga kura - III bulim «Uglar va moy, mum va boshqalar»; VI bulim «Kimyo sanoati va u bilan bog’liq sanoat tarmoklari maxsulotlari»; XXI bulim «Plastmassa va undan tayyorlangan buyumlar, kauchuk va rezina buyumlari». Guruxlarni tashkil etishga tovarlarga ishlov berishning xom ashyo, yarimtayyor maxsulotdan tortib, tayyor maxsulotgacha ishlov berish izchilligi 18 asos qilib olingan. Bu TIF TNni boj tariflarida qullash uchun qulay shart- sharoitlar yaratadi. Tovar pozitsiyalari, kichiq pozitsiyalar va subpozitsiyalar tuzilishida xar bir guruxda belgilarning uz izchilligi qullaniladi. Ularning jamidan turtta asosiy belgini ajratib kursatish mumkin: ishlov berish darajasi, vazifasi, material turi va tovarning jaxon savdosidagi axamiyati. Tovar nomenklaturasida tovarning xech qanday istisnosiz guruxga kiritilishi printsipiga qat‘iy rioya qilinadi. Bunga xar bir tovarni fakat bir tasniflash guruxiga kiritish imkonini beruvchi uzaro istisno usulini qullash yuli bilan erishiladi. Guruxga yoki tovar pozitsiyasiga kiritiladigan aniq tovarlar ruyxati ob‘ektlarini va xar bir tasniflash guruxlari chegaralarini aniqlashning usullaridan biri xisoblanadi. Masalan, «Ugitlar» guruxiga izoxlarda ugit sifatida tasniflanishi kerak bulgan azot, kaliy va fosforli ugitlar sanalgan. «Kaliyli ugitlar» tovar pozitsiyasiga kaliy tuzi (ishlov berilmagan, natural), xlorli kaliy, magniy sulfatlar, kaliy sulfatlar, shuningdek ularning aralashmalari kiradi. Kodlashtirish tizimi birmuncha boshqa maqsadlarni kuzlaydi. Tovarlarni kodlashtirish - tasniflanadigan ob‘ektni muayyan tizim buyicha belgilangan qoidalarga kura belgi yoki belgilar guruxi sifatida tasavvur qilish imkonini beruvchi texnik usuldir. Ushbu xolda axborot uni tuplash, uzatish va EXMda ishlashda operatsiyalarni amalga oshirish mumkin bulgan qulay shaklda beriladi. Tovar nomenklaturasida kodlashtirishning aralash usulidan foydalaniladi, ya‘ni kodlashtirish tizimining kurib chiqilayotgan tasnifnomasida bo’lishning oliy darajasida mustaqil xususiyat (ruyxatdan o’tkazish usuli), qolgan barcha boskichlarda esa qabul qilingan belgilarning jamlanishi asosida tovarlarning dastlabki tasnifiga asoslanadi. TIF TNda raqamli belgilar qullaniladi, bunda bulimlar va kichiq guruxlar uchun rim raqamlaridan, tovar guruxlari, pozitsiyalar va subpozitsiyalar uchun arab raqamlaridan foydalaniladi. Bulimlar va kichiq guruxlarning kodlari bir-biri bilan, shuningdek guruxlar kodlari, tovar pozitsiyalari va subpozitsiyalar bilan uzaro boglanmagan. Tovar kichiq pozitsiyalari uchun raqamli kod nazarda tutilmagan, 19 ular tire (-) belgisi bilan belgilanadi. UT uz birlashgan tovarlar nomenklaturasini oladi. TIF TNning tukkiz belgili raqamli kodi quyidagi unsurlardan tashkil topadi: dastlabki olti raqam Uygunlashtirilgan tizim buyicha tovar kodini anglatadi, usha olti raqam plyus yettinchi va sakkizinchi belgilar YeII kombinatsiyalashtirilgan tarif-statistika nomenklaturasi buyicha kodni xosil kiladi, tukkizinchi raqam - xozircha barcha xollarda «0» - kelajakda davlatlarning manfaatlarini xisobga olgan u yoki bu tovar pozitsiyalarini batafsil kodlashtirishga muljallangan. Tovarning tovar nomenklaturasidagi xolatini tugri belgilash (uni tasniflash) ushbu tovar tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solishning kaysi bir rejimiga tushishini aniqlash uchun xal kiluvchi axamiyatga ega bo’ladi. Tovarni notugri tasniflash yoki bojxona deklaratsiyasida notugri ma‘lumotlarni kursatish yuli bilan aniq bir tovar chegara orqali olib utilishining belgilangan tartibidan buyin tovlash bojxona organlari tomonidan uzida amaldagi qonun xujjatlariga muvofiq javobgarlikka olib keluvchi qonun buzilishi sifatida qaraladi. TIF TNda bulimlar, guruxlar, aniq tovar pozitsiyalariga izoxlarga muvofiq, shuningdek yuridik qoidalariga binoan tovarlarni tasniflash guruxlari buyicha bir xilda kiritish printsipiga qati‘y rioya qilinadi. Tovarning ushbu mamlakatda ishlab chiqarilganligini tasdiklash uchun O’zbekiston Respublikasi bojxona organi tovarning kelib chiqishi tugrisidagi sertifikat takdim etilishini talab qilishga xaklidir. Tovarni O’zbekiston Respublikasining bojxona xududidan olib chiqishda tovarning kelib chiqishiga doir sertifikat zarur bulganda va u tegishli kontraktlar, olib kirilayotgan mamlakatning milliy qoidalarida yoki O’zbekiston Respublikasining xalqaro majburiyatlarida kayd etilgan xollarda takdim etiladi xamda bunga vakolatli organga topshiriladi. Tovarni O’zbekiston Respublikasining bojxona xududiga olib kirishda tovarning kelib chiqishiga doir sertifikat quyidagi xollarda majburiy tartibda takdim etiladi: · boj tarifi buyicha O’zbekiston Respublikasi tomonidan preferentsiya berilgan mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovarlarga; 20 · muayyan mamlakatdan olib kirilishi miqdoriy cheklovlar (kvotalash) orqali yoki tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning boshqa choralari orqali boshqarib turiladigan tovarlarga; · agar bu O’zbekiston Respublikasi qatnashchi bulgan xalqaro bitimlarda, shuningdek O’zbekiston Respublikasining atrof muxitni muxofaza qilish, axoli sogligini muxofaza qilish, iste‘molchilarning xuquqlarini ximoya qilish, ijtimoiy tartib, davlatt xavfsizligi va O’zbekiston Respublikasining boshqa xayotiy muxim manfaatlari soxasidagi qonun xujjatlarida nazarda tutilgan bulsa; · bojxona rasmiylashtiruvi uchun takdim etiladigan xujjatlarda tovar ishlab chiqarilgan mamlakat tugrisidagi ma‘lumotlar mavjud bulmagan yoxud O’zbekiston Respublikasi bojxona organida tovarning kelib chiqishi tugrisidagi ishonchsiz ma‘lumotlar deklaratsiyada kayd etilayotganligi tugrisida asos mavjud bulgan xollarda. 21 3.TIF davlat boshqaruvi vositalari TIF TN ning tuzilishi. Dunyo xo’jaligining XX asr oxirlari faoliyatidagi o’ziga xos xususiyatlaridan biri – davlatlar o’rtasidagi xalqaro iqtisodiy munosabatlaming yanada rivojlanishi va takomillashuvidir. Har bir davlat bu sharoitda o’z tashqi iqtisodiy faoliyatinf, o’z iqtisodiyotini har tomonlama rivojlantirish. dunyo xo’jaligiga integratsiyalashuv jarayonJarini, har tomonlama o’ylangan holda, tashkil etishga qaratgan bo’ladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishning asosiy shakllaridan bo’lmish - tashqi savdoni (eksport va import jarayonlarini) amalga oshirishda davlatning roli asosan savdo siyosatini amalga oshirish va tashqi savdoni tartibga solish chora- tadbirlarini ishlab chiqishga, qo’llashga qaratilgan bo’ladi. Har bir mamlakatning savdo siyosatida iqtisodiy, siyosiy, ma’muriy, tashkiliy huquqiy va boshqa masalalar uzviy bog’liq. Savdo siyosatining tub moxiyatidan kelib chiqilsa, iqtisodiy masalalar asosiysi hisoblanadi. Mamlakatlar o’z ichki bozorlarini himoya qilish, chet el bozorlariga ko’proq tovarlar chiqarish maqsadida tashqi iqtisodiy faoliyatini savdo siyosatining rnavjud vositalari yordamida tartibga soladi. Xalqaro savdoni Davlat tomonidan tartibga solish deb odatda boshqa mamlakatlar boshqa iqtisodiy aloqalami rivojlantirish va tartibga solishga qaratiJpn faoliyat tushuniladi. Xalqaro savdoga davlat almashuvi darajasiga ko’ra savdo siyosatini protektsionistik saydo siyosatni hamda erkin saydo siyosatiga ajratish mumkin. Tashqi iqtisodiy siyosatni amalga oshirish davlatning alohida olingan mamlakatlar va mamlakatlar guruhlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalardagi strategik maqsadlarni aniqlashni, shuningdek, belgilangan maqsadlarga erishishni va erishilgan natijalami saqlab qolishni ta’minlovchi usullar va vositalarni ishlab chiqishni ko’zda tutadi. Tashqi iqtisodiy siyosat tashkiliy tuzilishlari tovarlar va xizmatlarning xalqaro miqyosdagi oldi-sotdisi, shuningdek moddiy, pul, mehnat va intellektual resurslari xalqaro hamkatidan iborat bo’lgan tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga soladi. Hozirgi 22 kunda deyarli barcha davlatlarda mavjud bo’lgan tashqi iqtisodiy siyosatni keng miqyosdagi vositalari nafaqat ularga o’z tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish, yo’nalish va tarkibiy tuzilishini shakllantirishga, balki boshqa davlatlaming tashqi iqtisodiy aloqalariga va tashqi iqtisodiy siyosatigs ham faol ta’sir ko’rsatadi. Tashqi iqtisodiy siyosat davlatning ichki iqtisodiy siyosati bilan uzviy bog’liqdir. Shuning uchun ham uning tarkibi, bir tomondan, davlatning ijtimoiy- iqtisodiy tuzilishi tabiati bilan. ikkinchi tomondan esa. o’z milliy xo’jaJigi miqyosida davlat tomonidan yechilayotgan ish lab chiqarishni rivojlantirish masalalari bilan ifodalanadi. Davlat tashqi iqtisodiy siyosatining shakllanishiga jahon xo’jaligida va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ro’y berayotgan: - jahon bozorida mqobat kurashining keskinlashuvi; - valuta kurslari mo’tadilligining buzilishi; - to’lov balanslarining bir me’yorda emasligi; - rivojlanayotgan mamlakatlar va o’tish iqtisodiyotini boshdan kechirayotgan ba’zi davlatlar tashqi qarzlarining kattaligi kabi hodisalar ta’sir etadi 8 . Yuqorida keltirilgan jarayonlaming ta’siri zamonaviy tashqi iqtisodiy siyosatda ikki: erkinlashtirish va protektsionizm (himoya qilish) jarayonlarining o’zaro doimiy ta’sirini vujudga keltiradi. Alohida ta’kidlash kerakki, XIX asr o’rtalaridan to XX asr o’rtalarigacha iqtisodiy g’oyalar va xo’jalik yuritish amaliyoti erkin savdo va protektsionizm tamoyillarining keskin kumshi bilan birga rivojlanib bordi. Erkin savdo g’oyalarining umumiy ustunligi davom etgsn holda alohida davrlarda protektsionizmning jonlanishi va rivojlanishi kam kuzatildi. 50-60-yillaming liberallashtirish tendentsiyasi boj tariflarining pasaytirilishi, valuta va miqdoriy chekIashlaming qisqartirilishi shaklini olgan. Agarda 50- yillarning o’rtalarida Yevropa mamlakatlari va AQSHda boj stavkalarining o’rtacha ko’rsatkichi 30-40 % bo’lgan bo’lsa, 70-yillarda uning o’rtacha ko’rsatkichi 7-10 % ni tashkil etgan, hozir esa 3-5 % atrofida. 8 https://www.gazeta.uz/oz/2020/11/07/corruption-customs/ 23 Axir nisbiy harajatlar nazariyasiga ko’ra, xalqaro mehnat taqsimoti davlat nazoratisiz hamma narsani joy-joyiga qo’yadi. iste’molchi tovarni uning qayerda ishlab chiqariIishidan qat’iy nazar, sotib olish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Bozordagi o’rinlarini yo’qotib qo’ymasfik uchun ishlab chiqaruvchilar harajatlarni qisqartirishga va yanada yaxshiroq ishlashga harakat qiladilar. Tovar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchining bir davlatdan ikkinchi davlatga erkin harakatiga imkoniyat yaratilsa, butun dunyo taraqqiyot sari yo’l tutadi. Bunday yondashuvda jon bor, albatta. Lekin talab va taklif qonuni benuqson amal qiladigan ideal iqtisodiyotning o’zi mavjud emas. Iqtisodiy qonunlar taraqqiyotning muayyan tendentsiyalarini aks ettiradi, biroq, ularning haqiqatda amal qilish mexanizmi yetarlicha murakkab. Savdo erkinligining har tomonlama afzalligiga qaramasdan, xalqaro ayirboshlashni erkinlashtjrish samarasi hamkorlar o’rtasida vaqt bo’yicha notekis taqsimlanadi. Avval bunday samarani kuchli taraf olsa, kuchsiz taraf uni keyinroq oladi. Bu hol, avvalombor, taraflaming xalqaro mehnat taqsimotiga mosIashganlik darajasiga bog’liq. Kuchli taraf iqtisodiyoti kuchsiz taraf iqtisodiyotiga qaraganda xalqaro mehnat taqsimoti talablariga ko’proq javob beradi. Shuning uchun kuchli iqtisodiyot xalqaro savdoning erkinlashuvi samarasiga darhol erishsa, kuchsiz iqtisodiyot uchun strukturaviy qayta qurish, kapital va ishchi kuchining sohalararo harakatini faollashtirishga to’g’ri keladi. Bu. esa bir muncha vaqt talab etib, sotsial qiyinchiliklami ham tug’diradi. Adabiyotlarda protektsionizm tarafdorlari protektsionizm siyosatini yoqlab mudofaani ta’minlash zarurati, ichki bandlikni oshirish, barqarorlik maqsadida diversifikatsiya o’tkazish zarurati, shakllanayotgan yosh sohalarni himoya qilish, dempingga qarshi himoya, chet ellik arzon ishchi kuchi va milliy bozor ustidan hukmronlikni qo’lga kiritish xavfi kabi sabablar keltiriladi. Mishel Pebroga ko’ra, protektsionizmni oqlaydigan iqtisodiy sabablar mavjudligiga qaramasdan, uzoq muddatli protektsionizm milliy iqtisodning taraqqiyoti uchun zararlidir. Sababi u raqobatni yemiradi, imtiyozlar tizimini 24 shakllantirib, oxir oqibatda iqtisodiyotni inqirozga olib keladi. Proektsionizm iste’molchi nuqtai nazaridan ham zararli. Chunki uni iste’mol qilinayotgan tovar va xizmatlar uchun ortiqcha mablag’ to’lashga majbur qiladi. Shu sababli, savdo erkinligi ko’pgina afzalliklarga ega. U ixtisoslashishga qulay sharoit yaratib beradi, raqobat muhitining rivojlanishini yengillashtiradi, bozorlaming kengayishi imkonini yaratib, iste’molchilarga maqbul bo’lgan tovarlarning katta miqdorlarda ishlab chiqarilishi imkonini beradi. Lekin, oxir oqibatda «ishonuvchan erkin savdo» bilan «noziklashib ketgan protektsionizm» orasida muvozanat qaror topishi kerak. Bu muvozanat erkin savdo tarafga qanchalik og’sa, shunchalik jahon iqtisodiyotining taraqqiyoti uchun qulay sharoit yaratilgan bo’ladi. Biroq, bundagi me’yordan chiqishlar eng rivojlangan va eng qashshoq davlatlar o’rtasidagi muvozanatni birinchilar foydasiga og’diradi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda xalqaro savdoning asosiy yo’nalishi sifatida «erkin savdo» yo’nalishining uzil-kesil qabul qilinishi o’z ifodasini «ochiq iqtisodiyot» nazariyasining vujudga kelishida va protektsionizm g’oyalarining faol himoyachilari qolmaganligida topdi. Amalda davlatlarning tashqi savdo siyosati liberalizm va protektsionizm unsurlarini mujassamlashtirish ma’lum darajada ko’p qirrali 9 . Protektsionizm - milliy iqtisodiyotni ch et el raqobatidan himoya qilishga qaratilgan siyosatdir. Erkin savdo siyosatidan farqli o’laroq protektsionizmda bozor kuchlarini erkin ta’siri amal qilmaydi, chunki jahon bozorida har bir mamlakatni iqtisodiy potentsiali va raqobatbardoshligi har xildir. Shuning uchun bozor kuchlarining erkin harakati rivojlanmagan mamlakatlar uchun qulay emasdirlar. Kuchli xorijiy davlatlar tomonidan ko’rsatiladigan kuchli raqobat rivojlanayotgan mamlakatlada iqtisodiy turg’unlikka va bu mamlakat uchun samarasiz bo’Jsan iqtisodiy tuzilmalami shakllanishiga olib keladi. Protektsionizm mamlakatda ishlab chiqarishning ma’lum sohalarini rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Agrar mamlakatlarda protektsionizm ko’p 9 https://www.gazeta.uz/oz/2020/11/07/corruption-customs/ 25 hollarda industrlashtirishning zaruriy sharti bo’ladi. Bundan tashqari, protektsionizmda ishsizlik soni qisqaradi. Lekin, bu siyosatni uzoq vaqt mobaynida qo’lIash iqtisodiy turg’unlikka olib kelishi mumkin. Chunki agarda chet el raqobati bartaraf etilsa, u holda mahaIliy tadbirkorlarning ish lab chiqarish texnik ta’minotini va samaradorligini oshirishga bo’lgan qiziqishi susayadi. Protektsionizmning eng oxirgi shakli - avtarkiyadir. Bunda mamlakatlar, unda ish lab chiqarilishi mumkin bo’lmagan tovarlamigina import qiIishga harakat qiladilar. Eksport esa zarur bo’lgan importni ta’minlash darajasida amalga oshiriladi. Sof holda avtarkiya siyosati har qanday importni mahalliy mahsulotlariga almashtirilishi lozimligini ko’zda tutadi. Lekin hamma vaqt ham ba’zi bir mamlakatlar tomonidan importni mahalliy mahsulotlar bilan almashtirishga bo’lgan intilishni avtarkiya siyosati deb bo’lmaydi. Avtarkiya siyosati ham, erkin savdo siyosati kabi sof holda amalga oshirilmaydi. Protektsionizmning turli darajalariga doimo duch kelinadi va bu u yoki bu mamlakatning iqtjsodiy rivojlanganlik darajasiga bog’liq. Ba’zi bir holatlarda bir vaqtning o’zida ham protektsionizm, ham erkin savdo siyosatini olib borish mumkin, lekin har xil mahsulotlarga nisbatan. Protektsionizm siyosati hozirgi raqobat kuchayishi sharoitida mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish maqsadida nafaqat rivojlanayotgan, balki rivojlangan mamlakatlar tomonidan qo’llaniladi. Davlat protektsionistik savdo siyosatini olib borishda tashqi sadvo siyosatining turli vositalaridan foydalanadi. Bu vositalarni tanlash ularni qo’llash maqsadlaridan kelib chiqadi. Bitta maqsadga erishish uchun turli vositalardan foydalanilish mumkin. Shuning uchun har qanday alohida olingan holatda davlat bu vositalarning u yoki bu guruhlarini tanlaydi. Davlat xo’jalik subyektlariga tavsiyalar berishi va u yoki bu harakatlami amalga oshirishni rag’batlantirishi mumkin. Bular ba’zi birollarda ijobiy natijalar beradi. Misol uchun, katta firmalar berilgan tavsiyalarga ko’ra, harakat qilishlari orqali davlatdan ma’lum imtiyozlar va afzalliklarga ega bo’lishlari mumkin (davlat 26 buyurtmalari va boshqalar). Lekin, bunday tavsiyalar hamma vaqt ham ijobiy va davlat nuqtai nazaridan katta natijalar bermaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish davlat vositalari xarakteriga ko’ra, boj tarifini qo’llashga asoslangan tarif va boshqa barcha vositalarga asoslangan notarif vositalarga bo’linadi 1-rasm. Tashqi iqtsodiy faoliyatni tartibga solish davlat vositalarining sinflanishi 10 . Tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishda jaon amaliyotida ko’p qo’llaniladigan usullardan biri tarif usulidir. Tarif usulining asosini boj tariti, ya’ni bojxona chegarasi orqali olib o’tilayotgan tashqi iqtisodiy faoliyat tovar nomenklaturasi printsiplari va qoidalariga asosan bir tizimga solingan tovarlarga nisbatan qo’llaniladigan boj stavkalari to’plami tashkil etadi. Boj ta’rifidan shuni aytjsh mumkinki, ihtiyoriy mamlakatning boj tariti bojxona bojlarining aniq stavkalaridan iboratdir. Bojxona boji - tovarlami import yoki eksport qilishda, bojxona organlari tomonidan undiriladigan va eksport yoki import sharoitini belgilovchi, to’lanishi lozim bo’lgan vznosdir. Boj tarifi, xalqaro huquq me’yorlari bilan qo’llanilishi kafolatlanadigan, tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish davlat vositasi. Mamlakat savdo siyosatining qaysi tomoni ahamiyatliligidan kelib chiqqan holda, boj tarifining bir-birini to’ldiruvchi bir necha ta’rifi mavjud: - mamlakat ichki bozorini jahon bozori bilan o’zaro bog’liqligida savdo siyosati va ichki bozomi davlat tomonidan tartibga solish vositasi; 10 Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T-2004 27TIFni tartibga solishning davlat vositalari Tarif Notarif - ma’lum tovami bojxona hududiga olib kirish yoki olib chiqishda to’lanadigan bojxona bojining aniq stavkasi. Boj tariflari, tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish vositasi sifatida XVIII asming boshlaridan qo’llanila boshlandi. Ikkinchi jahon urushidan keyin bir necha bor kamaytirilishiga qaramay, boj tariflari importning hajmi va tarkibiga ta’sir ko’rsatgan holtida, zamonaviy tashqi savdoni tartibga solishda katta ahamiyatga ega. Boj tarifining asosiy vazifalaridan biri milliy ish lab chiqaruvchilami chet el raqobatchilaridan himoya qilishdir. Importni cheklash, tovarni ishlanganlik darajasiga qarab, bojlaming yuqori stavkalari va bojxona yig’mlarining kattaligini oshirish orqali amalga oshiriladi. Boj tariflarining fiskal funksiyasi. ya’ni" davlat budjetining daromad qismini oshirish funksiyasi, ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda ikkinchi o’ringa o’tdi (bojxona bojlari budjet daromadlarining bir necha foizigina tashkil etadi). Lekin rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa sanoati unchalik rivojlanmagan mamlakatlarda, bojlaming fiskal funksiyasi katta ahamiyatga ega. Bojxona bojlari milliy xo’jaliklar rivojlanishining obyektiv jarayonlariga va xalqaro savdodagi tarkibiy o’zgarishlarga mos ravishda o’zgaradilar. Jahon xo’jaJigida yuz berayotgan jarayonlar: mamlakatlar taraqqiyotining bir tekisda emasligi, iqtisodiy vs siyosiy bo’hronlar, tashqi iqtisodiy aloqalami, tashqi savdoda ishtirok etayotgan tovarlar nomenklaturasining kengayishi har xii mamlakatlarda bir xil tovarlar narxining nisbatan tenglashuvi va boshqalar shunga olib keldilarki. bojxona bojlari, tashqi savdo aylanmasini tartibga solishga qo’yiladigan talablami to’liq qondira olmay qoldilar. Bunday sharoitlarda, boj-tarif cheklovlari guruhiga kirmaydigan, "r qator tashqi iqtisodiy siyosat vositalari vujudga keldi. Ular notarif cheklovlari (to’siqlari) nomini oldi. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solish vositalarining turkumlanishini, ya’ni tarif va notarif usullarga bo’linishi birinchi bo’lib «Savdo vs tariflar bo’yicha bosh kelishuv. Xalqaro savdo tashkiloti 28 tomonidan XX asming 6O-yillarida taklif etilgan edi. Shu kelishuv notarif usullami: «... tarifdan tashqari, xalqaro savdoni erkin oqimiga to’sqinlik qiluvchi har qanday jarayonla~ deb atagan edi. Hozircha notarif to’siqlami turkumJashning ylJgona xalqaro qoidalari ishlab chiqilmagan. Turkumlash bo’yicha hozirda GATT/JST, Xalqaro savdo palatasi, Birlashgan millatlar tashkilotining savdosi va taraqqiyoti bo’yicha konferentsiyasi (YuNKTAD), Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki. Notarif usullari (cheklovlari) - bu chet el tovarlarini ichki bozorlarga va mos ravishda rnilliy tovarlami tashqi bozorlarga kirib borishiga to’sqinlik qiluvchi, chegaralash - taqiqlash xarakteriga ega bo’lgan vositalar majrnuasidir. Bu choralaming maqSadi - nafaqat importchi rnamlakatdagi kompaniyalaming raqobatdoshlik imkoniyatlarini oshirish, balki milliy sanoatni himoya qilislP; aholining hayoti va salomatligini, atrof-muhitni, ma’naviyatini, dinini va milliy havfsizligini himoya qilish hamdir. Tashqi savdoni tartibga soluvchi, notarif usullari quyidagi guruhlarga bo’linishi mumkin 2-rasm. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning notarif usullari turkumlanishi 11 . TIF TN ning to’zilishi Uyg’unlashgan tizim nomenklaturasi tovarlarni tulik sinflash imkonini beradi.Unda dastlab, 5000 dan zi yo d tovarlar atamalarini bo’limlar, guruhlarga oddiydan murakkabga printsipi asosida joylashtirilganligini ko’rsatuvchi mundarija, kirish so’zi, sinflashning asosiy qoidalari, o’lchov birliklari va ni h oyat bo’limlar va 11 Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T-2004 29Tartibga solish notarif usullari Iqtisodiy Ma’muriy Texnik guruhlarda joylashgan tovarlarning raqamli kodlari berilgan. tovar nomenklaturasi jami 21 bo’lim va. 97 guruhdan   iborat. 2. Bo’lim va guruhlarda tovarlarning joylashtirilish printsipi Tovar nomenklaturasida barcha tovarlar oddiydan murakkabga qarab, ni h oyatda aniqlik bilan joylashtirilgan. M: birinchi bo’limda tirik hayvonlar va   ularning mahsulotlari, ikkinchi bo’limda o’ simliklar va ularning mahsulotlari, uchinchi bo’limda o’ simlik va hayvon yo glari, qisqasi q ishlo q x o’ jalik mahsulotlaridan boshlanib, yu q ori texnik tovarlar va san’at asarlari bilan yakunlanadi. Har bir guruh ma’lum sanoat tarmo g’ iga tegishli mahsulotlarni o’ z ichiga oladi. Ba’zan bu holatlardan chetlanishlar kuzatilishi mumkin. Misollar: - tabiiy va sun’iy jun, hamda undan olinadigan mahsulotlar, - t o’q imachilik sanoati mahsulotlari aralash holda beriladi; - bolalar poyavzali tovar nomenklaturasida izoxlanmagan bo’lib, unga tayyorlangan mahsuloti bo’yicha pozitsiya beriladi; - tsirk ayig’i tirik hayvonlar guruhida sinflanmaydi. 3. O’lchov birliklari Tovarlar uchun o’lchov birliklari ikki guruhga bo’linadi: asosiy va qo’shimcha. Og’irlik o’lchov birligi, ya’ni kg barcha tovarlar uchun   asosiy o’lchov birligi, kolgan barcha turdagi o’lchov birliklari qo’shimcha o’lchov   birliklari hisoblanib, ulardan ta’rifli, nota’rif boshqaruv (litsenziyalash. kvotalash va, boshqalar) da kenng foydalaniladi. Tovar nomenklaturasining birinchi va ikkinchi tirik hayvonlar, o’simliklar va ularning mahsulotlari joylashtirilgan bo’limlarida kg bilan birgalikda ko’prok dona (sht)   o’lchov birligi, suyukliklar uchun–l,   tamaki mahsulotlari sigaretlar uchun 100 sht ,   yoki 1000 sht o’ lchov birliklari, gazla mala r uchun kub.m o’lchov birligi, matolar jun, teri uchun m.kv o’lchov birligi, oyoq kiyimlari uchun juft (par) o’lchov birligi va boshqa o’lchov birliklari ishlatiladi. 4. Raqamlar va chizi q larning izoxlari Tovarlarni kodlar bilan ifodalashda to’qqiz raqamdan foydalaniladi: 30 1-6-raqamlar–UT bo’yicha (ularni o’zgartirilmaydi); 7-8-raqam (razryad)lar Yevropa Iqtisodiy Hamkorligi Kombinirlangan nomenklaturasi (KNEES) sistemasi bo’yicha 9-raqam muayyan davlat tovarlari uchun. Davlatlar uz milliy xususiyatlarini hisobga olgan uyg’unlashgan tizimning asosiga zid bo’lmagan holda guruhlarga guruhchalar kiritishi mumkin. Fakat milliy tovar kodi ishlatilganda dastlabki oltita raqam o’zgarmasligi kerak. Uyg’unlashgan tizim qonuniy hujjat, chunki qoidalar, bo’lim va guruhlarga berilgan izoxlar huquqiy hujjatlar hisoblanadi. Uyg’unlashgan tizimda tovarning pozitsiyasi uchun turtta va subpozitsiyasi uchun esa oltita raqam ajratilgan. Dastlabki ikki raqam shu tovarni kelib chiqishini belgilovchi bo’limga mos bo’ladi, 3-4–raqamlar mahsulotning shu   bo’limdagi pozitsiyasini, 5-6-raqamlar subpozitsiyasini va 7--9--raqamlar podsubpozitsiyasini belgilaydi. Ayrim davlatlarda 8 yoki 10 raqamdan iborat bo’lgan kodlar ham ishlatiladi. Masalan: AQSH tovar nomenklaturasi bo’yicha « женские трикотажные блузки » (ayollar trikotaj ko’ylagi) quyidagicha sinflanadi: XI bo’lim b 1–guruh 6106–pozitsiya– текстильные изделия ; –одежда и принадлежности одежды.трикотажные; 6106 20– блузки, рубашки и батники трикотажные, женские и для девочек; 61062010– из химических нитей; – subpozitsiya США; 610620101– стат субпозиция США; Tashqi iqtisodiy faoliyat tovar nomenklaturasidan foydalanib , muayyan tovar uchun pozitsiya belgilashda uning   o ’ ziga xos belgilarini , xususiyatlarini bilish muxim hisoblanadi . Buning uchun esa " tovar tavsifini to ’ g ’ ri ukiy bilish kerak . Quyidagi misol asosida fikrimizni taxlil qilishga o ’ rinib kuraylik . Ikkinchi bo ’ limning yettinchi guruhida keltirilgan tovar tavsiflarini kurib chiqaylik 12 : 12 www.uza.uz milliy axborot agentligi rasmiy sayti. 31 1. 0701 ----------------------------- картофель, свежий и охлажденный: 2. 0701 10 000 --------------------------------------- семенной 3. 0701 90 -------------------------------------------- прочий: 4. 0701 90 100 ----------------------- для производства крахмала 5. ----------------------------------------- прочий: 6. ----------------------------------------- молодой: 7. 0701 90 50 ---------------------------------- с 1 января по 15 мая 8. 0701 90 590 ------------------------------------- с 16 мая по 30 июня 9. 0701 90 900 ---------------------------------------- прочий Birinchi qatordagi 0701 pozitsiyaga "yangi va sovuq kartoshka" mahsulotlari tushib, bu tushuncha 1-9-–qatorda joylashgan barcha mahsulotlarga tegishli hisoblanadi. SHuning uchun ham ikkinchi qatordagi 0701 10 pozitsiyasidagi mahsulotni urug’lik. kartoshka (картофель. семенной) deb tushunish kerak. Uchinchi qatordagi 0701 90 pozitsiya uchun berilgan tushuncha (boshqa. ya’ni прочий) ni ham o ’z navbatida 4-9-qatorlar uchun ham tegishli deb tushunish lozim. Keyingi qatorlardagi chizikchalar ham xuddi shunday oldingi qatordagi tushunchani qaytaradi. Masalan: yettinchi q atordagi mahsulotni quyidagicha tavsiflash mumkin " картофель , prochiy ( несеменной ), prochiy ( не для производства крахмала ), молодой . с 1 января по 15 мая ". O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solishda boj tarifidan foydalanishga qo’yiJgan birinchi qadam 1992-yilning 24 iyulida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Tashqi iqtisodiy faoliyatni rag’batlantirish, O’zbekiston Respublikasiga chet el investitsiyalarini jalb qilish va ularni himoya qilish to’g’risida.gi Farmoni qabu1 qilinishidan boshlangan bo’lsa-da, unga qonuniy tus 1997 -yilning 29-avgustida «Boj tariti to’g’risida.gi O’zbekiston Respublikasining Qonunini qabul qilinishidan boshlanadi. Mazkur Qonun boj tarifini shakllantirish va qo’lIash tartibini, shuningdek, O’zbekiston Respublikasining bojxona chegarnsidan olib o’tilayotgan tovarlardan boj undirish qoidalarini belgilab berdi. 32 1997-yilning 10 oktyabrida "Tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksportini rag’batlantirish to’g’risida"gi Fannon qabul qilindi. Farmon bilan tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish, eksport-import operatsiyalarini tartibga soJishni takomillashtirish maqsadida 1997-yilning I noyabridan boshIab barcha turdagr tovar (ish, xizmatlar) eksportiga bojlar, hamda alohida tftrlaridan tashqari, ulaming eksportini Iitsenziyalashtirish va kvotalashtirish ham bekor qilindi. Farmon bilan 1997-yilning 1 noyabridan joriy qilinadigan import boji stavkalari jami bo’lib 97 tovar guruhiga nisbatall belgilanib, ro’yhatga kirmagan tovarlarga nisbatan 3%, ko’pchilik tovar turlariga nisbatan 30%, ayrim rangli metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar uchun 5%, qolgan kamchilik tovarlar uchun 10 %, 15 % va 20 % miqdorida boj stavkasi belgilandi. 1998-yilning 18 fevral kuni "Import operatsiyalarini tartibga solish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi Fannon qabul qilindi. Import operatsiyalarini tartibga solish tizimini takomillashtirish maqsadida 1998-yilning 1 martidan bosh lab tovarlar importini tariflar orqali boshqarish chora-tadbirlari tizimining hamda import kontraktlarini tuzish va ularni ijro etish yuzasidan nazoratni erkinlashtirishning joriy etilishi belgilanib, Vazirlar Mahkamasiga bir haftalik muddat ichida import bojlari stavkalarini qayta ko’rib chiqib, Fannonning ijrosi yuzasidan tegishli qaror qabul qilislt topshirildi. Mazkur Fannonni ijro etish yuzasidan 1998-yiIning 24 fevralida Vazirlar Mahkamasining "Importni tariflar orqali boshqarish to’g’risida"gi 80-sonIi qarori qabul qilinib, unda 1998-yilning 1 martidan boshlab joriy etiladigan import bojlarining yangi stavkalari tasdiqlandi. Qarorga ko’ra, jami ho’lib 97 tovar guruhiga 75 nisbatan import boji stavkaIari beJgilanib, import qilinadigan tovarlaming ko’pchilik turlariga nisbatan boj stavkasining yuqori 30 %, ro’yhatda keltirilmagan tovarlarp nisbatan eng past 3 %, rangli metallar va ulardan tayyorlangan mahsulotlarga nisbatan 5 %, choy, go’sht va baliq mahsulotlari. bosh 33 kiyim mahsulotlariga nisbatan stavkaning 10 %, qolgan tovarlarga nisbatan stavkaning 15 % va 20 % ko’rsatkichi belgilandi 13 . 1998-yilning 31 martida Vazirlar Mahkamasining "O’zbekiston Respublikasida tashqi savdo faoliyatini erkinlashtirish qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida"gi 137-sonli qarori qabul qilindi. Qaror bilan amaldagi boj stavkalari O’zbekiston bilan eog ko’p qulaylik berish tartibini qo’llayotgan davlatlarda ish lab chiqarilgan tovarlarga nisbatan qo’Uanilishi, bunday tartibni qo’lIamayotgan davlatlarda ishlab chiqarilgan tovarlarga nisbatan ulaming ikki marta ko’paytirilgan ko’rsatkichlari qo’lIanilishi belgilandi. Qaror bilan bir qator vazirliklarga savdo- iqtisodiy aloqalarda erkin savdo rejimi o’matilgan yoki eng ko’p qulaylik berish tartibi berilgan davlatlar ro’yhatini tasdiqlash topshirildi. Erkin savdo hududi to’g’risidagi kelishlJvga a’zo bo’lgan davlatlar ro’yhati Adliya vazirligi tomonidan 1998-yilning 8 aprelida 429-sonli tartib raqami ostida ro’yhatga olingan. Mazkur rejim Ozarbayjon, Armaniston, Belarus Respublikasi, Gruziya, Qozog’iston, Qirg’iziston, Moldova, Rossiya, Ukraina va Tojikiston davlatlari bilan savdo aloqalarda amal qiIadi. 1998-yilning 25 dekabrida "Iste’mol tovarlariniog alohida turlarini olib kirish va olib chiqishni tartibga solish qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida" Farmon qabul qilinib. unda respublika iste’mol bozori to’yinishini ta’rninlash maqsadida 1999-yilning 1 yanvaridan boshlab chorva, parranda, go’sht mahsulptlari. baliq va baliq mahsulotlari. sut va sut mahsulotiari, choy xomashyosi va choy, don, un va yorma mahsulotlar, o’simlik moyi, hayvon yog’i va shu kabi jami 15 tovar turlaridan import. bojlarini undirish bekor qilindi. Tashqi savdoni tariflar orqali boshqarishga oid yuqorida qayd qilingan me’yoriy hujjatlarda hukumat nomidan yoki uning kafolati bilan bitilgan hukumatlararo va kredit kelishuvlari bo’yicha yetkazib berilayotgan tovarlar, o’zaro erkin savdo rejimini qo’llayotgan davlatlardan olib kirilayotgan tovarlar, hukumat qarorlariga muvofiq davlat budjeti hisobiga olib kiritilayotgan tovarlar, 13 Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T-2004 34 markazlashtirilgan eksport doirasida yetkazib berilayotgan tovarlar, 50 mln AQSH dotlari hajmida investitsiya qilgan chet eltik yuridik shaxslar olib kirayotgan tovarlar, vaqtinchalik olib kirilayotgan yoki undan vaqtinchalik olib chiqib ketilayotgan, tranzit tovarlar, chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonaning nizom fondiga chet ellik hamkor tomonidan qo’shiladigan mulkiy ulush sifatida olib kiritilayotgan tovarlar, gumanitar texnik yordam maqsadidagi tovarlar, ko’rgazma, reklama va prezentatsiyalar uchun eksponatlar, tayyor mahsulotni olib chiqish yoki olib ketish maqsadida qayta ishlov berish uchun olib kiritilayotgan (olib chiqib ketilayotgan) xomashyo va materiallar boj to’lashdan ozod etib ketingan. O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi Tashqi iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirish Bosh boshqarmasining axborot materiallariga ko’ra 1998-yilning 1 yanvarigacha bo’lgan holatgacha amalda bo’lgan tarif rejimiga ko’ra O’zbekistonda boj stavkalarining o’rtacha torttirilgan ko’rsatkichi barcha turdagi import tovarlari uchun berilgan imtiyozlami hisobga olmaganda 10,9 %, hisobga olganda 4,8 %, o’rtacha arifmetik ko’rsatkichi esa 20,9 % ni tashkil etadi 14 . O’zbekistonda tashqi savdoni tariflar orqali boshqarish tajribasini tahlil qilish oqibatida shuni qayd qilish mumkinki, dastlab O’zbekistonning tashqi savdo siyosati iste’mol tovarlarining tashqariga olib chiqib btilishini cheklash va ularning importini rag’batlantirishga qaratildi. Hattoki, 1995-yiIning 1 oktyabrigacha ma’lum davr chetdan keltirilayotgan tovarlarga nisbatan import bojlari umuman bekor qilingan ham edi. Shu davrning o’zida belgilangan eksport boji stavka1ari esa nisbatan yuqori darajada saqlab kelindi. Faqat 1996-yilning boshshlaridan to’lov balansi n bilan bog’liq qiyinchiliklar oldidagina O’zbekistonning tashqi savdo siyosati eksportni, shu jumladan tariflar orqali cheklashni qisqartirish va aksincha, importni tariflar orqaIi cheklashni kuchaytirishga tomon o’zgardi. 1997-yilning 1 noyabridan boshlab esa eksport qilinayotgan tovarlarga nisbatan boj stavkalari umuman bekor qilindi va alohida turlaridan tashqari ularning eksportini litsenziyalashtirish va kvotalashtirish ham bekor qilindi. Hozir ham importni tariflar 14 www.uza.uz milliy axborot agentligi rasmiy sayti. 35 va valuta qoidalari orqaIi cheklashga harakat qilinib, xususan import qilinayotgan tovarlaming ko’pchiligiga nisbatan eng yuqori 30 % boj stavkalari belgilangan. 2001-yil 2 fevraldagi Vazirlar Mahkamasining 66-sonli qaroriga asosan, Vazirlar Mahkamasining 1 998-yil 24 fevraldagi 80-son qaroriga ko’ra boj stavkalari soni 12 tadan 5 taga qisqartirildi. Bu qarorga asosan O’zbekiston Respublikasida "Idoralararo bojtarif kengashi" tashkil etildi va uning vazifalari belgilandi. Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoIiyatni tartibga solishda boj tarifidan foydalanish mexanizmlarini xalqaro huquq me’yorlari asosida yanada takomillashtirish jarayonlari davom ettirildi. Shuning natijasida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 31 mayda “Import bojxona bpjlarini unifikatsiyalash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 189-son qaror qabul qilindi. 36 4. Tashqi savdoni tarif orqali boshqarishning mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri . Xalqaro savdoda davlatning asosiy vazifasi - eksportehilarni o’zi ishlab chiqargan rnahsulotlarini iloji boricha chetga olib chiqishlari uchun qo’llab- quvvatlash, ular tovarlarini xalqaro bo’zordagi raqobatbardoshlik darajasini oshirish, ichki bozorda chet el tovarlari raqobatbardoshlik darajasini pasaytirish rnaqsadida importni chegaralashdir. 1885 yilda xalqaro statistika instituti tashkil etildi. Dastlabki yagona statistika nomenklaturasi 1913 yilda Bryussel shahrida 2-xalkaro savdo statistikasiga bag‘ishlab o‘tkazilgan Konferensiyada qabul qilindi. Unga faqat 29 davlat rahbarlari imzo chekkan bo‘lib, atigi 5 ta guruhda (tirik xayvonlar, oziq-ovqat mahsulotlari, qayta ishlanadigan materiallar, ishlab chiqarilgan mahsulotlar, oltin va kumush) 186 ta tovar o‘rni belgilangan edi. Keyinroq 1927-37 yillarda Yagona bojxona nomenklaturasi (Jyeneva nomenklaturasi)ga asos solindi. U 21ta bo‘lim, 86ta guruhlarga joylashtirilgan 991ta pozitsiyadan iborat edi. Ikkinchi jahon urushidan keyin davlatlar iqtisodiyotini tiklash va savdo-sotiqni rivojlantirish uchun yangi nomenklaturaga ehtiyoj sezildi. Yevropa bojxona ittifoqining ishchi guruhi tomonidan Jyeneva nomenklaturasi asosida 1950 yilning 15 dekabrida Bryussel shahrida tovarlarni bojxona tarifi bo‘yicha klassifikatsiyalash maqsadida nomenklatura qabul qilindi. 1960 yillar oxirida nomenklaturaga o‘zgartirishlar kiritish talab etildi. O‘zgartirish ishlari 1970 yillardan boshlanib, 1981 yilda tugallandi. Mazkur 1981 yilda ishlab chiqilgan nomenklaturani xalqaro amaliyotga tatbiq etish uchun xalqaro me'yoriy hujjat qabul qilish zarur bo‘ldi. 1983 yilning iyunida Bryussel shahrida tovarlarni klassifikatsiyalash va kodlashning Uyg‘unlashgan tizimi bo‘yicha xalqaro Konvensiya qabul qilindi. U 20 modda va asosiy qoidalardan iborat bo‘lib, ingliz va fransuz tilidagi asl nusxalari Bryussel shahrida saqlanadi. Konvensiyaga asosan, 1988 yilning 1 yanvaridan 37 boshlab tovarlar nomenklaturasidan (tovarlarni klassifikatsiyalash va kodlashning Uyg‘unlashgan tizimi) xalqaro miqyosda foydalanishi joriy etildi. Uni tuzishda 59ta davlatdan ekspertlar va ko‘plab davlatlararo hamda nodavlat iqtisodiy tashkilotlar, shu jumladan Xalqaro savdo palatasi, “Tarif va savdo bo‘yicha oliy kengash", Standartlash bo‘yicha xalqaro tashkilot, BMTning statistik byurosi qatnashdi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1998 yil 29 avgustda ushbu Konvensiyaga qo‘shilgan. Respublika 2000 yilning 1 yanvaridan ushbu konvensiyaning teng huquqli a'zosi hisoblanadi. Jahondagi barcha buyumlar, mavjudotlar, ashyolarning tovarlar ro‘yxati tuzilib, raqamlar bilan kodlab chiqilgan taqdirda nomenklatura mukammal bo‘ladi. Bunday holatda har bir tovar uchun 1 dona kod raqami, ya'ni 1 dona kod raqami faqat 1 dona tovar turiga tegishli bo‘ladi. Ammo, tovar turlarining bir necha 100 mln ekanligi sababli nomenklatura bunday tarzda tuzilsa, uni ifoda etadigan kitob ham o‘z navbatida bir necha ming tomlarni tashkil etadi. Bu holat nomenklaturadan foydalanishda katta qiyinchiliklarni tug‘diradi. Shu bois, nomenklaturani ishchi holatga keltirish uchun tovarlar bo‘limlarga, guruhlarga, kichik guruhlarga ajratilgan holda tasniflanadi. Uning strukturasi 21 bo‘lim, 97 guruh, 1265ta tovar pozitsiyasi, 5212 tovar subpozitsiyasi va 10709ta tovar podsubpozitsiyasidan tashkil topgan. Bojxona organlari tovarlarning tasniflanishiga nisbatan O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyatining tovar nomenklaturasiga muvofiq tovar bojxona organiga taqdim etilgunga qadar dastlabki qaror qabul qilishi mumkin. Dastlabki qarorni qabul qilganlik uchun bazaviy hisoblash miqdorining 75 foizi miqdorida bojxona yig‘imlari undirib olinadi. Shuning uchun davlat tornonidan tartibga solish usullaridan bir qismi ichki bozomi chet el raqobatidan himoya qilishga, ya’ni importni chegaralashga qaratiIgan. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda qo’llaniladigan tarif vositalari tashqi savdoni iqtisodiy tornondan tartibga solishning eng qadirniy usullaridandir. 38 Asosan ular ichki bozomi (rnahalliy ishlab chiqaruvchilami) chet el raqobatidan hirnoya qilishga qaratilgan. Ulaming asosini bojxona bojlari tashkil etadi. Bojxona boji - tovarlarni rnarnlakatga olib kirishda yoki ulami rnamlakatdan olib chiqishda davlat tornonidan undiriladigan egri chiziqli soliq ko’rinishidagi to’lovning alohida turi 15 . Bojxona bojini to’lash tovarlaming olib kirilishi yoki olib chiqilishini arnalga oshirishni bajarishning lozirn bo’lgan shartidir. Bu soliq oxir oqibat tovarlar iste’rnolchilari tornonidan to’Ianadi, chunki u tovarlami sotish narxiga kiritiladi. Bojxona bojlarining iqtisodiy roli shundaki, ular narx to’sig’ini vujudga keltiradi. Bu esa import tovarining narxini oshiradi va shu orqali iqtisodiyotning rna’lurn tarmoqlarini xorijiy kompaniyalaming raqobatidan hirnoya qiladi. Agarda xorijiy tovar yetkazib beruvchilar tovarlaming olib kirilayotgan narxlarini o’z eksport bozorlarini saqlab qolish maqsadida pasaytirishni istamasalar, u holda import tovarlariga bo’lgan talab kamayadi va ulami yetkazib berish hajmi pasayadi. Import bilan raqobatlasha oladigan mahsulot ishlab chiqaruvchi mahalliy korxonalar bojxona boji kiritilishidan yutadi. Shundan keyin, ichki bozordagi narxlarning o’sishi mahalliy tovarlar ish lab chiqarish o’sishini rag’batlantiradi. Shundan kelib chiqqan holda, aniq maqsadga qaratilgan bojlami qo’llash orqali davlat iqtisodiyotning ma’lum tarmoqlari rivojlanishini rag’batlantiradi. Bojxona bojlari protektsionistik va tartibga solish funksiyalari bilan bir qatorda, shuningdek, fiskal funksiyani ham bajaradi. Ular davlat budjetini to’ldirishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Bojxona bojlarini qo’llash boj tarifi tarkibida amalga oshiriladi. 3-jadval. Respublika tashqi savdo aylanmasida katta ulushga ega bo'lgan davlatlar bilan tovar aylanmasi 16 : 15 Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T 16 www.stat.uz O’zbekiston Respublikasi Statistika Qo’mitasi rasmiy sayti. 39 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston Respublikasi asosiy tovarlar aylanmasi Osiyoga to’g’ri kelmoqda. Lekin iqtisodiy jihatdan dunyoda yetakchilaridan bo’lgan Xitoyning ulushi ancha yuqorida. Rossiya Federatsiyasi esa ikkinchi o’rinda. 40Respublika tovar aylanmasi ulushi, foiz hisobida 2020-yil yanvar- martiga nisbatan foiz hisobida Xulosa va takliflari . Ilmiy izlanishlar natijalarini taxlil qilish shuni ko rsatadiki, Davlat bojxonaʼ qo mitasi xodimlari o zlarining xorijiy mamlakatlar bojxona xizmati va xalqaro ʼ ʼ bojxona ma muriyatlari raxbarlari va xalqaro tashkilot vakillari bilan o tkazgan ʼ ʼ uchrashuv va suxbatlari davomida, suxbatdoshlarga mustaqillik yillarida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy isloxotlar, bojxona tizimining faoliyati, jumladan, korruptsiya, uyushgan jinoyatchilik, giyoxvand moddalar, qurol-yarog xamda o q-dorilar bilan g ayriqonuniy tijorat qilishga qarshi ʼ ʼ ʼ kurash, O zbekiston bojxona tizimi oldida turgan asosiy vazifalar va ustuvor ʼ yo nalishlar, Davlat bojxona qo mitasining respublika bojxona siyosatini ishlab ʼ ʼ chiqish va xayotga tadbiq etish, mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta minlash, ʼ bojxona ishlarini amalga oshirishda jismoniy va yuridik shaxslarning xuquq va manfaatlarini ximoya qilish, respublika bojxona chegaralarida bojxona nazoratini ta minlash masalalari borasida ma lumot berib boradilar. ʼ ʼ Bugungi kunda O zbekiston Respublikasi xukumati JSTga a zo bo lib kirishni ʼ ʼ ʼ jahon iqtisodiy xamjamiyatiga integratsiyalashuvning asosiy shakllaridan biri sifatida qarab kelmoqda va mazkur tashkilotga teng xuquqli a zo bo lib kirish ʼ ʼ borasida dadil qadamlar tashlanmoqda. JSTga a zo bo lib kirish mamlakat tashqi ʼ ʼ iqtisodiy siyosatning eng ustuvor yo nalishlaridan biriga aylanib bormoqda. Xalqaro ʼ tajribaga muvofiq, JSTga a zo bo lish uzoq muddatli istiqbollarda xar qanday milliy ʼ ʼ iqtisodiyot rivojiga ijobiy ta sir ko rsatadi, biroq qisqa muddatli istiqbollarda u ʼ ʼ milliy xo jalik taraqqiyoti uchun ayrim muammolarni xam yuzaga keltirishi ʼ mumkin. Eksportni rag batlantiruvchi siyosat olib boradigan mamlakatlar JSTga ʼ a zo bo lishdan nafaqat uzoq muddatli istiqbollarda, balki qisqa muddatli ʼ ʼ istiqbollarda xam kata foyda ko radilar. Bunga qarama-qarshi o laroq, import ʼ ʼ o rnini bosuvchi siyosat olib boruvchi mamlakatlar JSTga a zo bo lishdan uzoq ʼ ʼ ʼ muddatli istiqbollarda manfaat ko rsalarda, qisqa muddatli istiqbollarda ular ʼ iqtisodiy jixatdan ma lum darajada zarar ko rishlari xam mumkindir. Ko pchilik ʼ ʼ ʼ mamlakatlar o zi ishlab chiqargan maxsulotlarining xalqaro bozorlarda ʼ 41 ayirboshlashni yaxshilash maqsadida ularni xalqaro standart talablariga moslashtirishga xarakat qiladilar. O zbekistonda xam tashqi savdo faoliyatiniʼ boshqarishda bir qator iqtisodiy dastaklardan va bu dastaklarni xayotga tadbiq etuvchi davlat organlari xizmatidan foydalaniladi. 42 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati . 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning «Buyuk kelajakni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.» Xalq so‘zi 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 24 noyabrlagi “Bojxona ma'murchiligini takomillashtirish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5582-son Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5iyundagi “Bojxona ma'muriyatchiligini isloh etish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-6005-son Farmoni. 4. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari. 5. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. T.: O‘zbekiston, 2014 yil. 6. O‘zbekiston Respublikasining Bojxona Kodeksi. T.: Adolat, 2016y. 7. O‘zbekiston Respublikasining «Bojxona xizmati to‘g‘risida»gi qonuni. T.: Iqtisodiyot va xuquq dunyosi 1997 y. 8. Mamatov M. Milliy iqtisodiyotga xorijiy investisiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari, Iqtisodiyot va ta'lim, 2011 y., № 4. 9. O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi, 2017-2020 y., № 1-№12 Internet saytlari . 10. http://www. wto. org 11. www.review.uz – “Ekonomicheskoe obozrenie” jurnalining rasmiy sayti 12. www.vip.lenta.ru – Internet nashriyoti 13. http//www.sustoms.ru –O‘zbekiston Respublikasi DBQ sayti 14. www.omad.uz – Biznes rivoji uchun axborot portali. www.internetindicators.com – Иқтисодий индикаторлар Интернет веб- сайти. 15. www.economyworld.com – Ахборот Технологиялари Асосацияси веб- сайти. 43

TIF TN boʼyicha alohida tovar guruhlarining bojxona nazoratini tashkil etish

Купить