Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	301.7KB
Покупки	1
Дата загрузки	22 Ноябрь 2023
Расширение	docx
Категория	География

Tojikiston respublikasining geografik o'rni, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari

Aholi zichligi uning geografik o`rni orografik xususiyatlariga ko`ra shimoliy
va janubiy Tojikistonda, Ko`xiston va Hisor, Vaxsh vodiylarida, sug`orib
ziroatchilik qilinadigan zonalarda bir-biriga qarama-qarshi qutblar darajasida farq
qiladi. Masalan, vodiylarda aholi zichligi 400-450 kishiga to`gri kelgani holda
buning aksi o`laroq tog`li Badaxshon Pomirda aholi zichligi 1-2 kishiga teng.
Tojik xalqi qishloqsevar xalq. Bu yerda aholining aksariyat qismi qadimdan
qishloqlarda ishab kelgan. Tojikistonda 1979-89 yillarda shahar aholisi 2 foizga
kamaygan bo`lsa, u 1990-1995 yillarda birmuncha ko`paydi, ya`ni 1995 yilga kelib
umumiy aholining 38,8 foizini tashkil etdi. Biroq MDHga a`zo bo`lgan davlatlarda
esa umumiy aholining 60 foizidan ortigi shaharlarda yashamoqda. Shuningdek,
Markaziy Osiyoning boshqa barcha davlatlarida ham shahar aholisining mihdori
Tojikistonnikidan ancha baland. Masalan, Qirg`izistonda aholining 38,
O`zbekistonda-40, Turkmanistonda-45, Qozog`istonda-57 foizi shaharlarda
yashaydi.
Aholining tabiiy o`sishi yuqoriligi uchun mamlakat mehnat resurslariga boy.
Respublika aholisining ko`pchiligini mehnatga qobiliyatli yoshar tashkil qiladi.
Biroq mamlakatda mehnat resursidan foydalanish yaxshi yo`lga qo`yilgan emas.
Ayniqsa, uning tog`li zonasidagi yuzlab aholi manzilgohlarida foydali mehnatga
tortilmagan bir necha yuz ming ishsiz bor. Ularning ko`pchiligi ayollar va
mehnatga layoqatli yoshlardir.
Tojikistonda shahar va qishloq aholisining nisbati kam, urbanizatsiya
darajasining pastligi ko`rsatib turibdi. Mamlakatda shaharlar soni nisbatan kam va
borlari ham uncha katta emas. Mamlakatning yirik shaharlari Dushanbe, Xo`jand,
Tursunzoda, Qo`rg`ontepa shaharlaridir.
Tojikiston ko`p millatli davlat. Uning bosim xalqi tojik va o`zbeklar.
Tojiklar umumiy aholining 60 foizdan ortig`ini, o`zbeklar esa 27,3 foizini tashkil
qiladi. Bu yerda yana son jihatdan eng ko`p ishaydigan millat vakillari rus, tatar,
mordva, ukrain, osetin va boshgalardir.
Aholi nihoyat darajada notekis joylashgan.

I.2. Tabiiy sharoiti.
Mamlakat 1991 yilda o`z mustaqilligini qo`lga kiritishi bilan
iqtisodiyotining asosini tashkil qilgan sanoat va qishloq xo`jalik ishlab chiqarishini
ichki ehtiyojlari asosida rivojlantirishga kirishdi.
Agrosanoat majmui. Tojikiston xalq xo`jaligida qishloq xo`jalik ishlab
chiqarishi yetakchilik qiladi. Bu borada sug`orqiladigan dehqonchilik, tog-yaylov
chorvachiligi, meva va uzumchilik qadim-qadimdan rivojlantirilgan. Hozirgi
vaqtda mamlakat qishloq xo`jaligi turli-tuman qishloq xo`jalik texnikasi bilan
yaxshi ta`minlangan jamoa va davlat xo`jaliklari, chorvachilik komplekslari,
fermer xo`jaliklariga ega. Mamlakatda yetishtirqiladigan paxta, don, ho`l meva,
uzum, sut, go`sht, yog`, pilla va boshqa mahsulotlarning aksariyat qismi zikr
qilingan qishloq xo`jalik korxonalarida yetishtirqiladi.
Qishloq xo`jaligining yetakchi sohasi paxtachilikdir. Mamlakat paxtachiligi
har jihatdan rivojlangan. Bu yerda oq paxta va ipak paxta navlari ekiladi. Oq paxta
Shimolly Tojikistonning Farg`ona vodiysida, ipak paxta Janubiy ToJikistonning
Hisor va Vaxsh vodiylarida yetishtiriladi. Paxta hosildorligi Markaziy Osiyo
davlatlari ichida yuqoridir. Mamlakatda yiliga 900-1000 ming tonna paxta hosili
yetishtiriladi.
Tojikiston agrosanoat majmuida chorvachilik ham muhim o`rin tutadi. Bu
yerda yaylov chorvachiligining o`ziga xos tomonlari bor. Masalan, baland tog`li
tabiatga har qanday qo`y zotlari yoki qoramollar moslashavermaydi. Bunday tog`li
zona hisori qo`yo`lar, angor zotli echkilar boqish uchun qulaydir. Shuning uchun
murakkab relef formalaridan kelib chiqib, Tojikistonning tog`li zonasida hisori
qo`ychilik yaxshi rivojlantirilgan. Bu qo`ylarning gavdasi yirik, dumbasi katta
bo`ladi. Hisori qo`yo`larni qo`lda dumbasini ko`tarolmay qolguncha boqish
mumkin. Bunday holatlarda qo`yning dumbasini suyab turish uchun tirgagich
o`rnatqiladi. Qo`lda boqilgan hisori qo`ylarning 20-30 kg chiqadigan dumbasi va
60-70 kilo atrorida go`shti bo`ladi, angor zotli echkilar tog`da toshdan-toshga,
daradan-daraga sakrab o`tishga moslashgan. Uning mayin tolali tibeti junidan
sifatli junli mato to`qiladi.

MAVZU: Tojikiston respublikasining geografik
o`rni, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari
Kirish
I BOB. TOJIKISTON RESPUBLIKASI HAQIDA UMUMIY
GEOGRAFIK MA’LUMOT.
I.1. Tojikiston Respublikasining geografik o`rni, chegaralari.
I.2. Tabiiy sharoiti.
I.3. Tabiiy resurslari va ulardan xo`jalikda foydalanish masalalari.
II. BOB. TOJIKISTON RESPUBLIKASINING GEOGRAFIK
KO’RSATKICHLARI.
II.1.Tojikistonning aholisi va mehnat resurslari
II.2.Xalq xo`jalik tarmoqlari geografiyasi
III.3.Transporti, tashqi iqtisodiy aloqalari, iqtisodiy rayonlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

dumbali qizg`iz qo`yi va echki ko`p boqiladi. Bu regionda ayniqsa Markaziy
Osiyoning eng go`zal hayvoni arxar ko`p boqiladi. U yilqidan kichikroq shoxli
hayvon. Yak ham region uchun tipik hayvon. U yirik bo`ladi. Baland tog’ havosiga
moslashgan bu hayvonning o`zi uzoq-uzoqlarda o`tlaydi, kechga yaqin esa bolasini
emizish uchun o`zi keladi. Sharqiy Pomirda maxsus yakchilik davlat xo`jaligi bor.
Yak go`sht, sut, jun, teri ishlab chiqarish uchun boqiladi.

III.3.Transporti, tashqi iqtisodiy aloqalari, iqtisodiy rayonlari
Mamlakatda barcha tur transport tarmoqlari: temir yo`l va avtomobil yo`li,
quvur, suv va havo transporti mavjud.Tojikistonning iqtisodiy taraqqiyotida temir
yo`l va avtomobil transportining ahamiyati belgilovchi rol o`ynaydl. Temir yo`l
transporti Tojikistonning ichki rayonlararo Shimoliy va Janubiy Tojikiston
o`rtasida hamda uning tashqi aloqasida muhim rol o`ynaydi. Mamlakat hududidan
keng g`ildirakli temir yo`llarning uzunligi 255 km, uning rayonlararo o`tgan tor
g`ildirak izli temir. yo`l uzunligi esa 470 km.ga teng. 1970 yillarda mamlakatnint
janubiy-sharqiy qismida 265 km. masofadagi tor g`ildirakli Termiz-
Qo`rg`ontepaYovon hamda Vaxsh bilan Ko`lob vodiylarini birlashtiruvchi yangi
temir yo`l o`tkazilgan.
Tojikiston tog`li region bo`lgani hamda viloitlarining bir-birlaridan baland
tog`lararo ajralib turgani uchun avtomobil transportining mamlakatda ahamiyati
birlamchidir. Asosiy avtomobil yo`llari Dushanbe shahridan boshlanadi. Dastlabki
1925-1927 yillarda qurilgan: Dushanbe—Termiz, Dushanbe—Qo`rg`ontepa
avtomagistrallari mamlakat poytaxtini O`zbekistonning janubiy port shaxarlari
Termiz hamda Qo`rg`ontepa viloyatining markazi bilan bog`laydi. Bu yo`llar
endilikda qayta qurilgan, kengaytirilgan, 1931-1932 yillarda Qirg`izistonning O`sh
shahriga «Dunyo osmoni” deb nom olgan Pomir tog`ida joylashgan – Tog`li
Badaxshon muxtor respublikasining markazi Xorogdan 732 km masorada
avtomagistral qurilgan. 1940 yilda Dushaibe—Xorog (556 km yo`li ochilgan. Bu
yo`llar, shuningdek Dushanbe O`ratepa-Xo`jand kabi avtomagistrallar mamlakat
poytaxtini uning ichki iqtisodiy rayonlari va qo`shni davlatlar bilan bog`laydi.
Havo transporti orqali mamlakat poytaxti uning barcha yirik shaharlari bilan
bog`langan. Tojikiston o`z mustaqilligini qo`lga kiritgan dunyoning ko`pgina
davlatlari bilan havo transporti orqali bevosita aloqa o`rnatgan. Mamlakatda suv
transporti ham mavjud. U Panj va Amudaryo orqali Markaziy Osiyogning ayrim
davlatlari, hamda Afg`oniston bilan iqtisodiy aloqa qiladi.
Tojikiston qadimdan Turkiston o`lkasidagi eng jahongashta davlatlardan biri
bo`lgan. U ayniqsa o`z mustaqilligini qo`lga kiritgandan keyin ko`pgina xorijiy

Janubiy Tojikistonning tabiati uning geografik o`rn i bilan bog`langan holatda rang-
barangdir. U Hisor-Oloy va Hindi ku sh tog`lari o`rtasidagi qator tog`g`tizmalari va
daryo vodiylaridan iborat. Iqlimi nisbatan iliq, shimoldan keladigan sovuq havo
massalarini eng baland tog`lar to`sadi. Yog`in-sochin turlicha miqdorda: Turkiston
tog`larida 400- 450 mm, Hisor va Darvoz tog`larida 400-700 mm atrofida tushadi.
Rayon daryolarga va suv resursiga juda boy. Yirik daryolari: Panj,
Kofirnihon va Baxshning energetik quvvati 17,2 mln kvt. Rayonning tog`-kon
sanoatini rivojlantirish imkoniyatlari ham katta. Metallik ruda konlari, tabiiy gaz,
dolomit, har xil qurilish materiallari, o sh tuzi ko`p. Janubiy Tojikistonda
shifobaxsh issiq suvlar ko`p topilgan va aholi salomatlgi yo`lida keng
foydalanilmo q da. Rayon shifobaxsh o`simliklarga ham boy. Pista va bodomzorlar,
yong`oq, shipovnik va boyarishnik archazorlar doim yashil o`rmon o`tloqzorlar
ko`zni qamashtiradi.

Baland tog`li Ko`histonda topilgan surma konlari bazasida yirik tog`
metallurgiya surma kombinati ishga tushgan. Xomashyo rayonlarida bir necha ruda
saralash fabrikalari, zavodlar va kombinatlar ishlab turibdi. Tojikiston o`z rangli
metallurgiya sanoatining mahsulotlarini Markaziy Osiyoning barcha davlatlariga
va xorijga eksport qiladi. Jumladan u xorijiy mamlakatlarga ko`p miqdorda
alyumin, rux, surma, qo`rg`oshin, volfram va bosqa nodir metallar eksport qiladi.
Mamlakat sanoat tarmoqlari orasida mashinasozlikning alohida ahamiyati
bor. U avvalo mamlakat agrosanoat majmuiga xizmat qiladi. Mashinasozlikning
gigantlari: “Traktorodetal”, “Tojikto`qmash”, “Torgbitmash”, “Tojik- kabel” va
boshqalar qishloq xo`jalik korxonalari, hamda aholining turmush ehtiyojlari uchun
mashina, asbob-uskunalar, to`quv dastgohlari, uy-ro`zg`or buyumlari ishlab
chiqaradi.
Shu narsani alohida ta`kidlash joizki, so`nggi 1990-1999 yillarda bu yerda
yuz bergan nosog`lom vaziyat (taxt uchuv kurash maqsadida uzoq davom etgan
qon to`kishlar mamlakat itisodiyotiga, uning o`sish darajasiga kuchli salbiy ta`sir
yetkazdi. Oqibatda sanoatning muhim ko`rsatkichlari bo`yicha mahsulot ishlab
chiqarish hajmi kamayib ketdi.
Tojikistonda yengil va oziq-ovqat sanoati keng rivojlangan. Uning sanoat
korxonalari mamlakat viloyatlari bo`ylab tarqalgan. Ip-gazlama, ipak-gazlama
ishlab chiqarish, gilam to`qish, poyafzal tikish, vino, vino mahsulotlari, meva
konservalar, mayiz, paxta va o`simlik zig`ir, kunjut yog`i tayyorlash, un, konditer,
sut va go`sht mahsulotlari yetishtirish mazkur sanoat tarmoqlarining ixtisoslashgan
sohalaridir. Biroq sanoatning bir tarmoqlarida ham ilpi maxsulot hajmi keskin
kamaydi. Jumladan, yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 1990-1995
yillarda 22,7 mln milliy valyutadan 14,6 mln milliy valyutaga,oziq-ovqat
sanoatniki esa 8,6 dan 5,8 mln milliy valyutaga tushib qoldi. Ayniqsa to`qimachilik
va tikuvchilik sanoati, go`sht va sut mahsulotlari ishlab chiqiarish orqaga ketdi.
Tojikiston o`z mustaqilligini qo`lga kiritishi bilan dunyoning ko`pgina
davlatlari bilan diplomatik munosabatlar o`rnatdi va ular bilan keng doirada savdo-
soti aloqalarini amalga oshirmoda. Ayniqsa, u Markaziy Osiyo davlatlari Rossiya,

Tojikiston Respublikasi Davlat Gerbi
omillar uning iqtisodiyotiga ijobiy ta`sir ko`rsatib turadi. O`z navbatida Tojikiston
IGO`ning salbiy tomonlari ham mavjud. Hududining materikning ancha
ichkarisida-baland tog`lik zonada joylashganligi uchun u sayyoramizdagi
rivojlangan mamlakatlardan uzilib qolgan. Shuningdek, mamlakat hududining ko`p
qismini tog`lar egallaganligi uchun u sharqiy, janubi-sharqiy qismida joylashgan
davlatlar bilan iqtisodiy hamkorlik qilishda tabiiy ravishda qiyinchiliklarga duch
kelgan. Hattoki Respublika hududining o`zi ham baland tog`lar bilan o`nlarcha
marta bo`linib qolganligi davlatnint umumiy taraqqiyotida tabiiy to`siqdir.

II.2.Xalq xo`jalik tarmoqlari geografiyasi
Uning agrosanoat majmuida paxtachilik (va ayniqsa ingichka tolali paxta
yetishtirish, ipakchilik, mevachilik va uzumchillk, qo`ychilik va echklchlik yaxshi
rivojlangan. Regionning tog`li tabiati ziroatchilik qilishni va chorva mollarni
asrashni tabaqalashtirib tashkil qilishni taqozo etgan. Bu narsa ayniqsa chorva
mollarini boqishga daxldor. M., regionning tekislik qismida qorako`l qo`ylari,
tog`li zonada hisori qo`ylar, tog`li va baland tog`li zonada mayin tola tibit
beradigan angor zotli echkilar boqiladi.
Janubiy Tojikiston tog`-kon sanoati va qishloq xo`jaligi mahsulotlarini qayta
ishlaydigan sanoat tarmoqlari keng rivojlantirilgan. Shuningdek poytaxt Dushanbe
va boshqa yirik shaharlarda mashinasozlik, to`qimachilik, oziq-ovqat va boshqa
sanoat korxonalari bor.
Pomir. U Tojikistonning janubiy-sharqiy qismida joylashgan. Hududi 63,7
ming kv km. Bu maydon Tojiklstonnikg teng yarmiga teng. Tojikistondagi osmon
o`par tog`lar, tog` cho`qqilari, eng ko`p tog` muzliklari, eng yirik tog` sistemalari
Pomir geografik rayonidadir. U Markaziy Osiyo davlatlari uchun sharq va janubiy-
sharqdagi buyuk tabiiy chegara. Uning bir tomonda nam va quruq iqlimiy
sharoitiga ega bo`lgan Old Osiyo, ikkinchi tomonidan esa Markaziy Osiyo sahrosi
joylash gan. Region o`z tabiatining rang-barangligi va xo`jalik yuritishiga ko`ra
G`arbiy, va Sharqiy Pomirga ajraladi.
Garbiy Pomir qudratli tog`li o`lka bo`lib, u chuqur daralar, baland tog`
tizmalaridan iborat. Bu o`lkada yashovchi yerli xalq dehqonchilik va qoramolchilik
bilan mashg`ul. O`lkaning iqlimi keskin kontinental, havo harorati nisbatan juda
past. Uning dengiz sathidan 1600-2200 m balandlikda bo`lgan vodiy qismi bilan
6000-7000 m balandlikdagi tog`li qismida havo haroratida keskin farq kechiriladi.
Balandlik oshgan sari abadiy q or va muz qatlami ko`p uchraydi. G`arbiy Pomir
tabiat resurslariga boy.
Tog`li Badaxshon muxtor Respublikasi hududidagi abadiy qor va
muzliklardan MODning 170 ta daryosi hosil bo`ladi. Ularning umumiy uzunligi 5
ming km. dan ortiq, energetik q uvvati esa 13 mln, kvt. Bittagina Sarez ko`lining

Aholining aksariyat qismi past tekisliklar, daryo vodiylari va soy bo`ylarida
joylashgan. Chunki dehqonchilik asosan uning dengiz sathidan uncha baland
bo`lmagan hududlarida amalga oshiriladi.
Aholining notekis joyo`lashishiga ta`sir ko`rsatuvchi omil uning orografik
xususiyatlaridir. Birinchidan, tog`li zonada dehqonchilik qilish doirasi
chegaralangan. Bu zonada madaniylashgan tuproq yerlarning kamligi, salqin
iqlimiy sharoit dehqonchilik qilishga qiyinchiliklar tug`diradi. Ikkinchidan bu
zonada shunday aholi manzilgohlari borki, ular bir-birlari bilan tabiiy to`siq tarzida
baland tog`lar bilan ajralib turadi. Tog` va baland tog` tabiati zonasida xo`jalik
yuritish murakkab ko`chadi va o`z navbatida aholi manzilgohlarining ham
mamlakatning madaniy markazlari bilan aloqa qilishi tabiiy ravishda
chegaralangan.
Uning tarmoq va hududiy tuzilishi, Tojikiston agrar mamlakat. Uning
igtisodiyoti yaqin o`tmish 1917-1991 yillarda bir tomonlama rivojlandi. Tojikiston
sobiq SSSR uchun janubdagi yirik xomashyo rayoni edi. U qishloq xo`jalik
mahsulotlarini yetishtiradi va uni sanoatda qayta ishlash uchun markazga
jo`natardi; u tog`-kon qazib olish sanoatini rivojlantirgan edi va qazib olingan
rudani qayta lshlash uchun markaziy rayonlarga jo`natardi. Oqibatda Tojikiston
mahalliy sanoatni rivojlantirishni ichki ehtiyojiga yarasha olib borolmasdi.

Kirish
Rasmiy nomi — Tojikiston Respublikasi. Poytaxti — Dushanbe. Hududi —
143100 km3. Aholisi – 7,9 mln kishidan ortiq (2012yil). Davlat tili tojik. Dini —
islom. Pul birligi — somoniy.
Geografik joylashuvi va tabiati. Markaziy Osiyoda joylashgan davlat.
Janubda Afg’oniston (chegaraning uzunligi — 1206 km), shimol va g’arbda
0’zbekiston (1161 km), shimolda Qirg’iziston (870 km), sharqda Xitoy (414 km)
bilan chegaradosh. Chegaralarining umumiy uzunligi — 3651 km. Toji¬kiston
hududining 90% dan oshig’ini tog’lar tashkil qilib, mamlakat hududining yarmidan
oshig’i dengiz sathidan 3000 m balandlikda joylashgan. Tojikistonning shimoli
g’arbiy va markaziy qismlarida Zarafshon, Turkiston, Hisor, Oltoy tog1 tizmalari,
janubi sharqida Pomir tog` tizmasi joylashgan. Eng baland cho’qqisi 7498 m. Tog’
tizmalari bir-biridan vodiylar bilan ajralgan. Yirik vodiylari — Hisor va Vaxsh.
Asosiy daryolari — Sirdaryo, Amudaryo. Yirik ko’li — Qorako’l. Asosiy tabiiy
boyliklari: neft, gaz, ko’mir, uran, gidroresurslarga boy.
Iqlimi — kontinental. O’simlik dunyosi boy. Yaylov va tog’oldi
o’simliklari, archa, yong’oq, olcha, jiyda ko’plab o’sadi. Shoqol, jayra, quyon,
xongul, to’ng’iz, yovvoyi mushuk, qor barsi, arxar, yovvoyi parrandalar,
kaltakesak, ilonlar (kapcha, gyurza, efa) faunasining asosini tashkil etadi.
Davlat tuzilishi, siyosiy partiyalari. Davlat tuzilishi — respublika.
Mamlakat tarkibiga Sug’d va Xatlon viloyatlari hamda Tog’li Badaxshon viloyati
kiradi. 1991-yil 9-sentyabrda Tojikiston mustaqilligi e’lon qilinib, ushbu kun
milliy bayram — Mustaqillik kuni deb qabul qilingan. Ijro etuvchi hokimiyat
prezident (Oliy Kengashning raisi) va Bosh vazir boshchiligidagi Vazirlar
Mahkamasiga tegishli. Qonun chiqaruvchi oliy organ — Oliy Kengash. Eng yirik
siyosiy partiyalari: Erkin mehnat partiyasi, Tojikiston xalq partiyasi, Kommunistik
partiya.

Mustaqillik yo`lidan katta qiyinchiliklarni yengib dadil borayotgan
Tojikiston davlati qishloq xo`jaligining yetakchi tarmoqlari bazasida mamlakat
agrosanoat majmuini rivojlantirmoqda. Mamlakatning xomashyo rayonlarida
paxtachilik majmuiga xizmat qiladigan yangi-yangi zamonaviy sanoat korxonalari
zavod, fabrika, kombinatlar qurilmoqda va o`zida yetishtiladigan qishloq xo`jalik
mahsulotlarini takror -takror qayta ishlashga o`tmoqda. Bunday ish tutish
birinchidan, mamlakatni yaqin o`tmishda bo`lganidek xomashyo rayonidan
bevosita iste`mol uchun tayyor mahsulot ishlab chiqaradigan rayonga aylantiradi,
ikkinchidan esa mamlakat aholisining sanoat usulida qayta ishlangan qishloq
xo`jalik mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi.
Tojikiston xalq xo`jaligida sanoatning salmoqli ulushi bor. U asosan tog`-
kon sanoati bazasida hamda gishloq xo`jalik mahsulotlarini qayta ishlashga tayanib
rivojlantirilgan. Uning yetakchi tarmoqlari: energetika sanoati, rengli metallurgiya,
mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoatidir.

chiqarishning kamayishi ayniqsa 1990-1995 yillarda yuz berdi. M., qayd qilingan
yillari go`sht ishlab chiqarish 185 ming t.dan 112 mtshg t.ga, sut ishlab chiqarish
575 ming t-dan 467 ming tonnaga, tuxum yetishtirish 592 mln donadon 79 mln
donaga tushib qoldi. Natijada aholining chorvachilik mahsulotlariga bo`lgan
ehtiyojini qondirish masalasi mamlakat oziq-ovqat dasturida keskin muammoga
aylanib qoldi.
Soni, zichligi, uni takror ishlab chiqarish, milliy tarkibi, joyo`lashishi.
Aholining soni jihatidan mamlakat Markaziy Osiyoda O`zbekiston va
Tojikistondan keyin uchinchi o`rinda, aholining tabiiy o`sishi jihatidan ham
Turkmaniston va O`zbekistondan keyin uchinchi o`rinda turadi. Respublika
aholisiga xos xususiyatlar: ko`p bolalik, kindik qoni to`kilgan joyni muqaddas
bilish, joydan-joyga ko`chib yurishga odatlanmaslik, mehmondo`stlik,
mehnatsevarlik, qishloqsevarlik. Aholidagi bu xususiyatlar bo`yicha tojik xalqi
boshqa turkiy xalqlardan ajralmasdir. Aslida esa tojiklar turkiy xalqlar emas, balki
forsiy tilda gaplashuvchi xalqlardandir. O` z asnosida tojik xalqining etnik kelib
chiqshi ham turkiy xalqlar bilan ancha yaqindir, bir xilqdir.
Yaqin o`tmishda Markaziy Osiyoda aholining tabiy o`sishi bo`yicha
Tojikiston birinchi o`rinda turar edi. Biroq, so`nggi 1990-1999 yillarda mamlakat
ichkarisida yuz bergan nosog`lom vaziyat aholi tabiiy o`sishiga salbiy ta`sir
ko`rsatdi. Aholining yillik o`rtacha o`sishi 1990-1995 yillarda Turkmanistonda 4,1
ga O`zbekistonda 2,1 foizni tashkil qilgani holatda, bu ko`rsatkich Tojikistonda 1,9
foizga teng bo`ldi. Aniq ma`lumotlarga qaraganda 1990-1995 yillarda Tojikiston
aholisiga atigi 525 ming kishiga ko`paygan. Holbuki, shu davrda Turkmaniston
aholisi 821 ming va O`zbekistonniki 2240 ming kishiga ko`paygan.
Mamlakat aholisi uning regionlari aro juda notekis joylashgan. Aholining
aksariyat qismi daryo vodiylari va soy bo`ylarida istiqomat qilishadi. Aholi zichligi
ham regionlar bo`yicha keskin farq qiladi va so`nggi yillarda 4 marta ko`paydi. M.,
1939 yilda har bir kv. km.ga 10,3 kishi to`g`ri kelgan bo`lsa, u 1959 yilda 13,8,
1970 yilda-20,3, 1979 yilda- 27, 1989 yilda-33, va 1995 yilda 40,2 kishini tashkil
qildi.

Xulosa
Tojikiston-O`zbekiston iqtisodiy, texnikaviy va madaniy aloqasi har jixatdan
rivojlanib bormoqda. Markaziy Osiyo hududidagi bu ikki xalq bamisoli qo`lni-
qo` lga berib yashamoqda, birga nafas olmoqda, xalq xo`jaligini, fani va
madaniyatini hamkorlikda rivojlantirmoqda. Zamini bir-bir bilan tutash bo`lgan
tojik va ozbek xalqi tabiat manbalari daryo suvi, qir-adir yaylovlari, yer osti
boyliklaridan foydalanishda birga ish yuritishadi. Ular dehqonchilik va
chorvachilik bilan shug`ullanishda bir-biriga ustozlik qilishadi, ish o`rgatishadi,
tajriba almashishadi. Ikki qo`shni qishloq xo`jalik mashinalari ishlab chiqarishda,
ularning mahsulotlaridan foydalanishda, elektroenergiya ishlab chiqarishda va uni
iste`mol qilishda hamkorllk qilishadi. Markaziy Osiyoning bu ikki mustaqil davlati
xalq xo`jaligining turll sohalari uchun yuqori malakali mutaxassis kadrlar
tayyorlab berishda bir-biriga beg`araz yordam beradi. Tojikistonda o`zbek,
O`zbekistonda tojik tilida qator o`quv yurtlari ishlab turibdi.

Ukraina, Turkiya, Xitoy, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Yaponiya, AQSh davlatlari
bilan har tomonlama aloqalar olib bormoqda. Tojikiston yuqorida zikr qilingan
davlatlarga agrosanoat majmui mahsulotlari; paxta tolasi, paxta yog`i,
to`qimachilik sanoati maxsulotlari, ipak, quritilgan va ho`l meva, meva
konservalari, uzum va uzum mahsulotlari, vino va vino mahsulotlari, mayiz,
mashinasozlik va elektrotexnika sanoati mahsulotlari; to`qish stanoklari,
transrormatorlar, sovutgichlar, yengil sanoat mahsulotlari; ko`zni qamashtiradigan
noyob gilamlar, poloslar, beqesam atlaslar chiqaradi.

Tojikiston Pomir tog`i va uning baland tizmalari orqali Xitoy va Afg`oniston
davlatlari bilan chegaralanadi.Hattoki Pokiston va Hindiston davlatlari ham
Tojikistonga yaqin qo`shnidir. Biroq baland tog`lar esa ushbu davlatlar bilan
bevosita iqtisodiy aloqa qilishga afsuski tabiiy to`siqdir.
Tojikiston davlati qishloq xo`jaligini rivojlantirish uchun qulay geografik
xususiyat
va imkoniyatlarga ega. Uning geografik o`rni, MODning nisbatan janubiy qismida
joylashganligi, serquyoshligi, yogin-sochinning esa birmuncha ko`p tushishi,
unumdor tuprog`i, mamlakat qishloq xo`jaligini kompleks rivojlantirishiga xizmat
qiladi.
Mamlakat yer usti tuzilishining murakkab ko`rinishi ayrim tur dehqonchilik
tarmoqlarini tabaqalab joylashtirish va cheklab rivojlantirishni taqozo qilgan.
Jumladan uning tekislik qismlari va daryo vodiyo`larida bir dalada
dehqonchilikning ayrim turlaridan yiliga 2 marta hosil olishni ta`minlesa, uning
tog`li zonalarida esa vegetatsiya muddati qisqa bo`lgan ekinlarnigina bir marta
ekib olish mumkin.
Mamlakatning qulay iqlimiy sharoiti dehqonchilikni rivojlantirishda kuchli
tabiiy-resurs omildir. Bu yerda bulutsiz kunlarning ko`pligi, havo harorati ijobiy
ko`rsatkichiniig yuqoriligi 5 darajadan yuqori havo haroratning umumiy yig`indisi
Shaartuzda 5885, Dushanbeda 5238, Ko`lobda 5812 darajadan yuqori havo
harorati yig`indisi mazkur shaharlarda 5489:4835 :5418 darajega teng, vegetatsiya
muddatining uzoqligi (mazkur shaharlarda 249 : 236 : 248 kunga teng Tojikistonda
issiqsevar dehqonchilik tarmoqlarini keng rivojlaitirishni ta`minlangan. Paxta (va
shu jumladan qimmatbaho ingichka tolali paxta, sholi, bug`doy, subtropik va sitrus
mevalari yetishtirish iqlimiy sharoitning qulayligidir.
Respublikaning keng tarqalgan bo`z va allyuvial tuprolari serunum va
donador bo`lib ancha madaniylashgandir. Tuproq tarkibi, undagi chirindi miqdori
balandlik mintaqasi bo`ylab o`zgaradi va bu narsa ham dehqonchilikning tarmoq
tuzilishi hamda hosildorligiga ta`sir ko`rsatib turadi. Masalan, dengiz sathidan
1000 metr va undan baland zonalarda to`q tusli bo`z tuproq keng tarqalgan.

II. BOB. TOJIKISTON RESPUBLIKASINING GEOGRAFIK
KO’RSATKICHLARI.
II.1.Tojikistonning aholisi va mehnat resurslari
Tojikiston tashqaridan mashinasozlik sanoati mahsulotlari, yoqilg`i o`rmon
sanoati mahsulotlari, don va boshqa tovarlarni xarid qiladi.
Ichki rayonlari. Tojikiston davlatining hududi g`oyat murakkab orografik
xususiyatiga ega. Uning baland tog`lar o`lkasi bo`lganligi iqtisodiy taraqqiyotiga
o`z ta`sirini ko`rsatgan. Shu boisdan ham Tojikiston iqtisodiyoti bir-biridan farq
qiladigan to`rtta regionda qaror topgan:
1 Shimoliy Tojikiston
2 Ko`histon Markaziy Tojikiston
3 Janubiy Tojikiston
4 Pomir.
Shimoliy Tojikiston. Uning hududi kichik—13 ming kv km, aholisi 1mln.
750 ming kishidan ortiq. Tojikiston davlatining bu qismi Turkiston tog`laridan
shimolda, Farg`ona, vodiysining janubiy-g`arbiy qismida joylashgan. U g`arbda
Mirzacho`l bilan tutashgan. Ma`muriy jihatdan Xo`jand viloyati, xo`jaliklarini o`z
ichiga oladi. Hududining katta qismi tekislikdan iborat. U faqat janubiy va
shimoliy tomondan tog` yon bag`irlari va tog`larga borib taqaladi.
Shimoliy Tojikistonning tabiati o`zgacha xususiyatiga ega. Rayonning yozi
issiq iyul oyinikn o`rtacha havo harorati +28 darajaga teng qishi bir muncha salqin
yanvarniki -2 darajaga teng. Tuprog`i bo`z, mineral moddalarga boy, serunum.
Rayonda yana bir muhim tabiat manbasi uning sersuvligidir. Markaziy Osiyoning
yirik daryosi—Sirdaryo va eng yirik suv ombori—Qayroqqum shu yerda.
Regionning tabiatidagi bu imkoniyatlar qishloq xo`jaligini intensiv rivojlantirishga
ta`sir ko`rsatgan.
Shimoliy Tojikiston bugun Farg`ona vodiysiga xos seraholi. Aholi nihoyat
darajada zich joylashgan. Aholining o`rtacha zichligi har kv. km ga 120 kishiga
to`g`ri keladi. Bu ko`rsatkich Ko`histon yoki Pomirnikidan 100 baravar ko`p.

o`zi yiliga 250 ming kvt. elektroenergiya berishi mumkin. Foydali qazilmalaridan
oltin, ko`mir, slyuda, tog` xrustali ko`p uchraydi.
Pomirning tabiati geograf va sayyox olimlar tomonidan chuqur o`rganilgan.
Proressor X. Hesanovnihg yozishiga qaraganda, Pomirdagi Fedchenko nomi bilan
yuritiladigan eng katta muzlik dastlab vatandoshimiz Abu Rayhon Beruniy
tomonidan ilmiy tadq i q qilingan. O`tgan asrda Rossiyaning markaziy qismidan
kelgan zoolog N. A. Seversov, geolog I. V. Mushketov, geograf V. F. Oshanin bu
o`lkada kompleks tadqiqotlar qilishdi. V. F. Oshanin eng katta tog`-vodiy
muzligiga Fedchenko nomini berdi. XX asrning boshi va 1930 yillarga kelib,
Pomir O`rta Osiyo universitetining olimlari N. L. Korjenevskiy, P. L. Baranov va
I. L. Raykovalar tomonidan chuqur tadqiq qilindi. N. L. Korjenevskiy Pomirda
Petr I tizmasini ochdi, I. A. Raykova bosh q argan ekspeditsiya ishtirokchilari Pomir
biologik stansiyasini va Xorog shahrida botanika bog`ini barpo qildilar.
G`arbiy Pomirning qishloq xo`jaligi o`zgacha rivojlanish va yo`nalishda.
Uning baland vodiylarida tezpishar vegetatsiya muddati qisqa bo`lgan bug`doy,
arpa, mosh, kartoshka navlari ekiladi. Pomirda dehqonchilik qilinadigan zonaning
balandlikdagi chegarasi 3500 metrgacha boradi. G`arbiy Pomirda bog`dorchilik:
o`rik, olma, shaftoli, nok, gilos mevalari yetishtirish yo`lga qo`yilgan.
Pomirliklar yaylov chorvachiligi bilan mashg`ul. Garbiy Pomirda hisori va
darvoz zotli, sharqiy Pomirda qirg`iz zotli dumbali qo`ylar ko`p boqiladi. Sog`in
sigirlar faqat tog` vodiylarida boqiladi.
Sharqiy Pomir ham baland tog`lar o`lkasi. Uning baland tog`li vodiylarida
yashovchi qirg`izlar asosan chorva mollari boqish bilan shug`ullanadi va
chorvachilik bilan kun kechiradi. Uning tog` va yassi tog`lari o`rtacha 3500-4500
metr balandlikka ega. Iqlimi sovuq, quruq va keskin kontinental. Yoz qisqa va
salqin, qish uzoq davom etadi va o`ta sovuq. Uning vodiylarida ham havo
haroratiling yillik o`rtacha ko`rsatkichi 1,5-5,5 darajaga teng, yozda +11 daraja.
Sharqiy Pomirning Tojikiston iqtisodiyotidagi hozirgi mavqei ko`zga
chalinmas darajadadir. Unda asosan qirg`izlar yashaydi Region xalq xo`jaligida
chorvachilik tuzuk rivojlangan xolos. Chorva mollaridan yak (qo`tos, arxar,

ylar davlati, XII asrda Xorazmshohlar davlati, XIII asrda Mo’g’ullar davl
ti, XIV asrning ikkinchi yarmida Temur va temuriylar davlatiga qaram bo’lg
n. XVI asrdan XIX asrning ikkinchi yarmigacha Buxoro xonligi (amirligi) tarkibig
kirgan. 1868-yili Rossiya imperiyasi hozirgi Tojikiston hududlarini bosib
ladi. 1917-yilgi davlat to’ntarishidan so’ng Tojikiston hududida sovet hokimiya
ti o’matiladi. 1924-yildan Tojikiston ASSR O’zbekiston SSR tarkibiga kiradi. 192
-yildan Tojikiston SSR maqomini oladi. 1991-yili mustaq
Tojikiston g`arbdan O`zbekiston, shimoldan Qirg`iziston, janub va sharqiy
tomonlardan Afg`oniston va Xitoy davlatlari bilan chegaralanadi. Respublikaning
hududi baland, past, yassi tog`lar, qir-adirlar, daryo vodiyo`lari, soy bo`yo`lari,
tekislik va past tekisliklardan iborat. “Dunyo osmoni” deb nomlangan, serqirra
baland cho`qqilarga boy bo`lgan Pomir tog`i va uning O`rta Osiyoning boshqa
davlatlari bilan tutashib ketgan Hisor, Zarafshon, Oloy tog` tizmalari ham shu
zamindadir.
Mamlakatning iqtisodiy geografik o`rni xalq xo`jaligini rivojlantirishga
ta`sir ko`rsatib turadi. Birinchidan uning birmuncha rivojlangan O`zbekiston va
Tojikiston davlatlari bilan katta masofada chegaralanganligi tashqi iqtisodiy
aloqasida muhim o`rin tutadi. Bu narsa ayniqsa Markaziy Osiyo davlatlarining
hamkorlikda olib borayotgan hozirgi igtisodiy siyosatiga mos tushadi. Ikkinchidan,
Tojikistonnnng nisbatan janubda joylashganligi, iqlimiy resurslarning agrosanoat
majmuini rivojlantirishga ijobiy ta`sir ko`rsatib turishi, kon-qazib olish sanoatini
rivojlantirih uchun tabiy-resurs omili sifatida ko`pgina rangli metall ruda konlariga
ega ekanligi. Shimoliy va Janubiy Tojikistonning baland tog`lar bilan bir-biridan
uzilib qolganligi mamlakatning temir yo`l va avtomobil yo`lidagi ichki aloqalarini
o`zga davlatlar orqali amalga oshirishni taqozo qilgan. Masalan, mamlakatning
poytaxti Dushanbedan Shimoliy eng yirik shahar Xo`jandgacha bo`lgan masofa
320 km ga teng bo`lgani holda, bu masofadan uch marta ko`p bosib o`zga davlat
(O`zbekiston orqali Markaziy Osiyo davlatlari ichida eng ko`pligi va boshqa ichki

I Bob. Tojikiston Respublikasi haqida umumiy geografik
ma’lumot.
I.1. Tojikiston Respublikasining geografik o`rni, chegaralari.
Hududi 143 ming kv.km
Aholisi 7 million kishi
Poytaxti Dushanbe shahri.
Hududi, chegaralari, iqtisodiy geografik o`rni. U hududining kattaligi
jihatidan Markaziy Osiyo davlatlari ichida oxirgi o`rinda turadi Uning hududi
g`arbdan sharqqa 715 va shimoldan janubga 509 km masofaga cho`zilgan. Biroq
Tojikistonning shimoliy qismi uning janubidan uzilib qolgan. Oradagi osmono`par
tog`lar tabiiy to`siq tarzida qad ko`targan. Shuning uchun “Shimoliy Tojikiston” va
“Janubiy Tojikiston” degan ob`yektiv asosga tayangan geografik tushunchalar
mavjud. “Shimoliy Tojikiston” Farg`ona vodiysining bir qismini, “Janubiy
Tojikiston” esa Hisor, Vaxsh, Yovon va boshqa o`nlab vodiyo`larni o`z ichiga
oladi.
Iqtisodi, transport kommunikatsiyalari. Tojikiston — agrar-industrial davlat.
Fuqarolar urushi natijasida Tojikiston iqtisodi chuqur inqirozni boshidan
kechirmoqda. Hukumat bozor munosabatlariga o’tishni qoilayapti. Lekin
mamlakat iqtisodida davlat ulushi hanuzgacha asosiydir. Kimyo, yengil sanoat,
rangli metallurgiya, mashinasozlik, oziq-ovqat sanoatlari yaxshi rivojlangan.
Qishloq xo’jaligining asosiy tarmog’i paxtachilikdir (paxta tolasi asosiy eksport
mahsulotidir). Paxtachilikdan tashqari ipakchilik, bog’dorchilik, sabzavotlar va
uzum yetishtirish yaxshi yo’lga qo’yilgan. Asosiy savdo sheriklari: Rossiya,
O’zbekiston, Qirg’iziston, Turkmaniston.
Temiryo’llarining umumiy uzunligi — 480 km, avtomobil yo’llari — 29900
km.
Hozirgi Tojikiston hududi m. a. VI asrda Ahamoniylar davlati tarkibiga, m.
a. IV asrda esa makedoniyalik Iskandar imperiyasi tarkibiga kirgan. M. a. III
asrdan Grek-Baqtriya, keyinroq Kushon davlatiga qaram bo’lgan. VIII asrda

hozirgi Tojikiston hududiga arablar bostirib kiradi. IX-X asrlarda bu hududlar

I.3. Tabiiy resurslari va ulardan xo`jalikda foydalanish masalalari.
Sanoat geografiyasi. Rivojlanishning tabiiy resurs omili, muhim
tarmoqlararo komplekslari. Tojikiston sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirish
uchun tabiiy resurslarga boy region. Ayniqsa u energetika va mineral resurslarga
boy.
Suv resursini olaylik. U suv resursining ko`pligi jihatidan Markaziy Osiyoda
birinchi o`rinda turadi. Mamlakat daryolarining energetika quvvati 32,6 mln.kvt
bo`lib, u Markaziy Osiyodagi bosha barcha davlatlar daryolari energetika
quvvatining yarmiga teng. Tojikiston daryolari sho`x, tezoqar va qisqa masorada
katta tezlikda oqib o`tishi natijasida ko`p energiya berish imkoniyatiga ega. Yirik
daryolarning tor va muzliklardan to`yingani uchun suv rejimi birmuncha mo`tadil
bo`lib, bu narsa gidravlik elektrostansiyalarning bir me`yorda ishlashini
ta`minlaydi.
Tojikiston iqtisodiyotida elektro energetika sanoati muhim o`rin tutadi. Unda
GESlarning hissasi katta. Birgina Vaxsh daryosida ikki millioner, Norak quvvati
2,7 mln. kvt va Rogun quvvati 3,6 mln kvt GESlari qurilgan. Natijada
mamlakatning janubiy qismida Janubiy Tojikiston hududiy ishlab-chiqarish
kompleksi ishga tushgan. U bir tomondan mamlakatda elektroenergiyani ko`p talab
qiladigan sanoat tarmoqlarini va jumladan rangli metallurgiya va kimyo sanoatini
rivojlantirishni ta`minlangan, ikkinchidan esa MODda yagona energosistemani
barpo qilishga zamin hozirlanmoqda. Mamlakatda yiliga 14-15 mlrd kvt soat
elektro energiya ishlab chiqarilmoqda. Bu Qirg`izistonnikidan 2,5,
Turkmanistonnikidan 4-5 mlrd kvt soat ko`pdir.
Mamlakat sanoatini rivojlantirishga bevosita ta`sir ko`rsatuvchi yana bir
muhim tabiiy resurs omili - foydali gazilma birinchi navbatda mineral resurslardir.
Uning hududi ayniqsa rengli metall xomashyolariga juda boy. Bu yerda rux,
qo`rgoshin, mis, surma, qalayi, volfram, kobalt, oltin, kumushning katta konlari
topilgan. Mazkur konlar bazasida Tojikiston rangli metallurgiya sanoati tarkib
topgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. G.R.Asanov., M.Nabixonov., I.Safarov. “O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. T., “O`qituvchi” 1994.
2. Z.M.Akramov., A.A.Rafiqov. “Прошлое, настоящее и будущее Аральского
моря”. T., “Mehnat” 1990.
3. T.J.Jumaboyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. (Ma`ruzalar matni). Samarqand – 2001.
4. G`. R.Pardayev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. (Amaliy mashg`ulotlar). Angren – 2003.
5. A.N.Ro`ziyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. Termiz – 2000.
6. A.Soliyev., L.Qarshiboyeva. “Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy
masalalari”. T., 1999.
7. A.S.Soliyev., E.A.Ahmedov., R.Y. Mahamadaliyev. “Mintaqaviy iqtisodiyot”. T.,
“Universitet”. 2003.
8. “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” T., 1998.
9. I.A. Hasanov., P.N. G`ulomov. “O`rta Osiyo tabiiy geografiyasi”. T., 2002.
10. Kalonov b . h . o ` rta osiyo iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi » fanidan ma ` ruzalar
matn

mamlakatlar bilan qadimiy aloqalarini boshlab yubordi. Ayniqsa uning Markaziy
Osiyo davlatlari bilan aloqalar ko`p qirrali bo`lib, endilikda bu aloqalar yangicha
yo`nalish, yangicha mazmun olmoqda. Bu aloqalar mazmunida MOD bir butunligi,
mazkur davlatlarning hamda xalqlarning tarixan birligi, ravnaqi, hamdo`stligi,
yaxlitligi gavdalanadi.

Ularning unumdorligi mamlakatning vodiylari hamda tekislik qismida uchraydigan
tipik bo`z tuproqdan 1,5-2 marta past.
Tojikistonda gishloq xo`jaligining taraqqiyotida kuchli ta`sir ko`rsatuvchi
yana bir tabiiy resurs omil—suvdir. Janubda joylashgan Tojikiston mamlakati
qishloq xo`jaligidan faqat sug`orish ishlarini yaxshi yo`lga qoygani uchun mo`l-
ko`l hosil olib kelmoqda.
Tog`li mamlakat bo`lgan Tojikistonda sug`orib amalga oshiriladigan
dehqonchilk uning bir-biridan tabiiy to`siq-tog` bilan ajralib qolgan 5 ta Farg`ona,
Zarafshon, Hisor, Vaxsh, Qizilsuv-Yaxsuv vodiysida olib boriladi. Har bir vodiyda
ham daryo suvlaridan foydalanishning o`ziga xos zamonaviy usullari qo`llaniladi.
Masalan, Farg`ona vodiysida Sirdaryodagi MOD giganti—Qayroqqum suv
omboridan o`nlarcha gidrotexnika inshootlari: magistral kanallar, nasos
stansiyalari, suv taqsimlovchi tugunlar, xo`jaliklararo va tarmoqlararo kanallar
qazilgan. Sug`orishning bir-butun gidrotexnika kompleksi mamlakatning boshqa
vodiylarida ham vujudga keltirilgan. 1990-1999 yillardagi mamlakat ichkarisidagi
yuz bergan galtis vaziyat taxt uchun kurash qishloq xo`jalik ishlab chiqarishiga
katta zarar yetkazdi. Ayniqsa, 1990-1995 yillarda asosiy qishloq xo`jalik
mahsulotlari yetishtirish keskin kamaydi. M., paxta yetishtirish 842 ming tonnadan
529 ming tonnaga, bug`doy yetishtirish 303 ming tonnadan 212 ming tonnaga
tushib qoldi.
Respublika chorvachiligi ham yayo`lovzorlar xarakteri va hosildorligi,
chorva mollarini boqish imkoniyatlariga ko`ra o`z tarmoq tuzilishiga ega. Uning
yetakchi sohalari: qoramolchilik, va echkichilik, yilqichilik, parrandachilik, ipak
qurti boqish. Hisori qo`ychilik va echkichilikniig rivojlanishi uchun tog
yaylovzorlari muhim tabiiy omildir. Yaylovzorlarni sug`orish, hosildorligini
oshirlsh, undan tabaqalab foydalanishni yo`lga qo`yish mamlakat chorvachiligida
maxsuldorlikni oshirishga xizmat qiladi. 1990-1999 yillardagi mamlakat
ichkarisida yuz bergan nosog`lom siyosiy vaziyat asosiy tur chorva mollari tuyoq
sonining kamayishiga va chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajminning
pasayib ketishiga olib keldi. Chorvachilikda asosiy tur mahsulot ishlab

Shimoliy Tojikiston neft, ko`mir, hamda polimetall rudalari qazib olish
bo`yicha mamlakatning ichki rayonlari orasida birinchi o`rinda turadi. U
mamlakatda yengil sanoat korxonalari mahsulotlari ayniqsa shoyi, atlas ishlab
chiqarish bo`yicha yetakchilik qiladi. Tojikistonda yetishtiriladigan uzum va
mevaning teng yarmi, ipakning 2/3 qismi mazkur rayonda lshlab chiqiladi. U
Tojikistondagi ikkinchi paxtakor rayondir.
Ko`histon. Hududi 30,4 ming kv. km. U geografik o`rni jihatidan Markaziy
Tojikiston tog`larini ishg`ol qiladi. Ko`histon o`zi tojik tilida, tog`lar mamlakati
demakdir. U shimoliy va janubiy Tojikistonning o`rtalig`idagi Oloy tog`
sistemasiga mansub bo`lgan Turkiston, Zarafshon, Hisor tog`larining baland-
baland tizma qator tog`larini o`z ichiga oladi. Ko`histon Markaziy Osiyodagi eng
balandlikda joylashgan rayon. Uning eng past joylari dengiz yuzasidan 900 metr
baland. Bu tog`li rayonda ko`pgina tog` tizmalarining balandligi 5000 metrdan
ham baland. Rayonning relyefi alp tektonik davrining ihi. Uning hozirgi
ko`rinishida muzlik, oqar suv va seysmik hodisallar natijasidir.
Ko`histonning relefi tog`li, qoya toshli, dara va soylar, baland tog` tizmalari
va ko`z ilg`amas chuqurliklardan iborat. Iqlimi yumshoq, 400 mm dan 1200 mm
gacha yog`in-sochin tushadi. Havo harorati bir faslning o`zida turli ko`rsatkichli
bo`ladi. Masalan, iyul oyida uning daryo vodiylarida havo harorati 30 darajaga
borsa, baland tog`larda darajaga teng bo`ladi.
Ko`histonda dehqonchilikka yaroqli yerlar nihoyat darajada chegaralalgan.
Jami aholisi 100 ming kishidan ortiq, zichligi 3,2 kishi. Asosan tojiklar
yashaydi. Uning yirik aholi manzilgo`lari Zarafshon vodiysida joylashgan.
Ko`histonning aholisi tog`-kon sanoati, dehqonchilik va chorvachilik bilan
shug`ullanadi. Bu yerda surma, volfram, qo`rg`oshin konlari topilgan va ishga
tushirilgan. Ko`mirning katta zahirasi topilgan. U Tojikistonning tog` kon sanoati
rivojlanadigan isti qb olli rayoni hisoblanadi.
Janubiy Tojikiston. U shimoldan Hisor, sharqdan Xazratishoh, g`arbdan
Bobotog` tizmalari, janubdan esa Panj va Amudaryolar bilan tutashgan. Maydoni
36 ming kv km. aholisi 2,2 mln. kishi.

Tojikiston respublikasining geografik o'rni, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari

Купить