Информация о документе

Цена 29000UZS
Размер 89.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Октябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

0 Продаж

Topishmoq, latifa, tez aytishlarni o'rgatish metodikasi

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI Topishmoq,latifa,tez aytishlarni o‘rgatish metodikasi mavzusidagi KURS ISHI Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Umarova Shodiya Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna _________________ (imzo) Toshkent-2024 MUNDARIJA: Kirish…....................................................................................................................4 I BOB. Ertak va masal janrini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish 1.1 Ertak matnini o‘qish darsida interfaol ta’lim..................................................6 1.2 Masalni o‘qish darsini tashkil etishda yangi pedagogik texnologiyadan foydalanish........................................................................................................... ….. 9 IIBOB. Boshlang‘ich ta’limda maxsus folklor janrlarni o‘rganish 2.1 Maqol o‘qitish darsini tashkil etish...............................................................16 2.2 Topishmoq va tez aytishlarni o‘rganish yo‘llari............................................24 Xulosa.....................................................................................................................35 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.....................................................................38 Topishmoq, latifa, tez aytishlarni o‘rgatish metodikasi Reja: 1. Ertak matnini o‘qish darsida interfaol ta’lim 2. Masalni o‘qish darsini tashkil etishda yangi pedagogik texnologiyadan foydalanish 3. Maqol o‘qitish darsini tashkil etish 4. Topishmoq va tez aytishlarni o‘rganish yo‘llari 3 Kirish “Tа’lim to‘g‘risidа”gi Qоnun vа Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi yosh аvlоdni tаrbiyalаshning аsоsiy yo‘nаlishlаrini bеlgilаb bеrdi. “Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi”dа tа’limni tubdаn islоh qilishning аsоsiy yo‘nаlishlаri ko‘rsаtib bеrildi. Undа “Uzluksiz tа’lim ijоdkоr, ijtimоiy fаоl, mа’nаviy bоy shахs shаkllаnishi vа yuqоri mаlаkаlаri rаqоbаtdоsh kаdrlаr ildаm tаyyorlаnishi uchun zаrur shаrt-shаrоitlаr yarаtаdi”-dеb ko‘rsаtilgаn. Shuningdеk, dаsturdа “Tа’lim bеrishning ilg‘оr pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrini, zаmоnаviy o‘quv-uslubiy mаjmuаlаrni yarаtish vа o‘quv-tаrbiya jаrаyonini didаktik jihаtdаn tа’minlаsh” umumiy o‘rtа tа’limning аsоsiy vаzifаlаridаn biri sifаtidа bеlgilаngаn. Tа’lim sоhаsidа fаоliyat оlib bоrаyotgаn tаdqiqоtchi оlimlаrimiz zаmоnаviy pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrni tаdbiq etish bоrаsidа bir qаtоr ijоbiy ishlаrni аmаlgа оshirаyotgаni hеch kimgа sir emаs. Bugungi kundа tа’lim jаrаyonidа yangi ахbоrоt tехnоlоgiyalаrning kirib kеlishi jаdаllаshmоqdа vа bu tа’lim jаrаyonini yanаdа sifаtli tаshkil etishgа tа’sir ko‘rsаtаyotgаni ko‘zgа tаshlаnmоqdа. Bоlаning оngi vа tаfаkkuri endi shаkllаnib kеlаyotgаn bоshlаng‘ich sinflаrdа o‘qituvchining mаhоrаti, uning zаmоnаviy tехnоlоgiyalаrni tа’lim jаrаyonigа mоhirоnа tаdbiq etа оlishi, tа’limning yangi-yangi yo‘l vа usullаrini izlаshi, ilg‘оr pеdаgоgik tаjribаlаrdаn ijоbiy fоydаlаnа оlishi judа muhimdir. Shuning uchun hаm zаmоnаviy pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrni tа’lim jаrаyonigа jоriy etish, tа’lim sаmаrаdоrligini оshirish uchun tinimsiz izlаnish bugungi kunning ehtiyojigа аylаndi. O‘quvchilаrni mustаqil fikrlаshgа o‘rgаtishdа оngini o‘stirishdа, dunyoqаrаshini shаkllаntirishdа, nutqni bоyitishdа bilimgа ishtiyoq vа qiziqishini оshirishdа qisqаsi tа’lim sаmаrаdоrligini оshirishdа pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr аsоsidа dаrslаrni tаshkil etish muhim rоl o‘ynаydi. Shuni tа’kidlаsh lоzimki, tа’lim tizimini kаdrlаr tаyyorlаshni yangilаsh vаzifаlаrini bаjаrish mаvjud o‘qitish usullаrini tа’lim tехnоlоgiyalаri аsоsidа qаytа 4 tаshkil etish, sinfdа, dаrsdа, dаrsdаn tаshqаridа, o‘quv –tаrbiya ishlаrini bаjаrishdа, o‘qish dаrslаrini tаshkiletishdа pеdаgоgik jаrаyonning nаtijаsini kаfоlаtlаydigаn qilib dаrsni lоyihаlаsh vа tаshkil etish mаvzuning dоlzаrbligini bеlgilаydi.Yurtimizdа tа’lim sоhаsigа аlоhidа e’tibоr qаrаtilmоqdа. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi milliy rivоjlаnishning istiqbоlli rеjаsini tuzib, uni аmаlgа оshirishning аmаliy аsоsini tа’lim- tаrbiya sоhаsi dеb bеlgilаb оldi. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining IX sеssiyasi (1997-yil, 29- аvgust) dа qаbul qilingаn hаmdа аyni dаvrdа аmаliyotgа kеng miqyosdа tаdbiq etilаyotgаn “Tа’lim to‘g‘risidаgi Qоnun” vа “Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi” buning dаlili bo‘lа оlаdi. “Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi”ni аmаliyotgа tаtbiq etishning uchinchi yakuniy bоsqichi dаvоm etmоqdа. Mаzkur jаrаyon, 2005 vа undаn kеyingi yillаrdа “... tа’lim muаssаsаlаrining rеsurs kаdrlаr vа ахbоrоt bа’zаlаrini yanаdа mustаhkаmlаsh, o‘quv tаrbiya jаrаyonini yangi o‘quv uslubiy mаjmuаlаr, ilg‘оr pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr bilаn to‘liq tа’minlаsh rеjаlаshtirilgаn. Аyni pаytdа tа’lim-tаrbiya jаrаyonini zаmоnаviy pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr bilan tа’minlаsh, bаjаrilаdigаn аsоsiy vаzifаlаrdаn biri sifаtidа bеlgilаnаdi. Bu bоrаdа bir qаtоr tаdqiqоtchi оlimlаr sаmаrаli fаоliyat оlib bоrgаnligini аlоhidа tа’kidlаsh mumkin. Mаsаlаn, Mаllа Оchilоv, B.Ziyomuhаmmаdоv, M. Tоjiyеv, T. G‘аffоrоvа, N. Sаidаhmеdоv vа bоshqаlаr zаmоnаviy pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr hаqidа o‘z fikr-mulоhаzаlаrini kеng ko‘lаmdа bаyon etishgа hаrаkаt qilishgаn. 5 I BOB. Ertak va masal janrini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish 1.1 Ertak matnini o‘qish darsida interfaol ta’lim. Ta'lim tizimidagi islohotlar munosabati bilan boshlang'ich ta'lim oldiga qo'yilgan talablar ona tili o'qitishda pedagogik texnologiyaning rivojlantiruvchi, differensiatsiya, shaxsni muayyan maqsadga yo'naltirish, izlanish, muammoli o'qitish, mustaqil ish usullaridan foydalanishni taqozo etmoqda. Shuni hisobga olgan holda ona tili darslarini samarali tashkil etishga yordam beradigan, o'quvchining faolligini oshiradigan mustaqil ish, yarim izlanishli muammoli o'qitish, analiz, sintez, induksiya va deduksiya metodlaridan foydalandik. Mazkur metodlarga mos metodik ish usullarini ishlab chiqdik. Darslarni aqliy hujum, mustaqil tahlil, ta'limiy o'yin, turli ko'rinishdagi yozma ishlar, o'z bilimini mustaqil tekshirish kabi usullarda uyushtirishga alohida e'tibor qaratildi. Har bir darsning mazmuni va g'oyasidan kelib chiqqan holda dars maqsadi va metodlarini belgiladik. O'qish darslarida turli janrdagi asarlarni o'rganishda ham o'quvchilarning badiiy asarni chuqur o'zlashtirishlarini, asarni tahlil qila olishlarini ta'minlashi kerakligini hisobga olgan holda metod tanlashga c'tibor qaratildi. O'qish darslarida izohli o'qish, ijodiy o'qish, yarim izlanishli, reproduktiv metodlardan foydalanish mumkin. Izohli o'qish boshlang'ich sinf o'quvchilarining yoshi va saviyasiga mos bo'lgan, ularning asta-sekin o'sishini ta'minlaydigan metod ekanligi uzoq yillik tajribalarda sinaldi. Izohli o'qish ongli, tushunib, o'ylab o'qishga o'rgatadi, u o'qilayotgan asar matni ustida o'ylashga majbur qiladi, yozuvchi ifoda etayotgan voqea-hodisalarni his etishni, asar mazmunini o'zlashtirishni ta'minlaydi. Izohli o'qishning tamoyillari, o'qishni hayot bilan bog'lab tashkil etishni, o'qishning ongli va ta'sirchan bo'lishi uchun o'quvchilarning hayot tajribasiga, taassurotlariga asoslanishni, o'qishni ko'rgazmali tashkil etishni taqozo etadi. Izohli o'qish o'quvchiga bilim berishdan tashqari ularni tarbiyalaydi, o'qish malakalarini 6 takomillashtiradi. Izohli o'qish darslarida o'qitilayotgan asar mazmunini yoritish, lug'at ustida ishlash, o'qilgan matnni qayta hikoyalash asosiy ish usullaridan hisoblanadi. Izohli o'qish tarixiy mavzudagi asarlarni o'rganishda, asardagi badiiy til vositalarining vazifalari va ma'nolarini ochishda katta ahamiyat kasb etadi. Ijodiy o'qish metodiga ham e'ibor qaratildi. Ijodiy o'qish asar o'qib berilgach, o'quvchilarda hosil bo'lgan tasavvurni aniqlash maqsadida o'tkaziladigan suhbatda, hikoyalardagi lavhalarga sarlavha topishda, reja tuzishda, qayta hikoyalashda, asar mazmuniga mos rasrnlar chizishda, asar yuzasidan ijodiy xarakterdagi yozma ish yozishda o'quvchilarni faollashtiradi. Izlanish metodidan ham foydalaniladi. Bu asar syujeti yuzasidan o'quvchilarga savol tuzdirishda, qahramonlarga tasvir berishda o'z ifodasini topagi. Dars davomida reproduktiv metoddan ham foydalaniladi. Masalan, o'qituvchi dastlabki o'qish darslarida o'zi asar matnini qismlarga bo'ladi, yozuvchining aytmoqchi bo'lgan muhim fikriga o'quvchilar diqqatini tortib, uni aniqlab ko'rsatadi, uni sarlavha shakliga keltiradi, yozuvchi voqeani ifodalashda foydalangan so'z, ibora, ifodalarni aniqlab ko'rsatadi, ularga yuklatilgan ma'noni o'quvchilar bilan birga aniqlaydi. Bular o'quvchilar uchun bir ko'rsatma vazifasini bajaradi. Barcha fan o’qituvchilari dars mashg’ulotlari jarayonida interfaol usullardan borgan sari kengroq foydalanmoqdalar. Pedagogik texnologiyani qo’llash natijasida o’qituvchilarni mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, sog’lom muloqot, munozara, baxs olib borish ko’nikmalari shakllanib, rivojlanib bormoqda. Texnologiyada interfaol usullar ko’p turli bo’lib, ularning hammasiga ham har qanday progressiv usullar kabi eng avvalo, oqituvchidan mashg’ulot oldidan katta tayyorgatlik ko’nikmasini talab qiladi. Shu mashg’ulotlarni tashkil qilishda interfaol darsning asosiy xususiyatlarini uning an’anaviy darsga nisbatan ayrim farqlarini ko’rib chiqish orqali yaqqolroq idrok etish mumkin. Hozirgi ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo’nalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. 7 Barcha fan o’qituvchilari dars mashg’ulotlari jarayonida interfaol usullardan borgan sari kengroq foydalanmoqdalar. Interfaol usullarni qo’llash natijasida o’quvchilarni mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, uni asoslagan holda himoya qila bilish, sog’lom muloqot munozara bahs olib borish ko’nikmalari shakllanib, rivojlanib bormoqda. Bu usullar o‘quvchilarning nutq, tafakkur, mulohaza, zehn, iste’dod, zakovatlarini o’stirish orqali ularning mustaqil fikrlaydigan komil insonlar bo’lib yetishishlariga xizmat qilgan. Interfaol ta’lim usuli har bir o’qituvchi tomonidan mavjud vositalar o’z imkoniyatlari darajasida amalga oshiriladi. Bunda har bir o’qituvchi o’z motivlari va intellektual o’zlashtiriladigan mashg’ulot olib borishni ta’minlaydi va bu darajaga ega holda mashg’ulotni oldindan ko’zda tutilgan darajada o’zlashtiradi. Interfaol mashg’ulotlarni amalga qo’llash boyicha ayrim tajribalarni o’rganish bo’yicha bu mashg’ulotlarning sifat va samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi ayrim omillarni ko’rsatishimiz mumkin. Ularni shartli ravishda tashkiliy pedagogik ilmiy metodik hamda o’qituvchiga, o’quvchilarga ta’lim vositalarida bog’liq omillar deb atash mumkin. Ular o’z mohiyatiga ko’ra ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatishini nazarga tutishi lozim. Didaktik o’yinlar texnologiyalari o’quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga moslashgan. Ular o’quvchi shaxsidagi ijodiy imkoniyatni ro’yobga chiqarish va rivojlantirishning amaliy yechimlarini aniqlash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Didaktik o’yinlarning asosiy turlari intellektual va xarakterli hamda aralash o’yinlardan iborat. Bu o’yinlar ishtirokchilarga aqliy, jismoniy aqliy, axloqiy, badiiy, estetik mehnat va boshqa ko’nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Didaktik o’yinlar o’quvchilarda tahlil qilish, mantiqiy fikrlash, ta’qiq qilish, hisoblash, o’lchash, yasash, sinash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash, ahloq-odob o’rgatish, yangi bilimlar o’rgatish va boshqa faoliyat turlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan o’yinlarga ajratiladi. 8 1.2. Masalni o‘qish darsini tashkil etishda yangi pedagogik texnologiyadan foydalanish Masal — axloqiy, satirik va kesatiq mazmunini kinoyaviy obrazlarda aks ettirgan aksariyat kichik she'riy, ba'zan nasriy asardir. Inson xarakteriga xos xususiyatlar masalda majoziy obrazlar-hayvonlar, jonivorlar va o'simliklar dunyosiga ko'chiriladi. Timsollarning kinoyaviy xarakterda bo'lishidan tashqari, kulgili savol-javob ham masal tili va uslubi uchun xarakterlidir. Ko'pincha masalning kirish qismida, ba'zan pirovardida qissadan hissa-ibratli xulosa chiqariladi. Adabiyot nazariyasida masalga liro-epik janrlardan biri sifatida she'riy shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa sujetli asar deb ta'rif beriladi. Masallarda turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida tasvirlanadi. Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulminatsion nuqta va yechimi bo'lgan kichik pesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa, mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna boia oladi. „Antik adabiyotda Ezop masallari juda mashhur bo'lgan. O'z ma'nosidan ko'chirilgan (majoziy) so'z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan „yashirincha" tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, „Ezop tili" deyilgan va shu ta'bir joriy qilingan". Mashhur masalnavis Gulxaniyning „Toshbaqa bilan Chayon", „Maymun bilan Najjor" masallari boshlang'ich sinf o'quvchilarining yoshiga mos keladi. Ularda do'stlik, rostgo'ylik, qo'lidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi g'oyalar ilgari suriladi. Ma'lumki, tarbiya ko'proq ta'lim jarayonida berib boriladi. Bolalarga maktabga kelgan kunidan boshlab, bilim olishga havas tuyg'usi shakllantiriladi. Ularda asta-sekin bilim olishga ehtiyoj paydo bo'ladi va bu orqali o'quvchilar 9 ma'naviy ozuqa ola boshlaydilar. Bu bilan bolada kelajakka intilish, orzu-havas, mehnatga chanqoqlik, xayru ehsonda sofdillik, ona- Vatanga mehr-muhabbat, fidoyilik, milliy g'urur, matonat, mehr-oqibat, do'stlik, ezgulik kabi yuksak hislar paydo bo'ladi. Jumladan, masal janridagi asarlar ham boladagi qo'pollik, qo'rslik, yolg'onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam beradi. Lekin amaldagi boshlang'ich sinf ,,O'qish kitobi" darsliklarida masal janriga kam o'rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida masalning o'rni beqiyosdir. Masaldagi qissadan hissa o'quvchi matndagi e'tibordan chetda qoldirgan, yuzaki o'qib o'tib ketgan, yaxshi anglashga harakat qilmagan o'rinni, bo'shliqni to'ldiradi. Sinf ,,O'qish kitobi"dan o'rin olgan „Qaysar buzoqcha" (O.Qo'ch-qorbekov) masali oilasi, o'rtoqlari, do'stlaridan ajralib, yomon yo'llarga kirib qolgan, oqibatda ko'ngilsiz holatlarga tushib qolgan bolalarni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Yaylovda bir buzoqcha Arazlabdi to‘dadan Ketib qolib uzoqqa, Adashibdi podadan.Yakka o‘zi o‘tlarkan, Borib yaylov to‘riga. Buzoq shunda to‘satdan, Duch kelibdi bo‘riga.Ma’rasa ham qancha u, Bilishmabdi do‘stlari. Maza qilib och bo‘ri, O‘yib yebdi ko‘zlarin. Bobolar bu haqda der: “Bo‘linganni bo‘ri yer”. Ushbu masaldagi asosiy xulosa masal oxirida berilgan qissadan hissada, ya'ni ota- bobolarimiz yaratib, bizga nasihat sifatida qoldirgan „Bo'linganni bo'ri yer" hikmatida o'z ifodasini topgan. Bu hozirgi kunda maqol tusini olgan. Shoir esa bundan juda ustalik bilan foydalangan. „ Chumoli va Tipratikan" masali esa nasriy turga mansub bo'lib, unda Chumoli timsoli orqali bolalar halollikka o'rgatiladi, har bir narsani, u katta yoki kichik bo'lishidan qat'iy nazar, so'rab olishga, egasining ruxsati bilan foydalanishga da'vat etiladi. Masalni o'qishda bolalar Tipratikan timsoliga tanqidiy nazar bilan yondashadilar, agar o'zining hayotida biron-bir shunday holat-voqea yuz bersa, uni boshqa takrorlamaslikka o'rganadilar. Masalning, avvalo, ixchamliligi, tilining qisqa va lo'ndaligi, soddaligi, o'tkirligi va xalqchilligi bola hissiyotiga qattiq ta'sir qiladi. Bular o'quvchilar nutqini o'stirishda ham muhim material hisoblanadi. Masal qahramonlarining hatti- 10 harakatlari, fe'1-atvorlari, nutqiy o'ziga xosliklari o'quvchining diqqatini o'ziga jalb qiladi. O‘quvchi masalni o‘rganish orqali quyidagi xulosaga keladi: Halol boylik qilar sheryurak, O‘g‘irlik mol qilar jonsarak. Masalni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat qilish mumkin: Masal nima haqida boradi? Badnafs so‘zini qanday tushundingiz? Uning o‘rnida yana qanday so‘z ishlatish mumkin? Masaldagi maqolning ma’nosini ayting? O‘quvchilar bu savollarga javob berish orqali matn mazmunini to‘liq o‘zlashtiradilar, xulosa chiqarishga o‘rganadilar. “O‘jar Toshbaqa” masalidaToshbaqaning injiqliklari Gapga kirmasligi, onasini ranjitishlari ifoda etilgan. Masalni o‘qishda quyidagi savollar bilan o‘quvchilarga murojaat qilish mumkin: Masalda nima haqida gap boradi? Yosh toshbaqa nima deb janjal qildi? Nima uchun yosh toshbaqa onasidan uzr so‘radi? Masal mazmuniga mos qanday maqol va topishmoqlar bilasiz? Shuningdek, matndan ona nasihati berilgan o‘rinlarni topib o‘qittirish ham o‘quvchilarning matn mazmunini yaxshi o‘zlashtirishlariga va masaldan to‘g‘ri xulosa chiqarishlarida yaxshi samara beradi. Uyga vazifa masal mazmuniga mos rasm chizish topshriladi. Bu masallarning qahramonlarining barchasi hayvonlar: buzoqcha, chumoli, tipratikan, toshbaqa, chayon. Majoziy qahramonlarni tanlashda ham yozuvchi har bir hayvonning xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, buzoqchalar arqondan bo'shatib yuborilsa, shataloq otib, uzoq-uzoqlarga ketib qoladi. Qaysar buzoqcha ham to'dasidan ajralib, bo'riga duch keladi, ya'ni ko'ngilsiz voqea yuz beradi. Buzoqcha orqali onasidan uzoqlashib ketgan bolalar, vatanidan yiroqda turli kulfatlarga duch kelayotgan kishilar nazarda tutilgan. „Chumoli va Tipratikan" masalidagi majoziy qahramonlar ham aslida jamiyatimiz a'zolaridir. Chumoli hayotdagi halol, pok, to'g'riso'z insonlar bo'lsa, 11 tipratikan o'g'ri, qallob birovning ustidan kuladigan kishilar timsolidir. „O'jar Toshbaqa" masalidagi Toshbaqa hayotdagi o'jar, qaysar, o'z bilganidan qolmaydigan, ko'ngli tusaganini qiladiganlar timsolidir. 2-sinf ,,O'qish kitobi"da berilgan ,,O'roq va Kombayn" masalida o'roq va kombayn asar qahramonlari qilib olingan. Ularning munozarasi orqali texnikaning afzalligi: kam vaqt sarflab, samarali natijaga erishish mumkinligi hamda ularning ahil bo'lib, birgalikda mehnatga bel bog'lashlari kabi g'oyalar ilgari suriladi. Oddiy predmetlar tilga kiradi. Insonlar tomonidan aytiladigan texnika va ish qurollari haqidagi gap-so'zlar bevosita predmetlar tilidan beriladi. Masalan, Kombayn O‘roqqa yaqinlashib: -Ha, O‘roq buva, nima bo‘ldi sizga?-dedi. -Hech narsa, shunchaki o‘zim, seni ko‘rib, avvalgi vaqtlar esimga tushdi. Mana shu yerdagi bug‘doyni necha kunlar davomida zo‘rg‘a o‘rardim. O‘raverib- o‘raverib qaddim yoydek bukilib ketgan,-deydi Ko‘rinadiki, o‘quvchi oddiy ish quroli o‘rnini texnika egallaganini his qiladi va shunday xulosaga keladi: Ahillik bor joyda qut-baraka bo‘ladi. Boshlang'ich sinflarda masalni o'rganayotganda bolalarni masalni ifodali o'qishga va uning mazmunini qisqa, ba'zan bir necha so'z bilan aytib berishga, ayrim qatnashuvchilarning xarakterli xususiyatlarini aniqlab, o'zaro qiyoslashga o'rgatish muhim ahamiyatga ega. Masalning allegorik mazmuniga to'xtalmasdan, bosh qahramon qiyofasini tahlil qilishga kirishiladi. 1-sinfda bolalar masalni hayvonlar haqidagi ertakka o'xshash kulguli asar kabi qabul qilsalar, 2-sinfdan boshlab ular masaldagi hayvonlaraing xatti-harakati, o'zaro munosabatlari ba'zan kishilar hayotida ham uchrashini, masal axloqiy bilim beradigan hikoya ekanini, ko'proq she'riy tarzda bo'lishini, unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar. Masallarda yashiringan o'tkir kinoya, voqealarning tez-tez o'rin almashinib turishi uni bir maromda o'qishga xalaqit beradi. Shuning uchun ifodali o'qishga 12 yetarli malaka hosil qilmagan o'quvchi avval matn bilan yaxshilab tanishib chiqishi lozim. Masai tahlil qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasavvur qilish, obrazlarni aniq idrok etishda o'quvchilarga yordam berish zarur. Chunonchi, ularga ayrim epizodlarni so'z bilan tasvirlash, ba'zilariga o'qituvchi yordamida tavsif berish, ishning oxirgi bosqichida rollarga bo'lib o'qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Qahramonlarga tavsif berishda uning xatti-harakati bilan birga, tilning o'ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni ifodali o'qishga tayyorla- nishda uning sujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi tushunish zarur. 4-sinf ,,O'qish kitobi"da berilgan Sh. Sa'dullaning „Laqma it" masalida it markaziy timsol sanaladi. Mushuk, sigir, xo'roz, tovuq va kurkalar timsolini it birlashtirib turadi. Shuning o'ziyoq it xarakterini ochish uchun uning atrofidagi timsollarning xarakter xususiyatini bilishni talab etadi. Mushukning it haqidagi so'zlarini matndan toptirib o'qitish itning xususiyatini ochib beradi: Ajab bo'ldi uy qurmading. O'z va'dangda sen turmading. Yozi bilan laqillading. Meni ko'rsang akillading. Sigirning it haqidagi quyidagi so'zlarini ham matndan topib o'qitish orqali itning boshqa xususiyati ochiladi: Menga bundoq hiyla qilma Sigirlarni axmoq bilma.... Uyda yotding oyoq cho'zib Sog'in sutni hadeb buzib. So'ng o'quvchilarga itga xos xususiyatlarni ochuvchi so'z va iboralarni toptirib ayttiriladi. Shu tariqa o'quvchilar o'qituvchi yordamida itga tavsif beradilar. So'ng boshqa timsollar ustida ishlanadi. Bunda taqqoslash usulidan foydalaniladi. Mushukning yaxshi xislatlari sanaladi. Bu kabi tavsiflar sigir, xo'roz, tovuq, kurkalarga ham beriladi. Qahramonlarga tavsif berish matn ustida ishlash orqali amalga oshiriladi. Yozuvchi foydalangan til vositasida o'quvchilar qahramonlarga tavsif berishga o'iganadilar, ularning tili ham yangi so'zlar bilan boyiydi. O'quvchilarni tavsif berishga o'rgatish uchun o'qituvchining o'zi qahramonni 13 xarakterlovchi so'z, iboralarni tavsiya qiladi. Ular ichiga masaldagi timsollarga xos bo'lmagan xususiyatlarni ifodalovchi so'z, iboralar kiritib qo'yiladi. O'quvchi ular ichidan mosini tanlab olish jarayonida mantiqan fikrlaydi. Bu so'z va iboralar esa bolalar nutqiga ko'chadi. Sinf ,,O'qish kitobi"da berilgan „Baqa bilan Taqa" (Aziz Abdurazzoq) masalida baqa timsoli orqali yozuvchi o'ziga mos bo'lmagan, o'ziga to'g'ri kelmaydigan narsalarni orzu qilish va bu orzuni amalga oshirishda boshqalarning maslahati, nasihatiga quloq solmay, o'z aytganidan qaytmaydigan, o'jar kishilarni tanqid ostiga oladi. Baqa otlar kabi taqa bilan tovush chiqarib yurishni, yurganda yerni jaranglatib, odamlarga bu dunyoda o'zining borligini bildirib yashashni istaydi. U taqachining „Taqani o'ylama, uni otga chiqargan, senga taqa qoqsam, sakrashdan mahrum bo'lasan. Sen taqa bilan yo'rg'alay olmaysan. Yo'rg'alashni ham otga chiqargan", „Sen borligingni bildirib yurmoq-chi bo'lsang, sayrab yuraver" deyishlariga quloq solmaydi. Bu o'jarlik uning boshiga kulfat keltiradi: suv tagiga cho'kib ketadi. Yonidagi baqalar bo'lmaganda halok bo'lishi ham tayin edi. Kech bo'lsa ham baqa xatosini anglab yetadi, taqachi oldida xijolat chekadi. Bu holatlar o'quvchini o'z hayotiga, xatti-harakatiga bir nazar tashlashga undaydi. Ular o'z tengqurlari kabi yashash kerakligini anglaydilar. Shunday qilib, masal ustida ishlash quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi: - masal mazmunini aniq idrok etish; - kompozilsiyasi, qatnashuvchilarning xarakteriga mos xususiyat-larini, xatti- harakatlarining sabablarini ochish; - allegoriyani aniqlash; - masal xulosasini tahlil qilish. Mana shu izchillik hisobga olinsa, masal o'qish darsining qurilishi quyidagicha ba'ladi: 1. Tayyorgarlik ishlari: a) masal muallifi haqida o'qituvchi hikoyasi; b) o'qilgan masal mazmuni bilan bog'liq suhbat; d) o'qilgan masalda qatnashuvchi timsollarga xos xususiyatlar haqida suhbat. 14 2. Masalni o'qituvchi o'qishi (magnitafon yozuvini eshitish yoki film ko'rsatish ham mumkin). 3. Masal matni ustida ishlash: a) masalning tuzilishi va kompozitsiyasini aniqlash (o'qish, reja tuzish va hokazo); b) qatnashuvchilarning xatti-harakati, fe'1-atvori, xarakteriga xos xususiyatlarini tushuntirish (tanlab o'qish, so'z bilan va grafik tasvirlash, savollarga javob berish); d) masalning aniq mazmunidan kelib chiqib, undagi asosiy fikrni belgilash; e) krossvordlar, ta'limiy o'yinlar, topishmoqlardan foydalanib, masal mazmuni va g'oyasini o'zlashtirish. 4. Allegoriyani ochish. 5. Axloqiy xulosa aks ettirilgan qismni tahlil qilish. 6. Hayotda uchragan shunga o'xshash hodisalarga taqqoslash. 15 II BOB.Boshlang‘ich ta’limda maxsus folklor janrlarni o‘rganish 2.1. Maqol o‘qitish darsini tashkil etish Maqol turmush tajribalari zaminida tug'ilgan va xalq donoligini ifodalagan qisqa, ko'pincha she'riy shakldagi hikmatli so'zlar, chuqur ma'noli iboralardir. Maqollar xilma-xil mavzularda bo'lib, hayotning turli masalalarini qamrab oladi. Ko'pincha maqol o'git, nasihat xarakterida bo'ladi: „Yer haydasang - kuz hayda, Kuz haydamasang yuz hayda", „Hunari yo'q kishining, mazasi yo'q ishining" kabi. Maqol xalq og'zaki ijodining juda qadimiy shakllaridan biri bo'lib, unda xilma-xil badiiy ifoda vositalari-ohangdosh tovuslilar takrori bo'ladi. Katta hayotiy va ijodiy tajribaga ega bo'lgan ajoyib so'z ustalarining o'lmas satr va hikmatli so'zlari ham ko'pincha xalq maqollariga o'xshab ketadi. Masalan, A.Navoiyning „Mahbub ul-qulub” asarida aytgan bir qancha hikmatli so'zlari shular jumlasidandir: „Oz-oz o'rganib dono bo'lur, qatra-qatra yig'ilib daryo bo'lur", „Tilga ixtiyorsiz-elga e'tiborsiz" va boshq. Ma'lumki, badiiy asar matni ustida ishlash bosqichma-bosqich amalga oshiriladi.Maqollarni o'rganishda ham bu bosqichlarga e'tibor qaratish kerak.1-2- sinflar maqollarni o'rganishning birinchi bosqichi bo'lsa, savod o'rgatish davri maqollarni o'qish va o'rganishning tayyorlov bosqichidir. Savod o'rgatish davridayoq o'quvchilar maqollarni o'qiydilar. Alifbe davrida berilgan maqollar matn mazmuni bilan bog'liq bo'lib, ular matn g'oyasini o'quvchilarga lo'nda, aniq yetkazish uchun ham xizmat qiladi. Bu vaqtda o'quvchilarga maqollar o'qitiladi, ma'nosini bilganlaricha izohlab berishlari so'raladi. O'quvchilar javobini o'qituvchi to'ldirib, misollar bilan dalillab beradi. Maqollarni o'rgatish o'qituvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi. Har bir darsga tayyorlanayotganda asar mazmuniga va unda ilgari surilgan g'oyaga mos maqol ustida qanday mashq uyushtirishni rejalashtirib olish lozim. Iloji boricha ularni dars rejasiga kiritish, izohli lug'atlar (Masalan: Sh. Shomaqsudov, Sh. Shorahmedovning „Hikmatnoma" (o'zbek maqollarining izohli lug'ati, Toshkent, 1990) dan uning ma'nosini oson izohlaydigan, sodda til bilan tushuntirish mumkin bo'lgan shakllarini bilib olish zarur. Buning uchun o'qituvchi „Maqollar to'plami" va ularning izohiga oid adabiyotlarga ega bo'lishi kerak. Boshlang'ich sinflarda matn ostida berilgan maqollarni o'qish va o'rganish, tahlil qilish asar o'qilib, tahlil qilinib bo'lingach amalga oshirilishi kerak. Chunki asar mazmuni va unda yozuvchi aytmoqchi bo'lgan g'oyani tushunmay turib, maqolning ma'nosini izohlash qiyin bo'ladi. Mualliflar ham maqol ma'nosini asar voqealari bilan izohlamoqchi bo'ladilar. 1-2-sinflarda maqolni ifodali o'qish va yod olishga ahamiyat beriladi. 1-sinf darsligida bo'lim yuzasidan berilgan savol-topshiriqlarda ham maqollarni o'rganishga katta e'tibor berilgan. Masalan, „Xalq o'giti-baxt kaliti" bo'limidagi savol-topshiriqlarda „Rostgo'ylik haqidagi maqollardan ayting", „Odob insonga husn" bolimida „Qanoatda-barakat" maqolining ma'nosini tushuntirib bering", „Ko'klam-yashnadi olam" bo'limidan so'ng „Bilim olish haqidagi maqollarni ayting" kabi vazifalar berilgan. Har bir bo'lim yuzasidan berilgan vazifalarda u yoki bu maqolni o'rganish ko'zda tutilgan. 1-2-sinfda maqolning mazmunini o'rganish va yod olishdan tashqari, uning matnidagi izohtalab so'zlar, birikmalar ustida lug'at ishi o'tkazish, badiiy til vositalari, ko'chma ma'noli, qarama-qarshi ma'no bildiruvchi, maqolda takrorlanib kelayotgan so'zlar ma'nosi yuzasidan ish olib borish talab etiladi. Masalan, 1-sinf „O'qish kitobi" da „Ona yurting - oltin beshiging" maqoli berilgan. Mana shu maqol matni ustida ishlaganda, „Yurt" so'zini qaysi so'zlar bilan almashtirish mumkin?", „Maqolda ona yurt nimaga tenglashtirilayapti?", „Beshik oltin bo'ladimi?" kabi savollar berish yo'li bilan o'quvchilarning lug'atini boyitish, bog'lanishli nutqini o'stirish ustida ishlanadi. Bundan tashqari, „Eling senga cho'zsa qo'l, Unga doim sodiq bo'l" maqolining ma'nosini tushuntirishda shu bo'limdagi asarlardan, bolalar uchun davlatimiz tomonidan yaratib berilgan sharoitlardan misollar keltirish lozim. Masalan, „Jar" sport kompleksi sizning sog'lom o'sishingiz uchun yaratildi. Maktabda bepul bilim olyapsiz. Shunga javoban siz nima qilishingiz kerak?" kabi. Shu maqolning badiiy til vositasi ustida ishlashda „Qo'l cho'zsa" deganda nimani tushundingiz?" kabi savollar bilan 17 o'quvchilarga murojaat qilish va uning qanday ma'noda kelayotganini aytib o'tish foydadan xoli bo'lmaydi. 2-sinfda „Ish ishtaha ochar" matnida'n keyin: „Ish ishtaha ochar, Dangasa ishdan qochar", „Kuch birlikda" matnidan keyin „Birlashgan o'zar, birlashmagan to'zar" maqollari keltirilgan. Bu maqollardan matn o'rganib bo'lingach, asarning g'oyasini ochishda va xulosa chiqarishda foydalaniladi. Su tarzda maqol mazmuni ham ochiladi. Maqol tili ustidagi l-sinfda uyushtirilgan ishlar 2-sinfda ham davom ettiriladi. Maqol ustida ishlash orqali o'quvchilar uning yaratilishi sababini, oddiy gapdan farqini bilib oladilar. l-sinfda maqollarni to'g'ri o'qish va yod olishga e'tibor ko'proq qaratiladi, 2- sinfda esa o'quvchilardan matn mazmuniga mos maqollar aytishni talab qilish mumkin.3-4-sinflarda maqollar maxsus darslarda va badiiy asarni o'rganish jarayonida ham muntazam o'rganib boriladi. Bu sinflarda maqollarni o'rganishdan ko'zlangan maqsad o'quvchilar dunyoqarashini shakllantirish, to'g'ri va ongli o'qish malakalarini takomillashtirish, maqoldagi har bir so'zning va yaxlit maqolning ma'nosini to'liq idrok etishga erishishdir. O'quvchilar o'qilgan matn ichidan maqollarni, hikmatli so'zlarni o'zi mustaqil topa olish ko'nikmasini egallashi, ular yordamida o'qilgan asarlar yuzasidan to'g'ri hukm chiqarishga o'rganishlari zarur. Shuningdek, 3-sinf “O‘qish kitobida” “Mehrjon sayli” matnidan keyin Mehnat baxt keltirar, Mehnating zabu-ziynating, Mehnat qilgan xor bo‘lmas kabi maqollar keltirilgan bo‘lib, bu maqollar orqali o‘quvchilarda mehnatsevarlik tuyg‘ulari shakllantiriladi. 3-4-sinflarda „Xalq og'zaki ijodi" bo'limi tarkibida „Maqollar" mavzusi alohida o'rganiladi. Bu mavzuni o'rganishda maqolning kelib chiqishi, yaratilishi haqida dastlabki elementar ma'lumotlar beriladi. Bunda maqollar xalqning uzoq yillik hayotiy tajribasi asosida vujudga kelganligi, tarbiya vositasi sifatida har bir xalqning milliy ma'naviyatining shakllanishida muhim vosita bo'lishi haqida dastlabki tushunchalar beriladi. Maqollar mavzular bo'yicha guruhlab o'rgatiladi. Masalan, 4-sinf „O'qish kitobi"da maqollar „Ona yurting — oltin beshiging", „Eldan ayrilguncha, jondan 18 ayril", „Mehnat — baxt keltirar", „Odobing — zeb-u ziynating", „Olim bo'lsang, olam seniki", „Ko'ngil ko'ngildan suv ichar" kabi mavzular asosida birlashtirilib berilgan. O'quvchilarga maqollarni mavzu bo'yicha guruhlab o'rgatishda o'qish mavzulariga asoslaniladi. Bunda maqol mazmuniga mos asarlar nomini keltirish, uning mazmun va g'oyasini maqol bilan bog'lash kerak. Bu jarayonda o'quvchilaming hayotiy tajribalari asosida misollar keltirish bilan maqollarni izohlash yoki o'quvchilarga maqol g'oyasiga mos bironta hikoya tuzish mustaqil ish sifatida berilishi ham mumkin. 3-4-sinflarda maqol janri bo'yicha tahliliy ishlar o'quv yili davomida izchil uyushtirilib boriladi, ya'ni „Asar g'oyasiga oid maqol ayting", „Maqollar asosida krossvord tuzing, rebus yarating" kabi topshiriqlar beriladi, „Maqollar aytish musobaqasi", „Maqollar mushoirasi" kabilar tashkil qilinadi. Maqollarni o'rganishda ko'rgazmalilik, nazariyaning amaliyot bilan bog'liqligi, ta'lim- tarbiyaning birligi tamoyillariga amal qilinadi. 4-sinf yakunida maqol janrini o'rganish yuzasidan umumlashtimvchi darsni tashkil qilish zarur. Bunda o'quvchilarga yod olingan maqollar mavzusiga qarab guruhlash ustida ish olib boriladi: 1- guruh To‘g‘ri bo‘lsang o‘sib borib gul bo‘lasan, Egri bo‘lsang, o‘sib borib kul bo‘lasan. 2- guruh Tadbir bilan mushkul ish oson bo‘lar, Tadbirsizning holi tang bo‘lar. 1-guruh Yaxshiga yondosh, yomondan qoch. 2-guruh Yaxshi ko‘rgan do‘stingdan Joningni ham ayama. 1- guruh Maslahatsiz ish Keltirar tashvish. 2-guruh Kitob-bilim manbai. 1-guruh Bilagi zo‘r birni yiqar, Bilimi zo‘r mingni 2- guruh Oltin-kumushning eskisi bo‘lmas, Ota-onaning bahosi bo‘lmas. 19 Yuqoridagilarni hisobga olganda, maqolni o'rganishda quyidagi ish turlaridan foydalaniladi: 1. Maqolni o'qib, uning mazmuni ustida ishlash. 2. Maqoldagi so'zlarning ma'nosini izohlash. 3. Badiiy til vositalari ustida ishlash. 4. Maqolni yod oldirish. 5. Maqol matnidagi qarama-qarshi ma'noli va ma'nodosh so'zlarni aniqlash va ularning maqolda ifoda etilgan g'oya bilan aloqasini ochish. 6. Matn mazmuni va g'oyasiga mos maqol toptirish. 7. Maqollarni mavzular bo'yicha guruhlash. Xalq maqollari: Toma-toma ko‘l bo‘lur, Tommay qolsa cho‘l bo‘lur. Deyilishining ma’nosini hayotiy misollar bilan bolalarga anglatish, tomchi suv bir o‘simlikni qurib qolishdan asrashi, e’tiborsizlik oqibatida bekorga oqib yotgan jo‘mraklarni burab qo‘yish, tejalgan suvlar necha yillar o‘simlik, daraxtlarning o‘sishini ta’minlashi mumkinligini, bu ishda, ayniqsa, bolalarning kattalarga yordami muhim ekanligini tushuntirish vazifamizdir. O‘quvchilarga o‘tmish haqida hikoyalar aytish oddiy pand-nasihatlardan avzaldir. Bobo, buvilar aytgan quyidagi durdona so‘zlar bolalarga ijodiy ta’sir etadi: ”Suvga also tupurmang, gunoh bo‘ladi. Oqar suvga musur narsalar tashlamang, bu ham gunoh bo‘ladi. Undan odamlar ichadilar”. Donolar aytishgan. Suvsiz hayot bo‘lmas, Mehnatsiz rohat. Maqol o'rganish darsi namunasi Mavzu. Xalq hikmatlari. O'quv materiali. Maqollar. Darsning maqsadi: 1. O'quvchilarga maqollarning xususiyatlari haqida ma'lumot berish. Maqollarni ifodali o'qish, mazmunini to'liq anglab yetish malakasini oshirish. 2. Maqollar orqali o'quvchilar on-giga vatanparvarlik, mehnatsevarlik, ilm olishga qiziqish, kamtarlik, oqko'ngillik tuyg'ularini singdirish. 20 3. O'quvchilarni ko'rgan-bilgan, eshitgan, o'qiganlari yuzasidan xulosa chiqarishga, o'z nutqida maqol-lardan foydalanishga o'rgatish. Darsning turi. Yangi bilim bemvchi, maqol o'qish darsi. Darsning borishi I. Da'vat bosqichi. Maqsad: o'quvchilarda yangi mavzuni o'z-lashtirishga ishtiyoq uyg'otish, maqollarning xususiyatlari haqida ma'lumot berish. Metod: Suhbat metodi. O'qituvchi xattaxtaga quyidagi maqollarni yozib qo'yadi: „Birlashgan o'zar, birlashmagan to'zar", „Awal o'yla, keyin so'yla". O'qituvchi: Abdulla Avloniyning „Yaxshilik yerda qolmas" hikoyatini bilasizmi? Xattaxtaga hikoya mazmuniga mos rasmlar ilinadi. O'qituvchining hikoyasi: „Yaxshilik yerda qolmas" Bir ari suv ustinda uchib borur edi. Birdan suvga yiqilib ketdi. Qanotlari ho'l bo'lib ucharga kuchi yetmadi. O'lar holatga etdi. Buni bir kabutar ko'rib, ariga rahmi kelub, darhol bir cho'pni tishlab, suvga tashladi. Bechora ari bu cho'pni kema qilib, suv balosidan qutuldi. Arodan ko'p o'tmadi. Bir bola tuzoq qo'yib, kabutarni tutmoqchi bo'ldi. Ari buni ko'rgan zamon kelub, bolaning qulog'ini chaqdi. Bola qulog'ining alamidan tuzoqni tashlab, qulog'ini ushladi. Kabutar vaqtni g'animat bilib, uchib ketub, o'limdan qutildi. Topshiriq. Xattaxtadan siz tinglagan hikoyaga mos maqolni topib, belgilang. (O'quvchilar „BMashgan o'zar, birlashmagan to'zar" maqol ini belgilaydilar) - Qolgan maqollarga mos qanday hikoya, ertaklar o'qigansiz? („Bilim - aql chirog'i" maqoli mazmuniga mos „Ilm afzal" ertagini o'qiganmiz) - Maqollarni yana qanday nom bilan atash mumkin? („Dono fikr" deb atash mumkin.) - Bugungi darsda nimalarni o'rganar ekanmiz? - Maqollar nima haqida boiadi? Ular nima maqsadda yaratiladi? O'quvchilar javobi to'ldirib, umumlashtiriladi. Nazariy ma'lumot. Maqollar - xalqning hikmatli ifodalari, hayotiy tajriba asosida yuzaga kelgan dono fikrlarining ixcham shakli. Maqollar she'riy va nasriy 21 tuzilishga ega. Maqollar ona-Vatanni sevishga, uning har bir qarich yerini asrashga, kasb-hunar egallashga, mehnat qilishga, to'g'ri so'z bo'lishga, yaxshi odob va olijanob xulqli bo'lishga chaqiradi. II. Anglash bosqichi. Maqsad: maqollarni ifodali o'qish, maz-mimini misollar bilan ochib berishga o'rgatish. Metod: Suhbat, guruhlarga bo'linib ishlash. O'quvchilar 4 gurahga bo'linadi. Har bir guruh uchun ma'lum mavzudagi maqollarni o'qib o'rganish topshiriladi. 1. Topshiriq. Ifodali o'qish v mashqi o'tkaziladi. Bunda guruhdagi har bir ishtirokchi bittadan maqolni ifodali o'qib beradi. 2. Mustaqil ish. O'quvchilar o'qigan maqollariga darslikdan mos asarlarni tanlab, maqolning ma'nosi bilan asarda aytilayotgan fikr-ning bog'liqligini izohlab beradilar. Masalan, „Elidan ayrilgan yetti yil yig'lar, Vatandan ayrilgan o'lguncha yig'lar" maqoliga Bobur haqidagi „Hidi, tilimi va mazasidan" asarini misol qilib keltirish mumkin. Savol-topshiriqlar beriladi: - Darslikdan „El boshiga tushgan ish, Erboshigatushgani" maqoliga mos asarni eslang. Shu maqol qaysi asar g'oyasiga mos keladi? - Bilagi zo'r birni yiqar, bilimi zo'r mingni yiqar" maqoliga qaysi asar g'oyasi mos? („Mardlik va aql yorug'ligi" ) va hokazo. 3. Maqollar yuzasidan rebus yechish. 1) [oltin rasmi] [o't rasmi]da bi![in rasmi] [ari rasmi] (rd), [odam rasmi] [mehnat qilayotgan kishi rasmijda. 2) [ko'z rasmi] (k)i [100] sizning [ko'z rasmi] (ks)i [tuz]siz. 3) Bol[ari rasmi] (rg) [to'r rasmi] (tz) [l]ni yi[qor rasmi](oa), [bol] (oi)imi [bo'r rasmi] (bz) [1000]ni. III. Fikrlash bosqichi. Maqsad: o'quvchilarning mavzu yuzasidan egallagan bilimlarini mustahkamlash, nutqda maqollardan foydalanish ko'nikmasini 22 shakllantirish, xulosa chiqarishga o'rgatish. Metod: Aqliy hujum, suhbat metodi. 1. Aqliy hujum. — Qaysi mavzulardagi maqollarni o'qidingiz? — Maqollar qanday paydo bo'lgan? 2. Maqollardan yod aytish musobaqasi. 1-guruh. Mehnatsevarlik haqidagi maqollardan ayting. 2-guruh. Vatanparvarlik haqidagi maqollardan ayting. 3-guruh. To'g'riso'zlik haqidagi maqollardan ayting. 4-guruh. Do'stlik haqidagi maqollardan yod ayting. 3. Mustaqil ijodiy ish. Har bir guruhga bitta maqol beriladi. Guruh ishtirokchilari birga-likda oxiri berilgan maqol bilan xulosalanadigan hikoya tuzib yozishadi. O'qituvchi guruhlarga quyidagi maqollarni bo'lib berishi mumkin: 1) Hamjihatlik — davlat, Yolg'izltk - kulfat. 2) Ilmi yo'qning ko'zi yumuq. 3) Odobli — elda aziz. 4) Hunar bo'lsa qo'lingda, non topilar yo'lingda. Hikoyani ertak tarzida yoki hayotda uchraydigan biror voqea tarzida yozish bo'yicha maslahat va yordam beriladi. Masalan, „Odobli — elda aziz" maqoli asosida taxminan quyidagicha hikoya tuzish mumkin: Odiljon oyisi, dadasi bilan xolasinikiga mehmonga bordi. Xolasi mehmonlarni pista-bodom, shirinliklar, kulcha nonlar bilan siyladi. Odiljon mehmonda sho'xlik qilmadi. Shirinliklarga hadeb qo'l cho'zavermadi. Kelgan boshqa mehmonlar Odiljonni „odobli bola ekan" deyishdi. Odiljon „Odobli — elda aziz" ekanligini bilib oldi. Ushbu topshiriq uyga vazifa qilib berilishi ham mumkin. 4. Mavzu yuzasidan tarbiyaviy xulosa chiqarish. - Bugungi maqollarni o'rganish darsi sizga yoqdimi? - Maqollar bolalar tarbiyasiga ta'sir qiladi deb o'ylaysizmi? Ular qanday ta'sir o'tkazishi mumkin? 23 - Siz bugun o'zingizga qanday xulosa chiqardingiz? - O'qigan qaysi maqolimiz sizga ham tegishli? 5. Guruhlar to'plagan ballarni e'lon qilish. O'quvchilarni rag'batlantirish. 6. Uyga vazifa. Maqollarni ifodali o'qish va yod olish. Darslikdan o'qilgan ertaklar mazmuniga mos maqollar topib, daftarga yozib kelish. 2.2. Topishmoq va tez aytishlarni o'rganish yo‘llari Topishmoqlar narsa yoki hodisalarning ataylab yashirilgan belgisi, shakli, xatti- harakati, holati va vazifasini boshqa narsa yoki hodisalarga qiyoslash asosida topishga asoslangan she'riy yoki nasriy tuzilishdagi savol va topshiriqlardir. Topishmoqlar xalq turmushi bilan chambarchas bog'liq holda yaratiladi. Ularning zaminida kishilarning qadimiy e'tiqod va tasavvurlari, olamni bilish va idrok etishga bo'lgan intilishlari yotadi. Topishmoqda yashirilgan narsalar uning javobi hisoblanadi. To-pishmoqning javobini topish uchun topishmoq matnini e'tibor bilan o'qish, nimaga ishora qilinayotganligini fahmlash, topishmoqning asosiy xususiyat va belgilari aynan nimaga qaratilganligini taxmin qi-lish bilan ham topishga harakat qilish kerak. Topishmoq o'quvchilarni topqirlik va hozirjavoblikka o'rgatadi. Shu sababli xalq og'zaki ijodining bu janridan darsliklafda ham keng qo'llanilgan. 1—2-sinf „O'qish kitobi" da topishmoqlar ko'proq, har bir matn ostida keltirilgan. Bundan ko'zlangan maqsad matn mazmunini topishmoqlar asosida ham o'zlashtirilishiga erishishdir. Masalan, 1-sinf „O'qish kitobi" da „Kitobga mehr" matni ostida „Qat- qat qatlama, Aqling bo'lsa tashlama" topishmog'i keltirilgan va mavzuga juda mos tanlangan. Topishmoqlar bunday shaklda berilganda ularning javobi oson topiladi. 1-4-sinf o'qish darsliklarida „Topishmoqlar" mavzusi ostida har xil topishmoqlar ham berilgan bo'lib, ular o'quvchilarning topqirligini yanada oshiradi, tafakkurini o'stiradi. 2-sinf “O‘qish”darsligida topishmoq javoblari ularning ostiga yozib qo'yilgan yoki rasmlar orqali berilgan. 24  Osti tosh, usti tosh O‘rtasida jonli bosh. (Toshbaqa)  Zuv-zuv borar, zuv-zuv kelar, Doston o‘qir, g‘alvir to‘qir. (O‘rgimchak )  To‘rttir uning oyog‘I, Temir mixli tuyog‘i. Manzilga yetishtirar, Toshdan qattiq tuyog‘i . (ot)  Yorug‘i bor, dovrug‘i bor, O‘zi yo‘q, ovozi bor. (Momaqaldiroq) 3-4-sinflarga o'tgach esa javoblar qayd etilmagan. Buning sababi shuki, bu davrga kelib o'quvchilar topishmoqlar ustida ishlash ko'nikmalarini hosil qilgan bo'ladi. Topishmoqlar bolalar shoirlari tomonidan ham yaratilib kelinmoqda. Bunday topishmoqlar sho'x, qiziqarli bo'ladi. Masalan, 4-sinf „O'qish kitobi" da „Buni toping, qizlarim" (G'. G'ulom) topishmoqlari keltirilgan. O‘tda yonmaydi, Suvda botmaydi. Ayoz bobo novvot sotdi, Olgan edim qo‘lim qotdi. Osmondan par tushadi, Par emas zar tushadi. Eritadi muzni Qamashtirar ko‘zni. “Chiq-chiq” ishlab tolmaydi, Tunda uxlab qolmaydi. Pichoq kessa qon chiqar, Po‘choq ketsa don chiqar. Bolalarni nutqini o‘rgatishda topishmoqlar alohida o‘rin tutadi. Ma’lumki, topishmoqlar narsa yoki hodisalarning qisqacha ta’rifi bo‘lib hisoblanadi. "Topishmoq, — deb yozadi adabiyotshunos M. Abdurahmonov, — narsa yoki voqelik tushunchasini ongli ravishda yashirishga, sir tutishga asoslangan kichik poetik asardir." Topishmoqlarda insonning turmushi bilan bog‘liq bo‘lgan, uning tevarak- atrofdagi narsa va hodisalar, buyumlar, o‘simlik va hayvonot dunyosi kabilar ta’riflanadi. Ko‘pincha topishmoqlarda narsa va hodisalarning hajmi, shakli, rangi, tovushi, mazasi, harakati kabi belgilari beriladi. Topishmoq bolalarni obrazli va aniq so‘zlashga o‘rgatishni osonlashtiradi. 25 Topqirlik, aqliy faollik kabi holatlarini rivojlantirish imkonini beradi. Maktab yoshidagi bolalar uchun tanlangan topishmoqlar sodda, qisqa va tushunarli bo‘lishi kerak. Shu bois topishmoqlarni tanlashda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini, ayniqsa, o‘zga tilni o‘zlashtirish imkonini hisobga olishi lozim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun tanlangan topishmoqlarda narsa va hodisalarning eng muhim belgilari ifodalanishidan unumli foydalanish zarur. Masalan, hayvonlar haqidagi topishmoqlarda bunday belgi ularning ovozi hisoblanadi: Vov-vov deydi, baqiradi, Tug‘ishganin chaqiradi. (It) Topishmoqlarni tanlashda, albatta, bolaning tarbiyasi va yoshi hisobga olinishi kerak. Chunki umrida eshitmagan yoki ko‘rmagan narsasi haqida aytilgan topishmoqni bola hech qachon topa olmaydi. Shuning uchun ham topishmoqlar asosan, nomi o‘zlashtirib olingan narsa va hodisalar haqida boradi. Topishmoqlar orqali bolalarning mavjud bilimlari mustahkamlanadi. - Topishmoqlar o‘qish darsi mashg‘ulotida o‘tilayotgan mavzuga ham muvofiq bo‘lishi kerak. Aks holda bolaning diqqati chalg‘iydi va ko‘zlangan maqsadga erishish qiyin kechadi. Topishmoqlar ustida quyidagi tarzda ish olib borgan ma’qul: topishmoqda ko‘rsatilgan narsa va hodisa belgilarini tushunib olish, ya’ni tahlil qilish; - bu belgilarni bir-biriga taqqoslash va umumlashtirish; - aniqlangan belgilar asosida xulosa chiqarish, ya’ni topishmoqning javobini topish. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari topishmoq matni ustida ishlashda quyidagilarga e’tibor berishi lozim: 1. Ko‘pincha bolalar javob berishga shoshilib, topishmoqni oxirigacha eshitmaydi, uni har tomonlama batafsil tushunib yetmaydi. Ularning diqqati matndagi birorta belgiga bog‘lanib qoladi. Xulosani ular faqat shu yagona belgi asosida, qolganlarini e’tiborga olmagan holda chiqaradilar. Topishmoqni topish uchun muhim bo‘lgan belgi esa e’tiborga olinmaydi. Bunday vaqtda topishmoqni topish qiyinlashadi. 26 2. Topishmoq yechishda uning ma’nosini bolalarning yaxshi tushunib olishiga, izchillik va tartib bilan fikr yuritishiga harakat qilish kerak. Bunda fikr yuritish tartibi quyidagicha bo‘lishi mumkin: - umumiy ko‘rinishda nimani qidirishni aniqlash; - qolgan hamma belgilarni aniqlash; - taxmin qilinayotgan yechimni keltirish; - aniqlangan belgilarni birlashtirish; - xulosa chiqarish. O‘qituvchi topishmoqlarni ifodali tarzda bayon etadi, bolalar aytilayotgan narsa- buyumning hamma belgilarini eslab qolishlari uchun matnni qaytaradi. Savollar yordamida bolalarning e’tiborini belgilarga va ular orasidagi aloqaga qaratish kerak. Bir narsa haqida turli topishmoqlar aytilishi bolalar lug‘atini boyitish imkonini beradi. Topishmoq topishni yengillashtirish uchun o‘qituvchi bolalarga topishmoq yuzasidan quyidagicha savoilar berishi mumkin: "Topinglar-chi, bu mevami yoki sabzavotmi? U qaerda o‘sadi? Bu qanday faslda bo‘ladi? Bu qaysi hayvon ekan?" kabi. So‘ng topishmoqni ifodali o‘qib, rasmga qarab uning javobini topishni taklif qiladi. Masalan, "Stolni bezatish" o‘yinida stol tasvirlangan rasm tanlab olinadi, idishlar hamda oziq-ovqat rasmlari va ular haqida topishmoqlar tayyorlanadi. Topishmoqni rasmga qarab topish uni topishda yordamchi savoilar berish yaxshi samara beradsh Ba’zan fasllarga bog‘liq she’rlar, tez aytishlar, topishmoqlarni ham o‘rgatib borish kerak. Yuqorida aytilganidek, bolalarni qiyin tovushlarni to‘g‘ri talafruz qilishga, topishmoqlar orqali ularning fikrlash qobiliyatini o‘stirishga erishiladi. O‘quvchilarga: Qishin-yozin bir xil kiyimda (Archa); U tushganda dala-qir, Kuladi qiqir-qiqir (Yomg‘ir) — kabi kichik va qiziq topishmoqlarni o‘rgatish maqsadga muvofiqdir. 27 Topishmoq o'tish darsi namunasi Mavzu. Topishmoqlar. Darsning maqsadi: 1. O'quvchilarga topishmoqlarning janriy xususiyatlari haqida ma'lumot berish. Ularning topishmoqni ifodali o'qish, javobini tez topish malakalarini oshirish, ziyraklikka o'rgatish. 2. O'quvchilarning muomala madaniyatini oshirish. O'quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish, ijodiy faoliyatga yo'llash. Darsning turi: yangi bilim beruvchi, topishmoq o'qish darsi. Darsning borishi 1. Da'vat bosqichi. Maqsad: o'quvchilarning topishmoq haqidagi tushunchalarini aniqlash, yangi mavzuga qiziqish uyg'otish. Metod: suhbat, izlanish metodi. O'qituvchi xattaxtaga osmondagi yulduzlar, yong'oq, yer yong'oq, arra rasmlarini ilib qo'yadi va quyidagi topishmoqni yozadi: Tunda ko'rib, cho'g' deysan, Tongda ko'rib yo'q deysan. Savol-topshiriqlar beriladi: - Shu rasmlar ichidan topishmoqning javobini toping. - Qaysi so'zlar orqali topishmoqlarning javobi „yulduz" eka-nini bildingiz? Xattaxtaga 2-topishmoq yoziladi: Qo'shaloq tovoq, Ichi toia yog'. - Qaysi belgilariga ko'ra topishmoqning javobini topdingiz? 3-topishmoq yoziladi: Pilla kabi bo'g'indor, Har bo'g'inda mag'zi bor. - Yer yong'oqning qaysi belgilari topishmoqda keltirilgan? 4-topishmoq: - Og'zi yo'g'-u tishi bor, Duradgorda ishi bor. - Javob qaysi so'zlar orqali topdingiz? O'qituvchi: - Topishmoqlarni topishda sizga nimalar yordam berdi? - Topishmoqda narsaning belgilarini ifodalovchi so'zlar bo'ladi. - Topishmoqlarda ko'pincha kim?, nima? so'zlariga javob bo'ladigan so'zlar yashirinadi. 28 2. Topishmoqlar haqida ma'lumot berish. O'qituvchining hikoyasi: - Topishmoq matnida narsa yoki hodisalarning belgisi, shakli, harakati, holati, vazifasi va boshqa tomonlari berilgan bo'ladi. Topishmoqlar qadimda „jumboq", „top-top" deb yuritilgan. Har bir topishmoq uni yaratgan xalqning hayoti, urf-odati, o'ziga xos rasm-rusmlari bilan bog'liq bo'ladi. II. Anglash bosqichi. Maqsad: darslikda berilgan topishmoqlar bilan tanishtirish, mustaqil o'qishga, topishmoqlar yuzasidan o'zaro muhokama qilishga o'rgatish. Metod: mustaqil ish, krossvord yechish, suhbat metodi. 1. Topishmoqni ifodali o'qish va javobini topish. 2. Savol-javob o'tkazish: — Birinchi topishmoqning javobi nimaga o'xshatilgan? (G'o'zaga) — Tungi osmon nimaga o'xshatilgan? (ko'k ko'ylakka) — 2-topishmoqda oy nima deb ta'riflangan? (patir) — 3-topishmoqda karamni qaysi belgilariga ko'ra topdingiz? (Ka-ramning qavat-qavat bargi qat-qat to'nga o'xshatilgan) 3. Krossvord yechish. O'qituvchi krossvordni vatmanga oldindan quyidagicha tayyorlashi mumkin: krossvord savoUari topishmoqlar ko'rinishida bo'ladi. Sinfni 3 guruhga boiib, har bir guruhga 1 tadan krossvord yechish uchun beriladi. Bu usul bolalarning topishmoqni tez topishga ishtiyoqini oshiradi. 1- guruh uchun krossvord: Bo 'yiga 1. Keragida suvga o'tasan Qimirlashin poylab yotasan. 2. Kasbi doim taqir-tuqur, Qayda ilon ko'rsa cho'qir. 3. Birlashtirib kiyimni Issiq tutadi sizni. Eniga 4. Qo'lsiz, oyoqsiz eshik ochar. 5. Katta oppoq dasturxon Yer yuzini qoplagan. 6. Og'zi yo'g'-u, tishi bor, Duradgorda ishi bor. 29 Javoblari: 1. Qarmoq. 2. Laylak. 3. Tugma. 4. Shamol. 5. Qor. 6. Arra. 2- guruh uchun krossvord: Bo 'yiga 1. Tikuvchimas, Bichuvchimas, Ignasi ancha ekan. 2. Kundalik tarix o'zi Har yerda uning so'zi. 3. Bir onadan yuz bola, Yuzovi ham bo'z bola. Eniga 4. Uyning shiftida ini, Kuylab berar har kuni. Bahorda kutib olib Kuzatamiz kuz uni. 5. Xo'ppa semiz, bir tuki yo'q. 6. Uzun terak, ichi kovak. Javoblar: 1. Tipratikan. 2. Gazeta. 3. Uzum. 4. Qaldirg'och. 5. Tarvuz. 6. Qamish. 3- guruh uchun krossvord: Bo 'yiga 1. Pishirsang osh bo'lur, Pishirmasang qush bo'lur. 2. Gulsiz meva qiladi, Ko'p yesang — til shiladi: G'ir-g'ildirak oy kulcha, Bu nima, kim biladi? 3. Chopsa chopilmaydi, Ko'msa ko'milmaydi. 4. Bodom kabi yaprog'i, Sollanadi butog'i, O'zi shirin, tukligina, Mazasi ham totligina. Eniga 5. Ikki ajib qulog'i bor: Biri tinglar, biri so'zlar. 6. O'zi qizil, go'zal biram, Qirga yozar qizil gilam. 7. Pak-pakana bo'yi bor, Yetti qavat to'ni bor. Javoblar: 1. Tuxum. 2. Anjir. 3. Soya. 4. Shaftoli. 5. Telefon trubkasi. 6. Lola. 7. Piyoz. III. Fikrlash bosqichi. Maqsad: Darslikdagi savol-topshiriqlarga javob olish orqali egal-langan bilimlami aniqlash, o'yinlar orqali ijodiy izlanish ko'nikmasini shakllantirish. 1. Darslikdagi savol va topshiriqlar ustida ishlash: 30 — Topishmoqlarni kirn yaratgan? — Topishmoqlar qadimda nima deb nomlangan? — Topishmoqning qanday foydasi bor? — O'zingiz qanday topishmoqlar bilasiz? 2. O'quvchilar bir necha qatorlarga ajratilib, o'yin uyushtiriladi: qator boshliqlari o'quvchilarga biror narsa rasmini beradi, o'quvchi rasmga oid topishmoq aytadi. Bir o'quvchi aytolmasa, orqadagi o'quvchiga uzatadi. O'quvchilarning o'zlariga „Shunga doir topish-moqni o'zingiz to'qishingiz ham mumkin" deb aytiladi. Qaysi qator topishmoqni birinchi aytsa, o'sha g'olib sanaladi. 3. Uyga vazifa. Darslikda o'qilmagan yangi topishmoqlar topib, daftarga yozib kelish. 4. O'quvchilarni rag'batlantirish va darsni yakurtlash. Tez aytishlar ma'lum so'zni, so'z birikmasini yoki tovushni to'g'ri talaffuz qilishga, uni boshqa tovushlardan farqlashga o'rgatadigan, xotirani mustahkamlaydigan va nutqni o'stiradigan, o'qish sur'atini oshiradigan janr hisoblanadi. Shu sababli 1-sinfda ko'pgina tez aytishlar keltirilgan. Masalan, „Botir bbtmas botqoqqa", „Qobil qozonda qovurdoq qovurdi", „Bahodir bayroqni Botirga berdimi, Botir Bahodirga bayroqni berdimi?", „Olim oldidagi oltita olmani oldi" va boshq. 2-sinfda esa quyidagi tez aytishlar keltirilgan: Qobil qahraton qishda qishloqda qishladi. Qahraton qishda Qobil qishladi. Bu tez aytishni o‘rgangandan keyin qish, qor, sovuq, muz, yax, yaxmalak, sumalak, ayoz so‘zlari ishtirokida hikoya tuzish o‘quvchilarga topshiriladi. O‘quvchilar quyidagicha hikoya tuzishlari mumkin. Qish keldi. Kunlar sovidi. Qor yog‘a boshladi. Suvlar muzladi tarnovlardasumalaklar paydo bo‘ldi. Biz bolalar yaxda yaxmalak ucha boshladik. Ayoz bobo oynalarga gul solib ketdi. Bunday hikoyalarni tuzish orqali o‘quvchilarning fikrlash qobiliyati shakllanadi, dunyoqarashi kengayadi, og‘zaki nutqi oshadi. Eshik oldida buloq, buloqdan suv ichar uloq, uloqcham uzun quloq. Qo‘ng‘iroq qo‘g‘irchoqnikimi, 31 qo‘zichoqnikimi? Shuningdek 3-sinfda ham tez aytishlar keltirilgan: Qishda qatiq qattiq qotib qolibdi. Tolib tandir tagidan tanga topdi. San’at saroyi – saroylarning sarasi. Salimning sadadagi sap-sariq sa’vasi sahar sayraydi. Shuni alohida ta'kidlab o'tish kerakki, boshlang'ich sinf darsliklariga o'quvchilar yoshiga mos, mavzular bo'yicha tanlab olingan, nutqni eshitish va undan o‘z tajribasida foydalanish natijasida bolalarda ongli ravishda ta’lim metodikasiga asoslanadigan "tilni sezish" shakllanadi. Nutq o‘stirishning metodik sharti nutqiy faoliyatning keng tizimini yaratish, ya’ni, birinchidan, ikki nutq namunasini idrok etish, ikkinchidan, o‘rgangan til vositalaridan foydalanib, fikrini bayon etish uchun sharoit yaratish hisoblanadi.Tilni o‘rganish jarayonida bolalarni turli xil rollarni bajarishga, bir-birlari bilan gaplashishi, o‘yinchoqlari bilan muloqotda bo‘lishga, o‘z ismini va ota- onalarining ismini aytishga, boshqa bolaning ismini so‘rashga o‘rgatib borish zarur. Bu jarayonda bolalarning o‘yin mashqlarini bajarishi orqali lug‘at boyligi o‘sib borishi bilan birga, so‘zlarni bir- biriga moslashtirish, ularni o‘z o‘rnida qo‘llay bilish malakasi o‘sadi. Bolalar lug‘atini boyitish, nutqining ravon, silliq va ta’sirchanligini ta’minlashda bolalar adabiyoti ustida ishlash, shubhasiz, yaxshi natija beradi. Boshlang‘ich sinflarda ayrim bolalar nutq madaniyati boshqa bolalarga qaraganda birmuncha yaxshi bo‘ladi. Ular so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qiladilar, savollarga qiynalmay, erkin javob beradilar. Lekin ko‘pchilik bolalar nutqida ba’zi nuqsonlar uchrab turadi. Masalan, s, z, sh, k, ch, b, p, g, j, r kabi undoshlar talaffuzida bu ko‘proq seziladi. O‘qituvchi bolalar bilan ishlashda shunday nuqsonlarni bartaraf etishga e’tibor berishi lozim. Buning uchun turli usul va vositalardan foydalanish mumkin.So‘zlarning talaffuzi ustida maxsus qo‘shimcha ish olib borilishi lozim. Buning uchun mashg‘ulotning o‘zi yetarli emas. Mashg‘ulotdan tashqari sayr paytida, didaktik o‘yinlar o‘tkazilayotgan vaqtda bolalar bilan yakka tartibda ishlashga ham to‘g‘ri keladi. So‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatishda quyidagi mashqlarni qo‘llash yaxshi samara beradi: 32 1. So‘zlarni bo‘g‘in va tovush tomondan tahlil qilish. 2. Bo‘g‘inlardagi harflarning tovush tomondan to‘g‘ri talaffuz qilinishiga e’tibor berish, ya’ni fonematik eshitishni rivojlantirish. Bu bolalar talaffuzida qiynalayotgan tovushlarning paydo bo‘lish o‘rni og‘iz bo‘shlig‘ida hosil bo‘lishiga (artikulyatsiyaga) diqqat qaratishni taqozo etadi. Masalan, r undoshi tilning orqa tanglayga tegib, tovush paychalarining titrab chiqishi natijasida hosil bo‘lishi, b undoshi ikki labning mahkam jipslashuvi natijasida o‘pkadan chiqayotgan havoning portlashidan hosil bo‘lishini amaliy ko‘rsatish zarur.Talaffuzi qiyin tovushlarni biror hayvon yoki parrandalarning ovoziga taqlid qilish va uni takror-takror mashq qilish ham yaxshi natija beradi. — Bolalar, qurbaqa qanday sayraydi? — Qurbaqa "qur-r, qur-r" deb sayraydi. — Kechqurunlari chigirtkalarning ovozini eshitganmisiz? — Qishda kunlar isib qolgan vaqtda qarg‘alar qanday ovoz beradi? — Traktor yurganda qanday ovoz chiqaradi? "Sh" tovushining to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish uchun: — Hon sudralganda qanday ovoz chiqaradi? — Vish-vish-vish. Ba’zan buyumlarning nomini takror-takror ayttiriladi: shar, arra, choynak, cho‘mich, chaqich kabi. Shuningdek, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatishda tez aytishlardan ham foydalanish mumkin. Masalan, s, sh, g undoshlarining to‘g‘ri talaffuzi uchun, avvalo, quyidagicha mashqlarni o‘tkazish lozim: So-so-so-so Sodiq, sochiq, somon. Sa-sa-sa-sa sa’va, sariq, sayr. Sha-sha-sha-sha sharshara, Shahlo, shaqildoq. Sho-sho-sho-sho sholi, oqshom, sholg‘om. Ra-ra-ra-ra rasm, randa, raketa. Ro-ro-ro-ro rom, rohat, rost. Bu mashqlarni bolalar o‘qituvchi bilan birgalikda shoshilmay, bo‘g‘iniarni ifodali qilib aytadilar..Keyinchalik mazkur bo‘g‘inlar qatnashgan so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzini mashq qiladilar. So‘ngra tez aytish mashqiga o‘tish mumkin: 33 Sodiq sochini sochiqqa artdimi, Sodiq sochiqqa sochini artdimi? Saodat soatni soatsozga sozlatdi Shahlo shaqildoqni shoshib shaqillatdi. Tohirning traktori tog‘ orqasida tirilladi. Tez aytishni dastlab asta-asta aytib, keyin bir nafasda necha marta ayta olishga e’tibor qaratiladi. Tez aytish jarayonida o‘qituvchi bolalarni to‘g‘ri talaffuzga o‘rgatishi, tovushlarni bir-biridan farqlashlariga e’tibor berishi, bolalar nutqini doim kuzatib borishi va xatolarni tuzatib borishi lozim. Boshqa millat bolalarining ham davlat tili bo‘lgan o‘zbek tilini egallashlariga harakat qilishi, tilimizga muhabbat uyg‘otishi zarur. Bola zerikmasligi, toliqmasligi uchun o‘qituvchi albatta belgilangan vaqtda jismoniy tarbiya mashqlarini o‘tkazishi kerak. Bu bolalarni charchashdan saqlaydi, ongini rivojlantiradi, nutqini faollashtiradi. Tеz aytishlar O‘zim uzum uzib yedim. -z-m. Olma shoxida olmaxon, Olmaxonni olma Olimxon. -m-1. To‘lqin turpni tunda to‘pladi. -r-t. Bo‘ri boqqa, Soqi toqqa bordi. -q-t. Jo‘ja cho‘chib go‘ja cho‘qir. -ch-j. Bir tup tut, tut tagida turp, Tut turpni turtib turibdi, turp tutni turtib turibdi. -t-r. Sora allalaydi, Rashid arralaydi. -r-1. Hashar — hashardan shahar yashar. -sh-r. Bolalar bilan tez aytishlar mashq qilinganda shoir va yozuvchilarning asarlaridan, xalq ertaklari va maqollardan ham foydalanish mumkin. Masalan, "Bor ekanda, yo‘q ekan, och ekanda, to‘q ekan, qarg‘a qaqimchi ekan, chumchuq chaqimchi ekan, yo‘lbars o‘kirar ekan, xo‘roz qichqirar ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan. Ana shunday zamonda qora tovuqdek qaqillagan bir kampir bo‘lgan ekan". Shuningdek, quyidagicha badiiy asarlar matnidan foydalanib ham mashqlar o‘tkazish mumkin: "Bir boy bor ekan, uning oti Jomboy ekan, o‘zi juda boy ekan, bir choynakda aynab qolgan choy ekan, yomg‘ir yoqqanda bulutlar orasidan mo‘ralab turgan oy ekan, suv o‘tmagan soy ekan, birov minmagan toy ekan, kigiz ko‘rpasi yo‘q, birov 34 yotmagan joy ekan, hech kim ichmagan choy ekan, ana shunday dong‘i ketgan boy ekan". Bolalar adabiyoti bilan ishlashda, o‘qilgan asardagi talaffuzi quyin bo‘lgan so‘zlarni o‘rgatish bilan ham, kundalik turmushda qo‘llanadigan so‘zlarga diqqatlarini qaratish bilan ham ularning lug‘at boyliklarini kengaytirib borish mumkin. Asar till ustida ishlashda muallif tomonidan qo‘llangan ko‘p ma’noli, ma’nolari bir-biriga yaqin hamda qarama-qarshi ma’noli so‘zlar, ayrim so‘z birikmalari bilan ishlash nutq o‘stirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Bunday so‘zlar ustida ishlash bilan bolalar yangi bilim va tasavvurlarga ega bo‘ladilar.Ba’zan fasllarga bog‘liq she’rlar, tez aytishlar, topishmoqlarni ham o‘rgatib borish kerak. Yuqorida aytilganidek, bolalarni qiyin tovushlarni to‘g‘ri talafruz qilishga, tez-aytishlar orqali ularning fikrlash qobiliyatini o‘stirishga erishiladi. Ko'proq tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan topishmoq, latifa va tez aytishlar tanlab kiritilishi maqsadga muvofiqdir. Topishmoq, latifa va tez aytishlarni o'rganish boshlang'ich sinf-larda dastlab har bir darsda amalga oshirilib boriladi. Alohida dare sifatida o'rganishda esa o'qituvchilar turli usullardan foydalanishlari mumkin. 35 Xulosa Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, dars jarayonida ilg‘or pedagogik texnologiyalardan foydalanish dars samaradorligini oshiradi. O‘quvchilarni darslarga bo‘lgan qiziqishini, o‘zlashtirish darajasini ko‘taradi. Milliy istiqlоl shаrоfаti bilаn оnа tili tа’limini tаkоmillаshtirish dаvоm etmоqdа. Оnа tili tа’limidаn ko‘zlаngаn аsоsiy mаqsаd o‘quvchilаrni nutqiy fаоliyatgа tаyyorlаsh ekаn, so‘z bоyligini оshirish birinchi gаldаgi vаzifа sаnаlаdi. Shu mаqsаddа biz “Har xil janrdagi asarlarni yangi pedagogik texnologiyalar asosida o‘qitish” yo‘llarini ishlab chiqdik va dars o‘tish namunalarini keltirdik. Ishimiz davomida quyidаgi to‘хtаmlаrgа kеldik: 1. Mаtn bаdiyatini tаhlil etish аsоsidа o‘quvchilаrning mustаqil fikrlаsh qоbiliyati o‘stirilаdi. 2. Dаrsni yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish o‘quvchilаrning аdаbiyotgа bo‘gan qiziqishini оrttirаdi. 3. O‘qish darslarida ta’limning interfaol usullaridan foydalanish o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. 4. O‘quvchilar nutqini o‘stirishda ertaklar ustida ishlash yaxshi vosita bo‘la oladi. Chunki bola tabiatga yaqin, uni yangi olamga olib kiradi. Ertak tinglab, bolalar fikran undagi hamma voqea va hodisalarni chuqur his etadilar, ertak qahramonlari bilan harakat qiladilar. Ertaklar orqali bolalar o‘zbek xalqining an’analari, urf-odatlari bilan yaqindan tanishadilar. 5. Xalq yaratgan maqollarning ma’nosi, tuzilishi, vazifasini o‘quvchilarga tanishtirib borish ta’lim-tarbiyaning samaradorligini oshirish bilan birga, biror voqea-hodisa haqida tez hukm chiqara olishga va teran fikrlashga undaydi. 6. O‘quvchilаrga zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida darslar tashkil etilsa, o‘quvchilarning darsni o‘zlashtirishlari osonlashadi, fikrlashi kengayadi, dunyoqarashi shakllanadi, o‘z fikrini, his-tuyg‘usini оnа tilining imkоniyatlаri dоirаsidа ifоdаlаsh vаzifаlаrini bаjаrа оlаdigаn dаrаjаdаgi kеlаjаk kishisi bo‘lа оlаdi. 7. Bolalar lug‘atini boyitish, nutqining ravon, silliq va ta’sirchanligini 36 ta’minlashda хаlq оg‘zаki ijоdi ustida ishlash, shubhasiz, yaxshi natija beradi. 8. Har xil janrdagi asarlarni o‘rganishda undagi ayrim so‘z va iboralar bilan ishlash, bir tomondan, asar mazmunini oson hamda toliq o‘zlashtirishga yordam bersa, ikkinchi tomondan, bolalar lug‘atini boyitish, til hodisalarini anglash ko‘nikmalarini tarbiyalaydi, so‘zlarni fonetik jihatdan o‘zlashtirishga zamin bo‘ladi. Ayni paytda, zamonaviy pedagogik texnologiya – tizimli yondashuvlar asosida o‘qitishning shakllarini qulaylashtirish, uning natijasini kafolatlash va obyektiv baholash uchun zarur bo‘lgan inson salohiyati hamda texnik vositalarning o‘zaro hamkorligini namoyish qiladi. Ta’lim maqsadlarini oydinlashtirish, o‘qitish va o‘zlashtirish jarayonlarida qo‘llaniladigan usul, metod va vositalarni xilma- xillash ta’lim va tarbiya jarayonlari mazmunini chuqurlashtirish–bular hammasi ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish demakdir. Vaholanki, takomillashtirishning chegarasi, ya’ni oxiri yo‘q, deyiladi. Shunday bo‘lgach pedagogik texnologiyalar ham sarhadsiz tushunchalardir. Bu borada qancha ko‘p izlanilsa va qanchalik tashabbuskorlik bo‘lsa – shunchalik kamdek tuyulaveradi. O‘qitishning eng oddiy va bosh haqiqati ham ana shundadir.Tadqiqot ishimiz davomida biz metodist- olimlarning ta’lim vositalaridan foydalanish haqidagi barcha nazariy va amaliy qo‘llanmalarni o‘rganib chiqdik. ulardan ishimiz davomida foydalanishga harakat qildik. 37 Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yхаti 1. Оnа tili. Umumiy tа’limning dаvlаt tа’lim stаndаrti vа o‘quv dаsturi“ Tа’lim tаrаqqiyoti” ахbоrоtnоmаsining 1-mахsus sоni. T. “Shаrq” 1999 y. 2. Azizxo‘jayev N.M. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. Toshkent: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi. Adolat, 2006. 3. Bahriyev A., Bahriyeva N. Yangi pedagogik texnologiyalar orqali o‘qitishda ichki motivatsiyani shakllantirish. Xalq ta’limi jurnali, 2006 4. Bobomurodova A. Ona tili ta’limi jarayonida o‘yin topshiriqlardan foydalanish. Toshkent: Musiqa,2009. 5. Yo‘ldoshev J.G., Usmonov S.A. “Pedagogik texnologiya asoslari”,- T.,”O‘qituvchi”, 2004-yil. 6. Nurmаtоv M. Ifоdаli o‘qish tugаrаgi. “Til vа аdаbiyot tа’limi” 1992 yil, 1- sоn. 7. Nе’mаtоv Х., G‘ulоmоv А., Ziyodоvа T. O‘quvchilаr so‘z bоyligini оshirish. –T.1996 y. 8. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi: Nasaf, 2000. 9. Tа’lim jаrаyonidа so‘z bоyligini оshirishning аsоsiy оmillаri. “O‘zbеk tili” dоimiy аnjumаni 3-yig‘inining tеzislаri.T.1995 y. 10. Tolipov O‘., Usmonbekova M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari. – T.,Fan, 2006-yil. 11. “Ta’limda yangi pedagogik texnologiyalar, muammolar, yechimlar” Ilmiy- amaliy konferensiya materiallari. T.O‘z.PFITI. 1999-yil. 12. G‘afforova T. Boshlang‘ich ta’limda zamonaviy texnologiyalar. Qarshi: Nasaf, 2009. 13. G‘afforova T., G‘ulomova X. 1-sinfda o‘qish darslari. –T., Sharq, 2003-yil. 14. G‘ulоmоv А., Nе’mаtоv Х. Оnа tili tа’limi mаzmuni. –T. 1995 y. 38

MUNDARIJA:

Kirish…....................................................................................................................4

I BOB. Ertak va masal janrini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish

  1. Ertak matninio‘qish darsida interfaol ta’lim..................................................6
  2. Masalni o‘qish darsini tashkil etishda yangi pedagogik texnologiyadan foydalanish...........................................................................................................…..9

IIBOB. Boshlang‘ich ta’limda maxsusfolklor janrlarni o‘rganish

  1. Maqol o‘qitish darsini tashkil etish...............................................................16
  2. Topishmoq va tez aytishlarni o‘rganish yo‘llari............................................24

Xulosa.....................................................................................................................35

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.....................................................................38

Купить