Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025
122 Sotish«Tojikistonlik olimlar tadqiqotlarida Somoniylar davlatining organilishi»
![KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Har bir xalqning davlatchilik va madaniyati
tarixini o‘rganish nafaqat ilmiy yoki nazariy, balki chuqur ma’naviy-ruhiy
ahamiyatga ega bo‘lib, har birimizda o‘zimiz tug’ilgan va yashayotgan ona zamin
bilan mustahkam aloqadorlik hissini rivojlantiradi. Mustaqillik yillarida
xalqimizning o‘z o‘tmishiga qiziqishi kuchaydi. O‘zligimizni anglash, tariximizni
o‘rganish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Chunki, xalqimizning madaniy-
ma’rifiy an’analari va merosini o‘rganishda, milliy g’oyaning shakllanishida tarix
fanining ahamiyati beqiyosdir. Qadimgi va boy tariximizni o‘rganish, uni keng
ommaga yetkazish har bir tarixchi oldida turgan dolzarb vazifadir.
O‘zbekiston tarixini xolisona va haqqoniy o‘rganish masalasi Birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimovning asarlarida alohida tahlilini topib, o‘zbek xalqi
davlatchiligi tarixidagi boy an’analarni tadqiq etish dolzarb muammo tarzida
maxsus ta’kidlandi. Prezidentimiz belgilab bergan muhim vazifalar va tarixchi
olimlar oldiga qo‘yilgan masalalar shundan iboratki, asl manbalarga tayangan
holda Vatan tarixiga yangicha yondoshib, qadimgi davrdan to bizning
zamonimizgacha bo‘lgan tarixiy jarayonlarni va voqyealarni o‘rganishimiz zarur.
Tarixchilarimiz zimmasiga o‘lkamiz tarixini xolisona va haqqoniy yoritish,
unga adolat nuqtai nazaridan yondoshish va baho berish kabi ulkan vazifalar
qo‘yildi. O‘zbekistonning qadimgi tarixi va madaniyati, qadimgi madaniy aloqalar
mavzulariga katta e’tibor berilayotganligi ahamiyatga molikdir. Zero, O‘zbekiston
tarixidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlarni aks ettiruvchi yozma
manbalar va hujjatlarni yangi asoslarda tahlil etib umumlashtirish muhimdir.
O‘zbekiaston Respublikas Prezidenti ta’kidlaganlaridek “Mustaqillik yillari o‘z
o‘tmishimizni, o‘z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir 1
. Bu jahon
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ, -Т.: Шарқ, 1998. 4-б
[ 2 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_2.png?v=1)
![hamjamiyati, tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir”. Xalqimiz tarixini
o‘rganish va uni targ’ib etishda, o‘zbek davlatchiligi tarixida, uning madaniy
rivojlanishida hukmdor sulolalar boshqaruvi, ularning ayrim vakillari alohida o‘rin
tutadi. O‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar sulolasining
hukmronligi katta ahamiyat kasb etadi. Odatda sulolalar biron-bir o‘zlariga mansub
yirik namoyanda faoliyati orqali mashhurlikka erishadilar (masalan, eftaliylar,
anushteginiylar, temuriylar). Somoniylar ham shunday, ular aslida Somon
qishlog’i oqsoqoli Somonxudotning avlodlaridir.
Kurs ishining o‘rganilganilish darajasi. (bu masala birinchi bobda –
mavzuning tarixshunosligi qismida batafsil yoritilgan) Somoniylar davriga oid
manbalar ichida Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiyning (899-959)
“Buxoro tarixi” (944), Abu Rayhon Beruniyning (973-1048) “Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar yoki “Osor ul-boqiya” (1000), Abu Ali Hasan ibn Ali Tusiy –
Nizomulmulkning (1018-1092) “Siyosatnoma” yoki “Siyar ulmuluk” (1091),
asarlari o‘sha davrning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy tarixini o‘rganishda
alhida o‘rin tutadi3 . Shuningdek, Abul-Fazl Bayhaqiyning “Tarixi Ma’sudiy”
(1030-1041), Abu Jafar Muhammad at-Tabariyning “Tarixi Tabariy”, Abu Nasr
Forobiyning “Fozil odamlar shahri”, Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma”,
Mahmud Qashg’ariyning “Devonu lug’at at-turk” kabi asarlarida ham o‘sha
davrning tarixi bayon qilinadi.
Somoniylar davlati tarixiga oid batafsil ma’lumotlar tarixchi olimlar
N.N.Negmatov, G.A.Hidoyatovning asarlarida batafsil yoritilgan. Shuningdek,
N.Ya.Bichurin (Otets Iakinf), V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy, S.A.Ahadjanov,
B.Axmedov, K.Shoniyozov kabi olimlarning asarlarida ham somoniylar davriga
oid ma’lumotlar berilgan. Manba va adabiyotlar bilan bir qatorda mustaqillik
yillarida mavzuga oid to‘plamlar nashr qilindi hamda gazeta va jurnallarda bir
qator maqolalar chop etildi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Tarixiy manba va ilmiy adabiyotlarda
aks ettirilgan Somoniylar davlatining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga
bag’ishlangan masalalarni chuqur o‘rganish va qiyosiy tahlil asosida, Somoniylar
[ 3 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_3.png?v=1)
![davlatining taraqqiyoti va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning sabablarini yoritish
maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- Somoniylar davlatining tashkil topishi jarayoni o‘rganish -
Mavorounnahr va Xurosonda Somoniylar hokimiyatining o‘rnatilishi va siyosiy
hayotini manbalar asosida tahlil qilish; -
Somoniylar davlatining ijtimoiy – iqtisodiy hayotini tadqiq qilish va xulosalar
berish;
- Somoniylar davlatida madaniy hayotning rivojlanish sabablarini o‘rganish,
ilm-fan taraqqiyotining sabablarini ochib berish;
- O‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar davlatining o‘rni va
ahamiyatini ko‘rsatish.
Kurs ishining tuzulishi va hajmi: Kurs ishi kirish, II bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 35
sahifani tashlik etadi.
[ 4 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_4.png?v=1)
![I. BOB O‘RTA OSIYODA SOMONIYLAR DAVLATI TASHKIL TOPISHI.
1.1.Movaraunnahr va Xurosonda Somoniylar davlatining tashkil
topishi . Yurtimiz tarixida ajralmas sahifa sifatida e’tirof etiladigan Somoniylar
davri shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada tinchlik siyosati hukmron
bo‘lgan va ilm-fan, madaniyat gullab yashnagan. Ushbu davrda o‘lkamizdan
mashhur mutafakkir olim Ibn Sino, islom ilmlarida katta shuhrat qozongan
ilohiyotchi olim Abu Mansur Moturidiy kabi o‘nlab allomalar yashab ijod qilgan.
Shuningdek, ushbu davrda o‘lkamizda islomiy ilmlar taraqqiy etgan va ko‘plab ilm
markazlari, jumladan “Dor al-juzjoniya”, “Dor al-iyodiya”, “Buxoro fiqh maktabi”
kabi maktablar faoliyat olib borgan. Ushbu davr yana shunisi bilan ajralib turadiki,
bu davrda o‘lkada millatlararo o‘zaro totuvlik, e’tiqodiy xurlik va diniy
bag’rikenglik barqaror bo‘lgan.
Mazkur kurs ishida qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda
mustahkam imperiya sifatida hukmronlik qilgan somoniylar davridagi shu
barqarorlik tarixi haqida ma’lumot berishni maqsad qildik. Somoniylar davlatida
IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalarda muhim o‘zgarishlar
yuz bergani va bir necha yillar davomida tinch siyosat va sharoitlar hukmron bo‘lib
turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy markazlaridan hisoblangan Samarqand
shahrida ilmiy jarayonlarning jonlanishiga zamin yaratdi 2
.
Samarqandning buyuk ipak yo‘lida joylashgani tijorat, san’at va ilm
markazlaridan biriga aylanishiga sabab bo‘lgan. Shuni alohida ta’kidlash
mumkinki, somoniylar davrida Samarqandda nafaqat islom dinining, balki boshqa
dinlarning ham ta’lim markazlari faoliyat olib borgan. Movarounnahr
mintaqasining Somoniylar davridagi tarixi haqida birinchilardan bo‘lib
Muhammad Narshaxiy batafsil ma’lumot beradi. Muhammad Narshaxiyning
2
Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001.,63 b.
[ 5 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_5.png?v=1)
![“Buxoro tarixi” kitobi Somoniylar davlatining poytaxti – Buxoro tarixiga
bag’ishlagan o‘ziga xos qomusiy asardir. XIII asr muallifi Sam’oniyning “Kitob-
ul-ansob” asarida keltirilgan qisqagina ma’lumotga qaraganda, uning to‘liq ismi
Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far ibn Zakiriyo ibn Xattob ibn Sharik bo‘lgan. Naslu
nasabi Buxoro ahlidan, 899 yilda shahar yaqinidagi Narshax qishlog’ida duyoga
kelgan. 959 yilda 60 yoshida vafot etgan. “Buxoro tarixi” asarini u 943-944
mobaynida arab tilida yozadi. Kitobni Samoniylar davlatning hukmdori Abu
Muhammad Nuh ibn Nasr ibn Ahmad ibn Ismoil as-Somoniy (943-954 yy.) ga
bag’ishlaydi. Afsuski, “Buxoro tarixi”ning arab tilidagi asl nusxasi bizgacha yetib
kelmagan. Uning faqat ancha-muncha qisqartirilib, fors-tojik tiliga ag’darilgan
tarjimasigina yetib kelgan 3
.
“Buxoro tirixi” kitobida yozishda Muhammad Narshaxiy o‘z kuzatishlari,
mahaliy aholidan eshitgan va bilganlari bizgacha yetib kelmagan tarixiy hujjatlarga
asoslanish bilan birga ko‘pchilik tadqiqotchilar nazari tushmagan arabnavis
mualliflarning asarlaridan ham keng foydalangan. Kitobda Madoiniy, Balazuriy va
Tabariy asarlariga bo‘lgan havolalar buning yorqin dalilidir. Bulardan tashqari,
Muhammad Narshaxiy o‘z asarida islomiyatga qadarli Buxoro tarixi va arablar
bosqini bilan bog’liq bir qancha rivoyatlarni keltiradi. “Siyovush marsiyasi” va
“Poykand fojiyasi” kabi axborotlar mana shunday xalq og’zaki rivoyatlari
namunalaridandir.
Buxoro va Poykandning islomiyaga qadarli bo‘lgan hokimlari, Poykand
ravotlari, arablarning Buxoroga tomon dastlabki yurishlari, shuningdek Muqanna
to‘g’risidagi axborotlarning bir qismi Muhammad Narshaxiyga mansub bo‘lib, ular
ma’lum darajada yozma manbalar hamda og’zaki rivoyatlar asosida bayon etilgan.
Sharg’ va Iskijkat bozorning ta’rifi; Ismoil Somoniy tomonidan Sharg’ qishlog’i
yerlarining xaridi; yiliga ikki marta Buxoroda bo‘ladigan mohrshz iyd bozori;
Ko‘shki Mug’on yerlarining X asrdagi bahosi; shahar atrofi ko‘shklarining
o‘ymakor sanamlar bilan bezatilgan eshiklari; “kashkashon”- savdogarlar bilan
arablar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan mojaralar; nihoyat, “oqkiyimliklar”ning rahnamosi –
3
Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi. I – kitob. Toshkent, “Sharq”., 2010.,176 b.
[ 6 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_6.png?v=1)
![Muqannaning fojiali qismati to‘g’risida cho‘rilaridan birining nabirasi og’zidan
eshitgan hikoyasi ayniqsa antiqa axborotlardan hisoblanadi. Abu Nasr Ahmad
Quboviyning yozishicha, Muhammad Narshaxiy o‘z kitobini Nuh ibn Nasr as-
Samoniy davrigacha bo‘lgan Samoniylar sulolasining hukmronligi to‘g’risidagi
axborotlar bilan tugatadi.
“Buxoro tarixi”ning fors tiliga tarjimasi 1128 yilda Abu Nasr Ahmad ibn
Muhammad ibn Nasr al-Quboviy tomonidan amalga oshirilgan. Asar matnining
tahlili shuni ko‘rsatadiki, Abu Nasr Ahmad Quboviy asarni tarjima qilishda uni
faqat qisqartiribgina qolmay, balki IX asr mualliflaridan Abu Ja’far Muhammad
ibn Jarir at-Tabariyning “Tarixi Tabari”, Abulhasan Abdurahmon ibn Muxammad
Nishopuriyning “Xazoinul-ulum” hamda Abu isxoq Ibrohim ibn alAbbos as-
Suliyning “Ahbori Muqanna” nomli asarlaridan olingan qimmatli ma’lumotlar
bilan to‘ldiradi. “Buxoro tarixi”da keltirilgan xadislardan ma’lum bo‘lishicha, Abu
Nasr Ahmad Quboviy hadis ilmining ulomalaridan biri mashhur muxaddis
Muhammad Shamsudin Abu Bakr Zaranjariying biz uchun noma’lum bo‘lgan
asaridan ham foydalangan. Masalan, Buxoro shahrining paydo bo‘lishi, “Bozoro
moh”, Arkning barpo etilishi, “Kampirok devor”, Buxoro va unga tobi joylarning
dehqonchilik xo‘jaligi tafsilotlari hamda shaharning tarixiy topografiyasi
(shahristondan tashqari) bayoniga bag’ishlangan sahifalar Abu Nasr Ahmad
Quboviyning Abulhasan Nishopuriy nomidan “Buxoro tarixiga” kiritgan
qo‘shimchalaridan hisoblanadi. Shu bilan birga “Buxoro tarixi”ning tarjimoni va
muharriri Narshaxiydek mahalliy mualliflardan bo‘lgani uchun asarni o‘z
kuzatishlaridan to‘plagan hamda bilgan va eshitgan axborotlar bilan ham
to‘ldirgan. Mana shunday ma’lumot va axborotlar asosida asarga bir butun
sahifalar, ayrim hollarda esa butunlay yangi qism yoki boblar kiritilgan. Masalan,
“Buxoro tarixi”ning “Shamsobodning bino etilishi” va “Iyd nomozgohi” kabi
boblarning xotima sahifalari va boshqalar Abu Nasr Ahmad Quboviy qalamiga
mansubdir. Quboviy tarjimasidan rosa yarim asr o‘tgach, 1178-1179 yillar
mobaynida Buxoro hukmdori sadr Abdulaziz ibn Burxonuddin uchun “Buxoro
tarixi”ning fors-tojik matni ham yangitan tahrir qilinib, Mhammad ibn Zufar ibn
[ 7 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_7.png?v=1)
![Umar tomonidan ikkinchi marta qisqartirilib.qayta bayon etiladi. O.I. Smirovning
fikricha, ayrim qo‘shimchalar bilan bir qatorda “Buxoro tarixi”ni nomma-nom
boblarga ajratish asarning mana shu ikkinchi muharriri qalamiga mansubdir. XIII
asrdan boshlab “Buxoro tarixi” noma’lum ko‘chiruvchi muharrirlari tomonidan
muttasil to‘ldirib borilgan. Jumladan, “Buxoro arkining bino etilishi haqida” va
“Buxoro shahrining devori” kabi boblarda Xorazmshoh Muhammad ibn Sulton
Takash (1200-1220 yy.) farmoni bilan Buxoro arki devorining tiklanishi, 1165
yilda qurilgan shahar tashqi devorining ta’mir etilib, uning sirtidan Buxoroning
ikkinchi qatordan tashqi devor bilan o‘rab olinishi, shuningdek 1220 yilda
Chingizxon boshliq mo‘g’il lashkarlarining Buxoroga bostirib kirib, o‘n ikki kun
davomida arkni qamal qilib, olib borilgan jang oqibatida qal’a va shahar devorlari
vayron etilib, Buxoroning bosqinchilar tomonidan olinishga bag’ishlagan sahifalar
XIII asrning 20-yillaridan keyin “Buxoro tarixi”ga kiritilgan muhim
qo‘shimchalardir.
Shu o‘rinda Tabariyning mashhur asari «Tarix ar-rasul va-l-muluk va-l-
xulafo»ning amir Abdulmalik I (954—961) va Mansur I (961—976) ning vaziri
Abu Ali Muxammad Bal’amiy tomonidan 974 yili amalga oshirilgan forscha
tarjimasini ko‘rsatish mumkin. Mazkur asar va uning tarjimasi bir necha marta
nashr etilgan. Rofiya bilimdonlaridan fors klassik jug’rofiya maktabining
asoschisi, falakiyot va jug’rofiyaga oid 60 dan ortiq asarlar muallifi (bu asarlardan
ikkitasining: «Taqvim al-buldon» hamda «Kitob al-badi’ va-t-tarix»ning nomi
saqlanib qolgan) Abu Zayd Ahmad ibn Saxl al-Balxiy (850—934) ni aloxida
ta’kidlab utish mumkin. Somoniylar davridagi jug’rofiyaga oid adabiyotlar ichida
Abu Zayd Balxiyning hozirgacha topilmagan asari muhim o‘rinni egallashi
mumkin edi 4
.
Vazir Jayhoiiy Buxoroga yuli tushgan ibn Fadlanni qizg’in kutib olgani ham
ma’lum. Jayxoniy asari o‘sha davrda odat bo‘lgan an’anaga ko‘ra «G’aroyib ad-
dunyo», «Ajoyib al-buldon» deb atalgan bo‘lishi mumkin. Mas’udiyning tubandagi
so‘zlari fikrimizni tasdiqlaydi: «Al-Jayhoniy dunyoni tavsiflab hamda u haqda
4
Sultonov. F, Bozorboyev. F – O’rta asrlar tarixi., Toshkent., 2007.,118 b.
[ 8 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_8.png?v=1)
![hikoya qiluvchi, chunonchi, quidagi ajoyibotlar, shaharlar, poytaxtlar, dunyo va
dengizlar, xalqlar va ularning yashash makonlari va boshqa g’aroyib voqyea-
hodisalar to‘g’risida asar yaratdi». Tarixchi manbashunos olimlar B.A.Ahmedov,
A.A.Madrimov, D.Yu.Yusupova, G.S.Fuzailovalarning asarlariga qaraganda
Movarounnahrning somoniylar davridagi tarixi haqida xorijiy tarixchilardan
dastlab Astaxoriy (Ibrohim ibn Muhammad al-Forsiy al-Karxiy al-Astaxoriy Abu
Is’hoq. U geograf olim bo‘lgan. Kelib chiqishi Eronning Astaxor vohasidan.
Ko‘plab ilmiy safarlar qilgan. Uning “Suvar al-aqolim val masolik val mamolik”
asari o‘z davrining mashhur asarlaridan hisoblangan.
958 yili vafot etgan). “Suvar al-aqolim val masolik val mamolik”, Ibn
Havqal (Muhammad ibn Ali ibn Havqal an-Nasibiy al-Bag’dodiy al-Mavsiliy. Bu
olim ham geograf bo‘lgan va ko‘plab safarlar qilgan. 978 yil atrofida vafot etgan)
“Surat al-arz”, Maqdisiy (Muhammad ibn Ahmad ibn Abu Bakr al-Banno al-
Maqdisiy al-Bashshor Shamsiddin Abu Abdulloh. Tarixchi va geograf olim
bo‘lgan. 947 yili Maqdisda tug’ilgan. Tijorat bilan shug’ullangan va ko‘p
shaharlarga safar qilgan. 1000 yili vafot etgan) “Ahsan at-taqosim” nomli
asarlarida batafsil ma’lumot berib o‘tganlar. Movarounnahr o‘lkasi Damashqdan
so‘ng Ma’mun davriga qadar Bag’doddagi xalifalikka bog’liq bo‘lgan. Ma’mun
xalifa bo‘lgach, As’ad ibn Somonning farzandlarini o‘ziga yaqin kishilardan bilib,
Movarounnahrga boshliq qilib tayinlagan. Shu bilan Movarounnahr somoniylar
qo‘liga o‘tgan. Lekin 875 yilga qadar ular markaziy xalifalikka bo‘ysunar edilar.
875 yildan boshlab ular mustaqil imperiya sifatida somoniylar davlatini barpo
qildilar. Mashhur tarixchi olim Ibn al-Asir: “Somoniylar davlati yer yuzida keng
yoyilib, ko‘p joylarni egallagan hamda siyrat va adolat jihatidan eng yaxshi
davlatlardan edi”, deb e’tirof etgan. Yana bir ensiklopedik olim Ibn Hallikon
somoniylar davlati amirlarini shunday sifatlagan: “Somoniylar podshohlari
Movarounnahr va Xuroson sultonlarining siyrat jihatidan eng yaxshilari edi.
Ulardan kim podshohlikka o‘tirsa, “sultonlar sultoni”, deb atalar va shu nom
bilangina tanilar edi. Bu nom unga go‘yo belgi bo‘lib qolar edi. Odatda ular
adolatli, zakovatli va ilmli kishilar bo‘lganlar”.
[ 9 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_9.png?v=1)
![Ibn al-Asir somoniylar davlatining sultonlaridan Ahmad ibn Asadni shunday
tariflagan: “Ahmad ibn Asad tama qilmaydigan, hamma yaxshi ko‘radigan kishi
bo‘lib, uning odamlari pora olmas edi”. Ushbu sultonning o‘g’li Ismoil haqida ham
shunday fikrlarni bildirgan: “Ismoil oqil, adolatli, xalqiga yaxshi munosabatda
bo‘ladigan, yumshoq odam edi”. Somoniylar podshohlari ilmga va uning ahliga
katta e’tibor bergan edilar. Buning tasdig’i o‘laroq o‘lkada ko‘plab umumiy va xos
kutubxonalar barpo etilgan edi.
Ibn al-Asir somoniylar podshohi Ismoil ibn Ahmad ibn Asad( Amir Abu
Ibrohim Ismoil ibn Ahmad ibn Asad ibn Somon fozil, olim, mohir chavandoz,
shijoatli, ulamolarni hurmat qiladigan podshoh bo‘lgan. Muhammad ibn Nasrdan
uning barcha kitoblarini tinglagan. Undan Ibn Xuzayma va boshqalar dars olgan. U
908 yili Buxoroda vafot etgan)ni shunday tariflagan: “Ismoil yaxshi inson bo‘lib,
ilm va din ahlini yaxshi ko‘rar va ularni hurmat qilar edi”. Manbalarda Ismoilning
o‘zi haqida shunday rivoyat qilinadi: “Samarqandda yashayotgan edim. Bir kuni
zulm bilan olingan narsalar xususida o‘ylanib o‘tirgan edim. Shunda, Abu
Abdulloh Muhammad ibn Nasr al-Faqih ash-Shofiiy kirib qoldi. Men u zotning
ilmi va dinini ulug’lab darhol o‘rnimdan turdim”. O‘z davrida somoniy sulton
huzurida ilmiy munozaralar tashkil qilinar va sultonning o‘zi turib biron bir
masalani so‘rar edi. So‘ng hozir bo‘lgan ulamolar bunga javob berar edilar.
Sultonlikdagi har bir jome masjidda kutubxona mavjud bo‘lib, eng kattasi
Marv shahrida joylashgan edi. Mazkur kutubxona turli lug’atlardagi nafis
kitoblarni qamrab olgan. Shuningdek, sultonning maxsus kutubxonasi ham
bo‘lgan. Somoniylar davrida Movarounnahr o‘lkasi hadis, fiqh, lug’at va boshqa
islomiy ilmlar bo‘yicha yetuk olimlarni yetishtirib chiqargan. Ular o‘zlarining
jiddu jahdlari, ilm yo‘lidagi qiyinchiliklarga sabr qilishlari bilan katta matonat
ko‘rsatganlar. Ular har qancha uzoq bo‘lmasin, olis shaharlarga borib, mashaqqat
bilan ilm olgan edilar. Bunday olimlardan mashhur muhaddis Muhammad ibn
Hibbon va “Al-Ishrof” kitobining muallifi Abu Bakr ibn Muhammad ibn al-Munzir
va “At-Tahzib” kitobining muallifi al-Azhariy kabi ulamolarni misol keltirish
mumkin. Shuningdek, somoniylar davrida Movarounnahr va Xuroson o‘lkalarida
[ 10 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_10.png?v=1)
![turli islomiy aqidaviy oqimlar bilan bir qatorda g’ayriislomiy oqimlarni ham
uchratish mumkin edi. Maqdisiy o‘sha davrlarda Movarounnahr va Xuroson
o‘lkalarida o‘zi shohid bo‘lgan turli oqimlar haqida shunday yozgan: “Ushbu
o‘lkada ko‘p sonli yahudiylar va oz sonli nasroniylar yashaydi. Bu o‘lka turli
ilmlar, jumladan, fiqh eng ko‘p tarqalgan maskandir. Movarounnahr va Xurosonda
asosan ahli sunna val jamoa mazhablari faoliyat olib borgan. Lekin Seiston va
Xirot kabi ayrim shaharlarda xorijiylar, Naysaburda mu’taziliylar ham uchrab
turardi.
Shuningdek, ayrim hududlarda shialar va karromiylarni ham uchratishimiz
mumkin edi. Lekin bu o‘lkada Abu Hanifa mazhabi asosiy mazhab hisoblangan.
Shosh, Tus, Naso shaharlarida shofiiy mazhabiga e’tiqod qiluvchilar ham ko‘p edi.
Ta’kidlash joizki, o‘lkada shialar bilan karromiylar, shofiiylar bilan hanafiylar
o‘rtasida o‘zaro bahslar yuzaga kelsa, sultonning o‘zi aralashib, ularning orasini
isloh qilishiga to‘g’ri kelar edi”. Demak, somoniy sultonlarning o‘zlari o‘lkada
e’tiqodiy va diny bag’rikenglikni mustahkam turgan holda o‘z nazoratlarida
saqlaganlar. Ibn an-Nadim somoniylar davrida manoniya firqasi a’zolaridan besh
yuzga yaqini Samarqandda yashaganini, ularning boshliqlari bu yerga Bobildan
ko‘chib kelganini ta’kidlab o‘tgan. Shuningdek, olim Movarounnahrda sumaniya
firqasi tarqalganini, yahudiy va nasroniylar ham ko‘pligini zikr qilgan. Somoniylar
davrida Samarqand tarixidagi geografik va ijtimoiy-madaniy omillar ta’lim
jarayonlari, ayniqsa hanafiylikning mintaqada taraqqiy etishiga turtki bo‘ldi.
Hanafiya olimi Abul Muin an-Nasafiy “Tabsirat al-adilla” asarida ta’kidlashicha,
Movarounnahr va Xurosonning Marv va Balx kabi shaharlarida mu’taziliya
ta’limotini qabul qilganlardan tashqari Abu Hanifa izdoshlarining asosiy qismi
usul va furu’ mavzularida islom kirib kelgan davrning dastlabki kunlaridanoq
hanafiya ta’limotini qabul qilgan edilar 5
.
Nasafiyning mazkur asaridagi “Movarounnahrda mu’taziliya ta’limotini
qabul qilmagan hanafiylar” degan iborasidan, bu o‘lkada hanafiya olimlari ikki
guruhga bo‘lingani ma’lum bo‘ladi: 1.Hanafiy mu’taziliylar. 2.Abu Mansur al-
5
Abu Jafar Muhammad at-Tabariy. Istoriya at-Tabariy. T. “Fan” 1987.,33 b.
[ 11 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_11.png?v=1)
![Moturidiy tomonidan rivojlantirilib tizimga solingan va mu’taziliya fikrlarini rad
qilgan hanafiy moturidiylar. Ibn Zakariyo Yahyo ibn Is’hoqning “Sharh jumal usul
ad-din” asarida bir rivoyat e’tiborga molikdir: Somoniylar davrida
Movarounnahrda islom diniga yangi kirgan bir kishi musulmonlarning yetmish uch
firqaga ajralib ketganini eshitadi. Shunda u qadariy-mu’taziliydan insonning
fe’llari haqida so‘raydi. Mu’taziliy quyidagicha javob beradi: “Men istaganimni
qila olaman va o‘zim xohlagan har narsaga kuchim yetadi”.
Yangi musulmon uning fikriga raddiya berib deydi: “Men bu e’tiqodni
tanlamayman. Chunki bu e’tiqod orqali Allohning xohish va qudrati chetga chiqib
qolmoqda”. Shunda qadariymu’taziliy: “Agar mening fikrimni qabul qilmasang,
ahli sunna val jamoa mazhabiga borib qo‘shil”, deb javob beradi. Shundan so‘ng
yangi musulmon o‘zi yashayotgan joydagi jamiki firqalar vakillaridan inson fe’li
haqida so‘rab chiqadi va birontasining aqidasini qabul qilmaydi. U murojaat qilgan
firqalarning barchasi: “Agar bizning aqidamizni qabul qilmasang, ahli sunna val
jamoa mazhabiga borib qo‘shil”, degan fikrni aytishadi. U firqalar vakillaridan ahli
sunna val jamoa kimlar ekanini so‘raganida, ular quyidagicha javob beradilar:
“Ular har yerda ahli sunna val jamoa nomi bilan tanilganlar. Samarqandda “Dor al-
juzjoniya” va “Dor al-iyodiya” a’zolari, Buxoroda “As’hobi Abu Hafs” (Abu Hafs
al-Kabir tarafdorlari), Balxda Nusayr ibn Yahyo tarafdorlaridir. Ular ahli sunna val
jamoa qarashlarini tarqatayotgan ilm ahli hisoblanadilar”. Xulosa o‘rnida aytish
mumkinki, somoniylar davrida faoliyat olib borgan sultonlarning barchasi ilm-
ma’rifatga xayrixoh bo‘lganlar. Ular o‘lkada yashab ijod qilgan barcha
ulamolarning ilmiy meroslariga befarq bo‘lmaganlar. Shuningdek, o‘lkada islomiy
firqa va oqimlar bilan bir qatorda boshqa din vakillarining ham faoliyatlari
kuzatilgan. Ayniqsa, o‘lkada nasroniylar va yahudiylarning uchrab turishi ham
somoniylar davrida diniy bag’rikenglikka katta e’tibor berilganidan dalolat beradi.
Yuqoridagi ma’lumotlar hozirgi kunda ham yurtimizda boshqa din vakillariga
nisbatan hurmat-ehtirom bilan muomalada bo‘lish, o‘zaro tinchlik ostida
yashashga undashi tabiiy holdir.
[ 12 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_12.png?v=1)
![1.2. SOMONIYLAR DAVLATINING SAVDO-HUNARMANDCHILIK
VA SHAHARLARNING VA O‘RTA OSIYOGA TASIRI. Somoniylar davrida
ijtimoiy-iqtisodiy hayotda Movarounnahr, Huroson va Xorazmning shahar va
qishloqlarida hunarmandchilikning ko‘pgina sohalari rivojlangan edi. Somoniylar
davlati aholisining asosiy qismi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan.
Dehqonchilik solig’i (xiroj)dan xazinaga kattagina daromad tushgani uchun
Somoniylar xo‘jalikning shu tarmog’iga ko‘proq, e’tibor bergan. Viloyatlarda suv
taqsimoti tartibga solinib, ekin maydonlari imkoni boricha kengaytirilgan. Bir
qancha yangi sug’orish kanali qazilib, ularning dahanalariga miftoxlar (shlyuz) va
suv tashlagich novalar qurildi. Oqar suv tanqis bo‘lgan tog’ oldilarida bandlar bino
qilinib, suv omborlari barpo etiladi. Yer osti suvlaridan dehqonchilikda
foydalanish uchun murakkab gidrotexnika inshooti - korizlar qazilib ishga
tushiriladi. Charxparrak chig’irlardan keng foydalaniladi 6
.X asr arab
geograflarining ta’riflashicha, Samarqand va Buxoro rustoklari Zarafshon
daryosidan chiqarilgan shoh ariqlardan sug’orilgan. Masalan, Varksar, Maymurg’,
Sanjarfagon va Darg’om rustoqlarining dehqonchilik maydonlari Darg’om
anhoridan sug’orilgan. Fay kanalidan sug’orilgan yerlar Sug’dning eng obod qismi
bo‘lgan. Ibn Xavqalning yozishicha, Sug’d daryosi Buxoro chegarasigacha obod
qishloqlar orqali oqqan. Buxoro vohasi keng va obod bo‘lgan, u 17 ta sug’orish
shoh ariqlar orqali sug’orilgan. Sirdaryo havzasida Iloq (Ohangaron) va Parak
(Chirchiq) vodiylari ham nihoyatda obod va istehkomli qishloqlari ko‘p
bo‘lganligidan, bu joyni o‘rta asr tarixchilari «1000 qal’ali mamlakat» deb
ataganlar.
Sug’orish tarmoqlarini loyqadan tozalash, turli hil suv inshootlarini
ta’mirlash uchun har yili bahorda yuz minglab hasharchilar ishlagan. Mirob,
juybon va poykorlar yoz bo‘yi gidrotexnika inshootlari rejimi va suv taqsimotini
nazorat qilib turgan. IX asrdan Buxoro vohasining suv taqsimoti bilan shaxsan
6
Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan
lavhalar. T.: “Adolat”, 2001.,64 b.
[ 13 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_13.png?v=1)
![shahar qozisining o‘zi shug’ullangan. Narshaxiyning yozishicha, Sa’id ibn Xalaf
Balxiy Buxoroga qozi bo‘lgach, «yaxshi qonun-qoidalar o‘rnatgan... toki kuchli
kishi zaif kishiga zulm o‘tkazmasin uchun (shahar) to‘g’onlarini qurdirib, Buxoro
suvini adolat va insof yuzasidan taqsim qilishni» joriy etgan. IX-X asrlarda
Movarounnahrda yaylov chorvachiligi rivoj topgan. Ko‘chmanchi chorvador
qabilalar o‘troq aholini chorvachilik mahsulotlari bilan ta’min etib turgan. O‘troq
aholi, o‘z navbatida, dashtliklarga hunarmandchilik mahsulotlarini yetkazib berib
turganlar. IX-X asrlarda aholining xo‘jalik hayotida hunarmandchilik katta o‘rin
tutadi. Movarounnahr va Xorazm shaharlarida to‘qimachilik, kulolchilik,
degrezlik, chilangarlik, misgarlik, zargarlik, shishagarlik va duradgorlik ancha
rivoj topadi. Ayni vaqtda shaharlarning me’moriy qiyofasi ham o‘zgara bordi.
Mahobatli saroy, masjid, madrasa, namozgoh, xonaqoh va karvonsaroylar hamda
ustaxonalar qad ko‘tardi.
Shaharlar kengayib ilk o‘rta asrlarda vujudga kelgan ark (o‘rda), shaxriston
(ichki shahar) va rabod (tashqi shahar) yagona devor bilan o‘rab olindi, shahar
darvozalarining soni ham ko‘paydi. Shaharning do‘nglik yerida joylashgan arkida
odatdagidek podshoh yoki hoqimning qarorgohi (dargoh), xazina, chaqa-tangalar
so‘qiladigan zarbxona va qamoqxona bo‘lardi. Shahar markazida Registon
maydoni, devonlar, mahkama saroyi, shuningdek amirzodalar, saroy a’yonlari,
ruhoniylar, mulkdor dehqonzodalar va davlatmand savdogarlarning hashamatli
qasrlari, podsholikning qurol-yarog’, asbob, egar-jabduq yasaydigan ustaxonalari,
hunarmandchilik do‘konlari va savdo rastalari joylashgan edi. Shaharlar kengayib,
ularning girdi bo‘ylab kosib va hunarmandlarning yangi-yangi mahalla-kuylari,
bozor va rastalar vujudga keladi.
Mahalla-kuylarda zargar, sarrof, to‘quvchi, kulol, misgar, temirchi, duradgor
va boshqa hunarmandlarning uy-joylari va do‘konlari bo‘lardi. Ayni shu davrda
Buxoro, Samarqand, Ko‘hna Gurganj, Marv, Binkat, Kesh, Nasaf, Ax-sikat kabi
shaharlar o‘rta asr hunarmandchiligining rivoj topgan yirik markaziga aylanadi.
Narshaxiyning yozishicha, IX asrda Buxoro arki yonida podsholikka qarashli
«Bayt ut-tiroz» katta to‘qimachilik korxonasi bo‘lgan. Unda qimmatbaho rangli
[ 14 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_14.png?v=1)
![mato, palos, darparda, yostiq jildi, joynamoz va ust kiyimliklar to‘qilgan.
Samarqandda ko‘proq, misgarlik zargarlik va sarrojlik rivojlangan edi. Turli
matolar, kimxob, shoyi va rumollar to‘qilar, yuqori navli qog’oz ishlab chiqarilar
edi. Shosh o‘zining kunchilik mahsulotlari va charm buyumlari bilan, Iloq esa
kumush va qo‘rg’oshin konlari hamda kumush tanga chiqaradigan zarbxonasi bilan
mashhur edi. Movarounnahrning xo‘jalik hayotida Xorazm ham katta rol o‘ynaydi.
Bu yerda hunarmandchilikning boshqa sohalari qatorida qayiqsozlik taraqqiy
qiladi. Xorazm va Termizda yasalgan qayiklarda Amudaryo bo‘ylab muttasil
yuk tashilgan. Bu davrda hunarmandchilikning ayrim sohalari yirik qishloqlarda
ham rivoj topdi. Buxoroning Zandana kishlog’ida to‘qilgan «zandanacha» malla
rang bo‘z, Samarqandning Vador qishlog’ida tayyorlangan «vadoriy» matosi
Sharqda mashxur va manzur edi 7
. IX-X asrlarga oid kulolchilik sirlangan idishlari
va shishasozlik buyumlari bilan alohida mavqeni egallagan. Bu davrda tog’li
mintaqalarda konchilik ham jadal rivojlandi. Shosh viloyati, Farg’ona vodiysi,
Nurota, Ustrushona, Xo‘jand atroflari va Zarafshon tog’larida temir, mis,
qo‘rg’oshin, oltin, kumush rudalari, feruza va boshqa qimmatbaho toshlar,
Badaxshondan la’l va lojuvard qazib olinardi.
Iloq viloyati kumush va qo‘rg’oshin olinadigan yirik markazlardan edi.
Undagi Qoramozor tog’idan bu ikki tur ma’dandan tashqari oltin, mis, temir
rudalari va feruza kazib olinardi. Farg’ona vodiysi tog’laridan temir, qo‘rg’oshin,
kumush, simob, mis, qalay, feruza, novshadil qazib chiqarilardi. Farg’onada o‘sha
vaqtlardayoq toshko‘mir va neft qazib olinib ishlatilganligi ma’lum. Neftdan qamal
qilingan shaharga o‘t otishda foydalanilgan. Konchilik va temirchilik davlat
tasarrufida bo‘lgan. Kon qazish ishlari o‘z zamonasi uchun ancha takomillashgan
edi. Qazilma boyliklar hozirgidek ochiq usulda hamda yer osti konlaridan qazib
olinardi. Qazilgan rudalar yer ostidan sixg’altaklar vositasida yuqoriga chiqarilgan.
Konlarda, asosan qul, mahbus va qishloq, jamoalari zo‘rlik bilan ishlatilardi.
Konchilarning mehnati nihoyatda mashaqqatli va xavfli bo‘lganligini arxeologik
topilmalar (qorachirog’, bolta, cho‘kich va hokazo)dan bilish mumkin. Somoniylar
7
Karim Shoniyozov. “O’zbek xalqining shakllanish jarayoni”. Toshkent., “Sharq”, 2001, 266 b.
[ 15 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_15.png?v=1)
![davrida (IX—X) islom dinini qabul qilganlar Movarounnahr hududida, uning
vodiy va vohalariga kelib yashayverganlar. Somoniylarning harbiy qismlarida,
ma’muriy lavozimlarida turklardan qanchalari hizmat qilganlar. Movarounnahrga
Sirdaryoning quyi oqimidagi cho‘llardan, Sharqiy Turkistondan va Yettisuvdan
juda ko‘p turkiy qullar olib kelingan. Bo‘larning soni ko‘payib Movarounnahr
aholisining talabidan bir muncha oshib ketgan.
Turkiy qullar boshqa mamlakatlarga savdoga chiqarilgan. Turkiy qullar
(o‘zining aql idroki yaxshi xizmati bilan) yer yuzidagi boshqa qullardan ustun
turganligi Istaxriy asarida qayd qilingan. Sug’diyona o‘lkasining taraqqiy etishida
uning geografik jihatdan qulay o‘rnashgan joyi ham benihoyat katta ahamiyatga
ega edi. Zarafshon vohasidagi yirik shahar va qishloqlar katta tijorat yo‘lida —
Buyuk ipak yo‘lida joylashganligidan bu o‘lka aholisi bir qancha mamlakatlar,
xalqlar va elatlar bilan savdo-sotiq va madaniy aloqalar olib borish imkoniyatiga
ega edi. Bu muhim aloqa yo‘li orqali Movarounnahrga turli mamlakat va
o‘lkalardan xilma-xil tovarlar keltirilgan, o‘lkadan ham chetga dehqonchilik va
hunarmandchilik mahsulotlari chiqarilgan. Sug’diyonani o‘troq aholisining
(sug’diylar) ma’lum qismi tijorat bilan shug’ullanib karvon bilan Afg’oniston,
Hindiston, Eron va boshqa Old Osiyo mamlakatlariga, Yettisuv va Sharqiy
Turkiston orqali sharqda, to Xitoygacha borganlar.
Mahalliy tijoratchilar o‘lkalarining taraqqiyoti yo‘lida bevosita xizmat qilib,
uning iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanib borishiga katta hissa qo‘shganlar.
Sug’diyonani shartli ravishda ikki viloyatga bo‘lish mumkin: 1)Zarafshon
vohasining o‘rta va yuqori qismlari — Samarqand viloyati, manbalarda Samarqand
Sug’di deyilgan. 2) Shu daryoning quyi (Karmana va undan keyingi) oqimlari —
Buxoro viloyati (yoki Buxoro vohasi), Nurota ham shuning tarkibida bo‘lgan.
Albatta, bu shartli bo‘linish. Sug’diyonaning markaziy shahri Samarqand bo‘lib,
Buyuk Ipak yo‘lining chorrahasida joylashgan edi. Manbalarda qayd etilishicha
shahar bir necha dahalarga va mahallalarga bo‘lingan. Samarqand o‘z davrining
ko‘p nufuzli shaharlaridan hisoblangan. X asrda unda taxminan 100—110 ming
kishi yashagan. Samarqand shahrining IX—X asrlarda Movarounnahr tarixiga,
[ 16 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_16.png?v=1)
![iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi arab geograflarining asarlarida
va ilmiy tadqiqotlarida kerakli darajada yoritilgan. Samarqand shaxrining
atroflarida va umuman viloyat ichida ekin ekiladigan obod yerlar, mevali bog’-
rog’lar, kanal va ariqlar hamda qishloqlar, qo‘rg’onlar juda ko‘p bo‘lgan.
Qishloqlarning aksariy ko‘pchiligi kanal va ariq bo‘ylab joylashgan edi. «So‘g’dda
kanal bo‘ylarida joylashmagan, ekin ekilmaydigan, dehqonchilik bilan
shug’ullanilmaydigan, aholi zich yashamaydigan, ulug’zor qasrlari va mustahkam
obod qishloqlari bo‘lmagan bironta ham kanal yuq», deb yozadi Ibn Havqal 8
.
V.V.Bartold yirik tadqiqotlaridan birida Somoniy va Yakut asarlarida qayd
etilgan Zarafshon vohasida mavjud 223 ta qishloq nomlarini keltiradi. Shulardan
101 tasi Samarqand viloyatida bo‘lgan. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish joizki, arab
geograflari faqat yirik qishloqlarni (asosan qaysi qishloqda jome machit va bozor
bo‘lgan bo‘lsa) tilga olganlar. Viloyatda aholining tig’iz yashashi hisobga olinsa,
Sirdaryoning o‘rta oqimida yana yuzdan ortiq kichik (50—100 kishi) yashaydigan
kichik qishloqlar ham bo‘lganligi ehtimoldan holi bo‘lmasa kerak. Zarafshon
vohasining quyi oqimlaridagi shaharlar ichida eng yirigi va nufuzlisi IX—X
asrlarda Buxoro shaxri edi.
Buxoroda «bir korxona bor edi; unda paloslar, zarpardalar, yozgi kiyimlar,
yostiq jildlari, funduqiy (jigarrang — Q Sh.) joynomozlar va ust kiyimlarni xalifa
uchun to‘qir edilar: bitta zarpardaga (butun) Buxoro xiroji sarf bo‘lardi.
Bog’doddan har yili alohida bir omil (amaldor, soliq yiguvchi — Q Sh.) kelib
Buxoro xirojining evaziga shu kiyimlardan olib ketar edi 9
, deb yozgan edi.
Narshaxiy. Hunarmandlarning ishini yuqori baholab, tarixchi quyidagilarni bayon
etadi: «Buxoro shahrida shunday ishga tayin qilingan ustalar bo‘lar edilar;
viloyatlardan savdogarlar kelib, odamlar zandonachini (Zandonachi qishloqda
to‘qiladigan mato — Q Sh.) olib ketganlaridek, u kiyimlardan Shom va Misrga,
Rum shaharlariga olib ketar edilar. Xurosonning hech bir shahrida bunday (mato)
to‘qiy olmas edilar». Buxoro IX—X asrlardagi rabot (qishloqlarni) o‘z ichiga olib
birmuncha kengaygan, aholisi soni ko‘paygan. Shu asrlardagi Buxoroni tilga olib
8
Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007,165 b
9
Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T ., « O ‘ qituvchi », 2001., 67 b .
[ 17 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_17.png?v=1)
![Istaxriy uni (Buxoroni) Movarounnahr va Xurosonda eng ko‘p aholi yashaydigan
shahar, deb ta’riflaydi. Afsuski, aholi sonini aniq belgilab beradigan boshqa aniq
ma’lumotlarga ega emasmiz. O.G.Bolshakovning taxminiy hisobiga ko‘ra,
Buxoroda X asrda 40—50 ming kishi bo‘lgan. Uning atroflarida va rabotlarida
yana 48 ming kishi yashagan. Demak, Buxoro va uning atroflarida yashovchi aholi
soni 100 ming kishiga yaqinlashgan.
Somoniylar davrida ko‘plab yirik hunarmandchilik markazlari mavjud
bo‘lgan. Jumladan, Buxoroning Zandona va Iskijkat qishloqlarida to‘qilgan bo‘z
matolar, Samarqandning Vadori qishlog’ida yaratilgan mato buyumlar Eron, Iroq
va Hindistondan tashqari joylarga ham olib ketilgan va mashhur bo‘lgan.
Buxorodan chetga qo‘y terisi, yog’, soch moyi, mayin gazlamalar, joynamoz
gilamlar, gilamlar, mehmonxonalarga yoziladigan matolar, egarlar, Taboristondan
matolar, go‘sht va qovunlar, har xil shoyilar, ro‘mollar, uzangilar, suvluqlar,
qayishlar, qozonlar, yong’oqlar, Jizzaxdan jun gazlamalar va kiyimlar, Shoshdan
a’lo sifatli charm va charm mahsulotlari, o‘qdonlar, egarlar, chodirlar, chakmonlar,
namoz gilamchalar, yelkapushtlar, kamonlar, ignalar, bo‘z, g’alla va qaychilar
chiqarilgan.
Arab geograflari Eloq viloyatini Shosh bilan Farg’ona oralig’ida
joylashganligini qayd etadilar. Eloq X asrda kumush—qo‘rg’oshin qazib
chiqarishning markazlaridan biri bo‘lgan. Eloqda Movarounnahrning uchinchi
kumush zarbxonasi ochilgan. Biri Samarqandda, yana boshqasi Buxoroda bo‘lgan.
Eloq chekani — «Shosh koni» deb o‘sha davrda shuhrat topgan. O‘z vaqtida
Xuroson noibi Ma’mun ibn Xorun ar-Rashid nomidan zarb qilingan kumush
dirhamlarning birida «Shosh konida» 189-hijriy yilida (805-yil) zarb qilindi», yana
boshqa birida esa «190-(805-806) yilda» degan so‘zlar bor.
[ 18 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_18.png?v=1)
![II-BOB SOMONIYLAR DAVLATINING O‘RTA OSIYO ILM,
FANGA TA’SIRI
2.1 SOMONIYLAR DAVLATIDA ILM, FAN RIVOJLANISHI IX-XI
asr boshlaridan Movarounnahr va Xurosonda sodir bo‘lgan o‘ta murakkab siyosiy
vaziyatning tadrijiy rivoji va u bilan chambarchas bog’liq ijtimoiy va iqtisodiy
o‘zgarishlar mamlakat aholisining madaniy hayotiga ham kuchli ta’sir etdi.
Ma’lumki, Movarounnahr istilo etilib, xalifalikka qo‘shib olingach, zabt etilgan
o‘zga mamlakatlar qatorida, bu o‘lkada ham faqat islomgana emas, balki arab tili
va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning davlat hamda
mafkurasi bo‘lgan islom dini tili edi. Shuningdek, hududlari kengayib jahondagi
eng yirik davlatga aylangan Arab xalifaligida davlat tili fan tili ham edi. Shu
boisdan kadimiy madaniy an’analarga boy Ajam va Movarounnahrda qo‘p jihatdan
arab tilining mohiyati oshib, uni o‘zlashgirishta bo‘lgan intilish kuchli bo‘ldi.
Islomni qabul qilgan aholining qo‘pchilikka yod arab tili bilan muloqoti, garchi
faqat ibodat vaqtlarida Kur’oni Karimning qisqa suralarini tilovat qilishdan iborat
bo‘lsa-da, ammo mahalliy zodagonlar arab tilini xalifalik ma’murlari bilan
yaqinlashish va mamlakatda o‘z siyosiy faoliyatini tiklab, uni mustahkamlashning
garovi deb hisoblaydilar, uni o‘zlashtirishga astoydil kirishadilar. Arab tiliga
bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay Movarounnahrda ham
hatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini yaxshiroq o‘zlashtirib olgan
bilimdonlar paydo bo‘ladi.
O‘z navbatida, chegaralari borgan sari kengayib ulkanlashib borayotgan
xalifalik uchun ham ilm va ilm ahli suv va havodek zarur edi. Davlatni
boshqarishda abbosiylar ma’muriyati ayniqsa ko‘plab bilimdon siymolarga muhtoj
edi. Chunki arablar orasida bu paytda davlat ishiga yaroqli bo‘lgan bilimdonlar hali
oz, bori ham zaif edi 10
. Shu boisdan Movarounnahr, Xorazm va Xurosonda
mahalliy tillarda yozilgan asarlar yo‘q etilib, yerli bilimdonlar quvg’in ostiga olib
turilgan bir paytda bu mamlakatning ko‘pgina tolibi ilmlari xalifalikning markaziy
shaharlari — Damashq, Qohira, Bag’dod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va
10
[ 19 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_19.png?v=1)
![arab tilida ijod qilishga majbur bo‘ladilar. Bu davrda ayniqsa Bag’dod shahri
Sharqning yirik ilm va madaniyat markazi edi. IX asrda bu shaharda Sharqning
o‘ziga xos Fanlar Akademiyasi «Bayt ul-hikma» («Donishmandlar uyi») tashkil
etilgan edi. «Bayt ul-hikma» da katta kutubxona hamda Bag’dodda va Damashqsa
astronomik kuzatishlar olib boriladigan rasadhonalar mavjud edi. Bu ilm dargohiga
jalb etilgan tolibi ilmlar tadqiqotlar bilan bir qatorda qadimgi yunon, fors va hind
olimlarining ulkan merosini to‘plash, asrash va ularni arab tiliga tarjima qilish
bilan shug’ullanadilar. Qariyb ikki asr mobaynida faoliyat ko‘rsatgan jahonga
mashhur bu ilmiy dargohning ko‘p sonli olimu fuzalolari orasida Masarjavayh,
Muhammad Fazoriy, Fazl Navbaxt, Yoqub Kindiy va ko‘pgina boshqalar kabi bir
nechta chet tillarni mukammal biladigan yetuk tarjimonlar faoliyat ko‘rsatganlar.
Bu davrda «Bayt ul-hikma»da Muso Xorazmiy, Yahyo ibn Abu Mansur, Xolid
Marvarudiy, Ahmad Farg’oniy, Abdulloh at-Turk, Abu Xolid Sog’uniy, Qaffol
Shoshiy kabi Movarounnahr va xurosonlik olimlar ijod qilib, o‘rta asrlar ilmu fani,
xususan, matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot, kimyo va huquqshunoslik
fanlarining taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shadilar 11
.
Muhammad Ibn Muso Xorazmiy (783—850) qadimgi Xorazm diyorida
tug’ilib voyaga yetadi. Dastlabki savod va turli sohadagi bilimlarni u o‘z ona yurti
Xorazm va Movarounnahr shaharlarida ko‘pgina ustozlardan oladi. So‘ngra u
xalifa Xorun ar-Rashidning Xuroson va Movarounnahrdagi noibi, keyinchalik
Xalif Abdulloh ibn Xorun ar-Rashid Ma’mun zamonida (813—833) «Bayt ul-
hikma» nomi bilan shuhrat topgan Ma’mun Akademiyasida mudir sifatida fao-liyat
ko‘rsatadi. Bag’dodda u Suriya, Iroq, Eron, Xuroson va movarounnahrlik olimlar
bilan ijod qiladi. Ular orasida Xorazmiy bilan bir qatorda Yahyo ibn Mansur
Marvaziy, Ahmad Farg’oniy, Xabash al-Marvaziy, Xolid ibn Abdumalik al-
Marvarrudiy, Abul Abbos al-Javhariy va boshqalarbor edi. Xorazmiy zamondosh
olimlar bilan birgalikda yer aylanasini, uzunligi va radiusini aniqlash hamda
geografik xaritalar tuzish kabi masalalar bilan mashg’ul bo‘ladi.
11
Негматов Н. Государство Саманидов, Душанбе.: Дониш, 1997,167 b.
[ 20 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_20.png?v=1)
![Zamonasining mashhur matematigi, astronomi va geografi sifatida fanga
ulkan hissa qo‘shadi. Xorazmiy 20 dan ortiq asarlar yozadi. Ulardan faqat 10
tasigina bizgacha yetib kelgan. Bu kitoblar «Aljabr va al-muqobala» hisobi hakida
qisqacha kitob, «Hind hisobi haqida» yoki «Ko‘shish va ayirish haqida kitob»,
ya’ni arifmetik asar; «Kitob surat ul-arz» — «er surati» haqida geografiyaga oid
kitob; «Zij», «Usturlob bilan ishlash haqida kitob», «Usturlob yasash haqida
kitob», «Usturlob yordamida azimutni aniqlash haqida» kabi astronomiyaga oid
asarlar; shuningdek, «Kitob ar-ruhoma», «Kitob at-tarix», «Yahudiylarning
taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola» nomlari bilan atalgan.
Xorazmiy merosidan, ayniqsa, «Aljabr va al-muqobala» kitobi-ning ilmiy
ahamiyati nihoyatda buyukdir. U bu kitobi bilan matematika tarixida birinchi
bo‘lib algebra faniga asos sodsi. Hatto «al-gebra» atamasi ushbu kitobning
qisqacha «al-jabr» deb yuritilgan qisqacha nomining aynan ifodasidir. Xorazmiy
nomi esa matematika faniga «algaritm» atamasi shaklida o‘z ifodasini topdi. Uning
«Aljabr» asari asrlar davomida avlodlar qo‘lida yer o‘lchash, ariq chiqarish, bino
qurish, merosni taqsimlash va boshqa turli hisob va o‘lchov ishlarida dasturilamal
bo‘lib xizmat qildi.
Xorazmiyning bu risolasi XII asrdayoq Ispaniyada lotin tiliga tarjima
qilinadi va qayta ishlanadi. Keyinchalik esa asrlar davomida yevropa olimlari
Xorazmiy asarini qayta-qayta ishlab, uning asosida darsliklar yozadilar.
Xorazmiyning arifmetik risolasi hind raqamlariga asoslangan o‘nlik pozitsion
hisoblash sistemasining yevropada, qolaversa butun dunyoda tarqalishida buyuk
ahamiyat kasb etadi. Shunday kilib, buyuk vatandoshimiz Xorazmiy matematika
faniga asos sol-di, tarixda o‘zidan o‘chmas iz qoldirdi.
IX asr boshlarida «Bayt ul-hikma» da ijod qilgan olimlardan yana biri
marvlik Yahyo ibn Abu Mansur edi. U 828 yilda xalifa Ma’mun farmoni bilan
Bag’dodning Ash-sha-mosiya mahallasida rasadxona qurilishida boshchilik kiladi.
Rasadxona ishlari va unda olib borilayotgan quzatishlar na-tijalari haqida «Bayt ul-
hikma» ning mudiri Xorazmiygahisobot berib turadi. Yahyo ibn Abu Mansur «Az-
Zij al-Ma’muni al-mumtaxan» («Sinalgan zich») nomli astronomik asar yozib
[ 21 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_21.png?v=1)
![qoldirgan. U 831 yilda Bag’dodda vafot etgan. «Bayt ul-hikma» ning olimlaridan
Xolid ibn Abdumalik al-Marvaziy esa 831 yidda Damashq yaqinidagi Qisiyon
tog’ida barpo etilgan rasadxonani boshqargan. U ham o‘z «Zij» ini tuzadi. yer
meridianining uzunligini o‘lchash ishlariga boshchilik qiladi.
Bag’dodda Xorazmiy bilan hamkorlikda ishlagan matematik Ahmad ibn
Adbulloh al-Marvaziy zamondosh olimlar o‘rtasida Habash al-Hosib («Hisobchi
habash») laqabi bilan mashhur edi. U ikkita «Zij» tuzadi. Uning zijlaridan o‘rta asr
astronomlari keng foydalanganlar. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, Habash al-
Marvaziy handasa fani (geometriya)ga tangens, kotangens, kosekans funksiyalarini
kiritib, ularning jadvallarini keltirgan.
«Bayt ul-hikma»da faoliyat ko‘rsatgan olimlardan yana biri buyuk astronom,
matematik va geograf Ahmad Farg’oniy (taxminan 797—8-b5)dir. Uning to‘liq
ismi Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg’oniydir. U Farg’o-nada
tavallud topgani uchun Sharqsa al-Farg’oniy, yevropada esa Alfraganus taxallusi
bilan shuhrat topgan. Ahmad Farg’oniy xalifa Ma’mun (813—833), Mu’tasim
(833—842) va Mutavakkil (846-861) hukmronlik qilgan davrda yashadi. U avval
Marvda, so‘ngra Bag’dod, Damashq va Qohira shaharlarida astronomiya,
matematika va geografiya fanlari bilan shug’ullandi va qator ilmiy va amaliy
asarlar yozib qoldirdi. U asosan Damashqsaga rasadxonada osmon jismlari hara-
katini va o‘rnini aniqlashning yangicha «Zij»ini yaratish ishlariga rahbarlik qiladi.
832—833 yillarda Suriyaning shimolidagi Sanjar dashtida va Ar-Raqqa oralig’ida
yer meridianining bir darajasining uzunligini o‘lchashda qatnashadi. 861 yilda
uning rahbarligida Fustat (Qohira) shahri yaqinida joylashgan Ravzo orolida Nil
daryosi sohilida qurilgan qadimgi Nilometr — daryo oqimi sathini o‘lchagich
inshooti Miqyos an-Nil va uning darajoti tiklanadi. Ahmad Farg’oniy tarixda
birinchilardan bo‘lib yerning yumaloqligini isbotlab bergan olimdir.
Bizning davrimizgacha Ahmad Farg’oniyning 8 ta asari saqla nib, ularning
birortasi ham hozirgi zamon tillarigatarjima qilinmagan edi. Ahmad Farg’oniy
tavalludining 1200 yilligi munosabati bilan uning ayrim risolalari o‘zbek va rus
tillarida nashr ztildi. Ularning orasida uning «Kitob ul-harakat as-samoviya va
[ 22 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_22.png?v=1)
![javomi’ ilm an-nujum» («Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum —
astronomiya asoslari kitobi») ham bordir. Bu kitob XII asrdayoq lotin tiliga tarjima
qilinib, nafaqat musulmon Sharqidagi, balki Ispaniya orqali yevropa
mamlakatlaridagi astrono-miya ilmining rivojini boshlab berdi. Shundan so‘ng
Ahmad Farg’oniy nomi lotinlashtirilib, «Alfraganus» shaklida G’arbda shuhrat
topdi. Uning «Astronomiya asoslari» nomli kitobi bir necha asrlar davomida
yevropa universitetlarida astronomiya fani bo‘yicha asosiy darslik sifatida
foydalanib kelindi.
[ 23 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_23.png?v=1)
![2.2 Tarixshunoslikda Somoniylar davlati tarixini Tojikiston olimlari
tomonidan organilishi . Hozirgi tadqiqot Tojikiston tarixidagi taqdirli davrlardan
biriga bag'ishlangan xalq-Somoniylar davlati hukmronligi davri. O‘rganish
Somoniylar davlatining tarixi va madaniyati hodisa sifatida Tojikiston davlatchiligi
Sovet tarixshunosligi, ammo Tojikistonni sotib olish bilan 1991 yilda davlat
mustaqilligiga ehtiyoj paydo bo‘ldi tarixiy qadriyatlarga yangi nuqtai nazar, shu
jumladan birinchi tojiklar davlatchiligi suveren pozitsiyasidan tarixshunoslik. Shu
munosabat bilan tarix fani quyidagilar bo‘lishi kerak ushbu jarayonning boshida va
Tojikiston ilmiy hamjamiyati tojik shakllanishining kelib chiqishiga yana e'tibor
qaratdi davlat tili va keyin haqiqiy imkoniyat paydo bo‘ldi tarix va madaniyatni
yanada chuqurroq o‘rganish uchun Somoniylar davlatlari 12
. Mamlakat uchun eng
qiyin va fojiali yillarda fuqarolar urushi (1992-1997) respublika rahbariyati, xalqni
siyosiy birlashtirish, rivojlantirish maqsadlari milliy o‘zlikni anglash, faol kirish k
jamiyatlari milliy va jahon qadriyatlarini o‘rganish Somoniylar davlati tarixi,
yorqin sahifa sifatida tojik davlatchiligining shakllanishi va rivojlanishi tarixida.
Buni 1997 yilda sessiyada bo‘lganligi tasdiqlaydi YUNESKO bosh
konferensiyasi tavsiya etildi Dushanbe shahrida "davrning hissasi" mavzusida
ilmiy seminar o‘tkazish Somoniylar Markaziy Osiyo madaniy merosiga ", yoqilgan
unda yetakchi ilmiy arboblar ishtirok etdi 30 mamlakat, shu jumladan Markaziy
Osiyo, Pokiston, Eron, Afg'oniston, Kanada, Frantsiya, Hindiston va boshqa
davlatlar.2 bu ushbu voqea davriy matbuot tomonidan faol yoritilgan va aynan u
ilmiy yutuqlarni targ'ib qilishda faol ishtirok etdi ushbu muammoga.O‘sha yili
Respublika Prezidentining Farmoni chiqdi Tojikiston E. Rahmona " davlatning
1100 yilligini nishonlash to‘g'risida Samanidlar " 1 tojiklarning birinchi
markazlashtirilgan davlati.
Ushbu muhim hujjat misli ko‘rilmagan ko‘lamning boshlanishi edi tojik
xalqining tarixi va madaniyatini o‘rganish Somoniylar. Ushbu ilmiy muammoni
amalga oshirishning o‘zi rasmiy davlat darajasi shundan dalolat beradi zamonaviy
rus tarixshunosligida ustuvorlik. Somoniylar davlatining roli va o‘rni masalalari
12
Низомнома «Оид ба истифодаи рамзи чашнвораи 1100 солагии давлати Сомониен»
[ 24 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_24.png?v=1)
![tojik xalqining shakllanishi bir necha bor e'lon qilingan prezident E. Rahmonning
ta'kidlashicha, " yo‘lda demokratik, huquqiy va dunyoviy davlatni qurish,
respublika murakkab ziddiyatli yo‘lni bosib o‘tdi rivojlanish. Xalqimiz tarixidagi
fojiali vaqt ma'naviy va axloqiy qiyofada iz qoldirdi mentalitet, turmush tarzi va
fikrlarni shakllantirish 13
. Tojik xalqining tarixi bir necha bor e'lon qilingan
Prezident E. Rahmonning ta'kidlashicha, " yo‘lda demokratik, huquqiy va
dunyoviy davlatni qurish, respublika murakkab ziddiyatli yo‘lni bosib o‘tdi
rivojlanish. Xalqimiz tarixidagi fojiali vaqt ma'naviy va axloqiy qiyofada iz
qoldirdi mentalitet, turmush tarzi va fikrlarni shakllantirish. Sharoitlarda Tojikiston
Respublikasida mustaqillik rivojlandi ob'ektiv va xolis uchun qulay sharoitlar tojik
xalqining ko‘p asrlik tarixini o‘rganish. Tojikistonning milliy mustaqilligi
zamonaviy faoliyat uchun tegishli asoslar dunyo, o‘ta ilmiy uchun zarur shart-
sharoitlar mavjud tariximiz va madaniyatimizning kelib chiqishini tushunish.
Tajribani o‘rganish Markazlashgan davlatni yaratish bo‘yicha Somoniylar va uning
tarixiy saboqlarini o‘rganish juda ko‘p bo‘lishi mumkin o‘rta Osiyoning yosh
mamlakatlari uchun foydali SSR Ittifoqi qulaganidan keyin.
Dunyoviy fan olimlari bilan bir qatorda bu davrda Islom ta’limoti va
mafkurasining takomili yo‘lida movarounnahrlik muhaddis ulamolarning ham
xizmati katta bo‘ldi. Bu borada ayniqsa Ismoil a l-Buxoriy va uning zamondoshi
va shogirdi Iso at-Termiziylarning hissasi nihoyatda buyuqdir. Ismoil al-
Buxoriyning to‘liq ismi Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-
Buxoriydir. U 810 yilda Buxoroda tug’ilgan, kuchli qobiliyat va xotiraga ega
bo‘lgan. Yoshligidanoq hadislarni o‘rganishga kirishib, butun umrini hadis ilmiga
bag’ishlagan. U hadis va tafsir olimi, tarixchi bo‘lib yetishgan. Hijoz, Misr, Iroq,
Xuroson va boshqa o‘lkalarda yashab 600 mingdan ortiq hadis to‘plagan. Ulardan
eng ishonchlilarini saralab, 4 jildli «Al-jome as-sahih» («Sahihi Buxoriy»)
to‘plamini tuzgan. Bu asar islom dunyosida Kur’ondan keyin ikkinchi manba
sanaladi va islom dorilfununlarida asosiy darslik sifatida o‘rganiladi.
13
Празднование 1100- летия государства Саманидов. Внесено в календарь ЮНЕСКО // Народная газета.
1999. 12 февраля; См. также: Бабаев К. Исмоил Сомони / К. Бабаев // Народная газета. - 1999. - 15 апреля
[ 25 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_25.png?v=1)
![Bu bebaho asarga kiritilgan 7275 hadis va ularga berilgan ko‘pdan-ko‘p
sharhlarda faqat shariat ahkomlariga oid qoidalargina ifodalanmaydi, balki inson
ma’naviy kamolotining ramzi hisoblangan mehr-muhabbat, hurmatu izzat,
muruvvatu himmat, halolligu mehnatsevarlik, saxiyligu ochiqko‘ngillik hamda
o‘zaro tinch-totuvlik kabi insoniy fazilatlar haqida bayon etilgan.
Imom al-Buxoriy «Al-adab ul-mufrad» («Adab durdo-nalari»), «Tarix al-
Buxoro» («Buxoro tarixi»), «Al Jo-mi’ al-sag’ir» («Muxtasar to‘plam») nomli
asarlar yozgan. Uatrofiga ko‘plab shogird va izdoshlarini to‘plagan. Uning eng
mashhur shogirdlaridan biri Imom at-Termiziy edi. Imom atTermiziy 824 yilda
Termiz shahridan 6 farsax (36 km) shimolda joylashgan Bug’ qishlog’ida dunyoga
kelgan. Islom olamida mashhur bu muhaddis olimning to‘liq ismi Abu Iso
Muhammad bin Iso bin Savra bin Muso bin az-Zahhok az-Zarir at-Termiziy al-
Bug’iydir. Samarqand, Buxoro, Marv va boshqa shaharlarda mashhur muhaddislar
asarlarini o‘rganib, islom dunyosining turli shahar va mamlakatlariga safar qilib,
Xuroson, Iroq, Hijozning mashhur muhaddis ulamolari bilan muloqotda bo‘lgan.
Imom at-Termiziy hadislar to‘plab, bir qancha asarlar yozgan, «Jome as -
Sahih» yoki «Sunani Termiziy», «Kitob Ilal», «Kitob at-Tarix», «Kitob at-
Shamoil an-Naboviya», «Kitob az-Zuhd» va boshqalar shular jumlasidandir. Bu
davrda islomning nazariy asoslari mustahkamlandi. Bu borada ham Movarounnahr
olimlari ulkan hissa qo‘shdilar. Bu dawning islom nazariyachilaridan biri Hakim
Ter-miziy edi. Uning to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali ibn Husayn ibn
Bashir al-Hakim at-Termiziydir. U 820 yidda Termiz shahrida dunyoga keladi.
Umr bo‘yi ilm bilan shug’ullanib, tasavvufni targ’ib qiladi. 80 dan ortiq muhim
asarlar yozadi: «Kitob an-nahi» («Yo‘riqnoma kitobi»), «Kitob al-Furuh»
(«Ollohdan qo‘rquvchilar haqida kitob») shular jumlasidandir. Ayniqsa uning «Ilal
ash-Shariat va hatm ul- avliyotun» nomli kitobi islom nazariyachi-lari tomonidan
eng ko‘p qayd etiladigan asardir. Asarlari va ularda berilgan teran fikr-
mulohazalar, g’oyalar bilan at-Termiziy o‘z zamonining ma’naviy hayotiga katta
[ 26 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_26.png?v=1)
![hissa qo‘shadi. Shu boisdan zamondoshlari uni «Al-hakim» degan nom bilan
ulug’lashgan 14
.
Bu davrda kalom ilmiga asos solib, islom ta’limoti va mafkurasi takomiliga
katta hissa qushgan. buyuk allomalardan yana biri Abu Mansur al- Moturidiydir.
Uning to‘liq ismi Abu Mansur ibn Muhammad ibn Mahmud al- Hanafiy al-
Moturidiy as-Samarqandiydir. U taxminan 870 yilda Samarqand yaqinidagi
Moturid qishlog’ida dunyoga keladi. Uning hayoti haqida ma’lumotlar juda oz. U
944 yilda Samarqand shahrida vafot etgan va Chokardiza qabristoniga dafn etilgan.
Yoshligida otasidan turli ilmlardan saboq olgan. So‘ngra Samarqanddagi Raboti
G’oziyon masjidi qoshidaga madrasada tahsil ko‘rib, ustozlari Abu Bakr Ahmad
al-Juzjoniy va Abu Nasr Ahmad al-Ibodiylardan faqih va kalom ilmlaridan dars
olgan.
O‘rta asrlarning mashhur ilohiyotshunos olimi bo‘lib yetishgan Abu Mansur
al- Moturidiy islomiy odob qoidalari, shariat qonunlari, ma’naviy-axloqiy kamolot
sirlaridan ta’lim berishga mo‘ljallangan qator asarlar yozgan. Ammo uning
ko‘pgina kitoblari bizning zamonimizgacha saqlanib qolmagan. Uning bizgacha
yetib kelgan muhim asarlarvdan biri «Kitob at-Tavhid» («Ollohning yakka-
yagonaligi haqidagi kitob»), ikkinchisi «Ta’viylot al Kur’on» («Qur’oni
Karimning sharhlari») nomi bilan ataladi. Bu kitoblar ilohiyat ta’limotiga
bag’ishlangan eng qadimiy asarlardan bo‘lib, islomshunoslikda ilmiy-nazariy va
amaliy ahamiyatga ega muhim manbalardan birvdir. Ularda diniy ta’limot va
islomiy urf-odatlar insonning ruhiy kamoloti, uning dunyoqarashining
shakllanishvdagi mohiyati talqin etiladi. Abu Mansur al-Moturvdiy asos solgan
talimot kishilarni yaxshilikka, rostgo‘ylikka, sabru-qanoatga, sharm-hayoga,
oliyhimmatlikka, Vatanni sevmoqlikka chorlaydi.
Bu davrda Movarounnahr, Xuroson va Xorazmdan xalifalikning markaziy
shaharlariga borib fanning turli sohalarida ijod qilgan olimlardan tashqari
madaniyatning deyarli barcha sohalari bo‘yicha ham yetuk ustozu shogirdlarning
soni Bag’dod shahrvda oz emas edi. Bu yerda ular o‘z Vatanlaridagi ilmiy va
14
Уватов У. Донолардан сабоклар. -Т.: А.Кoдирий, 1994,21 b.
[ 27 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_27.png?v=1)
![madaniy an’analarni arab tilida islom mafkurasiga moslashtirilgan holda taraqkiy
ettirishga va ularni jahon ilmu madaniyatiga qo‘shishga muyassar bo‘ladilar. IX
asrning ikkinchi yarmvda Movarounnahrning madaniy haetvda yangi davr
boshlanadi. Xalifalik hukmronligi tugab, mustaqil Somoniylar davlatining qaror
topishi bilan madaniy hayotning jonlanishi uchun keng yo‘l ochiladi. Buxoro,
Samarqand, Urganch, Marv va Nishopur kabi shaharlar ilmiy va madaniy markaz
sifatida taraqkiy qila boshlaydi.
Bu dawning zakovatli shoirlaridan yana biri Daqiqiy edi. Avval u
Chag’oniyon hukmdorlari, so‘ngra somoniylar saroyiga taklif etiladi. Daqiqiy
an’anaviy saroy poeziyasidan farqli o‘laroq, xalq rivoyatlari va epik dostonlar
asosida yangi poetik yo‘nalishda ijod qiladi. Umrining oxirida u «Shohnoma»
nomli poetik asarini yozishga kirishadi. Biroq shoirning fojiali o‘limi oqibatida
asar boshlanganicha qoladi. Bu buyuk ish keyinchalik Abulqosim Firdavsiy
tomonidan davom ettiriladi. Abulqosim Firdavsiy (934-1012) fors adabiyotining
klassik shoiri. U dunyoga mashhur she’riy «Shohnoma» asarini yaratadi. Bu
doston Eron va Turon xalqlarining qahramono na o‘tmishiga bag’ishlangan 15
. U
ashaddiy vatanparvarlik ruhida yozilgan asar. «Shohnoma» jahon adabiyoti
xazinasining noyob durdonalaridan hisoblanadi. Asar juda ko‘p tillarga, shu
jumladan, o‘zbek tiliga ham tarjima qilingan.
IX-X asrlarda fors adabiy tili ancha rivoj topgan bo‘lsa-’ da, ammo ilm- fan
va adabiyotda hali arab tili muhim o‘ringa ega edi. Saolabiyning «Yatimat ul-bahr»
nomli asarida qayd etilishicha, Buxoro, Xorazm va Xurosonda 119 arabiy zabon
shoirlar ijod qilgan. Ularning deyarli barchasi saroy ahli, hukmron xonadon
a’zolari va boshqa oliy tabaqa vakillaridan iborat bo‘lgan. Tilshunoslik, fiqh,
musiqa, falsafa, matematika, tabobat, astronomiya, tarix va boshqa fanlar bo‘yicha
ilmiy asarlar asosan arab tilida yozilgan 16
.
Buxoro va boshqa markaziy shaharlarda islom dini ta’limotining asosiy
manbalari va shariat bilimlarini o‘qitish uchun madrasalar ochilgan edi. Bunday
ilmgohlardan yetishib chiqadigan ilm ahlining hammasi ham qozi yoki a’lam
15
Негматов Н. Государство Саманидов, -Душанбе,: “Дониш”, 1997,200 b.
16
Абу Мансур ас-Саолибий. Йатимат ад-дахр. -Т.: 1976,18 b.
[ 28 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_28.png?v=1)
![bo‘lavermay, ular orasidan dunyoviy ilmlar: tabobat, handasa, matematika, kimyo,
falakiyot, falsafa, mantiq, tarix va boshqa sohalar bo‘yicha puxtagina bilim
orttirgan olimlar ham yetishib chiqar edi. Bunday bilim egalari xalq o‘rtasida
baobro‘ va e’tiborli bo‘lib, ular atrofida, shubhasiz, shogirdlar to‘planar edi.
Shogirdpeshalariga ular ma’lum soha bo‘yicha o‘z bilganlaridan ta’lim berar
edilar.
Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Balx, Nishopur kabi markaziy shahar
bozorlarida alohida kitobfurushlik rastalari bo‘lgan. Ularda diniy va dunyoviy
ilmlarning turli sohalari bo‘yicha turli tillardagi qo‘lyozma kitoblar sotilgan. Ibn
Sinoning yozishicha, u Buxoro bozoridan Abu Nasr Forobiyning «Aristotel
metafizikasiga sharh»lar nomli kitobini uc h dirhamga sotib olgan. Bu kitobni
o‘qib chiqqach Ibn Sino qadimgi yunon faylasufi Aristotel ta’limoti va
falsafasining mohiyatiga tushunib yetgan. Shahar madaniyatining ravnaqi, o‘rta
asrlar jamiyati, ziyolilari davrasining kengayib borishi shubhasiz somoniy
hukmdorlarni ilm ahli bilan yaqinlashtirdi. Mamlakatni boshqarishda ularning
bilimi va maslahatlaridan foydalandilar. Hukmdorlarning aksariyati bu davrda o‘z
saroylarida olim, shoir va usta san’atkorlarni va turli sohalar bo‘yicha qimmatbaho
kitoblarni to‘plashga odatlandilar. Saroyga jalb etilgan olim va shoirlar
kutubxonalardagi nodir ko‘lyozma asarlar bilan mag’rurlanardilar.
Mustaqil Somoniylar davlatining tashkil topishi, siyosiy barkarorlik va
iqtisodiy ko‘tarilish madaniy hayotning ravnakiga imkon berdi. Bu davr Abu Nasr
Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Beruniy, Abu Abdulloh Xorazmiy va Abu Bakr
Muhammad Narshaxiy kabi jahon fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk
siymolarni o‘z bag’rida tarbiyalab kamolotga yetkazdi.
Abu Nasr Forobiy 873 yilda Aris suvining Sirdaryoga quyilishida joylashgan
Forob (O‘tror) shahrida tug’ilgan. U avval ona shahrida, so‘ngra Samarqand,
Buxoro va Bag’dodda bilim olgan. Umrining oxirida Xalab va Damashq
shaharlarida yashagan, 950 yilda vafot etgan. Forobiy riyoziyot, fa- lakiyot,
tabobat, musiqa, mantiq, falsafa, tilshunoslik va adabiyot sohalarida ijod etgan. U
160 dan ortiq asar yozib, o‘rta asr fan va madaniyatiga ulkan hissa qo‘shdi. Bular
[ 29 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_29.png?v=1)
![orasida <Aristotel (Arastu)ning «Metofizika» asari maqsad-lari haqida», «Musiqa
kitobi», «Baxt-saodatga erishuv haqida», «Tirik mavjudot a’zolari haqida»,
«Siyosati al-madaniya» («Shaharlar ustida siyosat yurgizish») va boshqa ko‘pgina
asarlari bo‘lgan. Forobiy bilimi, ma’rifati, fikr- mulohazalarining kengligi va
mantigining teranligi tufayli Sharqda Aristotel (Arastu) dan keyingi yirik
mutafakkir — «Muallimus-soniy» («Ikkinchi muallim») nomi bilan shuhrat topdi.
Forobiy ilk o‘rta asr sharoitidaaql va ilm tantanasi, ma’naviy ozodlik, inson
takomili va adolatli jamiyat uchun kurashgan buyuk siymo edi.
Bu davrning ulug’ mutafakkirlaridan yana biri Abu Ali ibn Sino edi. U 980
yidda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida mahalliy amaldor oilasida dunyoga
keladi. Besh, o‘n yoshlarida maktabda ta’lim oladi. Maktabni bitirgach, ustozi Abu
Abdulloh an-Natiliydan mantiq, falsafa, riyoziyot va fiqh ilmlarini o‘rganadi. O‘n
olti yoshidan boshlab turli fanlar bo‘yicha Sharq va G’arb olimlarining ilmiy
asarlarini mustaqil o‘rganadi. Ayniqsa u tabobat ilmining qadimgi allomalari
Gippokrat va Golen hamda o‘rta asr Sharqining buyuk hakimi va mutafakkiri Abu
Bakr ar-Roziy (864—925) ning asarlarini puxta o‘rganadi. Ibn Sino o‘n yetti
yoshidayoq e’tiborli hakim va olim bo‘lib yetishadi. U amir Nuh ibn Mansurni
davolab tuzatgach, somoniylarning saroy kutubxonasidan foydalanishga ruxsat
oladi. Kutubxonada u bir yil davomida turli sohalardagi ilmiy asarlarni mutolaa
qilib, bilimini chuqurlashtiradi.
IX asr oxiri — XI asr boshlarida Movarounnahr va Xurosondagi murakkab
siyosiy vaziyat oqibatida yuzaga kelgan og’ir sharoitda Ibn Sino o‘z ona shahri
Buxoroni tark etib, avvalo Xorazmshoh Ma’mun saroyidagi olimlar qatoridan joy
oladi. So‘ngra Mahmud G’aznaviyning tazyiqi tufayli Xorazmdan ham chiqib
ketadi. U umrining oxirigacha Obivard, Gurgon, Ray, Kazvin, Isfaxon va
Hamadon shaharla-rida hukmdorlar qo‘l ostida tabiblik va vazirlik qiladi. 1037
yilda Hamadonda vafot etadi 17
.
Ibn Sino arab va fors tillarida fanning turli sohalari bo‘yicha 300 dan ortiq
asarlar yozadi. Nazm va nasrda qalam yuritadi. Uning besh jildlik «Al-Qonun fit-
17
Беруний билан Ибн Синонинг савол-жавоблари. -Т.: Фан, 1950.14б b.
[ 30 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_30.png?v=1)
![tib», «Kitob ush-shifo», «Donishnoma», «Salamon va Ibsol», «Risolat at- tayr» va
ko‘pgina boshqa asarlari shular jumlasidandir. Uning tabobatga doir asarlarida
kasalliklarning kelib chiqish sabablari va manbalari, diagnostika, muolaja usullari,
dorivor o‘simliklar va dorivor o‘simliklar xususiyatlari, parhyez, inson salomatligi
uchun jismoniy tarbiyaning ahamiyati kabi tabobatning ko‘pgina g’oyat muhim
masalalariga alohida e’tibor berilgan. Uning «Al-Qonun fit-tib» asari XII asrdayoq
lotinchaga tarjima qilinib, to XVII asrgacha yevropa tabobatida asosiy qo‘llanma
sifatida foydalanilgan. O‘rta asrning bu buyuk allomasi Sharqda «Shayxur-rais»,
G’arbda «Avitsenna» nomlari bilan shuhrat topdi.
Bu davrda Xorazm poytaxti Urganch ham obod va madaniy shahar edi.
Xorazmshoh Abul Abbos Ma’mun ancha bilimli hukmdor bo‘lib, olim, shoir,
san’atkor, naqqosh va musavvirlarga homiylik qilar edi. Urganchda xorazmshohlar
saroyida zamonasining yirik mutafakkirlari Ibn Sino va Beruniydan tashqari,
tarixchi Miskavayx, matematik Abu Nasr Arroq, faylasuf Abu Sahl Masihiy, tabib
Ibn Hammorlar to‘plangan edilar. Bu yerda «Bilimdonlar uyi» — «Ma’mun
akademiyasi» tashkil etilib, u yerda Xorazmshoh homiyligida falsafa, matematika,
tib ilmiga oid masalalar muhokama qilinar edi. Ammo Urganchdagi bu ilmiy muhit
uzoq yashamadi.
Mahmud G’aznaviyning tazyiqi ostida u tezda tarqalib ketdi. O‘sha zamonda
Urganchda yashab ijod qilgan ulug’ mutafakkirlardan biri Abu Rayhon Beruniy
(973-1048) edi. U Xorazmda tug’iddi, dastlab Urganchda ta’lim oldi. Uzoq yillar
Gurgonda yashadi. So‘ngra Xorazmshoh Ma’mun saroyida ijod qildi. 1017 yilda
Mahmud G’aznaviyning talabi bilan G’azna shahriga bordi va umrining oxirigacha
shu yerda ijod qildi. Beruniy 1048 yilda G’aznada vafot etdi. U falakiyot,
geografiya, matematika va tarix fanlari bo‘yicha 154 ta ilmiy asar yozdi.
Beruniyning «O‘tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston»,
«Geodeziya» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. U o‘zining falakiyotga oid
asarlarida n Koperniqdan qariyb 5 asr muqaddam yerning quyosh atrofida
aylanishi haqidagi fikrni o‘rta asrlarda birinchi bo‘lib ilgari surdi. yerning dumaloq
shaklda ekanligini asoslab berdi. U dunyoning geografik xaritasini tuzdi.
[ 31 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_31.png?v=1)
![Beruniyning fan olamida shuhrat qozontirgan katta asarlari «Hindiston»
hamda «O‘tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar» nomli kitoblaridir. Ulardan
birinchisida u Hindistonning geografiyasi, aholisining mifologik tasavvurlari
haqida ma’lumot beradi. Ikkinchi kitobida esa yunonlar, rumoliklar, sug’dlar,
xorazmliklar, nasorolar, yahudiylar, arablarning islomgacha bo‘lgan urf-odatlari,
diniy e’tiqodlari, matematik va geografik tushunchalari to‘g’risida qimmatli tarixiy
ma’lumotlarni bayon qiladi. Beruniyning ilmiy va falsafiy merosi, shubhasiz, jahon
fani va madaniyati xazinasiga qo‘shilgan katta hissa bo‘ldi. IX-XI asrlarning
qomusiy olimlaridan ikkinchisi Abu Abdulloh al- Xorazmiy edi. Xorazmlik bu
olimning hayoti haqida juda oz ma’lumot bizgacha yetib kelgan, hatto uning na
tavallud topgan, na vafot etgan sanasi ma’lum. Olimning to‘liq ismi Abu Abdulloh
ibn Ahmad ibn Yusuf al-Xorazmiydir. Uning yoshligi Xiva, Zamahshar va kindik
qoni to‘kilgan Kat shahrida o‘tgan. Bu shaharda Abu Abdulloh al-Xorazmiy
yashadi, savod chiqardi va fanning turli sohalari bo‘yicha bilimlarga ega bo‘ddi.
Ma’lum bir vaqt u Xurosonda istiqomat qiladi. Nishopur shahrida kotiblik,
Somoniylar davlati poytaxti Buxoroda Nuh ibn Mansur (976- 997) saroyida hatto
vazirlik lavozimida faoliyat ko‘rsata-i. Saroydagi hayot unga Buxoro shahridagi
nihoyatda boy amir kutubxonasidan foydalanish imkonini beradi.
Abu Abdulloh Xorazmiydan bizgacha arab tilida yozilgan yagona asar —
«Mafotih ul-ulum» («Fanlar kalitlari») yetib kelgan. Bu kitob fanlarning rivoji
tarixi va ularnint tasnifiga bashshlangan. Unda o‘rta asrlardagi fanlar borasida
ma’lumotlar qomusiy uslubda berilgan. Aruz, arifmetika, geometriya, kimyo kabi
fanlarning asoslari bayon etilgan. Abu Abdulloh al-Xorazmiy o‘z asarida aniq
fanlar to‘g’risida tushunchalar beribgina qolmay, yutuqlarga erishgan. X-XII
asrlarda Movarounnahrda tarix va geografiyaga qiziqish ortib, bu ilmlarga e’tibor
kuchayadi. Chunki bu davrda mahalliy aholining ma’naviy hayotida o‘z ona tili va
unda yozilgan tarixiy va adabiy asarlarga bo‘lgan ehtiyoj ham tobora ortib
bormoqsa edi. Ayni shu davrda Gardiziyning «Zaynulaxbor» («Xabarlar ko‘rki»),
Bayxaqiyning 30 jildlik tarixiy asari, Majiduddin Adnoniyning «Tari-xiy mulki
[ 32 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_32.png?v=1)
![Turkiston», Muhammad Narshaxiyning «Tarixi Buxoro» kabi asarlari fors tiliga
tarjima qilinadi.
Bu davrda Movarounnahr, Shosh, Fargona, yettisuv va Sharqiy Turkistonda
turkiy xalqyaarning qadimdan davom etib kelayotgan og’zaki adabiyoti yuzaga
keladi. Qator didaktik poemalari bitiladi. Ammo ularning juda oz nusxalarigina
bizgacha saqlangan. Ulardan eng nodiri Yusuf Xos Hojib Bolasog’uniyning
«Kutadg’u bilik» («Saodatga boshlovchi asar») nomli asaridir. Asarda mavzular
qamrovi juda keng. Ularda inson va uning ijtimoiy mohiyati, hayotidagi o‘rni va
vazifasi har tomonlama tahlil qilinadi. «Qutadg’u bilik»da oddiy xalq, mehnatkash
inson alohida ehtirom bilan tasvirlanadi. Yusuf Xos Hojib ayniqsa dehqonlar,
chorvadorlar, hunarmand va savdogarlarni iliq mehr bilan tilga oladi. Dehqonlarni
u hammadan ham yuqori qo‘yadi. Turli tabaqalar bilan hokimiyatning qanday
munosabatda bo‘lishi kerakligini uqtiradi. Dehqonlar «zarur kishilardir... bular
bilan sen aloqada bo‘l va aralashgin.... hammajonliylarga ulardan oziq yetadi,
hamma o‘z yeyim-ichimini ulardan oladi» 18
, deb ta’kidlanadi kitobda.
IX-XII asrlarda Movarounnahr va Xorazmda me’morchilik va san’at yangi
taraqkiyot bosqichiga ko‘chdi. Avvalambor, o‘rta asr jamiyatining ijtimoiy-siyosiy
tuzumi va bu davrda to‘la g’alaba qozongan islom dini mafkurasi madaniy
hayotning bu sohasiga ham kuchli ta’sir qildi. Uning tashqi qiyofasi va mazmuni
tubdan o‘zgardi. Qolaversa, mamlakatning iqtisodiy qo‘tarilishi natijasida uning
yangi yo‘nalishda ravnaq topishi uchun qulay sharoit yuzaga keldi. VIII asrda yuz
bergan tushkunlikdan keyin shaharlar kengayib, obodonlashadi. Asrlar davomida
to‘plangan va avloddan-avlodga ananaviy ravishda o‘gib, tobora boyib kelgan
me’morchilik yuqori darajada rivojlanadi.
Shaharlarda hashamatli binolar qad ko‘taradi. Binokorlikda xom g’isht va
paxsa bilan bir qatorda, pishiq g’isht va turli xil ganch hamda ohakli qurilish
qorishmalari keng ishlatilib, binolarning shakli ham, ko‘rinishi ham
ko‘rkamlashadi. Baland peshtoqli yoki chortoqpi, tomi gumbazli hashamatli
binolar hamda o‘ymakor g’ishtlardan qurilgan qo‘rkam minoralar har bir
18
[ 33 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_33.png?v=1)
![shaharning ko‘rki bo‘lib, uning husniga husn qo‘shar va manzarasini bezab turar
edi. Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, O‘zgan va Marv kabi shaharlarda bu
davrda ko‘plab saroy, masjid, madrasa, minora, xonaqoh, maqbara, tim va
karvonsaroylar quriladi. Buxoro shahridagi Ismoil Somoniy, Zirabuloq yaqinida -
Tim qishlog’idagi Arabota, Karmanadagi Mirsaid Bahrom maqbaralari,
Buxorodagi namozgoh, Minorai Kalon, Vobkent va Jarqo‘rg’on minoralari va
boshqa ko‘pgina binolar o‘sha davr me’morchiligining namunalaridandir. Bu
yodgorliklar X-XII asrlarda Movarounnahrda o‘ziga xos me’morchilikning g’oyat
rivoj topganligidan dalolat beradi.
Bu davrda monumental me’moriy binolardan tashqari, yo‘nilgan tosh, pishiq
g’isht va suvga chidamli qurilish qorishmalaridan turli xil suv inshootlari: suv
omborlari - bandlar, novalar, ko‘priklar, sardobalar va korizlar barpo etiladi.
Qizig’i shundaki, bunday inshootlarning o‘lchamlari matematik jihatdan yuyat
puxta ishlangan. Shunga qaraganda, mahalliy gidrotexniklar bunday suv
inshootlarini qurishda o‘sha davrda rivoj topgan handasa va riyoziyot ilmlari
hamda asriy mirobchilik muhandisligi tajribalaridan keng foydalanganlar.
Masalan, X asr Nurota tog’ tizmalarining Pasttog’ darasi to‘silib, barpo
etilgan Xonbandi nomli suv omboriga 1,5 mln metr kub suv to‘plangan. To‘g’ on
granit toshi va suvga chidamli qurilish qorishmasidan qurilgan. Xonbandining
matematika yechimlaridan ma’lum bo‘lishicha, uni bino qilishda X asr
muhandislari hovuzga to‘planadigan suvning vertikal hamda ag’daruvchi
kuchlarigina emas, balki bu hududlarda tez-tez sodir bo‘ladigan zilzilalarning
silkinish kuchlarini ham hisobga olganlar. Bu, shubhasiz, XVII asr mashhur
fransuz fizigi Blez Paskal tomonidan suvning bosim kuchi to‘g’risida yaratilgan
qonun kashfiyotchisidan qariyb VII asr muqaddam movarounnahrlik
muhandislarga ma’lum ekanligidan dalolat beradi.
Somoniylar davrida mamlakat ma’naviy xayotining asosi islom mafkurasi
edi. Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat berdilar. Buxoro
Sharqda islom dinining eng nufuzli markaziga aylandi. Masjid, madrasa va
xonaqolar qurish uchun maxsus joylar ajratildi. Arab tili va utning imlosi joriy
[ 34 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_34.png?v=1)
![etildi. Movarounnahrda ko‘p o‘tmay hatto ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini
yaxshiroq bilgan bilimdonlar paydo bo‘ldi 19
.
Eng mashhur madaniyat markazi shu davrda Bag’dod shahri edi. Bag’dodda
«Bayt ul hikma» (donishmaidlar uyi) tashkil etilgan edi. “Baytul xikmat” da
Ahmad Farg’oniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Ahmad ibi Abdulloh
Marvaziylar ta’lim olganlar. IX-X asrlarda O‘rta Osiyoda fan ilmiy asoslarga ega
edi 20
. Uning ildizlari O‘rta Osiyo, ayniq, Xorazm, shuningdek Bobil, Eron,
Hindostonning antik dunyosiga va kadimgi madaniyatiga borib taqalar edi.
Bu davr O‘rta Osiyoda me’morchilik san’ati ham gurkirab rivojlandi.
Buxoroda Dehgaron, Masjidi kalon, Namozgoh, Maqoki Attoriy masjidlari,
Surxondaryodagi Jarqo‘ton minorasi, Ko‘hna Urganchda Faxriddin Roziy
maqbarasi, Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi, Talxojanbobo masjidi va boshqa
yodgorliklar me’morchilik san’atining yorqin namunalari hisoblanadi.
XULOSA
19
20
[ 35 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_35.png?v=1)
![O‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar sulolasining
hukmronligi katta ahamiyat kasb etadi. Arablarga qarshi olib borilgan kurashlar
natijasida IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Markaziy Osiyoda mustaqil
davlatlar tashkil topdi. Bunday davlatlarning eng kattasi Somoniylar davlati edi. U
Movarounnahr va Xurosondan Ray va Kavzingacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga
olgan.
Ismoil ibn Ahmad (892-907) davrida mazkur sulolaning ko‘zga ko‘ringan
namoyandalari, Somoniylar markaziy davlat apparatini mustahkamlashdan
manfaatdor bo‘lgan feodal zodagonlar, din peshvolari, barcha badavlat dehqon
tabaqalarining qo‘llab-quvvatlashlari bilan xorijiylarning yetakchilaridan Amir
Husaynni ag’darib tashlashga, Buxoroning Barnod va Romiton tumanlarida
boshlangan dehqonlar harakatini bostirishga hamda teskarichi boyonlarni davlat
ishlaridan chetlashtirib tashlashga muvaffaq bo‘ldilar. 893 yili qadimiy
Usrushonaning mahalliy hokimiyatini ag’darib tashladilar hamda iqtisodiy va
siyosiy jihatdan ahamiyatga molik bo‘lgan bu hududni o‘z tasarruflariga olishga
muvaffaq bo‘ldilar. Turk-qorluqlarning Sirdaryo bo‘yidagi yerlarga qilib turgan
bosqinini to‘xtatib, Tarozni bosib oldilar (893) hamda u yerdagi aholini musulmon
diniga kirgizdilar. Abbosiylar xalifaligi davrida bir butun bo‘lgan mazkur shahar
va viloyatlar X asrning biriichi choragida undan ajralib chiqdi. Bu bo‘linish to 935
yillargacha davom etdi. Natijada Mesopotamiya hamdoniylar (905-1004), Misr
bilan Suriya ixshidiylar (935-969) qul ostiga, G’arbiy Eron buvayxiylarga,
Tabariston bilan Gurgon mahalliy daylimiylar sulolasi bo‘lmish ziyoriylarga,
Movarounnahr bilan Xuroson somoniylar qo‘liga utib qoldi.
Tarixchilar o‘xshatib aytganlaridek, xalifaga Bag’dod bilan Vaviloniyaning
bir qismigina qoldi, xulos. To‘g’ri, maxalliy hukmdorlar (mulk at-tavoif) hali ham
xalifa hokimiyatini tan olar, uning nomini xutbaga qo‘shib uqitar, tangalarda uning
nomini o‘z nomlari bilan bir qatorda zarb etar, vaqt-vaqti bilan xalifaga hadyalar
yuborib turar edilar. Ammo ular Bardodga shunchaki qaram edilar, xolos. Xalifa
nomigagina davlat boshlig’i bo‘lib, hyech kanday real hokimiyatga ega emas edi.
Somoniylar Movarounnaxr va Xurosonda mustakil davlat tuzish uchun
[ 36 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_36.png?v=1)
![avvalambor, kuchli markazlashgan xokimiyat tuzish kerakligini yaxshi
tushunishgan. Bu ayniqsa Ismoil Somoniy xukmronligi davrida kunning dolzarb
masalasiga aylandi. Chunki Ismoil Somoniy Movarounnaxr va Xurosonni
birlashtirishga va yagona markazlashgan davlat tuzishga muvaffak buldi. Endi bu
davlatni idora kilish lozim edi.
Ismoil Somoniy davlatning majmuini tashkil etishda Sosoniylar Eroni va
Arab xalifaligida kabul qilingan tajribalardan foydalandi va uni zamon talabiga
karab mukammallashtirdi. Xokimiyatning eng yuqori pogonasida somoniylar turib,
ular amir unvoni bilan idora qilganlar. Davlat majmuini mustaxkamlashda, Nasr II
Somoniyning ma’rifatli vazirlari Abuabdullo Muxammad Jayxoniy va Abufazl
Muxammad Balamiylarning xizmatlari katta bulgan. Umuman, Somoniylar
xukmdorligi davrida vazirlik mansabiga asosan shu ikki sulola vakillari
tayinlanganlar. Umuman somoniylar davrida Xuroson va Movarounnaxr qishloq
xujaligini turli tarmoklari xususan, dexonchilik yaxshi rivojlangan. Somoniylar
davrida dexkonchilik bilan bir katorda xunarmandchilik xam keng sur’atlar bilan
taraqqiy qildi.
Shaxar axolisining ko‘p kismi xunarmandchilikning turli soxalari bilan
mashg’ul bo‘lishgan. Manbalarda qayd qilinishicha Movarounnahrda, ayniqsa,
to‘qimachilik yaxshi taraqqiy qilgan. Bu yerda ipak va jundan tayyorlangan turli-
tuman gazlamalar o‘zining yuqori sifatliligi, bejirim va nafis naqshlari bilan ajralib
turgan. Buxoroning Zandana, Samarqanddagi Vedar va Surxon daryodagi
Darzangi tukimachilarining maxsulotlari faqatgina Movarounnaxr va
Xurosondagina emas, balki Iroq, Eron va Hindistonlarda xam ma’lum bulgan.
Xususan, Narshaxiyning yozishicha, Zandanada tayyorlangan gazlamalarga Shark
bozorida extiyoj juda katta bulgan. Ibn Xavkal va Mukaddasiyning qayd etishicha
Vedarda tayyorlangan yuqori sifatli gazlamalar axolining yuqori tabakalari orasida
juda kadrlangan. Bu gazlamalardan asosan amirlar, vazirlar, turli amaldorlar,
qozilar uzlariga liboslar tiktirganlar. Vedar gazlamasi xatto Xuroson parchasi xam
deb atalgan. Gazlamalarning turli navlari bundan tashkari Keshda, Nasafda,
Binketda, Dabusiyada va ko‘pgina boshka shaxarlarda xam tayyorlangan.
[ 37 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_37.png?v=1)
![Somoniylar davrida kuchli va mustakil davlatning paydo bulishi dexonchilik,
xunarmandchilikning rivojlanishi, shaxarlarning taraqqiyoti uz navbatida ichki va
tashki savdoni yanada uzviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo shaxar
va qishloqlar o‘rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomondan shaxar va qishloqlarni
kuchmanchi xalklar va boshka davlatlar bilan alokasi rivojlandi.
Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishida
ham Somoniylar davlati (1X-X asrlar) katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu davr ilmfan
va ma’rifatning rivojlangan davri bo‘ldi hamda Al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy,
Ibn Sino, Ismoil Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin
Naqshband kabi ulug’ mutafakkir olimlar va allomalar yetishib chiqishida muhim
bosqich bo‘ldi.
Somoniylar davlatida IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
sohalarda muhim o‘zgarishlar yuz bergani va bir necha yillar davomida tinch
siyosat va sharoitlar hukmron bo‘lib turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy
markazlaridan hisoblangan Buxoro va Samarqand shahrida ilmiy jarayonlarning
jonlanishiga zamin yaratdi. Samarqandning buyuk ipak yo‘lida joylashgani tijorat,
san’at va ilm markazlaridan biriga aylanishiga sabab bo‘lgan. Shuni alohida
ta’kidlash mumkinki, somoniylar davrida Samarqandda nafaqat islom dinining,
balki boshqa dinlarning ham ta’lim markazlari faoliyat olib borgan. Mazkur
tadqiqot ishida qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda mustahkam
imperiya sifatida hukmronlik qilgan somoniylar davridagi shu barqarorlik tarixi
haqida ma’lumot berishga harakat qildik.
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati.ʻ
[ 38 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_38.png?v=1)
![I.Normativ Huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar.
1.1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ, -Т.: Шарқ, 1998.
II. Manbalar
2.1 Abu Bakr ibn Jafar Narshaxiy. Buxoro tarixi. T. “Kamalak” 1995
2.2 Abulqosim Firdavsiy. Shohnoma. Uch jildlik. T.: G’afur G’ulom nashriyoti,
2.3 Abu Jafar Muhammad at-Tabariy. Istoriya at-Tabariy. T. “Fan” 1987
2.4 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T.: Sharq, 2000.1984.
2.5 Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001.
2.6 Buryakov Yu.F., Gritsina A. Maverannaxr na Velikom shelkovom puti.
Samarqand-Bishkek, 2006.
2.7 Karim Shoniyozov. “O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni”. T., “Sharq”,
2001,
2.8 A.S. Sagdullayev – O‘zbekiston tarixi. Birinchi kitob., Toshkent.,
“Donishmand ziyosi”., 2021 Vamberi Xerman. Buxoro yoki Movarounnahr
tarixi. T.: 1990.
2.9 Низомнома «Оид ба истифодаи рамзи чашнвораи 1100 солагии давлати
Сомониен»
2.10 Празднование 1100- летия государства Саманидов. Внесено в
календарь ЮНЕСКО // Народная газета. 1999. 12 февраля; См. также:
Бабаев К. Исмоил Сомони / К. Бабаев // Народная газета. - 1999. - 15
апреля.
3 III.Internet malumotlari toplami
3.1 http://fayllar.org/markaziy-osiyodagi-dastlabki-falsafiy-fikrlar.html
3.2 https//uz.m.wikipedia.org
3.3 https://cyberleninka.ru/search
[ 39 ]](https://docx.uz/documents/9852309b-f416-44e1-b394-12e47d7fc2c2/page_39.png?v=1)
«Tojikistonlik olimlar tadqiqotlarida Somoniylar davlatining organilishi»
-
O'xshash dokumentlar
- Xisrav I Anushervon davrida Eron
- Turkiya XX asrning 60-70- yillaridagi harbiy tuzum davrida
- Turkistonda mustamlaka boshqaruv tizimining takomillashtirilishi
- Sharqshunoslar tomonidan O’rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi masalalarining o’rganilishi
- Qangʻ va Davon davlatlari hududi va boshqaruv tizimi