Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024
Til va nutq hodisasining lingvistik talqiniKirish. 2
Asosiy qism.. 4
1. Til hodisalarida zohiriy (nutqiy) va botiniy (lisoniy) jihat. 4
2.Til, lison, me’yor va nutq munosabati 9
3. Lisoniy va nutqiy birliklar 15
4. Lisoniy paradigma va uning turlari 21
5. Lisoniy ziddiyat va uning turlari 25
Xulosa. 31
Foydalanilgan adabiyotlar 33
![tizimiy yondashiladi. Masalan, yuqoridagi misolning birinchisida (Gulnoraning kitobi)
qaratqich kelishigining «qarashlilik», ikkinchisida (Gulnoraning opasi) «mansublik»
nutqiy (xususiy) ma’nolari voqelangan. Biroq qaratqich kelishigi shaklining barcha
qo‘llanishi uchun umumiy jihat – «oldingi ismni keyingi ismga tobelash» ma’nosi
bevosita kuzatishda berilmagan va lisoniy ahamiyatga ega. Bu umumiylik yuqoridagi
misollarda «Gulnora so‘zining opa so‘ziga qaratuvchilik munosabatini ifodalash»,
ikkinchisi « Gulnora so‘zining kitob so‘ziga qaratuvchilik munosabatini ifodalash»
tarzida bevosita kuzatishga chiqqan, sezgi a’zosi bilan his qilinadigan qiymat kasb etib
xususiylashgan. Empirik tilshunos har bir birlikni alohida-alohida tekshiradi. Masalan,
[ a ] unlisini boshqa unlisiz, biror zamon yoki kelishik shaklini boshqasidan ajratib, uzib
o‘rganadi. Nazariy o‘rganish bosqichida esa ular o‘z tizimdoshi bilan yaxlitlikda tahlil
etiladi. Har bir birlikning, deylik, unlining, boshqa tizimdoshi bilan o‘zaro
munosabatida namoyon bo‘ladigan belgisi nazariyotchi uchun muhim ahamiyat kasb
etadi. Til hodisalarini bu tarzda o‘rganish tizimiy yondashish deyiladi. Nazariy
tilshunoslik har qanday birlikning mohiyati uning munosabatini chuqur tahlil qilish
bilan ochiladi, degan g‘oyaga tayanib ish ko‘radi 2
.
Falsafiy UMIS va AHVOning lisoniy tizimda voqelanishi
Dialektika har qanday o‘rganish manbaida, borliqdagi har bir narsada ikki jihat
borligini ta’kidlaydi va uni quyidagi ikki tomonli kategoriyalar asosida
sistemalashtiradi:
Umumiylik – Alohidalik;
Mohiyat – Hodisa;
Imkoniyat – Voqelik;
Sabab – Oqibat.
Birinchi jihat (uni tegishli kategoriyalarning bosh harflari asosida qisqacha UMIS
deb ataymiz) narsalarning bevosita kuzatishda berilmagan substansiyasi bo‘lib, aqliy,
idrokiy usul bilan anglanadi.
2
Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: Fan va
texnologiyalar, 2010.
6](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_6.png?v=1)
![2. «Umuman o‘rik» UMISi har bir o‘rik AHVOsida takrorlanadi. Borliqda qancha
AHVO bo‘lsa ham, har birida UMIS o‘zining bir qirrasini namoyon qilaveradi. Lekin
AHVO sifatidagi muayyan o‘riklar takrorlanmaydi. К esilgan bir o‘rikni qayta ekishning
iloji yo‘q. Ammo qancha o‘rik kesilgani-yu ekilgani bilan umuman, o‘rik UMISi
o‘zgarmasdan turaveradi. UMIS barqaror, AHVO o‘tkinchidir.
3. UMIS sifatida «umuman o‘rik» bitta. Ammo o‘rik AHVOlari cheksiz. Shu
kungacha mavjud bo‘lgan va kelajakda ekib, o‘stiriladigan o‘riklar sonini tasavvur qilib
bo‘lmaydi. Ammo UMIS bittaligicha turaveradi.
UMIS va AHVO munosabati falsafada substansiya va aksidensiya, tasavvufda zot va
tajalli sifatida qaraladi. 3
Xo‘sh, falsafiy UMIS va AHVO til hodisalarga nisbatan qanday tatbiq etiladi?
( Qalin ) , ( qora ) , ( katta ) so‘zlaridagi [ a ] tovushlarini talaffuz qilaylik. Sezgilarimiz 6
ta [ a ] unli tovushni his qiladi. Bundagi birorta ( a ) tovushini qayta talaffuz qilib
bo‘lmaydi. Qayta aytilgani esa endi yettinchi ( a ) tovushi bo‘ladi. Talaffuz qilingan ( a )
tovushini (boshqa tovushlarni ham) qayta talaffuz qilish mumkin emas va har bir qayta
aytilgan tovush yangi ekan, demak, nutqimizdagi ( a ) tovushlari cheksiz bo‘lib, hech
qachon takrorlanmaydi va sezgi a’zolari yordamida his qilinadi (aytilganda eshitiladi,
yozilganda o‘qiladi). ( a ) tovushi AHVO bo‘lib, u yuqorida zikr etilgan «alohida
o‘rik»ka monand.
AHVOlar qanchalik ko‘p, rang-barang bo‘lishiga qaramay, ongimizda ularning
umumlashmasi sifatidagi yakka [ a ] UMISi bor. Bu [ a ] yuqorida aytilgan «umuman
o‘rik» kabi moddiylikka ega emaslik (ongda psixofizik holatda mavjudlik), barcha
( a ) AHVOlarida takrorlanuvchanlik, miqdoran cheklilik (ya’ni bittalik) xossalariga ega.
Fonetik AHVO tovush va fonologik UMIS fonema deb yuritiladi.
Falsafiy UMIS va AHVOning leksikada voqelanishiga diqqat qilamiz. Misollar:
Men kitob o‘qishni boshladim. Bu kitobni Halim nega keltirdi? К itob qiziqarliligi bilan
meni tezda o‘ziga rom qildi gaplarida uchta ( kitob ) so‘zi mavjud. Bu so‘zning ham har
biri «muayyan o‘rik», «muayyan ( a ) tovushi» kabi moddiy voqelanganlik,
takrorlanmaslik belgilariga ega va ular qatorini yana cheksiz davom ettirish mumkin
3
Абдуазизов А . Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси . – Т ., 1994
8](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_8.png?v=1)
![bo‘lganligi sababli miqdoran cheklanmaganlik kabi AHVOlarning barchasiga xos
belgilarni o‘zida mujassamlashtirgan. Cheksiz ( kitob ) so‘zlarining zamirida esa
«umuman kitob» UMISi yashiringan. U nutqqa chiqadigan barcha ( kitob ) so‘zlari uchun
doimiy asos sifatida yashaydi. Chunki ikkinchi ( kitob ) so‘zi birinchisining takrori emas.
U – yangi so‘z. Uchinchisi va qolgan barcha so‘zlar uchun shunday fikrni aytish
mumkin.
Shuningdek, morfologiyada [ -ni ] tushum kelishigi shaklining turli nutqiy
qo‘llanishlari morfologik AHVOlar bo‘lib, bu qo‘shimchalar ongdagi [ -ni ] UMISi
(morfemasi) asosida voqelangan. 4
Sintaksisda UMIS va AHVO munosabati quyidagi tarzda namoyon bo‘ladi.
Masalan, k itobning varag‘i, uyning eshigi, Halimning savoli, qog‘ozning
qalinlig,i ruchkaning qopqog‘i kabi so‘z birikmalari alohida-alohida AHVO bo‘lib,
ularning umumiy [qaratqich kelishigidagi mustaqil so‘z + egalik shaklidagi mustaqil
so‘z=qaratuvchi va qaralmishning turli munosabatlari] qolipi – UMISining (mustaqil
so‘z atamasi uchun qulaylik maqsadida tilshunoslar tomonidan qabul qilingan inglizcha
word so‘zining bosh harfi bo‘lgan W shartli belgisidan foydalanamiz: [Wqaratqich
kelishigi - Wegalik qo‘shimchasi] tarzida) voqelanishi. O‘zbek tilida barcha gaplar esa
AHVOlar sifatida [kesimlik qo‘shimchalari bilan shakllangan atov birligi], ya’ni
[WPm] (bunda (W) – yuqoridagidek mustaqil so‘z, atov birligi, (Pm) esa kesimlik
ko‘rsatkichi bo‘lib, predikat, marker so‘zlarining bosh harflaridan iborat) UMISining
yuzaga chiqishi.
Esda tutish kerakki, UMIS hech qachon muayyan bir AHVOda to‘la-to‘kis
voqelana olmaydi, unda o‘zining ma’lum bir qisminigina yuzaga chiqaradi. Masalan,
[WPm] UMISi Men keldim gapida boshqa, К etadimi? gapida boshqa bir qirrasini
namoyon qilgan. Gapning darak va so‘roq belgilari bir butun holda birdaniga voqelana
olmaydi. Biroq AHVO UMISdan tashqarida ham bo‘la olmaydi. Har qanday sodda gap
baribir [WPm] UMISi doirasidan tashqariga chiqa olmaydi.
Buni So‘fi Olloyor HAQ (UMIS) va sifat (tajalli, AHVO) munosabati misolida mahorat
bilan tasvirlaydi:
4
Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish. Darslik. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2009.
9](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_9.png?v=1)
![Nutq – lisonning me’yor elagidan o‘tgan muayyan moddiy (yozma, og‘zaki,
tasviriy/imo-ishora, signal, va h.k.) shakllaridan birida voqelanishidir. Demak, lisonda
birlik va birikish qonuniyati farqlanadi.
Har qanday lisoniy birlik psixofizik tabiatli bo‘ladi. Shu bilan birga ular ikki
tomonning bir butunligidan iborat:
a) lisoniy birlikning shakliy, tashqi tomoni;
b) lisoniy birlikning ma’lum bir vazifasi, ma’noviy qiymati.
Lisoniy birlik UMIS sifatida mavjud ekan, u moddiylikdan xoli bo‘lmog‘i lozim.
Bunda «lisoniy birlikning tashqi tomoni» ko‘rinishga, moddiylikka ishora qilmaydimi,
degan savol tug‘ilishi tabiiy. To‘g‘ri, lisoniy birlik moddiy qiyofadan xoli. Biroq ular
ongda qandaydir tarh, ramz sifatida saqlanadi. Masalan, [ a ] fonemasining talaffuz
xususiyati haqida umumlashma tasavvur o‘zbek tilida so‘zlashuvchi barcha jamiyat
a’zolari tilida birdir. Bu [ a ] fonemasining shakli, tashqi tomoni bo‘lsa, uning ma’no
farqlash, chegaralash tomoni ichki jihati sanaladi. [ a ] fonemasi xususiyatlari va ma’no
farqlashning o‘ziga xos birligi, yaxlitligi sifatida ongda mavjud bo‘ladi. Har bir
fonemaning ma’no farqlash va talaffuz xususiyatlari umumlashmasi o‘ziga xos bo‘lib,
biriniki ikkinchisinikidan farqlanadi va mustaqil fonemaga qo‘yilgan talab uning aynan
o‘xshash bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Lisoniy birliklarning bu tashqi va ichki tomonini bir-biridan ajratish, ulardan birini
mutlaqlashtirish mumkin emas. Ichki va tashqi tomon bir varaqning ikki betiga
o‘xshaydi va ajratish mumkin emas. Nutq esa yuqorida ta’riflangan so‘zlashish
qobiliyati asosida ayrim shaxs tomonidan ma’lum bir xabar berish maqsadi uchun ishga
solinishi yoki qo‘llanishi natijasi. 5
Bir-birini shartlovchi, bir-biriga bog‘liq bo‘lgan «lison – nutq qobiliyati – nutq»
zanjirida faqat nutqqina tashqi (moddiy) shaklda (og‘zaki, yozma) namoyon bo‘ladi va
sezgi a’zolarimizga ta’sir qiladi.
F.de Sossyur lison-nutq munosabatini shatranj o‘yini qoidalari asosida tushuntirib
berishga harakat qilgan.
5
Hojiyev A. O‘zbek tili morfologiyasi, morfemikasi va so‘z yasalishining nazariy masalalari. O‘zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasi «Fan» nashriyoti Toshkent-2010.
12](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_12.png?v=1)
![Lison bilan nutqning o‘zaro munosabatini teran anglamoq uchun, avvalo, lisonning
o‘zini, uning qanday qurilma ekanligini aniq tasavvur etmoq lozim bo‘ladi.
Lison bo‘linuvchan birliklarning majmui yoki turg‘un xususiy birliklarning o‘zaro
barqaror, doimiy bog‘lanish munosabati asosida tashkil topgan yangi bir butunlik.
Masalan, gap so‘z va qo‘shimchaga, ular esa tovushga bo‘linadi. Shu nuqtayi nazardan
lisoniy birliklarni avvalo, ikki guruhga ajratish mumkin:
a) tashkil etuvchi eng kichik lisoniy birlik;
b) eng kichik tashkil etuvchilar asosida vujudga kelgan hosila lisoniy birlik.
Tashkil etuvchi deyilganda, hosilalari o‘zaro birikib, yirikroq lisoniy birlikni hosil
qiluvchi birlik tushuniladi. Masalan, ABC uchburchagi hosila birlik:
Bu hosila birlik AB, BC, CA tomonlar va shu chiziqlar asosida vujudga kelgan
burchaklardan iborat. Tashkil etuvchidan birortasi o‘zgarsa, butunlik ham o‘z
mohiyatini o‘zgartiradi. Masalan, [uka] lisoniy birligi uch fonema ko‘rinishining
muvofiqligi asosida tashkil topgan. Bulardan birortasi almashtirilsa, boshqa lisoniy
birlik vujudga keladi. Masalan, [aka].
Tashkil etuvchi va hosila birlik orasida pog‘onali munosabat mavjud bo‘ladi.
Pog‘onali munosabat lisoniy birliklarning sathma-sath qatlamlanishida muhim ahamiyat
kasb etadi. Qatlamlanish quyidagi tartibda bo‘ladi:
- fonema;
- morfema;
- leksema;
- qolip.
O‘zbek tilidagi fonemalar ma’lum bir butunlikni, bir sath (fonologik sath)ni tashkil
etadi. Bu sath esa unlilar va undoshlar tizimidan tashkil topadi. Deylik, unlilar tizimi
yana ikkiga – lablanmagan unli ([i]-[e]-[a]) va lablangan unli ([u]-[o‘][o]) tizimchasidan
tashkil topgan. К o‘rinadiki, tashkil etuvchining o‘zi ham tashkil etuvchidan iborat.
Demak, tashkil etuvchilik – nisbiy tushuncha. Bunda minimal tashkil etuvchigina
boshqa bo‘laklarga bo‘linmasligi mumkin.
14](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_14.png?v=1)
![Minimal tashkil etuvchi nafaqat birliklarni, shu bilan birgalikda, birliklarning o‘zaro
munosabatini ham o‘z ichiga oladi. Shuni ta’kidlash lozimki, eng kichik (minimal)
tashkil etuvchi bo‘lgan fonema yana ichki va tashqi jihatga ajraladi.
Aytilganlar asosida, lison hamda nutq birliklari sifatida quyidagilar ajratiladi. Lison
va nutq birliklari ham lison va nutqning o‘zi kabi UMIS va AHVO munosabatida
bo‘ladi (4-jadval):
4-jadval
LISONIY BIRLIК NUTQIY BIRLIК
Fonema Tovush
Morfema Qo‘shimcha
Leksema So‘z
Qolip yasama so‘z, so‘z birikmasi, gap
3. Lisoniy va nutqiy birliklar
1. Fonema va tovush . Eng kichik bir yoqlama (ya’ni faqat shakliy tomondan iborat)
lisoniy birlik – fonema. Fonema muayyan til egalarining ma’lum tovush tipi haqidagi
umumiy tasavvuri. Har bir fonema so‘zlovchi ongida o‘z tipini farqlovchi belgilari
majmui asosida vujudga kelgan maxsus «akustik-artikulyatsion portret» yoki «tovush
obrazi» sifatida saqlanadi. Muayyan fonemaning farqlovchi belgilari uning
artikulyatsion va akustik xususiyati asosida shakllanadi. Artikulyatsion belgi muayyan
tovushni talaffuz qilish uchun nutq a’zolarining bir xil harakatga moslashgan avtomatik,
standart holati haqidagi tasavvur bo‘lsa, akustik belgi sifatida bir turdagi tovushga xos
talaffuz sifati va miqdori tushuniladi.
O‘zbek tilida so‘zlovchi shaxsning ongida hozirgi o‘zbek tilidagi 30 ta tovush tipi –
fonema haqida ma’lumot bor. Bu ma’lumot kishi ongida uning til o‘rganishi, o‘zgalar
va o‘zining nutqini kuzatish natijalari sifatida hosil bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tili sohibi
o‘zining eshitish va so‘zlash a’zolari faoliyatini kuzatish natijasida [a] fonemasining
unlilik, kenglik, lablanmaganlik, [u] fonemasining unlilik, torlik, lablanganlik, [p]
15](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_15.png?v=1)
![akustik obraz asosida nutq a’zolarini harakatga keltirib, tovush hosil qiladi. Yoki
tinglovchi o‘zga tomonidan hosil qilingan tovushni eshitish orqali ongidagi andozaga
solishtirib ko‘radi.
Fonemaning ma’no farqlash xossasi mavjud bo‘lib, bir fonemaning turli ko‘rinishi
bo‘lgan tovushlarda bu hodisa kuzatilmaydi. Bir fonemaning nutqiy varianti bo‘lgan
tovush boshqa fonemaning varianti bo‘lgan tovush bilan almashtirilsa, so‘z ma’nosi
yangilanadi, ya’ni boshqa so‘zga aylanadi. Qiyoslang: [qora] va [qara], [ota] va [ata],
[ona] va [ana]. Shu boisdan ham fonemaga tilning ma’no farqlovchi eng kichik birligi
deb ta’rif berildi. Bir fonemaning turli varianti ma’no farqlamaydi. Masalan, til oldi va
til orqa (o‘) unlilari quyida ma’no farqlamagan: o‘l-o‘l.
2. Leksema va so‘z. Lisonning borliq hodisalarini nomlash, ifodalash, ko‘rsatish
uchun xizmat qiluvchi birligi – leksema. Lisoniy birlik sifatidagi leksema biri
ikkinchisisiz mavjud bo‘la olmaydigan ikkita psixofizik tomon – akustik struktura
(tovush qobig‘i), ya’ni nomema hamda ma’lum bir tushuncha asosida vujudga kelgan
mazmuniy struktura, ya’ni sememaning birligidan iborat.
Lisoniy birlik sifatidagi leksemaning tovush strukturasi fonetik birlik ko‘rinish
(variant)larining turlicha kombinatsiyalari asosida vujudga kelgan. O‘zbek tilida mavjud
barcha leksemaning shakliy tomoni tilimizda mavjud 30 ta fonema asosida, xolos. Shu
boisdan tashqi fonetik strukturasi asosida leksemalarni kuchli va kuchsiz ziddiyatga
qo‘yish mumkin. К uchli oppozitsiya bittadan (u – olmosh, e – undash), ikkitadan (ot –
ish), uchtadan (bor – kel), to‘rttadan (qunt–band) fonema variantining zidlanishi asosida
hosil bo‘lgan bo‘lsa, kuchsiz ziddiyat leksemaning tarkibidagi ayrim fonema variantlari
asosida bo‘ladi (tub-tup, bob-bop).
Har bir leksema lisoniy birlik sifatida mazmun mundarijasiga ham ega.
Leksemaning mazmun mundarijasi denotat yoki referent deb ataladigan borliqdagi
narsa, harakat, belgi, miqdor kabini ifodalaydigan tushunchalarni anglatadi. Masalan,
borliqda [yuz] deb ataluvchi kishi burni ikki tomonining peshonadan iyakkacha bo‘lgan
qismi mavjud. Shu asosda kishi ongida «yuz» tushunchasi vujudga kelgan. Mazkur
tushuncha asosida esa semema (leksema ma’nosi) shakllanadi. Tushuncha bilan ma’no
bitta narsa emas, ular farqli xususiyatga ega. Masalan, ingliz, rus, nemis tilida
17](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_17.png?v=1)
![so‘zlashuvchi kishilarning ongida «aka» va «uka» tushunchalari mavjud. Biroq bu
tushunchalar [brother] (ingliz), [brat] (rus) va [bruder] (nemis) leksemalarida bitta
ma’no (semema)da birlashgan. Yoki [yuz], [bet], [bashara], [chehra], [oraz] leksemalari
bitta tushunchani ifodalaydi, lekin ma’nolari o‘zaro farqlanadi.
Leksemaning mazmun silsilasi bo‘lgan sememani tashkil etuvchi a’zo – sema.
Nomema tovushlarning turlicha kombinatsiyalari asosida tashkil topganligi kabi, ana
shu semalarning turlicha birikuvi va ba’zilarining o‘rin almashinuvi asosida turli
mazmundagi semema vujudga keladi. Bu sememalarning semik tarkibi quyidagicha:
[yuz] – «odamga xos», «boshning old qismi», «burunning ikki tomoni»,
«peshonadan iyakkacha», «burundan quloqqacha», «qo‘llanilishi
chegaralanmagan», «uslubiy betaraf», «turkiy qatlamga oid», «umumiste’mol»; [jamol]
– «odamga xos», «boshning old qismi», «burunning ikki tomoni», «peshonadan
iyakkacha», «burundan quloqqacha», «qo‘llanilishi chegaralangan», «badiiy uslubga
xos», «arabiy qatlamga xos».
Har ikkala leksema ham bir tushunchani ifodalaydi. Ularning mazmun mundarijasi –
sememalarining semik tarkibi farqlanadi. Leksemalar sememalarining atash semalari
denotatning in’ikosi – tushunchani ifodalaydi. Har bir leksema sememasi o‘xshash va
farqlovchi semaga ega. O‘xshash sema ularni guruhlarga birlashtirishga, farqli sema esa
ajratishga xizmat qiladi.
Leksemaning nutqiy qo‘llanilishidagi varianti so‘z bo‘lib, ular turlicha matniy
qurshov asosida har xil xususiyat kasb etadi. 7
Leksema tub yoki yasama bo‘lishi mumkin. Masalan, [kitob], [savdogar], (nonchi)
birliklarini olaylik. Qatordagi [kitob] va [savdogar] birliklari tayyorlik, umumiylik,
ijtimoiylik xossalariga ega. Biroq tilimizda (nonchi) degan lisoniy birlik yo‘q. U nutq
jarayonidagina hosil qilinishi mumkin va yuqoridagi birliklar ega bo‘lgan xususiyatdan
xoli. [nonchi] birligining nutq jarayonigagina xosligi uning tayyorlik belgisiga ega
emasligini ko‘rsatadi.
3. Morfema va qo‘shimcha . Morfema leksemadan ajralgan holda o‘z mohiyatini
namoyon qila olmaydigan, shakl va denotativ bo‘lmagan mazmunning birligidan iborat
7
Ne’matov H, Bozorov O. Til va nutq. – Toshkent: O‘qituvchi, 1989.
18](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_18.png?v=1)
![bo‘lgan kichik lisoniy birlik. Qo‘shimcha ana shu psixofizik mohiyatning nutqda
namoyon bo‘lishi. Morfema ham tashqi (moddiy) va ichki (ma’no, vazifa) jihat
yaxlitligidan iborat. Atov mustaqilligiga, mustaqil sintaktik mavqega ega bo‘lmagan bu
birliklar o‘zida leksik va grammatik mohiyatni uyg‘unlashtirgan:
a) yangi so‘zlar hosil qiladi;
b) so‘zlarga qo‘shimcha leksik-semantik qiymat beradi.
Bir tilga xos birlik boshqa tillarnikidan farqlanadi. Masalan, amorf, agglyutinativ va
flektiv tillardagi leksema mohiyatan o‘ziga xos.
4. Qolip va hosila. Lisoniy birlikning navbatdagi turi–qurilma–qolip. Qolip deganda
yasama so‘z, so‘z birikmasi va gaplar hosil qilish sxemalari tushuniladi. Qoliplar ikki
xil bo‘ladi:
a) so‘z yasash qolipi;
b) sintaktik (so‘z birikmasi va gap) qolip.
Qolip ham boshqa lisoniy birlik kabi UMIS tabiatli bo‘ladi. Masalan, nutqdagi
cheksiz yasama so‘z (masalan, (sutchi), (nisholdachi) kabi bitta bevosita kuzatishda
berilmagan lisoniy birlik (masalan, [narsa/buyum oti+chi=shu narsa/buyum bilan
shug‘ullanuvchi kishi], ya’ni so‘z yasash qolipining nutqiy hosilasi. Kitobni o‘qimoq
nutqiy hosilasi boshqa o‘ziga o‘xshash cheksiz so‘z birikmalari (qog‘ozni yirtmoq, uyni
sotmoq va h.k.) bilan birgalikda [Ot tushum kelishigi
+ Fe’l]=vositasiz to‘ldiruvchili fe’lli
birikma] lisoniy sintaktik qolipidan chiqqan nutqiy birlik.
Qolip miqdoran cheklangan. Masalan, o‘zbek tilida so‘z birikmasi hosil qilishning
18 ta ustuvor qolipi ajratilgan va nutqimizda ulardan son-sanoqsiz so‘z birikmasi hosil
qilinadi.
Qolip ham boshqa lisoniy birlik kabi shakl va mazmun yaxlitligidan iborat.
Yuqorida keltirilgan qoliplarning tenglikdan chap qismi shakliy, o‘ng qismi esa
mazmun tomoni deb yuritiladi. Qolipning [sifat+ot] tarzida mazmuniy tomonsiz
berilishi ham xato emas. Chunki, masalan, [-mi] morfemasi misol sifatida olinganda,
uning grammatik ma’nosi, [kitob] leksemasi haqida fikr yuritilganda, har doim uning
sememasi ham berilishi [masalan, [-chi=so‘roq, taajjub bildiruvchi morfema],
[kitob=varaqlaridan tashkil topgan, muqovalangan, bosma yoki qo‘lyozma holdagi
19](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_19.png?v=1)
![o‘qish quroli] shart emas. Shu boisdan qolip haqida gap ketganda, uning shakl tomonini
qayd etish yetarli.
Shunday qilib, fonema, morfema, leksema va qolip lisoniy, tovush, qo‘shimcha,
so‘z, so‘z birikmasi va gap esa nutqiy birlik. Ularning o‘zaro munosabati va o‘ziga xos
belgilariga doir fikrni jadvalda quyidagicha xulosalash mumkin (6-jadval):
6-jadval
BORLIQ
TIL
LISON
ME’YOR NUTQ
Fonema Tovush
Morfema Qo‘shimcha
Leksema So‘z
Qolip yasama so‘z,
birikmasi, gap so‘z
Demak, lisoniy va nutqiy birlik o‘zaro quyidagi dialektik munosabatda bo‘lsa
(7jadval):
7-jadval
LISONIY BIRLIК NUTQIY BIRLIК
Umumiylik Xususiylik
Mohiyat Hodisa
Imkoniyat Voqelik
Sabab Oqibat
bir vaqtning o‘zida quyidagi qarama-qarshi belgilarga ega bo‘ladi (8-jadval):
8-jadval
LISONIY BIRLIК NUTQIY BIRLIК
Moddiylikdan xoli Moddiylikka ega
20](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_20.png?v=1)
![Cheklangan Cheksiz
Ijtimoiy Individual
Barqaror O‘tkinchi
4. Lisoniy paradigma va uning turlari
Lisoniy birliklar bir-birini eslatib turish xossasiga ega. Shu boisdan ular jamiyat
a’zolari ongida bir tizimga birlashgan holda yashaydi. Masalan, [ a ] fonemasi [ o ]
fonemasini, [ u ] fonemasi [ o‘ ] fonemasini, [ i ] fonemasi [ e ] fonemasini eslatadi. Lekin
[ a ] fonemasi [q] yoki [ h ] fonemasini eslatmaydi. Chunki ular ikki tizim – unli va
undosh tizimiga kiradi. Unlilar bir-birini unlilar tizimida, undoshlar bir-birini undoshlar
tizimida eslata oladi. Hatto [ u ] fonemasining [ a ]ni eslatishi o‘z tizimdoshi bilan
birgalikda amalga oshiriladi. Masalan, [ a ], [ o ] fonemalari kichik, ichki tizim hosil qilib,
birgalikda qolgan fonema juftliklarini eslatadi. Eslatish ikki tomonlama bo‘lishi ham
mumkin. Masalan, [ yuz ] leksemasi, bir tomondan [ bet ], [ chehra ], [ jamol ], [ oraz ] kabi
birliklarni, ikkinchi tomondan, [ burun ], [ ko‘z ], [ quloq ], [ qosh ], [ lab ] leksemalarini
eslatadi va bunda u ikki tizimning a’zosi hisoblanadi. Bir-birini eslatuvchi birliklar
umumiy, o‘xshash belgi-xususiyatga ega bo‘ladi. Ana shu o‘xshashlik va umumiylik
ularni birlashtiruvchi, bir tizimda ushlab turuvchi belgilari sanaladi. Masalan, unlilar
«sof ovozga egalik» umumiy belgisi ostida birlashadi. Ammo ular farqli belgiga ham
ega bo‘lishi shart. Masalan, [ a ] «lablanmaganlik», [ o ] «lablanganlik» farqlovchi
belgisiga ega, «kenglik» belgisi esa ularni birlashtiradi.
Umumiy belgisi asosida birlashgan va bir-birini taqozo etadigan, ammo har biri
o‘ziga xos belgisi bilan boshqasiga qarama-qarshi turuvchi lisoniy birliklar tizimi
paradigma deyiladi ( paradigma grekcha paradeigma - misol, namuna degan ma’noni
bildiradi). Paradigmani tashkil etuvchi birlik paradigma a’zosi deb yuritiladi.
Paradigmada kamida ikkita a’zo bo‘lib, ular, asosan, bir lisoniy sathga mansub bo‘ladi.
Bir paradigma a’zolari orasidagi o‘zaro munosabat paradigmatik munosabat deyiladi.
21](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_21.png?v=1)
![Semantik-grammatik umumiylikka ega bo‘lgan leksik birliklar lug‘aviy paradigmani
tashkil etadi. Sinonimik, partonimik, giponimik, ierarxionimik, graduonimik,
funksionimik qatorga birlashgan leksemalar tizimi, alohida lug‘aviy guruh, lug‘aviy-
mavzuviy to‘da, lug‘aviy-mazmuniy maydon, so‘z turkumi ham yirik (makro)
paradigmani tashkil etadi. Leksik paradigma va ularda amal qiluvchi paradigmatik
munosabat haqida «Leksikologiya-semasiologiya» bo‘limida bahs yuritiladi.
Morfologik kategoriya (morfologik shakllar tizimi) – morfologik paradigmadir.
Morfologik shakllarning paradigmatik munosabati haqida«Morfologiyamorfemika»
bo‘limida batafsil to‘xtalinadi.
Sintaktik qoliplar tizimi sintaktik paradigmani tashkil etadi. Sintaktik paradigma
ikkiga – gap paradigmasi va so‘z birikmasi paradigmasiga bo‘linadi. Gap
paradigmasining o‘zi ikki – sodda gap qolipi va qo‘shma gap qolipi kabi ichki (mikro)
paradigmaga bo‘linadi. Bu bilan «Sintaksis» bo‘limida tanishasiz.
Lisoniy munosabat va uning turlari
Munosabat keng qamrovli tushuncha, bir butunlikning tarkibiy qismi–birliklari
orasidagi o‘zaro aloqa va bog‘lanishni anglatadi. Bunday aloqa turlicha bo‘lishi
mumkin. Quyidagi gapga diqqat qiling: Ularning ismi – Salim va Halim. Bundagi
nutqiy birliklar turli munosabat bilan bog‘langan. ( Ular ) so‘zi ( ism ) so‘zi bilan, ( u )
olmoshi ( -lar ) qo‘shimchasi bilan ketma-ket, zanjirsimon aloqada. Yoki ( ism ) so‘zi
uchta tovushning ketma-ketligidan iborat. Bunday chiziqsimon, liniyaviy ketmaketlik
aloqasi sintagmatik aloqa deyiladi. Sintagmatik aloqa lisonda ham, nutqda ham mavjud
bo‘ladi. Masalan, [ kitob ] leksemasi beshta tovushning birikuvidan iborat nomemaga ega
bo‘lib, u lisoniy birlik sanaladi. Shuningdek, yasama so‘z (( suvchi ), ( ertapishar )), so‘z
birikmasi ( kitobni o‘qimoq )da ham birikuvchi a’zolar sintagmatik aloqada bo‘ladi.
Sintagmatik aloqani sintaktik aloqadan farqlash lozim. Sintagmatik aloqa barcha til
birliklariga xos ketma-ket bog‘lanish bo‘lsa, sintaktik aloqa so‘z va gaplarning hokim-
tobelik munosabati. Demak, sintagmatik aloqa va sintaktik aloqani butunlay boshqa-
boshqa hodisalar ham, shuningdek, ularni bir-biriga aynan tenglashtirish, bir-birini
qoplovchi tushuncha sifatida qarash ham mumkin emas. Sintagmatik va sintaktik aloqa
23](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_23.png?v=1)
![butun-bo‘lak munosabatida. Boshqacha aytganda, sintaktik aloqa sintagmatik aloqaning
bir ko‘rinishi.
К o‘pincha sintagmatik aloqani nutqqagina xos deb tushunish ham uchraydi. Bu –
hodisani tor ma’noda tushunish. Yuqoridagi gapda ishtirok etayotgan birliklar orasida
pog‘onali munosabat ham mavjud. Pog‘onali munosabat deganda birlikning boshqasi
tomonidan qamrab olinishi tushuniladi. Masalan, ( Halim ) va ( К arim ) so‘zlari erkak
kishining ismi bo‘lib, ayolning ismi bo‘lgan ( Halima ) so‘ziga qaramaqarshi turadi.
Lekin ularning barchasini [ ism ] leksemasi qamrab oladi. [ ism ] leksemasi esa, [ nom ]
leksemasi bilan birgalikda, [ ot ] leksemasi tomonidan qamrab olinadi. Uni shartli
ravishda quyidagicha tasavvur qilish mumkin (9-jadval):
9-jadval
Ot
Ism Nom
Halim Salim Gulnora Lola qo‘y kitob
Bu pog‘ona yuqoriga va quyiga qarab yana davom ettirilishi mumkin. Demak,
[ Salim ], [ ism ], [ ot ] leksemalari pog‘onali munosabatga kirishgan. Lisoniy birliklarning
pog‘onali munosabati ikki xil. Masalan, [ daraxt ] va [ tana ], [ ildiz ], [ barg ], [ shox ]
birliklarining o‘zaro munosabati [ daraxt ] va [ olma ], [ o‘rik ], [ nok ],
[ gilos ] leksemalarining o‘zaro munosabatidan farq qiladi.
Avvalgi pog‘onali munosabatda [ daraxt ] butunni va qolganlari qismni ifodalasa,
keyingisida [ daraxt ] turni ifodalab, mevaning muayyan nomini ifodalovchi birliklar
turning ko‘rinishi – jins sifatida namoyon bo‘ladi. Ikkinchi munosabatdagi birliklar
[ daraxt ] leksemasining xususiy ko‘rinishi – juz’iylashishi. Birinchisida esa bunday
munosabat mavjud emas. Shu boisdan « Gilos daraxtdir » tarzidagi hukmni aytish
mantiqiy. Biroq « Ildiz daraxtdir » deyish mumkin emas.
Tilshunoslikda lisoniy birlikning butun-bo‘lak munosabati partonimik ( part – qism,
bo‘lak), tur-jins munosabati giponimik munosabat deyiladi. Partonimik munosabatga
kirishuvchi qismni ifodalovchi birliklar partonim , giponimik munosabatga kirishuvchi
jins nomlari giponim deyiladi. Butunlik totonim va tur nomi giperonim deyiladi.
24](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_24.png?v=1)
![O‘xshashlik (paradigmatik) munosabati o‘zaro teng (pog‘onali munosabatdagi
[ daraxt ] va [ tana ], [ daraxt ] va [ gilos ] birliklari semantik qamrovi jihatdan teng emas
edi), bir umumiy belgi asosida birlashib, qator hosil qiluvchi, ammo o‘ziga xos
belgilarga ko‘ra farqlanib turuvchi birliklarning o‘zaro aloqasini ifodalaydi. Yuqorida
aytilganidek, paradigma a’zolari o‘zaro teng bo‘lib, nutqda bir xil o‘rinni egallaydi va
bir xil xususiyatga ega bo‘ladi. Berilgan misoldagi [ Halim ],
[ К arim ], [ Halima ] so‘zlari o‘zaro teng, bir xil o‘rinda kela oladi, biroq o‘zaro farqlarga
ham ega.
O’zaro o‘xshashlik munosabatida bo‘lgan birliklarning bir-biri bilan farqli xususiyati
asosida qarama-qarshi qo‘yilishi ziddiyat (oppozitsiya ), ziddiyatga kirishayotgan
paradigma a’zolari ziddiyat a’zosi deyiladi. Ziddiyatdagi birliklar o‘zaro ma’lum bir
belgi asosida qarama-qarshi qo‘yiladi. Bu belgi ziddiyat belgisi deyiladi. Navbatdagi
mavzuda ziddiyat turi va mohiyati haqida so‘z yuritiladi.
5. Lisoniy ziddiyat va uning turlari
Ziddiyat (ar. qarama-qarshilik : var. oppozitsiya. lat. oppositio-qarama-qarshi qo‘yish )
– lisoniy birliklarning ifodalanishmidagi farqlarga muvofiq ifodalovchilarining va,
aksincha, ifodalovchi-lardagi farqlarga muvofiq ifodalanmishlarining muhim lisoniy
farqlanishi. Masalan, [ b ] va [t] fonemalari orasida ziddiyat mavjud bo‘lib, shunga
muvofiq, ( bosh ) va ( tosh ) birliklari orasida shakliy-mazmuniy qarama-qarshilik
munosabati amal qiladi. Yoki «birlik son», «ko‘plik son» orasidagi semantik ziddiyat
( kitob ) va ( kitoblar ) birliklarida ham shakliy (formal), ham mazmuniy (semantik) farqni
keltirib chiqaradi. 9
Tabiat, jamiyat va tafakkurdagi mavjudlik va taraqqiyotning asosiy omili qarama-
qarshiliklar birligi va kurashi qonuni bo‘lganligi kabi lisoniy paradigmada birliklarni
bir-biriga bog‘lab turuvchi, paradigmaning yashovchanligini ta’minlovchi omil lisoniy
ziddiyatdir. Demak, lisoniy ziddiyat falsafiy qarama-qarshilik birligi va kurashi
qonunning tildagi xususiylashmasi, voqelanishi.
Lisoniy ziddiyatni aniqlash yoki lisoniy ziddiyatga bunday yondashish ziddiyatli va
ziddiyatsiz munosabatni farqlashni taqozo qiladi. Chunki turli lisoniy birlik va bir
9
Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. – Toshkent: O‘zME, 2013
25](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_25.png?v=1)
![birlikning turli varianti orasidagi munosabat har xil tabiatli unsurlar, a’zolar orasidagi
munosabatlar sifatida muayyanlashtirilmog‘i lozim. Masalan, shaxs-son shakli bo‘lgan
[ -miz ] va [ -siz ] ( o‘qiymiz-o‘qiysiz ) har xil lisoniy morfologik birlik bo‘lib, bir
paradigmaning turli a’zolari sifatida ziddiyatli munosabatda bo‘ladi. Biroq turli farqli
xossaga ega bo‘lgan til oldi va til orqa ( o‘ ) unlilari bitta ( o‘ ) fonemasining variantlari
sifatida fonetik jihatdan farqlansa-da, funksional jihatdan tafovutga ega emas. Chunki
o‘zbek tilida bitta [ o‘ ] fonemasi mavjud bo‘lib, uning variantlari ma’no farqlash
tabiatiga ega emas. Ba’zilar [ o‘y ] so‘zini aytganda, ( o‘ ) ni til oldi, boshqalar esa til orqa
unlisi sifatida talaffuz qiladi. Baribir, bu so‘z ( o‘ ) tovushlari qanday bo‘lishidan qat’i
nazar, «fikr», «xayol» ma’nolarini beradi. Lisoniy birlikning varianti orasidagi bunday
munosabat ziddiyatsiz munosabat deyiladi.
Ziddiyat paradigmatik munosabatning xos ko‘rinishi va xossasi sifatida sintagmatik
munosabatga qarama-qarshi qo‘yiladi . 10
Ma’lum bir lisoniy birlik mansub ziddiyatlar majmui bu birlikning paradigmatik
sifatini aniqlashda, paradigmatik muayyanlashtirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Paradigmatik muayyanlashtirish birlikning boshqa birlikdan farqlanuvchi substansial
tabiatini oydinlashtirish demakdir.
Tilshunoslar lisoniy ziddiyatni bir necha tomondan tasniflaydilar:
1. Ziddiyat tizimida tutgan o‘rniga ko‘ra.
2. Ziddiyat a’zolarining o‘zaro munosabatiga ko‘ra.
3. Turli vaziyatda ziddiyatning amal qilishiga ko‘ra.
Lisoniy ziddiyat, ziddiyat tizimiga munosabatiga ko‘ra, o‘lchami va uchrovchanlik
belgilari bilan farqlanadi.
Lisoniy ziddiyat o‘lchoviga ko‘ra, bir o‘lchamli va ko‘p o‘lchamli turga bo‘linadi.
Agar belgilar majmui tizimda zidlanuvchi ikki a’zo uchungina amal qilib, boshqa
a’zoga tegishli bo‘lmasa, bir o‘lchamli ziddiyat deyiladi. Masalan, o‘zbek tilidagi [ l ] va
[ h ] fonemalari hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra «yon» va «bo‘g‘iz» belgilari asosida zidlanib,
bu belgi undoshlar tizimining boshqa a’zolarida uchramaydi. Chunki bu undoshlar
o‘zbek tili fonologik tizimida yagona yon va yagona bo‘g‘iz undoshlaridir.
10
Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. – Toshkent: O‘zME, 2013
26](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_26.png?v=1)
![К o‘p o‘lchamli ziddiyatda zidlanuvchi birlikdagi belgi boshqa a’zoda ham uchraydi.
Masalan, til oldi undoshlari bo‘lgan [ m ] – [ d ] zidlanar ekan, [ m ]dagi «til oldi»lik belgisi
[ d ] fonemasida ham mavjud. Bunda a’zolar boshqa belgi asosida zidlanadi.
«Uchrovchanlik» belgisiga ko‘ra ziddiyat ajralgan va muntazam ziddiyatga
bo‘linadi. Ajralgan ziddiyatda shunday belgi asos qilib olinadiki, bu belgi boshqa
ziddiyatga asos bo‘la olmaydi. Masalan, unlilarning lablangan-lablanmaganlik belgisi
faqat teng qiymatli ziddiyat uchun asos bo‘ladi. Bunday ziddiyat «ajralgan» ziddiyat
deyiladi. Lekin tilning ko‘tarilish darajasiga ko‘ra belgisi teng qiymatli ziddiyatga ham
asos bo‘lib xizmat qiladi.
Bir belgi turli a’zoni juftlab zidlash uchun xizmat qilsa, muntazam ziddiyat deyiladi.
Masalan, erlik, ayollik jinsi asosidagi ziddiyat [ ota ]-[ ona ], [ o‘g‘il ]-[ qiz ], [ aka ]-[ singil ],
[ chol ]-[ kampir ] ziddiyatida uchrayveradi.
A’zolari orasidagi munosabatga ko‘ra ziddiyat:
A) noto‘liq (privativ);
B) darajali (gradual) ;
D) teng qiymatli (ekvipolent) kabi turga bo‘linadi.
Noto‘liq ziddiyatda qarshilanuvchi a’zodan biri ziddiyat belgisiga ijobiy, boshqasi
esa betaraf munosabatda bo‘ladi. Masalan, [ bola ] va [ o‘g‘il ] leksemalarini olaylik. Ular
«erkak jinsli» deb atalgan ziddiyat belgisiga ikki xil munosabat bildiradi. Bu belgi
[ o‘g‘il ] leksemasi semantik tarkibida aniq berilgan, shu boisdan uning munosabati
ijobiy yoki belgilangan deyiladi va shartli ravishda [+] belgisi bilan beriladi. [ bola ]
leksemasida esa jins belgisi aniq emas. Chunki uning semantik tarkibida «er» yoki
«ayol» (ya’ni jins) semasi yo‘q. Boshqacha aytganda, bola o‘g‘il ham, qiz ham bo‘lishi
mumkin. Shuning uchun bu leksemaning ziddiyat ko‘rsatkichiga ishorasi belgilanmagan
(noma’lum, majhul) deyiladi va shartli ravishda +/- yoki O (nol) belgisi bilan beriladi.
Bu chizmada quyidagicha beriladi (10-jadval):
10-jadval
« erkak»
27](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_27.png?v=1)
![[ o‘g‘il ] (+) [ bola ] (0)
Noto‘liq ziddiyat tilning barcha sathida amal qiluvchi muhim qonuniyatdir. Masalan,
morfologiyada leksemalarni umumiy grammatik ma’nosiga ko‘ra mustaqil va
nomustaqil leksemaga bo‘lish privativlik asosida amalga oshiriladi. Bunda «lug‘aviy
ma’no ifodalay olmaslik» noto‘liq ziddiyatning belgisi bo‘lib, ziddiyatda mustaqil
leksema belgilanmagan, kuchsiz a’zo bo‘lsa, nomustaqil leksema belgili, kuchli a’zo
sifatida namoyon bo‘ladi (11-jadval):
11-jadval
«lug‘aviy ma’no ifodalay olmaslik»
[nomustaqil leksemalar] (+) [mustaqil leksemalar] (0)
Chunki mustaqil leksema lug‘aviy ma’no ifodalashi ham, nomustaqil leksema
vazifasida kelishi ham mumkin. Masalan, ot ko‘makchi, fe’l ko‘makchi, ko‘makchi fe’l
va h.lar nomustaqil leksema kabi lug‘aviy ma’noga ega bo‘la olmaydi.
Noto‘liq ziddiyatda belgi tanlash ixtiyoriy emas. Masalan, bir qarashda yuqoridagi
ziddiyatda belgini «lug‘aviy ma’no ifodalash» deb ham, «lug‘aviy ma’no ifodalay
olmaslik» deb ham qo‘yish mumkindek tuyuladi. К eling, ziddiyat belgisini yuqorida
qo‘yilganidek emas, balki «lug‘aviy ma’no ifodalay olish» deb o‘zgartirib ko‘raylik
(12-jadval):
12-jadval
«lug‘aviy ma’no ifodalay olish»
[mustaqil leksemalar] (+) [nomustaqil leksemalar] (0)
Bu to‘g‘rimi? Birinchidan, noto‘liq ziddiyatda qaysidir bir a’zo O (nol) belgisini
olishi kerak. Oldingi ziddiyatda mustaqil leksemalar ushbu belgiga ega edi. Bunda endi
nomustaqil leksemalar olishi kerakka o‘xshaydi. Yo‘q, bunday emas. Chunki
nomustaqil leksema goh lug‘aviy ma’no ifodalash, goh ifodalamaslik xossasiga ega
emas. Ziddiyatning ikkinchi a’zosi [+] belgisiga egami? U (ya’ni mustaqil leksemalar) h
28](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_28.png?v=1)
![a m i sh a «lug‘aviy ma’no ifodalay olish» belgisiga ega bo‘lib, boshqa xil vazifada
qo‘llanila olmaydimi? Yo‘q, u bunday xususiyatga ega emas; oldingi ziddiyatda ko‘rib
o‘tganimizdek, mustaqil leksema «lug‘aviy ma’no ifodalay olmaslik» belgisiga ega
bo‘la oladi. [-] belgisiga ham ega. Demak, keyingi «ziddiyat» ziddiyat emas. Ziddiyat
lisoniy birlikning mohiyatini, substansial tabiatini o‘zida aks ettirmog‘i lozim. Aks
holda «sun’iy» ziddiyat kelib chiqadi. Boshqa ziddiyat kabi noto‘liq ziddiyat ham
obyektiv va xohish- irodamizga bog‘liq emas 11
.
Darajali ziddiyat a’zolari kamida uchta bo‘lib, bir belgi (ziddiyat belgisi) ning o‘sib
borishiga ko‘ra a’zolar qator hosil qiladi. Masalan, tilning ko‘tarilishiga ko‘ra unli
fonemalar darajalanishi quyidagicha: [ a ] - [ e ] - [ i ] yoki [ o ] – [ o‘ ] – [ u ] . Bunda belgi
birinchi a’zoda kuchsiz, ikkinchi a’zoda o‘rtacha va keyingi a’zoda kuchli yoki
aksincha, bo‘lishi mumkin. Darajali ziddiyat ham barcha sath birliklarida uchraydi.
Masalan, leksikada [ ninni ] - [ chaqaloq ] - [ go‘dak ] - [ bola ] ..., [ turq ][ bashara ] - [ bet ] - [ yuz ]
[ cheh-ra ] ... , morfologiyada [harakat nomi]-[sifatdosh]-[ravishdosh] («fe’lni o‘zgalash
darajasiga ko‘ra» belgisi asosida) kabi.
Ekvipolent (teng qiymatli) ziddiyatda ikki a’zo qarshilantirilib, har biri o‘ziga xos,
ikkinchisiga xos bo‘lmagan belgiga ega bo‘ladi. Masalan, ovoz va shovqinga ko‘ra
jarangli va jarangsiz undosh teng qiymatli (o‘ziga xos belgiga ega bo‘lgan a’zoli)
ziddiyatni hosil qiladi.
Muntazam (proporsional) ziddiyatda bir ziddiyat belgisi juftlangan turli birliklar
uchun oppozitiv ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. «jins» belgisi [ ota ] - [ ona ] , [ aka ][ opa ] ,
[ singil ] - [ uka ] , [ tog‘a ] - [ xola ] lug‘aviy zidlanishlari uchun umumiy.
Ziddiyat a’zolari miqdoriga ko‘ra ziddiyat ikki a’zoli (binar) va ko‘p a’zoli
ziddiyatga bo‘linadi.
Uchinchi belgisiga ko‘ra ziddiyat doimiy va mo‘tadillashgan ziddiyatga bo‘linadi.
Mo‘tadillashish jarayonida munosabatga kirishayotgan birliklar o‘rtasidagi ziddiyat
kuchsizlanadi. Masalan, [ yot ] - [ yod ] zidlanishda so‘z oxiridagi [ t ], [ d ] tovushlari
jarangli-jarangsizlik bilan farqlanmaydi. [ d ] fonemasining nutqdagi vaziyatidan kelib
chiqqan holda unda jarangsizlik belgisi kuchsizlanadi. Ammo bu sof nutqiy hodisa.
11
Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish. Darslik. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2009.
29](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_29.png?v=1)
![Mo‘tadillashish lisoniy birlikning nutqiy voqelanishida yuz beradi. Leksema va
morfema ham nutqiy voqelanganda, ularning lisonda boshqa birliklar bilan ziddiyatli
munosabatini belgilaydigan xossasi, belgisi kuchsizlanishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan [ t ] va [ d ] undoshlarining jarangli-jarangsizlilik belgisiga ko‘ra
zidlanishini yorqin namoyon qiladigan vaziyat [ d ] fonemasining so‘z boshi va so‘z
o‘rtasida voqelanishi. Ziddiyatni voqelantiradigan pozitsiya kuchli va uni so‘ndiradigan
nutqiy holat kuchsiz pozitsiya deyiladi.
Xulosa
Har bir kishining o‘z nutqi bor va nutqida bir yoki bir necha tildan foydalanib
gapiradi. Shu bilan birgalikda xar bir kishining nutqi uning yoshiga, bilimiga, umumiy
ma‘naviy-madaniy saviyasiga qarab, o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bundan esa
nutqning individual-hodisa ekanligi kelib chiqadi. Lekin biz yuqorida til ham, nutq ham
ijtimoiy hodisa degan edik. Gap shundaki, nutq haqiqatan ham individual. Nutq,
30](https://docx.uz/documents/bd8af9cd-6d3c-4fbc-adbd-f9d7a95bd5dd/page_30.png?v=1)
