Tolstov raxbarligidagi Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi tadqiqotlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	16000UZS
Hajmi	69.6KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

69 Sotish

Tolstov raxbarligidagi Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi tadqiqotlari

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. A.S.TOLSTOV - QADIMGI XORAZM MADANIYATINING
TADQIQOTCHISI..................................................................................................5
1.1 A.S.Tolstov qadimgi Xorazmda ibtidoiy madaniyat to’g’risida....................5
1.2 Qadimgi Xorazmda ibtidoiy davrdagi sug’orilish tizimi ................ ............12
II BOB. A.S.TOLSTOV RAXBARLIGIDAGI XORAZM ARXEOLOGIK
EKSPEDITSIYASI TADQIQOTLARI ..............................................................16
2.1 Ilk temir davri yodgorliklari............................... .. ........................................16
2.2 Qadimgi Xorazmning ilk sug’orilish tarixining A.S.Tolstov tomonidan
o’rganilishi.................................................................................................... ......23
XULOSA ...............................................................................................................31
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................33
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Xorazm vohasida yashovchi xalqlar tarixi hamda
tarixini bayon etish masalalari o’rganish birinchi navbatda, O’rta Osiyo ushbu
mintaqa tarixining alohida madaniyatga egaligi bilan bog’liqdir.Aynan mana shu
mintaqada O’rta osiyoning boshqa hududlariga nisbatan ko’plab asrlar avvalroq ilk
madaniyat manzilgohlari vujudga kelgan hisoblanadi.Xorazm vohasi va unga
yondosh hududlarda yashagan hamda yashayotgan xalqlarning tarixi,
arxeologiyasini tadqiq etish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri
hisoblanadi.Mazkur hudud tarixini ushbu hududda yashagan xalqlarning ijtimoiy-
iqtisodiy hayotini yanada yorqinroq tasavvur etishda Xorazm tarixining o’tkir
bilimdon akademik A.S.Tolstov tadqiqotlari muhim manba hisoblanadi.Aynan
mazkur shaxsning ilmiy faoliyatini chuqur o’rganish orqali biz davlatchiligimiz
asosi hisoblanmish Xorazm tarixini tadqiq eta olamiz.
1998 yil 28-iyunida 1- Prezidentimiz Islom Karimov tarixchi olimlar va
ijodkor ziyolilar vakillari bilan o’tkazgan uchrashuvidan so’ng tarixga bo’lgan
e’tibor, uni o’rganishga bo’lgan qiziqish va ehtiyoj yangi bir bosqichga ko’tarildi.
Ushbu uchrashuvda davlat rahbari haqqoniy tarixni tiklash borasidagi eng dolzarb
masalalarni ko’rsatib berdi. Hech qaysi bir xalq o’tmishini o’rganmay turib,
o’zining zamon va makonidagi o’rnini aniq belgilab olmasdan, nasl - nasabini,
kimligini bilmasdan turib, rivojlanishi mumkin emasligini aytib, “Tarixiy xotirasiz,
kelajak yo’q “ deya ta’kidlagan edi 1
.
Xorazm qadimdan dehqonchiligi va shahar madaniyati rivojlangan, ayni
vaqtda, ko’chmanchi chorvador qabilalar yashagan hududga chegaradosh bo’lgan
tarixiy-madaniy viloyat sifatida nafaqat O’zbekiston, xususan Markaziy Osiyo
mintaqasi tarixida muhim o’rin tutadi. Bu yerda maxsus o’rganish va
umumlashtirishni taqozo etuvchi tarixiy-madaniy taraqqiyotning murakkab
1
Ka римовИ. .A. Ta рихий xo тирасиз келажак йук // Биз келажагимизни o'z qo'limiz bilan quramiz. T-
7.Toshkent 1999.135 b.
2

jarayonlari sodir bo’lganki, bu muammo O’zbekiston va butun Markaziy Osiyo
tarixi uchun dolzarb ahamiyatga ega. Shu boisdan ushbu mintaqa tarixchilar,
arxeologlar, etnograflar va shuningdek, boshqa soha vakillarining ham diqqat
markazida ekanligi tasodifiy emas.
Kurs ishning maqsadi va vazifalari. A.S.Tolstovtadqiqotlari asosida
Xorazmmintaqasiningtarixi,arxeologiyasiva rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy
asoslari dinamikasini o'rganish, tahlil qilish va shu asosda xulosalar berish.
Maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifa qilib olindi:
 A.S.Tolstovtadqiqotlari asosida qadimgi Xorazmda ibtidoiy madaniyat
ildizlarini tahlil etish;
 Xorazm mintaqasida ilk davlatlarning tashkil topish masalasini akademik
A.S.Tolstov tadqiqotlari asosida o'rganish;
 Xorazmdagi ilk temir davri manzilgohlari tafsilotlarini tadqiq etish;
 Xorazm mintaqasidagi sug’orilish tizimi shakllanishiva takomillashuvini
tahlil qilish;
O’rganilganlik darajasi. Xorazm mintaqasi o’zining arxeologik maskanlari,
tarixi va madaniyati bilan ko’pgina tarixchi, arxeolog- tadqiqotchilarni o’ziga jalb
etadi.
O'zbek arxeolog olimi A.S.Tolstov o'zining tadqiqotlarida Xorazmning
qadimiy madaniyati tarixi, uning vujudga kelish omillari va shart-sharoitlariga
baho berib o'tgan hisoblanadi. Bu tadqiqotchi olim o'zining asarlarida Xorazmda
o'troq-dehqonchilik madaniyati vujudga kelishi, sug'orish inshootlarining barpo
etilishi va sug'orma dehqonchilikning rivojlanish dinamikasi, Xorazmda bronza va
temir davrlarida o’troq turmush tarzining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari
to'g'risida qimmatli ma’lumotlarini keltirib o'tadi.
Xodjaniyozov G'ayratdinning bir qancha asarlarida Xorazmning temir davridan
boshlab shakllangan va rivjlangan shharsozlik madaniyati, uning vujudga kelish
shart-sharoitlari, Xorazm mudofaa inshootlari va Xorazm shaharsozligining o'ziga
3

xos xususiyatlari ham umumiy tavsifi keltirib o'tilgan bo'lib, o’sha davr to'g'risida
qimmatli ma’lumotlar hisoblanadi.
Bundan tashqari Xorazmning qadimiy madaniyati bo'yicha Jdanko T. A.,
Manilov Yu.P., Yagodin V.N., Terenojkin A.I., Farmozov A.A. tomonidan
o'rganilib, tadqiq qilingan.
Kurs ning ob’ekti va predmeti. Xorazm mintaqasida A.S.Tolstovtomonidan
amalga oshirilgan arxeologik va etnografik tadqiqotlar bilan bog'liq tarixiy
jarayonlar tadqiqotning predmetini tashkil qilsa, mavzuni o'rganishga xizmat
qiluvchi arxeologik va yozma manbalar, tadqiqotchining asarlari ob’ektini tashkil
qiladi
4

I BOB. A.S.TOLSTOV - QADIMGI XORAZM MADANIYATINING
TADQIQOTCHISI
1.1 A.S.Tolstov qadimgi Xorazmda ibtidoiy madaniyat to’g’risida
Tolstov nisbatan qisqa edi, lekin uning qalamiga tegishli ko'plab asarlar,
birinchi navbatda, uning ilmiy qiziqishlarining keng doirasi bilan e'tiborni tortadi.
A.S.Tolstovo'zini etnograf, sharqshunos va arxeolog deb atagan.
Ko'rinib turibdiki, bu erda gap bu fanlarning har biri uning ilmiy qiziqishlari
doirasida qanday o'rin egallashida emas. Asosiysi, uning ko'p qirrali ilmiy
faoliyatida ularning barchasi bir-birini to'ldiradigan, birlashgan edi. S.A.Tolstov
uchun bu mutlaqo tabiiy edi, chunki u olimlar galaktikasiga mansub edi, ular
uchun yagona mumkin bo'lgan yondashuv tarixiy muammolarni shakllantirish va
o'rganishda bizda mavjud bo'lgan, ko'pincha yuqori darajada ixtisoslashgan
yondashuvdan uzoqda bo'lgan juda keng yondashuv edi. Katta ilmiy eruditsiyaga,
uzluksiz ilmiy izlanishlar jarayonida to'plangan tajribaga va nihoyat, iste'dodga
asoslangan bunday yondashuv A.S.Tolstov- olim 2
.
Birinchidan, bu odatda ilmiy sezgi deb ataladi. Ba'zida juda cheklangan
miqdordagi faktlarga ega bo'lgan A.S.Tolstovilmiy kontseptsiyalarni yaratdi,
ularning aksariyati keyingi tadqiqotlar bilan tasdiqlangan va agar bo'lmasa, ular
ilmiy fikrni uyg'otgan va haqiqatni izlashga hissa qo'shgan.
Ikkinchidan, muhimroqdek ko‘ringan, S.A.Tolstov uzoqni ko‘zlagan, ilmiy
izlanishlari kelajakka qaratilgan, u qo‘ygan va tadqiq qilgan muammolar bugungi
kun vazifalari bilan cheklanib qolmagan, uzoq istiqbolga qaratilgan edi.
Va nihoyat, A.S.Tolstovtarix fanidan zamonamiz ehtiyojlari uchun
foydalanilganda uning oldida ochilgan imkoniyatlarni chuqur anglagan, ba’zan esa
oldindan ko‘ra bilgan olim va fuqaro edi.
2
Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
5

A.S.Tolstov(1907 - 1976) Sankt-Peterburgda harbiy oilada tug'ilgan. O rtaʻ
ma lumotni Moskvada olgan. 1930 yilda Moskva davlat universitetini tugatgan, u
ʼ
erda fizika-matematika va tarix-etnologiya fakultetida tahsil olgan. Aynan o'sha
paytda A.S.Tolstov- etnograf, etnolog, Anuchin maktabining izdoshi, murakkab
tadqiqot usullari tarafdori.
1934 yilda A.S.Tolstov GAIMKda O‘rta Osiyo tarixi va arxeologiyasi
mutaxassisligi bo‘yicha aspiranturani tamomlagan. 1929-1936 yillarda. u SSSR
xalqlari muzeyi xodimi, ilmiy kotib, so‘ngra SSSR Fanlar akademiyasi IIMK
Moskva bo‘limi boshlig‘i. Ayni paytda S.A.Tolstov o qituvchilik faoliyatini
ʻ
boshlagan, ko p yillar davomida Moskva davlat universiteti professori, etnografiya
ʻ
kafedrasi mudiri (1939-1952), tarix fakulteti dekani (1943-1945) bo lgan
ʻ 3
.
Ulug 'Vatan urushi boshlangandan so'ng darhol S.A.Tolstov xalq militsiyasi safiga
qo'shildi, Yelnya va Mojaysk yaqinidagi janglarda qatnashdi va yarador bo'ldi.
Demobilizatsiyadan keyin u yana SSSR Fanlar akademiyasida ishladi va 1942
yilda SSSR Fanlar akademiyasining Etnografiya instituti direktori etib tayinlandi.
Bu lavozimda S.A.Tolstov 25 yil ishladi va bu ishni SSSR Fanlar akademiyasi
Prezidiumining ilmiy kotibi (1949-1954) sifatidagi faoliyat bilan uyg'unlashtirdi.
1944 yilda A.S.TolstovKPSS safiga qo'shildi. 1953 yilda u muxbir a'zo etib
saylandi. SSSR Fanlar akademiyasi.
S.A.Tolstovning ilmiy faoliyati mamlakatimizda va xorijda yuqori baholandi.
Davlat mukofoti bilan taqdirlangan, O‘zbekiston SSR fan va texnikada xizmat
ko‘rsatgan arbobi, Tojikiston SSR va Qoraqalpog‘iston ASSRda xizmat ko‘rsatgan
fan arbobi unvonlari bilan taqdirlangan. 1956-yilda O‘zbekiston SSR Fanlar
akademiyasining faxriy a’zosi etib saylangan. S.A.Tolstovning ilmiy
xizmatlarining e’tirofi uning Germaniya Demokratik Respublikasi Fanlar
akademiyasining muxbir a’zosi, Italiyaning Yaqin va Uzoq Sharq instituti, Parij
3
Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980
6

Osiyo va antropologiya jamiyati, Qirollik antropologiya institutining faxriy a’zosi
etib saylangani bo‘ldi. Buyuk Britaniya va Irlandiya, Hindiston arxeologiya
bo'limi, London Sharq va Afrika tadqiqot universiteti maktabining muxbir a'zosi.
S.A.Tolstov ilmiy faoliyatini etnograf sifatida boshlagan. Talabalik davrida u
Moskva davlat universitetining Vetlujskiy viloyati, Yuqori Volga bo'yi, Volga-Oka
Mesopotamiyadagi kompleks antropologik ekspeditsiyasi tarkibida ishlagan. U
ruslar, Mari, mordoviyaliklarning turli etnografik guruhlari, Tver karellari,
Qosimov tatarlarini o'rganuvchi etnografik otryad tarkibida tadqiqot olib bordi.
Natijada u markaziy sanoat rayoni xalqlari haqida bir qancha maqolalar, jumladan,
“Teryuxon xalq madaniyati tarixiga oid” (M.T.Markelov bilan hammualliflik)
maqolasini e’lon qildi, unda material va Ushbu etnik guruhning ma'naviy
madaniyati, mordoviyaliklar uni Fin-Ugr, Volga-Bulg'or madaniy tarkibiy qismlari
bilan bog'laydigan etnik jarayonlarning keng tasviri va keyinchalik rus
madaniyatining unga aniq ta'sirining namoyon bo'lishi bilan bog'liq.
"Akkulturatsiya muammosi to'g'risida" maqolasi xuddi shu asarlar qatoriga kiradi,
unda ruslar va fin-ugrlar o'rtasidagi tarixiy va madaniy aloqalar muammosi o'sha
davrning buyuk etnografi DK Zelenin bilan polemikada ko'rib chiqiladi. Ushbu
maqolalarning ikkalasi ham etnografik materiallarni o'rganishga kompleks
yondashuv bilan e'tiborni tortadi va bu borada A.S. Tolstovning butun hayoti
davomida amal qilgan ijodiy kredosini yorqin aks ettiradi. Sergey Pavlovich
Tolstov o'zining dastlabki asarlarida nafaqat to'g'ri etnograf (etnolog), balki
ibtidoiy jamiyat tarixchisi sifatida ham namoyon bo'ldi.
Bu uning ilmiy qiziqishlarining beqiyos kengligi bilan birga, ibtidoiy tarixning
yangi milliy tarixiy bilimlar tizimida eng boshidan egallagan alohida mavqei bilan
izohlanadi. Ibtidoiy tarixiy tadqiqotlar hech qanday mavhum fan sohasi emas, deb
ishonilgan. L.G.Morganning “Qadimgi jamiyat” davridan boshlab, uning
F.Engelsning “Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi” asarida aks etgan
g‘oyalari hukmron bo‘lib, jahon-tarixiy jarayonni tushunishning eng fundamental
7

muammolari edi. bu yerda muhokama qilinadi. Dastlab xususiy mulk, sinfiy
tengsizlik va xalqdan ajratilgan majburlash kuchi? Ular insoniyat jamiyati uchun
bir xil immanentmi va shuning uchun ular abadiymi? 1919 yilda V.I. tomonidan
o'qilgan. Leninning “Davlat to g risida”gi ma ruzasi keng jamoatchilik e tiboriniʻ ʻ ʼ ʼ
ibtidoiy kollektivizm, sinfiy jamiyatning nisbatan kech paydo bo lishi va uning
ʻ
muqarrar halokati muammolariga qaratdi. Bundan tashqari, g'arbda L.G.ning
qarashlarini keskin tanqid qilish. Morgan (va shuning uchun Engels) uning ba'zi
nazariy takliflarining asossizligi va boshqalarining eskirganligi tufayli. Bu ilmiy
kommunizm asoslariga putur etkazadigan jangari antitarixizm va antimarksizm
sifatida qabul qilindi, bu bilan har tomonlama kurashish kerak edi. Bunday
sharoitda ibtidoiy (ibtidoiy kommunistik) mavzular dolzarb, ibtidoiy tarix fani esa
tarixning eng muhim sohasi sifatida qabul qilingan.
Zavod va zavodlarda, temir yo‘l depolari va tikuvchilik ustaxonalarida bu
mavzularda ma’ruzalar o‘qildi. 1920-1930-yillar oxirida, "de-dehqonlashtirish"
boshlanishi bilan bunga ibtidoiy tarixning yana bir amaliy tomoni qo'shildi.
Oldindan sinfni tushunish kerak edi, shu jumladan. kommunal-urug'lar,
mamlakatimiz sharqidagi ko'plab xalqlarning munosabatlari va qoldiqlari, bu bilan,
o'ylanganidek, ularning iqtisodiyoti va hayotini qayta tashkil etishga yordam
beradi 4
. Shunday qilib, ibtidoiy tarix qo'pol ravishda siyosiylashtirildi. Bu bilan
hisoblashishni istamaganlar "kasbni taqiqlash" (professor A. N. Maksimov kabi)
olishlari yoki butunlay yo'q bo'lib ketishlari (professor P. F. Preobrajenskiy kabi)
bo'lishi kerak edi. Eskirgan qarashlarning barcha nomuvofiqliklariga o'ylamasdan
ishonganlar, asosan, gullab-yashnadilar. Ammo yana bitta yo'l bor edi, u tubsizlik
chetida muvozanatni saqlab, o'zingiz yoqtirgan narsani qilish mumkin edi. U
bo'ylab yurganlar "ibodat tegirmonini" ko'p marta aylantirib, Morganga ham,
Engelsga ham, kerak bo'lgan har bir kishiga haq to'lashdi va keyin eskirgan
qalinligida yangi kurtaklar o'stirishga harakat qilishdi. Ular orasida o'z davrining
eng iste'dodli va g'ayratli tarixchilaridan biri Sergey Pavlovich Tolstov ham bor
4
Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992
8

edi. Uning ibtidoiy tarix fanida qilgan ishlariga baho bersak, tarixshunoslikda
bo‘lishi kerak bo‘lganidek, nafaqat fanning bugungi yutuqlaridan, balki u ishlagan
o‘sha yillardagi ilm-fanning holatidan ham kelib chiqamiz. S.A. Tolstov, birinchi
navbatda, insoniyatning qadimgi o'tmishi haqidagi fanning rivojlanishi bilan u o'z
muammolarida asosiy va ikkinchi darajali yondashuvni sezilarli darajada
o'zgartirganligi bilan ajralib turadi. Agar dastlab vazifa Morgandan kelgan sxemani
barcha tafsilotlari bilan himoya qilish sifatida ko'rilgan bo'lsa (shu jumladan
qarindoshlik va punal oilani deyarli tarixiy qayta qurish), keyinroq og'irlik markazi
tobora ko'proq kontseptual yadro rivojlanishiga o'ta boshladi. Morganning ibtidoiy
jamiyat haqidagi ta'limoti - ibtidoiy kollektivizm g'oyasi. Shu bilan birga, S.A.
Tolstovning barcha ibtidoiy tarixiy asarlari. Tolstovning yorqin va yorqin fikrlari
mavjud bo'lib, ularning ko'plari yangi kashf etilgan faktlarda mustahkamlanib,
zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan muhokama qilinib, o'z ahamiyatini saqlab
qoladi. S.A. Tolstov ibtidoiy tarix tarixshunosligiga “Prenatal jamiyat
muammolari” nomli uzun maqolasi bilan kirdi 5
. U 1930-yilda, P.P.Efimenko va
P.I.Boriskovskiyning urug lar tizimi ilk paleolitdan so nggi paleolitga o tishʻ ʻ ʻ
davrida vujudga kelganligi haqidagi keng e tirof etilgan fikrni bildirishidan sal
ʼ
avval nashr etilgan. 1930-yillarning boshlarigacha qabilaviy tuzumning ko rinishi
ʻ
odatda neolit davriga tegishli bo lgan, so nggi paleolit
ʻ ʻ va mezolitda esa umumiy
emas, balki “prenatal”, “totemik” va hokazolar qayta tiklangan. jamoalar. Bunday
rekonstruksiya S.A.Tolstov tomonidan amalga oshirilgan va keyinchalik u buni rad
etgan 2. Uning maqolasining katta ahamiyati boshqacha: u qadimgi insoniyat
taraqqiyotning sof jamoaviy bosqichini bilmaganligi va ovchilikni birinchi bo‘lib
o‘sha davrdagi faktik material imkoni boricha ifodalagan va asoslab bergan.
antropososyal genezisning boshidanoq ikkinchisining muhim omillari. Bu g'oya
o'sha yillardagi fizik antropologiyada keng tarqalgan qarashlarga, odamlardan
oldingi va qadimgi odamlarning o'txo'r turmush tarziga, hatto V. Shmidtning
madaniy-tarixiy maktabi tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiyotning dastlabki sof
kollektiv bosqichiga qarshi qaratilgan edi. , bu ibtidoiy individualistik robinsonada
5
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
9

nazariyasi doirasini ochdi. Ushbu "vegetarian" kontseptsiyaga S.A.Tolstov mehnat
faoliyatining etakchi shakli sifatida ov kontseptsiyasiga qarshi chiqdi, bu yolg'iz va
yolg'iz jamoaning birgalikdagi sa'y-harakatlarini rag'batlantirishi mumkin. Ba ziʼ
yirik maymunlar podalarida oraliq ov qilish haqidagi ma lumotlar, ayniqsa, 1950-
ʼ
yillarda boshlangan qadimgi odamlarning to g ridan-to g ri ajdodlari bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
odamsiz ovchi Homo habilisning ko plab topilmalari S.A.Tolstov. 1930-yillarning
ʻ
o rtalarida S.A.Tolstov yana ibtidoiylikning dastlabki bosqichini tarixiy qayta
ʻ
qurishga qaytdi, ammo bu safar uning asosiy e tibori qabilaviy tuzumning paydo
ʼ
bo lishi muammolariga qaratildi. 1935-yilda o zining “Turkmanlar orasida
ʻ ʻ
totemizm va dual tashkilotchilik qoldiqlari” nomli maqolasida M.M.Kovalevskiy
va M.P.Jakov 3 tomonidan ekzogamiyaning paydo bo lishi ibtidoiy jamoalar
ʻ
doirasidagi ishlab chiqarish faoliyatini tartibga solish zarurati bilan bog liq degan
ʻ
fikrni rivojlantiradi. Shu bilan birga, u birinchi bo'lib ekzogamiyaning paydo
bo'lishini behayo jinsiy aloqalar o'rtasidagi qarama-qarshiliklar natijasida yuzaga
keladigan jinsiy tabular va shu bilan hasad va ishlab chiqarish faoliyatini
rivojlantirish ehtiyojlariga asoslangan doimiy to'qnashuvlar bilan bog'liq holda
qo'ydi. ibtidoiy jamoalar. Ekzogamiyaning kelib chiqishi muammosi hanuzgacha
ibtidoiy tarixdagi eng munozarali masalalardan biri hisoblanadi 6
. S.A.Tolstov
tomonidan chizilgan ushbu institutning shakllanishining aniq rasmini etarlicha
asosli deb atash mumkin emas, lekin u tomonidan taklif qilingan muammoga
yondashuv katta nazariy ahamiyatga ega va ko'plab zamonaviy tadqiqotchilar
tomonidan eng samarali deb hisoblanadi. Xuddi shu maqolada, M.O. Kosven bir
necha yil oldin, hech qanday bosqichma-bosqich havolalarsiz, unchalik aniq
bo'lmagan holda, e'tiborni tortgan nikoh kelishuvining dastlabki dislokalligi
(alokalligi) g'oyasi ishlab chiqilgan. Bu dastlabki dislokatsiya klan va jamoaning
dastlabki tasodifini tushuntirishning yagona yo'li. Hozirgi vaqtda g'oya
rivojlanishda davom etmoqda, garchi hozir uning tarafdorlari muxoliflarga
qaraganda kamroq 5. S.A.Tolstovning bir qancha dastlabki asarlari sinf
shakllanishi muammolariga yoki ular bilan bog liq syujetga bag ishlangan.
ʻ ʻ
6
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
10

Ulardan eng yiriklari “Birlamchi islom haqidagi ocherklar” (1932), “Ko‘chmanchi
chorvador jamiyatlarda feodalizmning ibtidosi” (1934) va “Harbiy demokratiya va
“Genetik inqilob” muammosi” (1935). "Birlamchi islom eskizlari"ning asosiy
g'oyasi, ya'ni Muhammad payg'ambarning hayoti va faoliyati boshqa Sharq
afsonalarini o'ziga singdirgan afsonadir. Endi, yarim asrdan ko'proq vaqt o'tgach,
Muhammadning haqiqiyligiga hech kim shubha qilmaydi, ba'zi payg'ambarlarning
tarixiyligi haqidagi savolning o'zi dinshunoslik uchun ahamiyatsiz deb hisoblanadi.
Asarning "yon" g'oyalari muhimroq edi. Ulardan biri iqtisodiyotning ayrim
turlarining ishlab chiqarish faoliyatining geografik differensiatsiyasi asosida
taqsimlashdan iborat - taqsimot keyinchalik M. tomonidan ishlab chiqilgan. G.
Levin va N. N. Cheboksarov iqtisodiy va madaniy tiplar ta'limotida 6. Boshqalari
esa o troq dehqonlar va ko chmanchi chorvadorlar o rtasida sinf shakllanishiningʻ ʻ ʻ
ko plab muammolari bilan bog liq bo lib, keyingi asarlarda S.A.Tolstov
ʻ ʻ ʻ
tomonidan ishlab chiqilgan. 30-yillarning boshlarigacha milliy tarix-etnografiya
fanida ko‘chmanchi chorvadorlar ijtimoiy tuzumining mohiyati to‘g‘risida qizg‘in
munozaralar bo‘lib o‘tdi. Ular nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham ega
edi, chunki mamlakatimiz sharqidagi o'tmishda qoloq bo'lgan xalqlar o'rtasida
iqtisodiy va madaniy rivojlanish vazifalari ularning ijtimoiy tashkil etilishining
o'ziga xos xususiyatlarini o'rganishni taqozo etardi. O'sha yillar nashrlarida, bir
tomondan, inqilobgacha bo'lgan adabiyot uchun an'anaviy bo'lgan ko'chmanchi
jamiyatlarning sinfsizligi haqidagi tezislar rivojlanishda davom etsa, ikkinchi
tomondan, ko'chmanchilarning sinfiy munosabatlari to'liq bo'lganligi haqidagi
pozitsiya ilgari surildi. Shuning uchun muammoning nazariy rivojlanishidagi
muhim bosqich bir vaqtning o'zida nashr etilgan ikkita asar bo'ldi - "Mo'g'ullarning
ijtimoiy tuzilishi. Mo'g'ul ko'chmanchi feodalizmi "B. Ya. Vladimirtsov va"
Ko'chmanchi chorvachilik jamiyatlarida feodalizmning ibtidosi "S.A. Tolstov. Har
ikki asarda ham ko‘chmanchi feodalizm tushunchasi ishlab chiqilgan, biroq
ikkinchisida u yanada puxta va muvozanatli berilgan: gap feodalizm haqida emas,
balki patriarxal-feodal munosabatlari haqida.
11

1.2 Qadimgi Xorazmda ibtidoiy davrdagi sug’orilish tizimi
A.S.Tolstovyana ilk sinfiy jamiyatlarning ijtimoiy tuzilishi muammosiga
murojaat qildi. U musulmonlargacha bo lgan davrda O rta Osiyoda quldorlikʻ ʻ
tuzumi hukmronligidan dalolat beruvchi ma lumotlarni to plagan va
ʼ ʻ
tizimlashtirgan. Biroq, bu tezis ancha cheklangan manbalarda ilgari surildi. Hozirgi
kunda Xorazmda olib borilayotgan arxeologik ishlar natijasida To roq-Qal a saroy
ʻ ʻ
arxivini (miloddan avvalgi II-III asrlar) 18 shifrlash orqali o z tasdig ini topdi.
ʻ ʻ
V.A.ning so'zlariga ko'ra. Qalali-g‘ir 2 (miloddan avvalgi IV-II asrlar) 19-da
joylashgan Xorazm yozuvlarida, ulardan birining ostrakonida “qullar” so‘zi 20
borligini tadqiq qilgan va aniqlagan Livshits, demak, eng qadimgi. Xorazmda bu
qaramlik shakli mavjudligining dalili. Eng murakkab tarixiy muammolardan biri –
O rta Osiyo xalqlarining etnogenezi va etnik tarixini A.S.Tolstov“O rta Osiyo
ʻ ʻ
xalqlari etnogenezining asosiy masalalari”, “Etnogen jarayonning Orol tugunlari”,
“Qoraqalpoq xalqining kelib chiqishi masalasiga”, “G uzlar shahri” va keng
ʻ
manbalardan foydalangan holda boshqa ishlar 7
. Tabiiyki, yangi arxeologik, tarixiy
va etnografik kashfiyotlar aniqlik kiritadi, bu muammoga yondashishning yangi
qirralarini aniqlash imkonini beradi. Biroq S.A.Tolstovning O rta Osiyo xalqlari
ʻ
etnogenezining qadimgi va o rta asr bosqichlari haqidagi asosiy xulosalari fanda
ʻ
o rnatilgan. Ular orasida juda muhim tezisni ta’kidlash kerakki, hozirgi Markaziy
ʻ
Osiyo xalqlarining har birining etnogenezi bir emas, balki ularni bir-biridan
ajratmaydigan, balki birlashtiruvchi ko‘plab etnik tarkibiy qismlarga asoslanadi, bu
borada etnik jarayonlarni ko‘rib chiqishni taqozo etadi. bu ulkan tarixiy-madaniy
hudud hududi o zaro bog liqlikda va butun O rta Osiyo va unga tutash hududlarni
ʻ ʻ ʻ
qamrab olgan tarixiy jarayonlar kontekstida. O'tgan yillar mobaynida
muammoning lingvistik tomoni yangi kashfiyotlar va farazlar bilan boyidi, ular
S.A.Tolstov tomonidan ilgari surilgan tezislarning ahamiyatini yo'qotmasdan
(masalan, "Etnogonik jarayonning Orol tuguniga qarang") sezilarli darajada boyidi.
bu boradagi tadqiqotlar doirasini xronologik va geografik jihatdan kengaytirish 21.
7
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990
12

Yuqorida aytib o'tilgan "Guzes shahri" maqolasi S.A.Tolstovning muammo
bo'yicha tadqiqot fikrining ishini juda aniq ochib beradi, keyinchalik u o'zi ishlab
chiqqan asosiylaridan biri deb atadi. Gap dashtlarning ko chmanchi va yarimʻ
ko chmanchi aholisining vohalarning o troq dehqonchilik aholisi bilan munosabati,
ʻ ʻ
shaharlar bilan aloqasi, mamlakatning iqtisodiy va madaniy hayotidagi o rni
ʻ
haqida bormoqda. Bu masala umumiy tarixiy xususiyatga ega, ammo Orolbo yi
ʻ
uchun arxeologik va tarixiy manbalardan ma lum bo lishicha, bu mintaqaning
ʼ ʻ
so nggi bronza davridan boshlab butun tarixi davomida nihoyatda dolzarbdir.
ʻ
Aytish kerakki, tarixiy muammolarning ko'p jihatlarini ishlab chiqishda arxeologik
va etnografik yondashuv zarurati A.S.Tolstovtomonidan etnografiya fanining
maxsus bo'limi - paleoetnografiya 22 bo'limini ajratib ko'rsatish kerak, uning
manbalari etnografik va arxeologik materiallardir. Bu yondashuv uning avlodi
etnograflari va arxeologlari orasida keng tarqalgan bo'lsa, bugungi kunda u har ikki
fan vakillari orasida va keng qamrovli dala tadqiqotlari nuqtai nazaridan tobora
ko'proq tarafdorlarini topmoqda, shu jumladan S.A.Tolstov va uning hamkasblari
tomonidan keng targ'ib qilingan va olib borilgan. va talabalar urushdan keyingi
yillarda. Shuni ta'kidlash kerakki, hozirda G'arbda keng tarqalgan etnoarxeologik
tadqiqot usuli tarafdorlari orasida etnoarxeologiya 23 deb nomlanadi, bu
arxeologlar tomonidan tashlandiq zamonaviy aholi punktlarini o'rganish va hatto
sof etnografik ishlarni olib borish, shu jumladan informatorlar bilan ishlash
amaliyotiga asoslangan. , kompleks arxeologik tadqiqotlar tarafdori ovozlar
eshitilmoqda.- Har ikki mutaxassislik vakillarining etnografik tadqiqotlari, bu
masalaga eng malakali yondashish imkonini beradi. S.A.Tolstov tadqiqotida yana
bir yo'nalishni eslatib o'tish mumkin emas. Institut rahbari sifatida va an'anaviy
etnografiyani rivojlantirar ekan, u sovet etnografiya fanini zamonaviylikni
o'rganishga o'tkazish tashabbusi bilan chiqdi ("Etnografiya va zamonaviylik",
"Sovet etnografiya maktabi" va boshqa asarlar), bu nafaqat uning umumiy ilmiy
rahbarligi ostida yaratilgan hajmni sezilarli darajada boyitdi. ilmiy ma’lumotlarga
ega nashr. Dunyo xalqlari ”, lekin, eng muhimi, bugungi kunda samarali
rivojlanayotgan etnografiyaning muhim yangi yo‘nalishining rivojlanishiga turtki
13

bo‘ldi. Nurota tizmasinng o’zi baland qoyali va qizilqum tomoniga chiqadigan
juda ko’p uzun daralari bor.Har bir dara tagida ko’pdan-ko’p bo’laklardan tashkil
topgan kichik-kichik soylar oqadi.Soylarning suvi daradan chiqqandan keyin
tekislikda g’oyib bo’ladi.Bahorda yomg’irlar yog’ib ,qorlar eriganda bu soylar
loyqa suvli jo’shqin daryolarga aylanadi.Tizmaning sharqiy sektoridagi soylar
daralardan chiqqandan so’ng shiddat bilan Pistalidog’ va pastdog’ etaklari
tomoniga yo’l oladi.Soy daradan chiqqandan keyin dastlab keng va tezoqar
daryocha hosil qilib mayda va yirik toshlar orasidan oqadi.Bu toshlar daralardan
oqizib chiqarilgan bo’lib ko’pincha suv yo’lini to’sib yotadi 8
. Shunday qilib ,
uzunligi taxminan 5km, kengligi 1-2 km keladigan uzun bir maydon yoppasiga
mana shu toshlar bilan qoplangan va shuning uchun ham “Sanglox’’ (toshloq-
red) deb ataladi.Keyinchalik joy nishobi asta-sekin kamayadi,soy o’zani borgan
sari sayozlanadi va soy suvi keng bo’lib toshganga o’xshab oqadi.Bu yerda uo’zi
bilan oqizib ketayotgan shag’al va qumni cho’ktirib qoldiradi,ammo loyqani
Pistalidog’ va Pastdog’ etaklarigacha olib boradi Xullas, bu ikkala tog’ tizmasi
soy suvlari uchun ko’ndalangiga yotgan tabiiy ko’tarilmadir.Suvdagi barcha loyqa
shu yerda cho’kadi va shu sababli bu yer “Loyqa” nomi bilan yuritilgan.Loyqa
tarkibida ko’p miqdorda qum bo’lganligidan va shu sababli suv ancha chuqurlikka
singib keta olganligidan bu yerda ekinni birinchi haydashdan keyin ekkanlar.
Dastlab, aftidan, ekinnito’g’ridan-to’g’risuyuqloyqagaekkanbo’lsalarkerak,
keyinchalikmahalliydehqonlarbuloyqaningxususiyatinijudayaxshibilibolganlar .Bo
shoqlarchiqaraboshlagandavrda,yozgiyomg’iryog’adimi-
yuqmibaribiralbattasug’oriladi,chunkibusug’orishhosilnioshirishdahalqiluvchiaha
miyatgaegadir. Sug’orish uchun soy suvidan foydalaniladi .Juda qadim
zamonlarda daralarning ichkarisidagi deyarli hamma yerlarda kichik-kichik suv
omborlari barpo etilgan bo’lib bularga har kuni suv to’plangan va o’rnatilgan
tartibda muvofiq ulardan navbati bilan dalalarga suv yuboriladi.Dalalar bilan har
bir soyning “loyqalar”i o’rtasidagi masofa katta bo’lishiga qaramasdan
suvomborlari orqali yuborilgan suv ekin dalalariga yilning barcha mavsumlarida
8
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
14

yetarli bo’ladi va bug’doy arpa ,tariq, kunjut, qovun va boshqalarni yetishtirishga
imkon berdi. Shunday qilib , ibtidoiy xorazmliklar bronza davrida ya'ni eramizdan
ilgarigi III-II mingyilliklarda asta-sekin shimolga – Oqchadaryo bo’ylariga
ko’cha boshlaydilar .Bu davrda iqlim ham ancha o’zgarib qurg’oqchilik
ortadi .Endi dehqonchilikka o’tgan xorazmliklar sun’iy sug’orish usullarini asta-
sekin o’zlashtira boshlaydilar.Bronza davrida Sirdaryo havzasi hozirgi shaklga
kela boshlaydi.Ammo undan ikkita katta o’zan-Quvondaryo va Janadaryo oqib
chiqib,Amudaryo bilan Sirdaryo o’rtasidagi keng hududda ibtidoiy makonlarning
paydo bo’lishiga imkon tug’diradi 9
.
Taxminan birinchi ming yillikning boshlarida Amudaryo asosan hozirgi
havzasini tashkil qilib, suvning ko’p qismini Orol chuqurligiga quay
boshlaydi.Orol chuqurligi ham o’sha davrdayoq 1950-yillardagi qiyofaga kira
boshlaydi.Demak, Orolni butun dunyodagi eng yosh dengiz deyish
mumkin.Amudaryoning Ko’hnadaryo, Dovdan kabi o’zanlarida eramizdan ilgarigi
birinchi mingyillikning ikkinchi yarmida suv bo’lmaganligiga bu yerda
uchraydigan Qangaqal’a,Ko’zaliqir,Ko’hnavoz kabi antik davr yodgorliklari dalil
bo’la oladi.Ammo Amudaryoning bu o’zanlaridagi suv Sariqamishgacha yetib
bormay,sun’iy sug’orish inshootlari orqali dehqonchilikka sarf qilingan.Bu
davrda Sirdaryoning suvi asosan Janadaryo va Quvondaryo o’zanlari orqali oqib ,
katta-kichik ariqlar orqali Jetiosor, Chirikrabot, Oqqir, Bobishmulla kabi
qal’alarning aholisini ta’min qilib turgan.S.A.Tolstovning aytishicha, bu yerda
massagetlarning toxar va apasiak qabilalari yashagan.Amudaryo va Sirdaryoning
antik davr o’zanlaridan chiqarilgan sun’iy ko’hna kanal va ariqlarning cheksiz
izlari hozirgacha saqlanib kelgan.
9
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997
15

II BOB. A.S.TOLSTOV RAXBARLIGIDAGI XORAZM ARXEOLOGIK
EKSPEDITSIYASI TADQIQOTLARI
2.1 Ilk temir davri yodgorliklari
Taqir usti madaniyati o'zi ga xos jihatlari belgilari bilan unga muvofiq
bo'lgan Tozabog'yop va Suvyorgan madaniyatlaridan farq qiladi. Idishlar sirtiga
ishlangan chizma va o'yma naqshlar o'ining soddaligi jihatidan Anov III oxiri va
Anov IV madaniyatining shu tipdagi sopol idishlariga juda ham o'xshaydi. Idishga
asosan boshoqsimon naqsh berilgan, devorchalari yumaloq-qabariq, tubi faqat
yassi qilib ishlangan. Shu bilan birga idish tubining chetlari Tozabog'yop
madaniyati idishlariga qaraganda tashqariga ko'proq chiqib turadi. Bular bilan bir
vaqtda og'iz tomoni to'g'ri va past qilib ishlangan yoki tashqari tomonga, keskin
qayirilgan idishlar ham uchraydi. Umuman, bu davrda ilk qadimgi Xorazm
idishlarining prototiplari yaratildi.
Bu madaniyat qadimgi sug'orilgan yerlarning barcha territoriyasida tarqalgan
bo'lib, Amirobod madaniyati deb ataladi.
Jonbosqal’adan janubi-sharq tomonda Amirobod madaniyati yodgorliklari
taqirsimon allyuvial soz tuproqlar ustida keng doira bo'ylab tarqalgandri.
Amirobod madaniyati yodgorliklarini o'rganish natijasida uning so'nggi
bronza davridan boshlab, to sun’iy kanallar barpo etilish davrigacha rivojlanishini
kuzatishimiz mumkin.
Bu davrda, ya’ni ilk temir davrida Xorazmning ibtidoiy dehqonlari
turmushida, aftidan, katta ijtimoiy-iqtisodiy o'garishlar yuz bergan bo'lsa kerak:
yangi Amirobod madaniyatining namoyondalari qadimgi sug'oriladigan yerlarning
deyarlik hammasiga va chap sohil Xorazm hududining janubi-g'arbiy qismiga
joylashadilar. Garchi qishloqlar Suvyorgan, Dovdon bo’ylaridagi toshqin suvlari
bosadigan tumanlarda va uzun «uylar» bo'yidagi pastlik joylarda joylashgan bo'lsa
ham, ammo bu vaqtda aholi sug'orma dehqonchilik bilan shug'ullanar edi. Shuning
16

uchun ham suv rejimining o'garuvchanligi endi dehqonchilik jamoasi a’zolarini
suv yoqasi bo'ylab goh yuqoriga, goh pastga ko'chib yurishga majbur qilolmas edi.
Qadimgi bosh kanallarning deyarlik hamma asosiy o'zanlari mana shu uzun
“uylar”ga yonam-yon joylashgan. Bosh kanallarning saqlanib qolgan qirg'oq
ko'tarmalarida Amirobod madaniyati yodgorliklarining tipik namunalari topilgan.
Eramizdan avvalgi I ming yillikdan boshlab, Amirobod madaniyati bu
davrning ijtimoy turmushidagi o'garishlar bilan bir vaqtda keng taraqqiy qilgan. Bu
o'zgarishlarning mohiyatini hozircha aniqlab bo'lmayotir. Ammo bu massaget
qabilalari ittifoqi hukmron davri bo'lganligi, bu vaqtda Oks-Yaksart havzasi
etaklarida yashagan sak qabilalari ichida tez-tez to’qnashuvlar bo’lib turganligi
aniqlangan.
A.I. Terenojkin tomonidan 1937 yilda Burgutqal’a taqirlarida topilgan Amirobod
tipidagi bir necha idishsha davrga taalluqlidir. Bu idishlar, Terenojkinning fikricha,
kulolchilik charxisiz hech narsa aralashmagan loydan ishlangan va olovda
pishirilgan.
A.S.Tolstovbu idishlar bilan Sharqiy Evropaning ilk skiflari kulolchiligi
o'rtasida yaqin o'xshashlik bor deb ko'rsatadi.
Jonbosqal’a va Xorazmning bronza davrinini o'rganish insonlarni o'rab
turgan keyingi tarixiy muhit to'g'risida muhokama qilishga imkon yaratadi.
Aftidan, bronza davrining oxirlariga kelib, miloddan avvalgi I ming yillikning
boshlanish arafasida Xorazmdagi avval Janubiy-Sulton Uvays tog' tabiiy suv
havzalari qirg'oqlaridagi yuqori nuqtalariga nisbatan joylashgan makonlar suv
bosib, botqoqlikka aylanadi. Ularning ostida taqir bo'ztuproq ajralib qolgan. Agar
Xorazmning eng so'nggi “taqir usti” madaniyati bo'lmish, tozabog'yop
madaniyatinining oxiridan sanalashtirishdan kelib chiqsak, Amudaryo suvlarining
bu ko'tarilishi miloddan avvalgi II va I ming yilliklar chegarasiga borib taqalib,
sharqiy-evropa tekisligining subboreal bosqichining oxirgi davriga judan ham
yaqin keladi.
17

Aynan shu bilan qadimgi Xorazmning uchinchi madaniyati – Amirobod
madaniyatining joylashuvi bog'liq shart-sharoitlari muhimdir. Bu davrning
yodgorliklari avvalo Burgutqal’aning g'arbiy chekkalari taqirlarida va
Teshikqal’adan janubiy-g'arbiy tomondagi taqirlardan topilgan. 1939 yilda bu
madaniyat tipidagi kulolchilikning ko'p miqdorda namunalari Jonbosqal’adan №
10 10-15 km shimoli-sharq taqirlari ustida topilgan.
Bu davr uchun ko'p miqdorda dresva aralashgan qo'pol, ba’zida juda keng,
qora yoki qora-kulrang yuzaga ega bo'lgan, tubi yassi, doira- bo'rtib turgan devorli
idishlar xarakterli hisoblanadi. Idishlar agar naqsh bilan bezatilgan bo'lsa, faqat
burchak tomonlardangina.
Idishning bosh qismidagi aylana shaklidagi “ qoraqarag'ay naqshi” juda
ko’p uchrab turadi
A.S.Tolstovbu madaniyat tipidagi kulolchilik namunasiga o’xshashlikni
Shimoliy Kavkazdagi A.A. miller tomonidan ta’riflangan “skiflargacha bo'lgan”,
qisman Kobyakov shaharchasi kulolchiligida ko'radi.
Amirobod va Kobyakov madaniyatlarining o’zxshashligi shunisi bilan qiziqki,
Kuban bo'yi hududining qadimgi aholisini Orol bo'yida istiqomat qiluvchi
massaget qabilalari bilan aloqa bo'lganligi to'g'risida tamin qilishga barcha asoslar
yetarlidir. Xitoy manbalari eramizning arafasida aorlar – alanlar massagetlarning
shimoliy qo'shnisi bo'lganligi va shimoliy Ustyurt va Orol dengizidan shimoldagi
hududlarni egallaganligi haqida gapirishga imkon beradi.aaa.
Al-Beruniyning bergan ma’lumotiga ko’ra, qadimda alanlar Xorazm bilan
qohni hududlarda yashab kelganlar. A.S.TolstovXorazmda alanlar toponimikasi
bilan bog'liq belgilarga G.I. Karpovdan so'ng duch kelganligini ta’kidlab
(Ustyurtning janubiy-sharqiy chegaralarida joylashgan Alanqal’a), Amudaryoning
o'rta oqimidagi turkman qabilalari ichida o'larini alanlar deb ataydiganlar bor
ekanligiga urg'u beradi.
18

Amirobod kulolchiligida massaget qabilalarining madaniyati izlari borligini
taxmin qilish mumkin. Bu holatda ularning shimoliy-kavkazning “skiflargacha”
bo'lgan madaniyatga yaqinligi alan-massaget qabilalarining genealogik aloqalariga
ta’sir ko'rsatgan Orolbo’yi va Azovbo'yining qadimgi aloqalari bo'lganligini
tasdiqlaydi.
Bu esa qadimgi Xorazmliklarning glottogenez jarayoni sharoitlarini aniqlab
beradi.
1940 yilda Tolstov rahbarligidagi ekspeditsiya davomida Norinjondan
shimoli-sharqda xaroba hududlardagi taqirlarda juda ko'plab miqdorda Amirobod
madaniyati manzilgohlari ochib o’ganilib, Qo'sh-porson va Yakka-porson
xarobalari orasidagi nurab ketgan joylarda, o’sha davrning ijtimoiy-iqtisodiy
tuzumi bu davrga nisbatan juda katta qiziqish uyg'otadi. Jonbosqal’a tepaligining
pastligidan shimoliy tomonidan janubiy tomonga uzunasiga bir necha Jonbosqal’a
№ 4 makonidan bir necha kilometrgacha makonlarning keng doira bo'ylab
yoyilganini ko'rish mumkin. Bundan tashqari Bozorqal’adan janubiy tomondagi
katta kanal hududidan o’shash materiallar topilgan.
Ya. G'ulomov tomonidan ochilgan Jonbosqal’a № 7 manzilgohi ayniqsa
qiziqish uyg'otib, bu davrning turar joylari planirovkasi juda yaxshi ko'rinadi ( 7
rasm) 10
.
Tadqiqotchilar tomonidan miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga xos bo'lgan bu
davrlarda to'g'riburchakli, sopol inshootlari ustunlik qiladi, lekin hali ham amumiy
turar joylar xususiyati saqlanib qolganligi ko'rsatib o'tilgan. Jonbosqal’a № 7 dagi
parallel ravishda tepalikning qiyasi bo'ylab g'arbdan sharqqa tomon cho'zilgan
“Katta uy”, yuqorida ta’kidlab o'tilgan janub tomondan o'trab turuvchi nishablik,
xuddi Jonbosqal’a № 4 dagi uylar kabi qumtepalarda joylashgan. Uning uzunligi
77 metr bo'lib, kengligi 20 metrni tashkil etadi.
10
Я . Ғ . Ғуломов , Хоразм сугорилиш тарихи ( Қадимги замонлардан ҳозиргача) ЎзССР ФА
нашриёти . Тошкент – 1959 , 69 бет
19

Uy bo’lingan bo’lib, uning chekkasidan ichki devor bo’ylab, birining
kengligi 10, boshqasiniki 5 metrni tashkil etadigan ikkita paralell yo'laksimon
inshootlar joylashgan.
Bu tipdagi katta uylar 1939 yilda A.S.Tolstovrahbarligida Chirmonyopda
ochilgan, xususan qadimgi antik shaharlar - “odamlar yashaydigan shahar “
(городищами с жилыми стенами) - Ko'zaliqir va Qal’aliqirga genetik bog'lanib,
ahamoniylar releflarida va bundan tashqari Anov III deb nomlanuvchi madaniyat
kulolchiligining ayrim shakllarida tasvirlangan, ko'p jihatdan ahamoniylar
davrining metalli idishlarni yodga soluvchi, yuqori qismi gorizontal qo'l charxida
ishlangan idishlarning shkalini xususiyatilariga ko’ra va shaharchadakulolchilik
buyumlari bilan bir qatorda avvalgi davrga xos bo'lgan, skiflarning o'qlarining
topilishi ularni ahamoniylar davri: miloddan avvalgi V – IV asrlar, balki VI – IV
asrlar deb sanalashtirishimizga dalil bo'la oladi.38 Shunisi qiziqki, Norinjon
yaqinidagi amirobod madaniyati makonlarida A.S.Tolstovva Ya. G'ulomovning
birgalikdagi olib borgan izlanishlarida, bir qator so'nggi amirobod kulolchiligi
bilan bir qatorda “odamlar yashaydigan shahar” (городищами с жилыми
стенами) madaniyati idishlari ham aniqlanib, o’rganildi 11
.
Bu esa bevosita amirobod madaniyatidanda rivojlanishi yuqoriroq bo'lgan
“odamlar yashaydigan shahar” ( “городищ с жилыми стенами”) madaniyatiga
o'tish bo'lib, o'z navbatida kulolchiligining shakli jihatidan “qang'yuy
madaniyati” miloddan avvalgi IV – I asrlar kulolchiligiga bog’lanadi 12
.
Xulosa qilib aytganda, Xorazm ibtidoiy madaniyatining ilk temir davrining
o'rni va amirobod madaniyatlari tafsilotlari bayon qilib o'tildi. Aynan mana shu
davr orqali keyinchalik “городищ с жилыми стенами” (Ko'zaliqir) madaniyatiga,
ya’ni temir davri shahrarsozlik madaniyatiga o'tish boshlanadi
Ko’zaliqir (Yetimqir) – Xorazm hududidagi eng qadimgi arxeologik yodgorlik
bo’lib, Toshhovuzdan 60 km g’arbda joylashgan. Maydoni 25 ga bo’lgan
11
С.П. Толстов, Древний Хорезм, Издание МГУМосква —1948 , 68 – 70- стр
12
Ўша асар , 68 – 70- стр
20

istehkomli “protoshahar” qoldilarini o’zida aks ettirib, avvalo tepalikning janubi-
g’arbiy qismini egallagan. Keyinchalik devorning shimoliy va sharqiy qismmidan
ilk aholi vakillari tomonidan yana 13 ga hudud o’zlashtirilgan hisoblanadi.
Shaharchani ikkita parallel devorlar o’rab turgan bo’lib, ular orasidagi yo’lakning
kengligi 2,5 metrni tashqil etgan.Devorlar xom gi’sht va paxsadan terilgan bo’lib,
1-1,5 metr qalinlikka yetgan. Tashqi mudofaa devorida 2 metr oraliqda juda ko’p
miqdorda tor shinaklar, har bir 35 metrda esa – oval yoki to’g’riburchak shaklidagi
burjlar mavjud.Uchta darvozaning o’rni aniqlangan. Yo’qori qal’ada asosiy
o’rinni bir nechta tartibsiz me’moriy komplekslar egallagan bo’lib, tadqiqotchilar
uni mahalliy qabila ittifoqlarining dinniy va xo’jalik markazini o’zida aks ettirgan
qasr deb hisoblaydilar.
Ko’zaliqirning kulolchilik idishlari oyoq va qo’l bilan ishlatiladigan kulochilik
charxi yordamida yasalgan, metallni qayta ishlash juda yo’qori darajaga yetgan.
Bronzadan o’qlarning uchlari, ot abzali qismlari, ayollar taqinchoqlar va b.
quyilardi.Aholining dehqonchilik bilan shug’ullangan bo’lib, ammo ularning
asosiy mashg’loti hali ham yaylov uy chorvachiligi hisoblanardi. Ko’zaliqirning
arxeologik manbalari So’gd, Marg’iyona va Janubiy Baqtriyaning komplekslari
bilan bir qatorda yagona, yirik etnomadaniy mintaqaning bir turdagi madaniy
qatlamni o’zida aks ettirganligi shubhasizdir.
Qal’aliqir 1 (Ayritom) – Toshhovuzdan 40 km janubi-g’arbda joylashgan
mil.avv.V-IV asrlarga xos bo’lgan shahar harobasi bo’lib, Daudan daryosining
qadimgi irmog’ining janubiy qirg’ogida, deyarli Kunyauaz shahrchasi yaqinida
joylashgan.Qadimgi Xorazm vohasidagi maydoni jihatidan eng yirik manzilgoh
(700x1000 m).Uning to’griburchakli maydoni hozirgi kunda qumliklar bilan
o’ralgan. Qal’aning minoralar bilan mustahkamlangan devorlari, mustahkam
mudofaa inshootlari labirintlar va bastionlar bilan himoya qilingan to’rtta darvoza
bo’lgan. Shahar aholisining hayoti butun hududni egallagan, uzun, keng va
baland devorlar bilan o’ralgan,tomlari gumbazsimon yo’laksimon uylarda
kechirgan.
21

G’arbiy devorning ichki qismida ikkita tashqi va ikkita ichki hovliga ega bo’lgan,
ulkan qasr ( qasr rejasi 80x80 m) qad ko‘targan. Hovlilarning perimetrlari bo’ylab
30 ga yaqin turli xonalar joylashgan.Qasrning zallari kolonnalar ko’tarib turgan
yassi tomga ega bo’lib, kolonnalarning asosi qisman saqlanib qolgan.Bu bino
xuddi devorlar kabi qurilishi to’liq tugallanmagan, chunki shaharcha aholi
tomonidan tark etilgandir. Ahamoniylarning Xorazmda hukmronlik darvlarida
paydo bo’lgan qal’a, ularga Janubiy Daudanning yirik su’gorish tizimlarini o’z
qo’llarida tutib turish uchun kerak bo’lgan.
Qang’ha-qal’a – Sariqhamish ko’li yaqinida, Qang’haqir yonbag’rida,
Toshhovuzdan 150 km shimoli-sharqda joylashgan qal’a.Uning yaqinidan Qangha
daryosining qadimgi irmog’i oqib o’tgan bo’lib, bu irmoq Janubiy Daudanning
quyi oqimiga tarkibiga kirgan. Bu qal’a ming yil davomida: miloddan avvalgi V
asrdan milodiy IV asrgacha mavjud bo’lgan. Tarxi to’g’riburchakli ( 233x200m ).
Qal’a hududida mustahkam turar joy inshoati aniqlangan. Devorlar xom g’ishtdan
ko’tarilgan, unda devor ichki tor yo’lak (o’q otish galereyasi) bor, tashqi
tomondan esa, to’g’riburchakli minoralar tutashgan. Janubi-g’arbiy devorda
murakkab mudofaa qurilmalari mavjud. Ayrim joylarda uzunligi 35 metrli
xandaqning o’rni ko’rinib turadi. Qal’a harbiy harakatlar natijasida tanazzulga yo’z
tutgan: yo’qori qatlam bo’ylab olov izlari tarqalgan, Qang’haqal’aning daryo
tomondan sharqiy burchak yaqinida devorda yirik yoriq ko’zga tashlanadi. Albatta
bu yerdan dushman kirib kelgan deb xulosa qilish mumkin.
Qang’ha 2 – Xorazmning so’l qimidagi ilk temir davriga xos ( mil.avv. IX-V
asrlar) ko’hna arxeologik manzilgoh, Toshhovuzdan 150 km janubi-g’arbda
joylashgan.Hozigi kungacha 9 metrli devor saqlanib qolgan.
Qal’a hududida ( 4 ga yaqin) kulolchilik bo’yo’mlari, baliqchilikning tosh va
suyakdan ishlangan qurollari topilgan. Sopol bo’yo’mlarning ko’mir bilan kuyib
ketgan qoldiqlari miloddan avvalgi VI-V asrlarda Qang’ha 2 da ro’y bergan
halokatdan dalolat berib, shundan so’ng bu yerda hayot qayta tiklanmagan.
22

2.2 Qadimgi Xorazmning ilk sug’orilish tarixining A.S.Tolstov
tomonidan o’rganilishi
A.S.Tolstov “Xiva va uning yodgorliklari mavzusida nomzodlik, va 1950-
yilda esa,Xorazmni qadimgi davrlardan bugungi kungacha sug’orilish tarixi “
mavzuida dotorlik dissertatsiyasini himoya qiladi. A.S.Tolstov talantli inson
sifatida o’zining yurtini, tarixini o’rganishga jon dilidan intilganligi tufayli
talabalik yillaridayoq uni o’rganishni boshlagan edi. Shuning uchun u. davlat
pedagogika akedemiyasining talabasi bo’lib yurganpaytdayoq yirik domlolarning
ma’ruzalarini qiziqish bilan tinglagan, bu davrdagi uning domlolari qatoriga taniqli
tarixchilar, sharqshunoslar va ma’rifatchilar Soliyev, Musa Saidjonov, Abdurauf
Fitrat kabilar edilar.
A.S.Tolstovga juda ko’p narsani o’rgatgan olimlardan yana biri V.L. Vyatkin
edi.V.L.Vyatkin aslida O’rta osiyo sharoitida o’sganligi sababli mahalliy o’zbek ,
tojik tillaridan tashqari arab va fors tillarini ham biladigan shu bilan birga arab
alifbosida yozilgan tarixiy manbalarni o’qiy oladigan sharqshunos olim
edi.Bundan tashqari V.L.Vyatkin taniqli arxeolog ham edi.Shuning uchun
A.S.TolstovVL.Vyatkindan juda ko’p narsani o’rganishga harakat qildi.Ayniqsa
Samarqand sharoitida arxeologiya bo’yicha o’rganishi mumkin bo’lgan yagona
ustoz ham o’sha paytda faqat Vyatkin edi.Keyinchalik domla Y.G’ulomovda
sharqshunoslik fani manbalarini arxeologik manbalar bilan qo’shgan holda
ishlaganligining sabablaridan biri ham ustozi V.L.Vyatkinning ta’siridan bo’lishi
mumkin.
A.S.TolstovO’rta Osiyo xalqlari tarixini o’ylar ekan , doimo eng dolzarb masala
sifatida , xalqimiz tarixida irrigatsiyani o’rni va rolini juda yaxwi tushunganligi
tufayli hayotining juda katta qismini aynan irrigatsiya tarixini o’rganishga
sarfladi.Shuning uchun ham o’zining doktorlik dissertatsiyasining mavzusini ham
aynan irrigatsiya tarixidan oldi.Keyinchalik ham irrigatsiya sohasi bo’yicha juda
ko’plab shogirlariga nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalariga mavzuni aynan
irrigatsiya tarixidan berdi. Sug’orilish tarixi O’rta Osiyo sharoitida eng muhim
23

yo’nalish bo’lib, bu yerdagi dehqonchilik sug’orilish bilan bog’liqdir. O’rta Osiyo
sharoitida vujudga kelgan xo’jalik-iqtisodiy va madaniy jarayonlar ham
sug’orilish tarixi bilan bog’liqdir. Sug’orilish tarixini juda qadimgi davrlardan
eng keyingi davrlargacha qamrab oldi.Sug’orilish tarixini o’rganish uchun
arxeologik materiallardan tashqari juda ko’plab qo’lyozmalardan , saqlangan
toponomik atamalardan va shu jumladan etnografik ma’lumotlardan mukammal
foydalandi.Sug’orilish tarixining tariximizni o’rganishdagi ahamiyatini yaxshi
tushungan A.S.Tolstov o’zining shogirdlari
A.R.Muhammadjonov,S.Jalilov,A.Abdulhamidov, S.Anorboyev Tagiyev,
R.Ravshanov kabilarning ilmiy faoliyatini sug’orilish tarixiga
yo’naltirdi.Olimning kuchli salohiyatiga o’z zamonasining juda yirik olimlari
katta baho berganlar.Jumladan o’z davrining yirik olimi , Leningrad (hozirgi
Sankt-Petergburg) Davlat ermitajining direktori, professor B.Piotrovskiy
A.S.Tolstovto’g’risida shunday degan edi:” A.S.Tolstov yirik arxeolog va tarixchi
sifatida mamlakatimizda hamda chet ellarda shuhrat qozondi 13
. Uning O’rta Osiyo
xo’jaligining negizi bo’lmish sug’orishga oid ilmiy tadqiqot ishlari fanda katta
yutuq hisoblanadi.” Yana bir mashhur olim V.A.Shishkin “A.S.Tolstovoddiy ilmiy
xodimlikdan arxeologiyaga oid yirik ilmiy ishlari bilan keng tanilgan yetuk olim
darajasiga ko’tarildi” deya ta’kidlaydi.Akademik A.P.Okladnikov esa
“A.S.TolstovO’rta osiyoning sug’orish va dehqonchilik tarixini yaratib ,
sharqning muhim tarixiy masalalarini o’rganishga ulkan hissa qo’shdi”.deya fikr
bildiradi.
Y.G'ulomov Qadimgi Xorazmning irrigatsiya tarixini o’rganar ekan olim
o’zining arxeologik, etnografik tadqiqotlari asosida o’z xulosalarini yaratadi.
Ushbu xulosalar esa Xorazmning irrigatsiya sohasidagi buyuk tarixini yoritilishi
uchun asos bo’ladi .Olim dastlab Amudaryo xususida to’xtalib o’ta r ekan bu
borada yunon-rim mualliflarining fikrlariga diqqatini qaratadi.
13
Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari, 1985
24

Biz Amudaryo to’g’risidagi ilk tarixiy ma’lumotlarni sharq
mamlakatlarning tarixi va geografiyasiga doir bo’lgan grek manbalaridan
olamiz .Eramizgacha V asrda o’tgan Gerodotning “Tarixi” Amudaryo to’g’risida
birinchi bo’lib xabar beradi.Qayd qilinganidek Gerodot Amudaryoni Araksdan
ajratmaydi va uni doim Araks deb tilga oladi. “daryo (Araks) qirq tarmoq hosil
qilib quyiladi,uning bir tarmog’idan tashqari qolgan boshqa hamma tarmoqlari
botqoqliklar va xalqoblar ichida g’oyib bo;ladi ; bu yerda yashovchi odamlarning
ovqati baliq ustlariga esa tyulen terisini yopib yuradilar deb aytadilar ...
Araksning yolg’iz bir tarmog’i ochiq yerlardan oqib o’tadi va Kaspiy dengiziga
quyiladi Xullas, Kaspiy dengizi g’arbdan Kavkaz bilan chegaralanadi, sharq
tomondan esa unga bepoyon tekislik kelib yondashadi.Bu bepoyon tekislikning
ko’p qismini massagetlar ishg’ol qilgan”
Eratosfenning so’zlariga qaraganda araxoslar va massagetlar
baqtriyaliklarga yaqin yerda ulardan g'arbroqda Oks daryosi bo'yida yashaydilar...
saklarni so’g’diylardan Yaksart , so’g’dlilarni baqtriyaliklardan esa Oks ajratib
turadi.Iskandar yurishlarida uni shaxsan kuzatib borgan va uning yurishlarining
eng ishonchlin tarixichisi hisoblangan Aristobul Amudaryo haqida bunday deydi :
“Hindiston daryolaridan tashqari ,Oks u ko’rgan daryolarning eng kattasi deb
aytadi yana u, daryoda kemalar qatnaydi va unda Girkan dengiziga ko’p miqdorda
hind tovarlarini tashiydilar deydi.Yuqorida keltirilgan ma’lumotnomalardan
ayniqsa Gerodot va Aristobul ma’lumotlaridan eramizgacha bo’lgan I
mingyillikning o’rtalaridayoq Amudaryoning Orol dengiziga quyilganligi va
faqat uning bir tarmog’igina Kaspiy dengizi tomonga oqqanini
ko’rsatadi.O’zboyda o’tkazilgan eng keyingi geologik tekshirishlar Polibiyning
katta sharsharalar haqida ma’lumotlarini tasdiqlaydi.Haqiqatan ham Qurtish
sharsharasi va boshqa sharsharalardan otliq apasiaklar daryodan o’tish uchun joy
sifatida foydalanganlar.Suv O’zboyda Ignidan pastroqda ancha tinch oqqan.Bu
daryoda kemalar qatnagan bo’lishi mumkin;Oksda Kaspiy dengizigacha kemalar
qatnaydi deb Aristobulning bergan xabarini to’g’ri deb hisoblash qiyin.Agar bu
25

narsa mumkin bo’lgan bo’lsa ham kemalar Dovdonda qandaydir bir punktgacha
qatnagan , so’ngra Chirmonyop orqali quruq yo’l bilanO’zboy etaklaridagi qulay
punktgacha borilgan.
Shunday qilib arxeologik materiallar Amudaryoning Kaspiy dengiziga
quyiladigan tarmog’i borligini tasdiqlaydi.Demak , biz Dovdonni Kaspiy tarmog’i
deb ataladigan tarmoqning qurib qolgan o’zani deb hisoblashga asosimiz bor, u
ibtidoiy davrda Sariqamish chuqurligiga quyilgan.G’ulomov o’z tadqiqotlarida
Xorazmda vujudga kelgan magistral kanallar masalasiga alohida e’tibor qaratadi ;
biz eramizgacha bo’lgan VI-III asrlardagi shahar xarobalari madaniyatida deyarli
bevosita ketma-ket katta magistral kanallar vujudga kelganini ko’ramiz.
“Qango’y davri “ deb ataladigan turli tipdagi shahar orasida Amudaryoning o’ng
qirg’og’idagi ancha erta qurilgan kanal bo’yida joylashgan Bozorqal’a alohida
diqqatga sazovordir. Shahar xarobalari qadimgi katta ” uzun uy” pastligi yonidagi
tekislikda joylashgan.Bizni hozir Bozorqal’aning ilk davri qiziqtiardi . Yuqorida
qayd qilinganidek Bozorqal’a katta kanalning bo’yida joylashgan , bu kanal
hozirgi Kaltaminor kanalining davomi bo’lgan bo’lishi mumkin .Hozirgi vaqtda
Bozorqal’a kanalining quruq o’zani deyarli meridional yo’nalishida bu shahar
xarobalaridan 1km g’arbroqdan o’tadi va uning oxiri Bozorqal’adan 8-10 km
shimolroqdagi pastqam yerlarda yo’q bo’lib ketadi. Kanal bo’yi polosasida ilk
Bozorqal’a davri madaniyatiga o’xshash moddiy madaniyat qoldiqlari keng
tarqalgan.Bu hol ana shu rayonda qadim zamonlardan beri aholi yashaganini
ko’rsatadi shu bilan birga, qadim zamonlarda kanallarni qazish va ularni tozalash
vaqtida yer tagidan topilgan turli arxeologik material bu yerda qadim
zamonlarda aholi yashaganligini yaqqol tasdiqlab beradi.
A.S.Tolstov Xorazmda sun’iy kanallarning barpo etilishi vaqti masalasiga
chuqur to’xtaladi; tabiiy toshqin suvlardan foydalanishdan magistral kanallarga
o’tish qadimgi zamon dehqonlaridan uzoq vaqt davomida texnik malaka
to’plashni va yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga muvofiq ravishda uyushishni
talab qildi .Sug’orish usulini o’zgartirish protsessi vohaning umumiy relefining
26

o’zgarish tarixi bilan va demak , toshqin kanallari rejimining o’zgarishi bilan
chambarchas bog’liqdir.Yuqorida aytganimizdek, butun allyuvial delta
Amudaryoning o’zanlari va tarmoqlari bilan tarixan bog’liq bo’lgan.CHunki
tekislikdagi allyuvial cho’kindilarning maydoni va qalinligi ana shu o’zan va
tarmoqlarda suvning oz ko’p oqishiga va ularda suvning qancha vaqt davomida
oqishiga bog’liq edi.
Allyuvial tekisliklar yuzasining barchasida sun’iy sug’orish bilan bog’liq
bo’lgan madaniy – irrigatsion cho’kindilar deb ataladigan cho’kindilar
mavjuddir .Bular asosan sun’iy o’g’itlar bilan aralashgan loyqa cho’kmasidan
iboratdir.Kanal qaziganda chiqqan material , shahar xarobalari va qasrlarning
madaniy qatlamlari , paxsa devorlar va hokazolar sun’iy o’g’it sifatida
ishlatilganBu o’rinda qiziq bir faktik material ustida birmuncha mufassalroq
to’xtalib o’tish zarurkim , bu materiallar madaniy irrigatsion cho’kindilarning
faqat tarkibini va qalinligini xarakterlabgina qolmay, balki Xorazmning turli
rayonlarida sun’iy sug’orishning qadimiyligini aniqlashga ham yordam beradi .
Janubiy Xorazmda olib borilgan gidrogeologik tekshirish ishlari vohaning turli
uchastkalarida madaniy –irrigatsion cho’kindilarning faqat tarkibini aniqlashga
yordam berdi.Vohaning janubiy va janubiy g’arbiy chekka rayoni taxminan
Toshsaqodan Xazorasp shahri , Bog’ot qishlog’i va so’ngra Qoraqum yonbag’ri va
Dovdonni eski o’zani o’rtasidan Xeva G’oziobod orqali taxta qishlog’iga
ketadigan keng polosa hosil qilib, Amudaryo qirg’oqlaridagi qayrlar bilan
Qoraqum yonbag’irlari o’rtasida yotadi. Bu rayonda madaniy –irrigatsion
cho’kindilar qadimgi deltaning allyuvial tekisligini deyarli yoppasiga qoplagan va
qalinligi ba’zi joylarda 3 metrli va undan ham oshadigan qatlamlar hosil
qiladi .B.M.Georgiyevskiy qayd qilganidek qadimgi sug’orma dehqonchilik
cho’kindi rivojlangan har bir joyda madaniy irrigatsion cho’kindilarning
qatlamlari bir xil qalinlikda bo’lmay , ular qadimgi kanallar yaqinida qalinlashadi
va kanallar oralig’idagi joylarda yupqaroq bo’ladi ; ular markaziy qismda juda
qalin bo’lib , chekka joylarda ancha yupqaroqdir.
27

Madaniy irrigatsion qatlamlarning qalinligiga qarab fikr yuritganda
vohaning janubi-g’arbiy chekkasidagi rayon Janubiy Xorazmda Amudaryo-
Dovdon tarmog’ining chap qirg’og’ida vujudga kelgan sug’orma
dehqonchilikning eng qadimgi rayoni bo’lgan.Sun’iy kanallarning vujudga
kelishi va ular qancha vaqt davomida ishlab turganligi masalasiga o’tishdan
avval sug’orma dehqonchilikning qanchalik qadimiyligini aniqlashga uringan
gidrogeologlarning ilmiy mulohazalariga ahamiyat berish zarurdir.
Vohada madaniy irrigatsion cho’kindilarning to’planganligi Janubiy
Xorazmda sug’orma dehqonchilik o’sha vaqtlarda , ya’ni Amudaryo suvlari
Sariqamishga Dovdon va Daryoliqning chap qirg’oq tarmoqlaridan oqqan vaqtida
vujudga kelganligini ko’rsatadi.Deltaning allyuvial tekisligida Dovdon
tarmog’ining qadimgi poynalarida vujudga kelgan sug’orma dehqonchilik
keyinchalik Daryoliq tarmog’ining har ikki tomonidagi poymalarda rivoj topdi,
bu tarmoqlarda suv qurib qolgandan so’ng ularning poymalarda va nihoyat “qayr”
yerlar deb ataladigan Amudaryoning hozirgi poymasida rivojlandi.
B.M.Georgievskiyning hisoblashiga ko’ra har yili cho’kindilar dala yuzasini
0,5 mm ko’taradi Bundan , madaniy –irrigatsion cho’kindilarning qalinligiga
qarab aniqlanadigan sug’orma dehqonchilikning qadimiyligi B.M.Georgiyevskiy
tomonidan Janubiy Xorazmning asosiy rayonlari uchun quyidagicha hisoblab
chiqilgan:
1. Dovdonning eski o’zani qadimgi poymasining janubiy tomonidagi vohaning
janubiy va janubiy-g’arbiy chekka rayoni 2000 yilgacha ,
2. Dovdon va Daryoliq eski o’zanlari qadimgi poymalari o’rtasidagi rayon -1750
yilgacha .
3.Daryoliq eski o’zanining qadimgi poymasi va hozirgi Amudaryo poymasi
terrasasining “qayr” yerlari o’rtasidagi rayon – taxminna 900-1000 yil.
4.Dovdon eski o’zanining qadimgi poymasi rayoni 800-1000yil
28

5.Daryoliq eski o’zanining qadimgi poymasi rayoni 400-500 yil
6.Amudaryo terrasasining hozirgi poymasidagi “qayr” yerlar rayoni :
Amudaryodan eng uzoq qismida 250-300 yilgacha , Amudaryoga eng yaqin
qismida -50 yildan oshmaydi.
Madaniy –irrigatsion cho’kindilarning tobora ko’payishi natijasida
sug’oriladigan yerlarning ko’tarilishi ariqlarning chuqurligini asta- sekin oshira
bordi , ulardagi suv yuzasi balandligi esa eskicha qolaverdi 14
.
Feodalizm davrigacha Xorazmda qazilgan birinchi va undan keyingi toshqin
kanallar juda sodda bo’lib , ularni qadimgi dehqonlar toshqinlardan suv olinadigan
daryo tubining past-balandligiga moslab qurganlar. Bunda kanal chuqurlashib
ketmasligi uchun kanal o’tkaziladigan yo’l mikrorelefining barcha sharoitlariga
ahamiyat berilgan.Qadimgi dehqonlar suvni kerakli joygacha yetkazish uchun
daryo bo’yidagi pastqam yerlarning chetlarini tuzatib daryodan suv chiqarganlar
natijada sayoz va keng kanallar hosil bo’lgan .Kanal sayoz bo’lsa ham ammo
uning keng bo’lishi katta foyda bergan , agar shunday qilinmasa unga barcha
toshqin suvlari sig’may qolar edi .
Qadimgi sug’orilgan yerlardagi irrigatsion tarmoqlarni tekshirish natijasida
antik davrda qazilgan kanallar o’zanining (Qirqqiz, Qo’rg’oshinqal’a , Bozorqal’a
va Jonbosqal’a ) juda sayoz bo’lishi bilan birga ancha keng bo’lishi ma’lum
bo’ldi.
Irrigatsiya va dehqonchilik u yoki bu formada arxeologik yodgorliklarning
paydo bo’lishiga sabab bo’lgan , bu yodgorliklarni biz muntazam sun’iy
kanallarning barpo etilishi bilan bog’laymiz. Deya takidlaydi Xorazm tarixining
bilimdoni.SHu tariqa A.S.Tolstov irrigatsiya yo’nalishi orqali Xorazmning
taxsinga sazovor tarixini yorita oldi va mehnatlari samarasi o’laroq tariximizga
o’zining o’chmas nomini qoldirdi.
14
Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. «O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994
29

Mavzu ish mazmunini qamrab olgan ma’lumotlarni nazarga olib, quyidagi
yakuniy xulosa qayd qilinadi.
Xorazm . ilk davlatchiligimiz asosi , yuksak madaniyat o’chog’i, bebaho
tarix sohibi bo’lgan O’zbekistonimizning bir bo’lagidir.Muqaddas “Avesto”da 16
ta mamlakat ichida birinchi tilga olingan zardushtiylik dini vujudga kelgan o’ziga
xos makondirki u ko’pchilikni e’tiborini tortdi, uni har tomonlama har jihatdan
o’rganishga kirishish hududning beqiyos tarixini yoritishga zamin hozirladi.
Davlatchiligimiz asosi bo’lgan hududni qudratini ochib berishda beqiyos
darajada hissa qo’shgan buyuk salohiyat egasi A.S.Tolstovich G’ulomov esa
Xorazmning shonli tarixi faqatgina xorazm xalqi uchun emas balki butun
O’zbekiston,yoinki Markaziy osiyoga shuhrat keltirganidek , bu shaxsning
xizmatlari ham faqat Xorazmni tadqiq qilish bilan kifoyalanib qolmasdan balki
O’zbekiston arxeologiyasining vujudga kelishida yetakchi rol o’ynadi.Ilmiy
faoliyatini juda katta qismi tashkiliy ishlardan iborat bo’lgan olim 1967-yil
Respublika tarixiy obidalarini saqlash bo’yicha tuzilgan jamiyatning tasis syezdi
bo’lib o’tadi va unda A.S.Tolstovhay’at a’zoligiga saylanadi.1971 yildan esa , shu
jamiyatning arxeologiya sektsiyasining raisi etib tayinlanadi.A.S.Tolstov mazkur
seksiya ishining asosiy vazifasi qilib respublika hududidagi arxeologik
obidalarni xaritasini tuzishni asosiy vazifa qilib belgilaydi . Bu o’ta muhim va
zarur ishga barcha ilmiy muassasalar, va o’lka muzeylari jalb qilinadi . Ushbu
sa’y-harakatlarning natijasi o’laroq 1950-70-yillarda tarixchi va arxeologlarning
o’ziga xos “G’ulomov maktabi” dunyoga keldi va shu asosda “ o’zbek
arxeologiya maktabi” ga asos solindi. Olim nomi shonli tarixga muhrlandi.
O’zbekiston istiqlolga erishgandan keyin A.S.Tolstovning xalqimiz tarixini,
o’tmish madaniyatimizni o’rganishga qo’shgan buyuk ishlarini inobatga olib
Vazirlar mahkamasining qarori bilan “ A.S.Tolstov nomidagi O’zbek xalqi va
uning davlatchiligi tarixi” ilmiy seminari tashlik etildi.O’zbekiston Fanlar
akademiyasining Arxeologiya institutiga A.S.Tolstov nomi berildi.Vatanimizdagi
ko’plab shaharlarining ko’chalari , kollej va litseylariga ham A.S.Tolstovnomi
31

berildi.Buyuk insonlar aslida oddiy insonlar ular o’zlarining buyuk ishlari
bilangina shu darajaga erishganlar.
O’zbekiston uning davlatchilik asoslari bir necha minglik tarixiy ildizga ega .
Ushbu tarixiy ildizlar zamirida vatanimizning buyuk qudrati aks etadi.
Tariximizni o’rgangan sari uning yana yangi qirralari ochilib boradi.bu bebaho
tariximizni boyitishga xizmat qiluvchi muhim omildir. Akademik Yahyo
G’ulomov butun umri davomida Xorazm bilan bir qatorda O’zbekistonning
ko’plab hududlari Samarqand ,Farg’ona , Jizzax,Surxondaryo hududlari
yodgorliklarini o’ranilib tadqiqot qilinishida bosh-qosh bo’ldi va bugungi avlod
uchun yangi sahifalarni yorita oldi.Bugun biz yangi avlod o’z salohiyat va
imkoniyatlarimizdan foydalangan holda yangi zamonaviy texnika yutuqlarini
ishga solib ko’hna yurtimizning hali tadqiq qilinmagan chekkahududlarini
o’rganishga kirishib, o’rganilgan mavjud hududlarni yangicha texnika –
texnologiya orqali qayta ko’rib chiqib yangi xulosalar boyitishimiz lozim bo’lib
hisoblanadi.Bu o’rinda Xorazm hududi ham e’tibordan chetda qolmasligi
kerak.Chunki yillar davomida o’rganilishiga qaramay Xorazmning sahro
sharoitidagi yodgorliklari hali tarixning ko’plab sahifalarini o’zida mujassam
etgan.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
32

2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992.
4. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
5. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
6. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
7. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
8. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
9. Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o’q. –T.: “Sharq”, 1998.
10. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”,
2008.
11. Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma).
– T., 2007.
12. SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001.
13. Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari,
1985.
14. Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi.
«O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
33

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish