Toponomikaning asosiy vazifasi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	66.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	24 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

44 Sotish

Toponomikaning asosiy vazifasi

Sotib olish

$Kirish Mavzuning dolzarbligi. Har bir kishining o z nomi — ismi bor. Bir xil ismliʻ kishilarni ya’ni adashlar ko p bo lgan holda, ulami laqab bilan farq qilganlarni ʻ ʻ Familiyalar ham aslida kishilarni bir-biridan farq qilishga xizmat qiladi. Umuman, inson narsalarga nom qo ymasdan yashay olmaydi Dunyodagi hamma ʻ narsaning nomi bor. o simlik va hayvonlarnini mahalliy nomlaridan tashqari ʻ ilmiy, lotincha nomlari ham mavjud Har qanday o simlik va hayvonni lotincha ʻ nomiga qarab turli millat mutaxassislari darrov bilib oladilar. Demak, nomlar bir narsani ikkinchi narsadan farq qilishga yordam beradi. Bir joyni ikkinchisidan, bir jilg ani boshqa bir jilg adan, bir ko chani yonidagi ko chadan, tog -adirlami, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ shahar va qishloqlarni bir-birlaridan farq qilish uchun ham kishilar nomlar o ylab chiqar gan. Joy nomlari, geografik nomlar yoki toponimlar deb ataladi. ʻ 1 Toponimlarni toponimika fani o rganadi. Toponimika yunoncha topos — joy va ʻ onoma (yoki onima) — nom so zlaridan tarkib topgan. Joy nomlari, ya’ni ʻ toponimiya bir necha turga bo linadi, bular gidronomiya (yunoncha gidro — ʻ suv), ya’ni daryolar, ko llar, den- gizlar, soylar, kanallar, qo ltiqlar, bo g ozlar, ʻ ʻ ʻ ʻ sharsharalar nomlari; oronimiya (yunoncha oros — togo, ya’ni yer yuzasining relef shakllari — tog lar, cho qqilar, qirlar, vodiylar, tekisliklar nomlari; oyko- ʻ ʻ nimiya (yunoncha oykos — uy), polinimiya (yunoncha polis — shahar) yoki urbanonomiya (lotincha urbos — shahar), ya’ni qishloq hamda shaharlaming nomlari, mikrotoponimiya (yunoncha mikros - kichik), ya’ni kichik obyektlar: buloqlar, quduqlar, dalalar, o tloqlar daraxtzorlar, jarlar, yo llar, ko priklar va ʻ ʻ ʻ hatto atoqli otga ega bo lgari ayrim daraxtlar nomlari. Bundan tashqari, turli ʻ xalq, urug -aymoq nomlari bilan atalgan toponimlar etnotoponimlar (yunoncha ʻ etnos - xalq) deyiladi. Kishi ismlari bilan yuritiladigan toponimlarni esn antropotoponimlar (yunoncha antropos — odam) deb atash mumkin. 2 1 Murzaev E.M. «Ocherk toponimiki». M., 1974. 2 Nabiev A. Tarixiy ulkashunoslik. T., 1979 T., 1996 PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $Toponimika, toponim, urbonim, toponimst, etnonim, gidronim, oronim Geografik ob`ektlarning - materik okean, dengiz, qo ltiq, ko rfaz,ʻ ʻ tekislik, tog , shahar, qishloq, mamlakat, region va boshqa yer sharidagi ʻ ob`ektlarning nomlari – atoqli otlar bo lib, ularni toponimika fani ʻ o rganadi. Aslida geografik ob`ektlar ma`lum bir mazmunga ega bo lib, ʻ ʻ ularning joylashuvi muayyan hususiyati, aniq bir xalq tilidan olingan so z ʻ bo lib muayyan tarixiy sharoit yoki voqiylik munosabati bilan atalgan. ʻ Yer sharidagi geografik ob`ektlar toponimikaning fan sifatida o rganish ʻ ob`ekti. Geografik xaritalardagi va xaritalarga aks ettirilmagan mahalliy ob`ektlarning atoqli otlari toponimikaning o rganish ob`ekti. Nomlarning ʻ paydo bo lishi ularning tahlili, fanning predmeti. Har qanday fan ʻ boshqalaridan ko pincha farq qiladigan qonun qoidalari , iboralar yoki ʻ alohida terminlari istifoda etadi. Chunonchi, geografiyada zona mintaqa iqlim meteorologiya, atmosfera, landshaft geografik qobiq kabi so z va ʻ terminlar aniq bir jarayon hodisa, qonun va tushunchalarni ifodalaydi. Bular geografiya ilmining ilmiy atamalari yoki terminlari ularning ma`no va mazmunini bilish ilmiy atamashunoslik hisoblanadi. Ilmiy terminlar ba`zan atoqli otli geografik ob`ektlarning nomidan terminga aylanishi mumkin. Geografik atamashunoslik gegrafiya faning aniq bir hodisasi yoki jarayonning mohiyatini ifodalagani uchun ularning ta`rifi va izohatini tuzish ilimiy geografik atamashunoslikning predmeti hisoblanadi. K urs ishining maqsadi . Toponimika tushunchasi, vazifalari haqida to laroq bilimga ega bo lish va mavjud bilimlarimizni yanada rivojlantirish ʻ ʻ Kurs ishining vazifalari: Mavzuni yoritishda qo yilgan vazifalar ʻ quyidagilar:  mavzuga oid adabiyotlrni to plash; ʻ  mavzuga doir adabiyotlarni o rganish va tahlil qilish ʻ  mavzuni yoritib berish PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, to rtta reja,ʻ xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati ʻ dan iborat I.Bob: Toponimika tushunchasi va uning vazifasi. 1.1. Toponimika tushunchasi va uning mohiyati haqida 1917 yilga qadar toponimika mustaqil fan sifatida o rganilmay, uning ʻ vazifasini tarixiygeografiya fani bajarib kelardi.Toponimika geografik nomlar, kishi ismlarini o rganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani «zamin ʻ tili», ya`ni er tili deb ham atashadi. Toponimika atamasi lotin tilidan olingan bo lib, «topos» — joy, «onom» yoki «onima» — nom, umuman joy nomini ʻ o rganadigan fan degan ma`noni bildiradi. Geografik nomlar va zamin qa`rida ʻ o rganilmayotgan nomlar, insonlarga qo yilgan ismlar toponimikaning o rganish ʻ ʻ ʻ manbai hisoblanadi. Toponimika ikki ob`ektdan: mikro va makro toponimlardan iborat bo lib, mikrotoponimika — grammatik jihatdan mayda ob`ektlarni, ya`ni ʻ «turdosh otlarni», mikroob`ektlarning nomlarini, makrotoponimika esa atoqli ʻ otlar, ya`ni yirik ob`ektlarning nomlarini tadqiq qiladi. 3 Hozirgi vaqtda toponimika faqat katta va yirik ob`ektlarning: tog lar, ʻ o rmonlar, vodiylar, vohalar, shaharlarning nomlarinigina emas, balki kichik ʻ ob`ektlarning — mahallalar, daralar; jarliklar, anhorlar, daryo irmoqlari, ariqlar va ko llarning nomlarini Geografiyaga oid atamalar turdosh otlar toponimika ʻ tarkibiga to lig icha kirmaydi, ammo ular toponimikani o rganishda katta ʻ ʻ ʻ ahamiyatga egadir 4 . Nomsiz «ob`ekt» — toponim emas. Toponimika geografiyaga oid joylarni emas, balki ularning nomlarini o rganadi.Toponimikaning tilshunoslik, ʻ tarih geografiya, arxeologiya va boshqa fanlarga aloqadorligi uning muhim xususiyatlaridandir. Toponimikaga oid ma`lumotlar tadqiq qilinayotganda tarixiy ma`lumotlarga, ayniqsa arxeologiyaga oid tekshirish natijalariga 3 Nafasov T. O’zbekiston toponimlarining izoh’li lug oti.T.,1988. ʻ 4 Qorayev.S Toponomika Toshkent,2006. PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $suyangan holda ish ko rish zarur. CHunki toponimika ko pincha tarixiyʻ ʻ dalillarga va isbotlarga muhtoj. Masalan, biror yodgorlmkning nomini o rganish ʻ uchun, albatta, uning qaysi davrda yaratilganligini va nima sababdan shu nom berilganligini tarixiy davr sharoiti muhiti nuqtai nazaridan tadqiq qilish talab etiladi. Tadqiqotning yozma manbalarga ko pincha arxeologiyaga oid ʻ ma`lumotlarga suyangan holda ish ko rish usuli nomlarning qo yilgan davrini ʻ ʻ aniqlashga va nomlarning paydo bo lishini o rganishga qo l keladi. Bir nomning ʻ ʻ ʻ o zgarishini kuzatmoq uchun birmuncha vaqt ketadi ʻ Toponimik asoslarga vaqt, manbalar va yo nalishlar bo yicha joylarga ʻ ʻ aholining ko chishi, o rnashishi kiradi. Toponimlar aniq tarixiy jarayon bo lib, u ʻ ʻ ʻ aholining ko chishi, madaniy, iqtisodiy vatil munosabatlari bilan vujudga keldi, ʻ so ng tarqala boshlaydi. Toponimika jamiyatning muomala vositasi bo lgan ʻ ʻ tilni, uning iqtisodiyotini, madaniyatini va tarixiy taraqqiyotini o rganish ʻ jarayonida o sib, rivojlanib boradi. Toponimik nomlar manbai va ularni ʻ o rganishda qo llanilgan uslub va usullarning to g riligini aniqlash maqsadida ʻ ʻ ʻ ʻ yozma va boshqa manbalar qo lyozmalar, akt materiallari, aholi joylashgan ʻ chegaralarni aks ettiruvchi bosh (asosiy) va maxsus xaritalar hamda ilmiy safar xaritalari bilan solishtirib chiqiladi. Toponomikada xam, moddiy va madaniy yodgorliklar o rganilganidek, oddiydan murakkabga, ya`ni bugungi kundan ʻ asrlar ichkarisiga kirib borish zarur. Bilish murakkab dialektik jarayondir, chunki bu usul bilan madaniy qatlamlarning eng qadimiysidan boshlab, to navqironigacha momlarning manbai asta-sekinlik bilan ochiladi nomlarning «yoshi» aniqlanadi. O z navbatida toponimik nomlar tarix uchun ham bebaho ʻ manbadir. Geografik nomlar uzoq muddatli bo lib, ma`lum hududdagi u yoki bu ʻ xalqning tili haqida guvoxlik beradi. Nomlar ma`lum bir aholining hamjihatligi yoki tarqoqligiga hambog liqdir. ʻ Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida nomlar juda kam bo lgan, keyinchalik aholi ʻ paydo bo lib, qo yilgan nomlar xam ko p vaqtlar o tishi bilan boshqa nomlarga ʻ ʻ ʻ ʻ o zgartirilib yuborilgan yoki butunlay yo q bo lib qetgan. Ezma manbalardagi ʻ ʻ ʻ toponimikaga oid ma`lumotlar tahlil qilinganda buni yaqqol ko rish mumkin. Bu ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $noqeani hozirgi vaqtda xam aniq ko rishimiz mumkin. Ayrim shahar vaʻ qishloqlarning eski nomlari o rniga yangi nomlar qo yiladi, bu eski nom nima ʻ ʻ uchun yo qotildi-yu, nima uchun yangi nom qo yildi, buning sabablarini ham ʻ ʻ aniqlashmumkin. O tmishda esa yangi zamindor (er egasi) paydo bo lishi bilan ʻ ʻ ko pincha aholi eski geografik nomlar o rniga shu zamindorning nomini ʻ ʻ qo yishgan. Dialektologiyadan farqli o laroq toponimikaga oid ma`lumot ʻ ʻ to plashda, joylarning nomlarini o rganishda aholidan yoppasiga so rash uslubi ʻ ʻ ʻ qo llaniladi. Faqat shunday uslub bilangina turli daralar, kichik soy va anhorlar, ʻ jarliklar, ko llar va boshqa shunga aloqador bo lgan nomlarning miqdorini ʻ ʻ aniqlash mumkin, xolos. SHunday joylarning hammasi aholi yashaydigan joylarning kartasiga yoki aholi joylari ro yxatiga kiritilmagan, ehtimol ʻ kiritilmasa ham kerak. Toponimikaning eng katta xizmati shundaki, u hujjatxona hujjatlarini sinchiklab o rganish, xalq og zaki ijodi asosidagi ayrim tomonlar va ʻ ʻ nihoyat hech qanday manbalarda aks ettirilgan noma`lum joylarni bizga ma`lum qiladi. Toponimikaga oid ma`lumotlar yig ishda va joy nomlarining kelib ʻ chiqishini o rganishda etnografiya ham katta rol o ynaydi. ʻ ʻ 5 Toponimikaning ayrim toifalari va tizimlari o rtasidagi o zaro aloqalarni ʻ ʻ o rganish yo li bilan toponimlarni tavsiflash toponimik tadqiqotlarning asosini ʻ ʻ tashkil etadi. Ko pgina mutaxassis toponimistlar mahalliy toponimlarni har ʻ tomonlama regional tadqiq qilishga katta e`tibor beradilar. Bunda, albatta, mikro va makro toponimikani o zaro taqqoslash zarur. Toponimika vazifalarini aniqlar ʻ ekanmiz, ma`lum joyning geografik nomi tarixi to laroq, shu o lkada yashagan ʻ ʻ xalqlar tarixi bilan bog liq xolda aniqlanishini uning asosiy maqsadi qilib ʻ olishimiz zarur. Bundan tashqari, toponimikaga oid tadqiqog ma`lumotlaridan foydalanilayotganda o sha o lka xalqlarining tilini o rganish, arxeologiya va ʻ ʻ ʻ etnografiyaga oid ma`lumotlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir. 6 Toponimikaga oid tadqiqot olib borilayotgan rayonning tabiiy 5 Nikonov V.A. Vvedenie v toponimku. M., 1965. 6 A.Nabiev. “Tarixiy o lkashunoslik ” T. 1979 yil. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $geografiyasini, o tmish tarixini, til tarixini yaxshi bilish shart. Toponimikaniʻ o rganishda yuqoridagilarga amal qilingan taqdirdagina tadqiqotchi o z ʻ ʻ maqsadiga erishishi mumkin. Tadqiqotni toponimikaga oid ma`lumotning yaratilgan davri va tarixini aniqlashdan boshlash kerak .Hozirgi vaqtda toponimistlar joy nomlarini faqat etimologik va semantik jihatdangina emas, balki so z yasalishi jihatidan ham tahlil qilmoqdalar. Antrotoponim kishining ʻ ismi, familiyasi, laqabini (masalan, Mahmud Koshg ariy, Munis Xorazmiy), ʻ antrotoponimika kishi ismi, shahar, qishloq, ovul va shu kabi joylarning nomidan olingan toponimlarni (masalan, Toshkentboy, Qo qonboy, Xo jaqul, ʻ ʻ etnotoponim esa qabila, urug -aymoq nomiga qo yilgan nomlarni (masalan ʻ ʻ Qozoqboy, Qirg izboy, o zbek)o rganadi.Dalvarzin, Qo ng irot, Nukus, Mitan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ va hokazolarni istisno qilganda, barcha toponimlar ikki va undan ortiq tarkibiy qismdan (komponentdan) iborat. Bunday qaraganda hech qanday qo shimchasiz ʻ faqat bir so zdan iboratday tuyuladigan Jizzah Qo qon, Yozyovon, G alcha kabi ʻ ʻ ʻ toponimla raslida ikki komponentdan tuzilgan.Biroq, Qarshi (saroy, qasr), Hisor (qo rg on), Buxero (bixara — ibodatxona), chim (qo rg on) ʻ ʻ ʻ ʻ ( yon (bekat), yop (kanal) kabi nomlar mustaqil toponimlar shaklida uchraydi. Ba`zan esa qum, zah supa kabi geografik atamalar ham hech qanday qo shimchasiz toponimlar hosyl ʻ qilgan. Biroq ana shunday birgina geografik atamadan tuzilgan nomlar ko pincha shu toponimlarning xalq og zida qisqartirilgan shakli bo lib chiqadi. ʻ ʻ ʻ Masalan, Qumqishloq deyish o rniga Qum; Zaxariq deyish o rniga Zah ʻ ʻ Supatepa deyish o rniga Supa deb qo ya qodishadi. Biroq hech qanday ʻ ʻ qo shimchasiz Tol, Pidana (yalpiz), Yantoq, Tulki kabi nomlar ma`naviy ʻ jihatdan aslida bu o simlik va hayvonlarga hech qanday aloqasi bo lmasligi, ʻ ʻ ko pincha tamomila boshqa so zlarning fonetik jihatdai o zgarishi natijasida shu ʻ ʻ ʻ shaklni olgan bo lishi mumkin. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $1.2 O lka tarixini o rganishda toponimikaga oid ma`lumotlar to plash vaʻ ʻ ʻ ulardan foydalanish Toponimikani o rganish ma`lumot to plashdan boshlanadi. Bu ish odatda ʻ ʻ o lkashunoslik bo yicha tadqiqot olib borilayotgan mikrorayon qishloq, ovul, ʻ ʻ kolxoz-sovxoz hududida, keyinchalik ma`muriy rayon xamda viloyat va nihoyat jonajon o lka miqyosida amalga oshiriladi. Toponimik ma`lumot yig ish ishini ʻ ʻ boshlashdan avval ma`lumotlarni qanday va qaerlardan to plash hamda kimlar ʻ bilan qanday mavzuda suhbatlar o tkazishning hech bo lmaganda taxminiy ish ʻ ʻ rejasi va dasturi ishlab chiqilishi shart. Mana shu reja va dastur asosida puxta tayyorgarlik ishlari olib boriladi, so ng dala tadqiqot ishlariga o quvchi va ʻ ʻ studentlar jalb qilinadi. Dalada tadqiq ishlarini amalga oshirish jarayonida aholidan eshitgan hikoya, afsona va o tmish haqidagi suhbatlarni xamda boshqa ʻ materiallarni muntazam yozib boradigan maxsus daftar bo lishi shart. SHundan ʻ so ng surishtirish va suhbat natijasida olingan ma`lumotlarni tadqiq qilishda ʻ toponimik toifalar bo yicha maxsus kartotekalar tuziladi. Keyin shu asosda ʻ lug atlar tuziladi. Keyinchalik tadqiqotchilarning fikrini hisobga olgan holda bir ʻ tipdagi ommaviy toponimlarni sinchiklab o rganish katta ahamiyatga ega. ʻ Tadqiq qilingan va to plangan toponimik ma`lumotlar o lkashunoslik ʻ ʻ muzeylarida aniqlanadi. 7 Toponimlardan nom olgan buyumlar, o simlik, hayvonlar shu qadar ko pki, ʻ ʻ ba`zan hattoularning etimologiyasi to g risida o ylab ham o tirmaymiz. Qo qon ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ arava, buxori qovun, chust pichog i kabi so zlarda o sha joy nomlari hamon ʻ ʻ ʻ esga kelishi mumkin. Biroq akademiya (Afina yaqinidagi changalzor), vulkan 7 Qorayev.S Toponomika Toshkent,2006. PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $(Tirren dengizidagi Vulkano oroli nomidan), jersi (Normandiyadagi shahar), kofe (Afrikadagi Kaffa o lkasi nomidan), olimpiada (Gretsiyadagi eng balandʻ Olimp tog i nomidan), roman (Rim shahri nomidan olingan) kabi so zlarning ʻ ʻ ham aslida toponimlar ekanini ko pincha xayolimizga ham keltirmaymiz. quyida ʻ toponim nomlarga bir qancha maqollar keltiramiz. 8 Kimyoviy elementlar. Ko pgina kimyoviy elementlar joy nomlari bilan ʻ atalgan: ameritsiy (Amerika), galliy (Frantsiyaning lotincha nomi — Galliya), germaniy (Germaniya), gol’miy (SHvetsiyaning poytaxti Stokgol’mning lotincha nomi — Gol’miya), evropiy (Evropa), indiy (Hindiston), lyutetsiy (Parijning lotincha nomi — Lyutetsiya), poloniy (Pol’sha), ruteniy (Rossiya), ittriy (Shvetsiyadagi Itterbo qishlog i) va hokazolar. ʻ Qit`alar (materiklar) va dengizlar nomlaridan hosil bo lgan toponimlar. ʻ Avstraliya — grekcha «Janubiya quruqlik» degan so z. Antik dunyo ʻ olimlarining faraz qilishicha, janubiy yarim sharda noma`lum quruqlik Terra australis inkognito bo lishi kerak edi. XVII asr o rtalarida bu quruqlik kashf ʻ ʻ etilgach, inkognito (noma`lum) so zi tushib qoladi va janubiy erni Terra ʻ Australis deya boshlaydilar. Bir vaqtlar uni «Yangi Gollandiya» deb ham ataganlar. XIX asrdan e`tiboran qisqacha Avstraliya (Janubiya) shakli qaror topdi. Evropa — osuri tilida ereb — «kun botish», «qorong ulik», «g arb» ʻ ʻ demakdir. Osiyo — ruscha Aziya, xitoycha Yasiya, yaponcha Adziya. Bu nom dastlab Gomer dostonlarida tilga olingan. Miloddan oldingi V asrda Gerodot asarlarida Osiyo deb hozirgi Turkiyaning g arbiy qismi anglashilgan. Xullas, Osiyo nomi ʻ o rta dengiz sohillariga xos atoqli otdir. Bora-bora bu nom sharqiy erlarga ham ʻ yoyilib, umumlashib ketadi va avvali quyi Osiyo, so ngra Buyuk Osiyo nomlari, ʻ XVIII — XIX asrlarda Kichik Osiyo, O rta Osiyo, Markaziy Osiyo singari ʻ ayrim qismlarni anglatuvchi nomlar paydo bo ladi. Osiyo nomining ma`nosi ʻ 8 B. Ahmedov «Tarixdan qisqacha izohli lug at», 1977 Toshkent ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $turlicha manba va adabiyotlarda turlicha izohlangan: Aziya shahri nomidan, filosof Aziya ismidan, Aziya vodiysi nomidan kelib chiqqan deb faraz qilinadi, osuri tilida asu «kun chiqish tomon». «Sharq» ma`nosida qo llanilgan.ʻ Qora dengiz — janubiy xalqlar tomonidan berilgan nom qora so zining ʻ «shimol», «salqin» degan ma`nosi ham bor. Uning suvi qoramtir bo lgani ʻ uchungina qora dengiz deyiladi deb izoxlash noto g ri. Milodimizdan avvalgi IX ʻ ʻ — VII asrlarda yunonlar qora dengizni yoki mamlakatimizning janubiga joylashgan bu dengizni «uzoq shimol» deb ham ataganlar. Qizil dengiz — arabcha «Bahri axmar, grekcha eritreya. Afsonaga ko ra, ʻ eron shohi eritr (qizil qalpoq) bosib olgan va Nil tomon kanal qazitgan ekan. Boshqacha izohi ham bor: qirg oqlarida qizg ish suv o tlari va chig anoqlar ko p ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bo lganidan shunday nom olgan. ʻ O rta dengiz ʻ — Evropa, Afrika va Osiyo o rtalarida joylashgan dengiz. ʻ Grekcha Mediterrano — «O rta er» so zlaridan ruschaga aynan tarjima qilingan, ʻ ʻ o zbekcha shakli shundan qisqartirib olingan. Tarixiy sharq manbalarida ʻ ko pincha Rum dengizi, Shom dengizi nomlari bilan ham mashhur bo lgan. ʻ ʻ O lik dengiz ʻ — g arbiy Osiyodagi ko l. Suvi juda sho r va unda hayot ʻ ʻ ʻ yo qligidan «hayotsiz», «jonivorsiz», «o lik dengiz» deb atalgan. ʻ ʻ Lotin Amerikasi — Markaziy va Janubiy Amerikada ispan va portugal tillari tarqalgan. Bu tillar lotin yoki roman tillar guruhiga kiradi. Bu erda yashovchi xalqlarning asosiy qismi lotin tilida so zlashganligi uchun shunday ʻ nomni olgan. Bolqon — Evropadagi yarim orol. Turkiy tillarda balqon, balxan «tog », ʻ «tog li er» degan ma`noni anglatadi. Turkmanistondagi Balxan nomini turklar ʻ Evropaga ko chirgan bo lishi ham mumkin (V. F. Minorskiy). ʻ ʻ Bosfor — Qora dengizdan o rta dengizga o tadigan erda joylashgan ʻ ʻ bo g oz. Turkiyada ko pincha Bo g oz, Istanbul bo g ozi, qora dengiz bo g ozi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ deb ataladi. Bosfor xonancha «buqa» degan so z. Afsonaga ko ra, go yo bu ʻ ʻ ʻ bo g ozdan buqalar sakrab o tgan emish. Ammo yana boshqa haqiqatga ʻ ʻ ʻ yaqinroq izoh ham bor. Qadimda bu bo g ozdan suzib o tadigan kema egalari ʻ ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $boj haqini qoramol bilan to laganlar, shu-shu «buqa to lanadigan bo g oz»ʻ ʻ ʻ ʻ nomini olgan. Arabiston — G arbiy Osiyodagi yarim orol. «Arab» aslida «cho l» degan ʻ ʻ so z, shundan «cho lliklar», «ko chmanchilar» arablar so zi hosil bo lgan, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ so ngra «arablar eri» Arabiston paydo bo lgan. ʻ ʻ Avstriya — aslida nemischa Osterreyx: ost — «sharq», reyx «o lka», ya`ni ʻ «sharqiy o lka» degan ma`noni bildiradi. ʻ Angliya — G arbiy Evropadagi Buyuk Britaniya davlatining nomi; V — VI ʻ asrlarda kontinental Evropadan shu erga suzib o tgan angl qabilalari nomidan ʻ olingan. O simlik va xayvonlardan olingan nomlar. Apel’sin — gollandcha ʻ «xitoy olmasi» demakdir. Yorkshir — cho chqa zoti (Angliyadagi Yorkshir ʻ grafligi nomidan). Kashtan — buklar oilasidan bo lgan daraxt, Kichik Osiyodagi Kastan ʻ shahri nomidan olingan. Maxorka — Gollandiyadagi Amesofront shahri nomidan olingan bo lib, ʻ dastlab amerfor, keyinchaliq amerforka, keyin maforka va nihoyat, maxorka deb atala boshlangan. Evropada maxorka chekish ayrim kishilarga zararli deb tushuntirilgach, kashandalar chekishini tashlay olmay burunlariga hidlay boshlaganlar va uni nosovoy tabak (burnaki) deb ataganlar. O rta Osiyo xalqlari ʻ esa bu tamakini ishlash texnologiyasini ancha murakkablashtirib, uni endilikda burunga hidlab emas, balki til ostiga tashlaydigan bo lganlar. Uning nomi tobora ʻ o zgarib, hozirgi nos formasini olgan. ʻ Gazlamalar. Boston — AQSHdagi shaharning nomidan, Jersi — Normandiya-Frantsiya qirg og i yaqinidagi orol nomidan, Sarpinka — Saratov ʻ ʻ oblastidagi Saropta degan nomdan kelib chiqAntr Antrotoponimika — Turkiy «Axmet», arabcha «Ahmad — maqtovli, maqtovga sazovor» degan ma`noni anglatadi, undan Ahmetov degan familiya vujudga kelgan; Baxmet — turkiy «boy» yoki Axmet arabcha Ahmad so zlarining qo shilishidan Baxmetov familiyasi vujudga kelgan. Sabur ʻ ʻ (Saburov) — turkiy «sabr», arabcha «sobir» (chidamli) so zlaridan olingan. ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $Mamon — turkiy mo min (qobil, beozor, yuvvosh ma`nolarida) so zidanʻ ʻ olingan Mamonov familiyasi shundan kelib chiqqan. Polvonov — turkiy tillarda «polvon», forscha — «pahlavon» (botir, qahramon ma`nosida) so zlaridan ʻ olingan, keyinchalik ruscha «ov» qo shimchasi qo shilib Polvonov familiyasi ʻ ʻ kelib chiqqan. Saymon turkiy «saymon» (abjir, chaqqon, dadil ma`nolarida) — Saymonov familiyasi shundan olingan. Dashikturkiy «dashuk» — «tashuk» (dimog dor, kekkaygan ma`nolarida) so zlaridan «Dashkov» familiyasi, kurdyuk ʻ ʻ — turkiy «kuduruk» — «kuzuruk» — «quyruq» so zlaridan ruscha ʻ «Kurdyukov» familiyasi kelib chiqqan. II bob. O zbekiston tarixini o rganishda toponimikaning tutgan o rni. ʻ ʻ ʻ 2.1.Toponomika materiallar va uning ahamiyati Mavzuni o rganishda I.Nabiyev ’’Tarixiy o lkashunoslik”ka oid qator ʻ ʻ ilmiy tadqiqotlari diqqatga sazovordir. Ayniqsa Ibratning ’’Farg ona tarixi’’ ʻ asari o lkamiz xalqlarini moddiy va ma’naviy madaniyatini ochib berishda ʻ asosiy manba desak xato bo lmaydi. Bundan tashqari bu manba xalqamiz shu ʻ jumladan tariximizni shahar qishloqlarning joylashuvi, o lka toponimikasiga oid ʻ qimmatligi bilan ajralib turadi*. Biz hozirda katta tantanalar bilan nishonlab kelayotgan shahar, joy nomlari nechog lik navqiron ekanligini bu asar orqali ʻ bilib anglab olishimiz mumkin.Ana shunday o lkamiz tarixini xolisona yoritib ʻ berishda XX asrning o rtalarida yashab ijod etgan buyuk olim tarixnavis ʻ Hokimxon To radir. Uning “Muntaxabut tovorix (“Tanlangan tarix”) asari ʻ o lkamiz tarixini XIX asr boshlaridan to Rossiyaga qo shilguncha va undan ʻ ʻ keyingi davrlarda yuz bergan tarixiy voqeylikni yoritib berishga xizmat qiluvchi manbadir. 9 Demak, yuqorida ta’kidlab o tgan davrda yozilgan adabiyotlar, manbalar ʻ vatanimiz tarixini shu bilan birga o rganilayotgan davrdagi xonliklar, Chor ʻ Rossiya hukumati o rtasidagi, ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy – madaniy aloqalarni ʻ o rganishda tahlil qilishda asos bo lib xizmat qiladi.Yurtimizga turli ʻ ʻ 9 Topildiyev.O Tarixy o lkashunoslik va turizm fani bo yicha o quv uslubiy majmua Namangan ,2008. ʻ ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $maqsadlarda kelgan sayyohatchi va olimlar ham o lka tarixini, xo jaligini boyʻ ʻ madaniy merosni o rganish bo yicha umumiy tarzda bo lsada bir qator ishlarni ʻ ʻ ʻ amalga oshirdilar. Ayniqsa Rus tabiatshunosi va sayyohi A.P.Fedchenko, geograf I.V.Mushketov, sharqshunos va arxeologik olimlardan N.I.Veselovskiy, A.L.Kun, V.V.Bartoldning xizmatlari katta bo ldi. ʻ 10 Bu mavzuni atroflicha yoritish maqsadida, to plangan ma’lumotlarni to ldirish maqsadida “Imom Al- ʻ ʻ Buxoriy saboqlari” jurnali va turli gazetallarda chop qilingan tarixiy ma’lumotlardan ham foydalanildi.Ushbu tatqiqot o lkamiz tarixini o rganish, ʻ ʻ mahalliy olimlarimiz tomonidan yozilgan asarlarni tahlili qilishdan iborat. Shu orqali yosh barkamol avlodni har tomonlama yetuk komil inson o z ʻ vatani tarixiga befarq bo lmaydigan kadir bo lib yetishtirib ʻ ʻ chiqarish. maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalarni hal etishga harakat qildi:O lkamiz tarixini yoritishda, o rganishda arxeologik, etnografik, topografik ʻ ʻ hamda muzey ekspanatlari orqali o ziga xos xususiyatlarni ʻ oydinlashtirish.Jonajon vatanimiz tarixini ilmiy tahlili qilib bergan vatandoshlarimiz asarlarini ahamiyatini ko rsatib berish.Mahaliy o lkashunoslar ʻ ʻ asarlaridagi asosiy tushuncha va g oyalarini mazmun – mohiyatini ochib ʻ berish.Rus ziyolilar hamda mahalliy tarixnavis olimlarimiz o rtasidagi o zaro ʻ ʻ munosabatlar va ularning samarasi haqida ma’lumot berish.Mustaqillik yillarda o lka tarixini o rganishda yuqorida sanab o tgan asarlarni qimmatliligi, foydali ʻ ʻ ʻ taraflarini bayon qilish.Kurs ishimni tayorlaganda Turkiston regioni ya`ni xonlik va amirlik ta`sarufidagi shahar, qishloqlar tadqiqot obey`kti qilinib olindi.Bu ishimiz materiallaridan etnologiya bo yicha maqolalar yaratishda o quv yurtlari, ʻ ʻ shuningdek, kasb-hunar kollejlarida tahsil olayotgan o quvchilar maxsus kurs va ʻ seminarlar o tishda ҳamda keng jamoa orasida foydalanish mumkinligi maliy ʻ ahamiyatini tashkil etadi. Toponimika (yun. topos — joy va onyma — ism, nom) — onomastikattt joy nomlari (geografik atoqli nomlar)ni, ularning paydo bo lishi yoki yaratilish qonuniyatlarini, rivojlanish va o zgarishini, ʻ ʻ 10 www.google.uz PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $tarixiyetimologik manbalari va grammatik xususiyatlarini, ularning tuzilishini, tarqalish hududlari hamda atalish sabablarini o rganuvchi bo limi. Muayyan birʻ ʻ hududdagi joy nomlari majmui — toponimiya, alohida olingan joy nomi esa toponim deb ataladi. Toponimlar ham, til leksikasining bir qismi sifatida boshqa hamma so zlar singari til qonuniyatlariga bo ysunadi, lekin o zining paydo ʻ ʻ ʻ bo lishi va ba zi ichki xususiyatlari jihatidan jamiyatning kundalik moddiy va ʻ ʼ ma naviy holati, iqtisodiy turmushi, orzu va intilishlariga aloqador bo lib, ʼ ʻ ma lum darajada boshqa guruh so zlardan farq qiladi. Shu bilan birga, ʼ ʻ toponimlarda milliy tilimizga xos bo lgan qadimiy fonetik, leksik va morfologik ʻ elementlar ko proq saklangan bo ladi. Joyning tabiiy geografik sharoiti (relyef), ʻ ʻ aholining etnik tarkibi, kishilarning kasbi va mashg uloti, qazilma. boyliklar, ʻ tarixiy shaxslar va voqealar toponimlar vujudga kelishining asosiy manbalari hisoblanadi. O lkani o rganish, tahlil qilish har bir fuqaroning insoniylik ʻ ʻ burchlaridan biridir. Shu bois shu o lkada yashayotgan har bir fuqaro vatanini ʻ sеvish, o rganish, diliga jo etishdan ham muqaddasroq burch bo lmasa kеrak. ʻ ʻ Zеro, yurtboshimiz aytganlaridеk, tarixni bilmasdan turib, kеlajak poydеvorini mustahkam qura olmaymiz. 1 Shunday ekan o z vatanimiz, o z xalqimizning ʻ ʻ tarixini bilish biz yoshlar uchun mas’uliyatli burchdir.Toponomika, jonajon vatanimizning tarixini, manaviy, madaniy mеrosimizni anglab еtishda o lkashunoslikning ahamiyati kattadir. ʻ Toponomika mahalliy aholi tomonidan o z ona yurti hisoblangan ʻ muayyan o lka, shahar yoki qishloq va boshqa tеrritoriyalarni har tomonlama ʻ o rganish, o z o lkasining tabiatini, aholini, xo jaligini va madaniyatini ʻ ʻ ʻ ʻ o rganishga xizmat qiladi. ʻ Toponomika bu masalalarning hammasini bir-biri bilan bog liq holda ʻ soha o lkashunosligi gеografiyaga, tarixga, etnografiyaga, arxеologiya ʻ toponimika muzeyoga oid masalalarni tahlil qiladi va shular asosida o rganadi. ʻ Toponomikaning asosiy usuli o z o lkasi haqidagi bilimlarni oshiradigan ʻ ʻ ma’lumotlar va moddiy madaniyat buyumlari va qazilmalarning namunalari va boshqa ma’lumotlar to plashdan iborat. Bundan tashqari o lka tarixini ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $o rganishda toponimik ma’lumotlardan foydalansak, o lkamizning tarixiniʻ ʻ o rganishga yanada chuqurroq zamin yaratgan bo lar edi. Toponimika gеografik ʻ ʻ nomlar, kishilar ismini o rganish, "zamin tili" dеb atashadilar. Aniqrog i ʻ ʻ toponimika yunoncha ikki so zdan, ya’ni topos joy va onoma (yoki onima) - ʻ nom so zlaridan tarkib topgan. ʻ Toponimlar aniq tarixiy jarayon bo lib u aholining ko chishi, madaniy, ʻ ʻ iqtisodiy munosabatlari vujudga kеladi, so ng taqala boshlaydi. Toponimika ʻ jamiyatning muomala vositasi bo lgan tilni, uning iqtisodiyotini, madaniyatini, ʻ urf-odatlarini va tarixiy taraqqiyotini o rganish jarayonida o sib, rivojlanavеradi. ʻ ʻ Toponimikada ham, moddiy va ma’naviy yodgorliklar o rganilganidеk, ʻ oddiydan murakkabga, ya’ni o lka tarixini bugungi kundan asrlar ichkarisiga ʻ kirib o rganish zarur. O z navbatida toponimik nomlar tarix uchun ham bеbaho ʻ ʻ manbadir.Bunday tadqiqotlar qilishning qiyinchiliklari ham bor. Toponimik matеriallarni to plashda o sha joyda yashagan xalq ichidan topish muhimdir. ʻ ʻ Bunday toponimik nomlarni qariya ota-bobolarning bеrgan ma’lumotlari asosida o rganish qimmatlidir. Ammo bunday tadqiqotlarni bir muncha orqaga kеtishiga ʻ sabab bu qariyalarimizni hayotdan ko z yumganliklaridadir.Har bir ma’lumotni ʻ asl manbadan o qigan afzal bo lganidеk, toponimik, etnografik ma’lumotlarni ʻ ʻ ham o sha joyda yashagan, ko rgan, eshitgan kishilardan bilib olish afzaldir. ʻ ʻ Toponimikada joy nomlari ibtidoiy jamoa tuzumi davrida kam bo lib, ʻ kеyinchalik aholi ko payishi bilan qo yilgan nomlar ham o z navbatida boshqa ʻ ʻ ʻ nomlarga o zgartirilib yuborilgan yoki vaqt o tishi bilan butunlay yo qolib ʻ ʻ ʻ kеtgan. 7 Bu jarayonni hozirgi vaqtda ham ko rimiz mumkin. Savol tug iladi ʻ ʻ nima sababdan joy nomlari, ismlar, ya’ni eski gеografik joy nomlari egalladi? O tmishda yangi zamindor (еr egasi) paydo bo lishi bilan ko pgina aholi eski ʻ ʻ ʻ nomlar o rniga o sha zamonda atalib kеlgan nomlarni to ldirib, aholi orasiga ʻ ʻ ʻ tarqalgan. Bu eski joy nomlarining takrorlanmasligi bilan unutilib yo qolib ʻ borgan. Toponimikaning ayrim toifalalari va tizimlari o rtasidagi o zaro aloqalarni ʻ ʻ o rganish yo li bilan toponimlarni tavsiflash toponimik tadqiqotlarning asosini ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $tashkil etadi.Har bir mutaxassis toponimistlar o lkaning tarixini har tomonlamaʻ yoritishda qismlarga (rеgional) tadqiq qilishga katta e’tibor bеradilar. Bunda albatta mikro va makro toponimikani o zaro taqqoslash zarur.Bunday ʻ ma’lumotlarni yoritishda, qolipga solishda yuqorida aytganimizdеk etnografiyaning xizmatlari kattadir. Chunki bu joy nomlarini o sha joyda yashab ʻ istiqomat qilib kеlgan xalqlar o z turmush tarzlaridan kеlib chiqib aytganlar. ʻ Toponimik tadqiqotlarni arxеologiya, etnografiya yordamisiz, to liq va bеxato ʻ yoritish qiyin. Bular sohalar bir-birining o rnini to ldirib boradi. ʻ ʻ Toponimika vazifalarini aniqlar ekanmiz, ma’lum joyning gеografik nomi, tarixi to laroq, shu o lkada yashagan xalqlar tarixi bilan bog liq holda ʻ ʻ ʻ aniqlanishi uning asosiy maqsadi qilib olishimiz zarur. 8 Bundan tashqari toponimikaga oid tadqiqot ma’lumotlaridan foydalanayotganda o sha o lka ʻ ʻ xalqlar tarixini tilini o rganish, arxеologiya va etnografiyaga oid ma’lumotlarni ʻ hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun har bir toponimik o z ʻ o lkasini sеvadigan, tarixini chuqur biladigan etnografiya va arxеologiyadan ʻ xabardor bo lishi kеrak. ʻ Gеografik nomlarni, ularning kеlib chiqishi va bularning tarixi bilan bog liq holda o rganishtaqqoslash yaqin vaqtlarda boshlangan XIX asr oxiri XX ʻ ʻ asr boshlarida bir nеcha olimlar toponimika sohasida samarali ishlar olib borganlar. Takidlab aytganimizdеk, XIX asr oxirida toponimik tadqiqotlar ancha kеng quloch yoydi. V.G.Shostokovich toponimika sohasida ayniqsa samarali ishlar qildilar.Tadqiqotlarda bir nеcha o nlab yosh olimlar ham toponimika ʻ sohasida samarali ishlar olib bordilar. Chunonchi, G.Nafasov "Qashqadaryo toponimikasi", SH.Qodirova "Toshkеnt mikrotoponimikasi" kabi bir qancha ilmiy ishlar qilganlar. Bu olimlar o lkamiz tarixini nеchog li navqiron ekanligini ʻ ʻ yana bir bor e’tirof etishdi.Turkiston, jumladan O zbеkiston toponimikalarini ʻ o rganish ham uzoq tarixga ega. Rеspublika joy nomlarining kеlib chiqishi ʻ tarixini va millat, elat, urug -aymog ellarining kеlib chiqish tarixini ʻ ʻ (etnogеnеzеni) hamda gеografiyaga doir atamalarni o rganishda ʻ Ya.G .G ulomov, R.N.Nabiеv, S.Ibrohimov singari olimlar o lkamizning ʻ ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $toponimikasini, tarixni o rganishda samarali ishlar qilganlar.Toponimikaniʻ o rganish ma’lumot to plashdan boshlanadi. Bu ish odatda tadqiqotlar, ʻ ʻ mikroray, qishloq, ovul hududida, kеyinchalik ma’muriy rayon hamda viloyat va jonajon o lka miqyosida amalga oshiriladi. Toponimik ma’lumot yig ish ishini ʻ ʻ boshlashdan avval ma’lumotlarni qanday va qaеrdan topish hamda kimlar bilan qanday mavzuda suhbatlar o tkazishning hеch bo lmaganda taxminiy ish rеjasi ʻ ʻ va dasturi ishlab chiqilishi shart. Mana shu rеja va dastur asosida puxta tayyorgarlik ishlari olib boriladi. dala ishlarini tadqiq qilish mobaynida o sha ʻ еrda yashaydigan aholidan eshitgan hikoya, afsona va o tmish haqidagi ʻ suhbatlarni hamda boshqa matеriallarni muntazam yozib borishdan iborat bo ladi.Masalan: Qo qon toponimikasi bu joyning nomi haqida turli-tuman ʻ ʻ ma’lumotlar bor. O sha еrda yashagan aholining aytishlaricha, shahar ʻ joylashgan hudud botqoqlik va qamishzorlardan iborat bo lgan. U еrlarda ho kiz ʻ ʻ (yovvoyi cho chqa) lar juda ko p bo lgan. SHuning uchun u еrni cho chqalar ʻ ʻ ʻ ʻ ya’ni to ng izlar makoni - Ho kkan dеb ataganlar. Akadеmik A.N.Kеnikov ʻ ʻ ʻ Qo qon (Ho kand) "Shmoliy shahar", "sеrshamol shahar" ma’nosida bo lishi ʻ ʻ ʻ mumkin dеb ta’kidlaydi. "Boburnoma"da Xo qon viloyati dеb tilga olingan. V.V.Bartol’d shahar ʻ nomining adabiy jihatdan to g ri shakli Xo jand bo lib, Qo qon jonli tilda ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ talaffuz etilishidir, dеb hisoblaydi. 9 Sh asnoda toponimik ma’lumotlar to planadi. Bunday toponimik ma’lumotlarga har bir shaxs o z Vatani, ʻ ʻ o lkasining tarixini yoritishda, o rganishda muhim ahamiyat kasb etuvchi manba ʻ ʻ sifatida qaraydi.O lkamiz tarixini izchil yoritishda toponimik ma’lumotlar bilan ʻ birga arxеologik qazilmalarda topilgan moddiy nе’matlarga to xtalib ʻ o tmaslikning iloji yo q. shu jonajon Vatanda yashayotgan har bir inson o z ota- ʻ ʻ ʻ bobolari kimlarning ajdodlari, ular qanday hayot kеchirganlar, mashg uloti nima ʻ bo lgan dеgan mavhum savollarga javob izlaydi. Qisqacha qilib aytganda, ʻ qadimgi davrni o rganishga intiladi. Bularni yoritishda, ilmiy xulosaga kеlishda ʻ albatta arxеologiyaga murojaat qiladilar*.Arxеologiya o lkani o rganish va ʻ ʻ tarixni yoritishda yordamchi fanlar qatoriga kiradi. Dunyo xalqlarining bir nеcha PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $yuz ming yillardan bеri davom etib kеlgan va kеlayotgan tarixi, o tmishiʻ bor.Lеkin shu uzoq tarixiy taraqqiyotning eng kеyingi 5-6 minginchi yillaridan boshlab yozuv va asarlar paydo bo lib, undan avval xalqlarda yozuv va yozma ʻ tarix bo lmagan. Yozuv paydo bo lgandan kеyin ham ko pgina voqеalar ʻ ʻ ʻ yozilmay qolgan, podsholarning buyruqlari, ruhoniylarning diniy ma’lumotlari, xazinalarning hisob-kitoblari hamda turli urushdagi yozma manbalar va asarlar o z zamonavsining ishlab chiqarish usullari va vositalarini, xalqning zahmatli ʻ mashaqqatlarini, o y-fikrlarini еtarlicha aks ettirmaganlar.Chunonchi o sha davr ʻ ʻ sharoiti yoki hukmdorlari bunga yo l qo ymaganlar. Dеmak, qadimgi shahar va ʻ ʻ qishloqlar qazib ko rilganda, u еrlardan qadim xalqlarning uy-joy qoldiklari, uy- ʻ ro zg or asboblari, zеb-ziynat buyumlari, e’tiqod yodgorliklari topiladi. Bu ʻ ʻ narsalar esa yozma tarixdagi ma’lumotlarga qaraganda o sha davr turmushini ʻ har taraflamava aniqroq yoritishga yanada imkoniyat yaratadi.Yozma tarix paydo bo lguncha o tgan bir nеcha yuz ming yillik davr tarixini hamda undan ʻ ʻ kеyingi o lka tarixini to la o rganish zaruriyati o sha davr xalqlaridan qolgan ʻ ʻ ʻ ʻ buyumlarni tеkshirib, moddiy va ma’naviy hayotimiz nеchog lik boy ekanligini ʻ yana bir bor bilib olamiz. 11 Bunda arxеologiyaning xizmati bеqiyosdir.Arxеologlar qazishma usuli bilan ish ko radilar. Ayniqsa, yozuvlar paydo bo lgandan burungi davr tarixini ʻ ʻ arxеologik qazishmalardan topilgan buyumlar to ldiradi. Tarixiy ma’lumotlarga ʻ qaraganda, tarixnavislik Turkistonda juda qadimdan boshlanadi. Bu tarixnavislik arablar istеlochilari mahalliy olimlarni yo qotibgina qolmay, mahalliy til va ʻ mahalliy yozuvdagi asarlarni ham yo q qilib, yondirib yuborganlar. Bunday ʻ manbalarning yo q qilib yuborilishi arxеologiyaga murojaat qilishni taqozo ʻ qilmay qolmaydi.XIX asrning ikkinchi yarmida turkiston Rossiya tomonidan bosib olingandan kеyin bu o lkaga kеlgan har bir mutaxassis va savodli kishi ʻ qal’alar xarobasini sun’iy tеpaliklari, shahar xarobalarini ko rib, ularning tarixini ʻ surishtira boshladilar.Bunday xarobalarni tеkshirish jarayonida, hatto “xazina” izlab ba’zi tеpaliklarni buzib yuborishgacha ham bordilar. Bular haqida 11 www.ziyonet.uz PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $Toshkеntga chiqa boshlagan gazеta va jurnallarga 1870 yillardagi shunga o xshash talon-torojlarni ko rimiz mumkin.Bir guruh taraqqiyparvar rusʻ ʻ ziyolilari-arxеologiya havaskorlari hozirgi tarix muzеyni tashkil etib, har joyda topilgan arxеologiyaga oid yodgorliklarni bu еrga to plashga kirishdilar. Bu ʻ borada ayniqsa, arxеologik olim V.L.Vyatkinning xizmatlari alohida tahsinga loyiqdir. 12 Rus ziyolilari buzib tashlangan Ulug bеk rasadxonasining izlarini topish ʻ uchun ko p urindilar, nihoyat Samarqandda yashagan V.L.Vyatkin qadimgi ʻ voqеalarni o rganish asosida rasadxonaning o rnini aniqladilar.Arxеologik ʻ ʻ tеkshirishda bu rasadxonaning g ildirak shakldagi binosining kursisi, binoning ʻ buzilgan g isht va naqshlari hamda rasadxonaning sakkizdan bir qismi ʻ topildi.Bu qimmatli ma’lumotlar jonajon o lkamizni, tarixini yoritishda ʻ qimmatli manba bo lib sanaladi. Shu bilan birga arxеologiya havaskorlari ʻ qadimgi Samarqanddagi “Afrosiyob” tеpaligida birmuncha qazishmalar o tkazdilar. Havaskor o lkashunoslar arxеologik, etnografik, toponomik, muzеy ʻ ʻ eksponantlarini to plab ilmiy yangiliklarga qo l urdilar.Shu jumladan, Mirzo ʻ ʻ Buxoriy, mirzo Abdullo, mullo Qosimov, Akrompolvon Asqarov va boshqa havaskor olimlar yodgorliklarini tarixshunoslik nuqtai-nazaridan o rganish ʻ ishida tashabbuschi bo ladilar. Bu haqda kеyingi rеjalarda to xtalib o tishni joiz ʻ ʻ ʻ dеb bildik 1 .O zbеk xalqining tarixiy, madaniy va mе’morchilik yodgorliklri ʻ jahon madaniy mеrosining tarkibiy qismi bo lib, jahon taraqqiyotiga qo shilgan ʻ ʻ g oyatda katta ulushidir. Mana shunday muhim nеdir qimmatli ahamiyatga ʻ molik bo lgan moddiy va ma’naviy yodgorliklarning asori antiqalarni har ʻ tomonlama ilmiy va amaliy jihatdan o rganishda va tahlil qilishda arxеologiya, ʻ etnografik, toponomik dalillarga asoslanib o rganish, o lka tarixining yanada ʻ ʻ chuqurroq tahlil qilishda olib kеlishi muqarrardir.Xullas o lkamizning tarixini ʻ yoritishda arxеologik, toponimik matеriallari bilan birga arxiv hujjatlari va muzеy eksponantlarining ham salmog i kattadir. Bunday tadqiqotlar ʻ 12 www.history.ru PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $o lkamizning xo jaligi, iqtisodiy munosabat, sinfiy kurash, xalq harakatlari,ʻ ʻ tarixmizning ildizlarini ochib bеrishda asosiy o ringa ega.Bunday to plangan ʻ ʻ o lka matеriallaridan o quv-tarbiyaviy, ilmiy yangiliklar, tadqiqotlar olib ʻ ʻ borishda o rinli va samarali foydalanib, yosh avlodning vatanparvarlik ruhida ʻ tarbiyalash kеlgusi avlodga mеros qoldirishni ko zda tutadi. ʻ Toponomikaning bеsh аsоsiy mаnbаgа etnоgrаfiya tоpоnimikа, аrхiv hujjаtlаri, аrхеоlоgiya hаmdа muzеy mаtеriаllаrigа tаyanib ish ko rаdi.Qishlоq, ʻ rаyоn, shаhаr yoki vilоyat hududining tаriхini o rgаnishdа shu mаnbаlаrdаn ʻ birоrtаsi hаm diqqаt – e`tibоrdаn chеtdа qоlmаsligi lоzim, bu siz o lkа tаriхini ʻ mukаmmаl o rgаnib bo lmаydi.O shа bеsh mаnbаdаn biri bo lgаn аrхiv ʻ ʻ ʻ ʻ hujjаtlаri to g risidа gаp bоrgаndа, аrхivlаrdа tаshkilоtlаr, хulоsаlаr, kоrхоnаlаr, ʻ ʻ jаmоа vа dаvlаt хo jаliklаrining, аyrim shахslаrning ko p yillik fаоliyati hаqidа ʻ ʻ mа`lumоtlаr, hujjаtlаr sаqlаnаdi. O lkа tаriхini o rgаnishdа bu hujjаtlаrning ʻ ʻ аhаmiyati kаttаdir. Аrхiv hujjаtlаrining qidirib tоpish, ulаr ustidа ishlаsh vа оlingаn mа`lumоtlаrni o rgаnib, hаyotgа tаtbiq qilish unumli fоydаlаnish, biz ʻ yosh tаriхchilаr zimmаsidаdir.Аrхiv hujjаtlаri yozmа vа оg zаki shаklidа ʻ bo lishi mumkin. Оg zаki tаriхiy hаr хil tехnikа vоsitаlаri bilаn yozib yoki ʻ ʻ tаsvirlаb оlinаdi. Hujjаtlаr mахsus jоylаrdа, ya`ni аrхivlаrdа sоhаlаrgа аjrаtilgаn хrоnоlоgik sаnаlаrgа, qimmаti vа аhаmiyatigа qаrаb tаrtibgа sоlingаn hоldа sаqlаnаdi.Tоshkеnt O zbеkistоn Rеspublikаsi mаrkаziy dаvlаt аrхivi ʻ sаqlаnаyotgаn qimmаtbаhо hujjаtlаrning sоni vа mоhiyati jihаtidаn O rtа Оsiyo ʻ rеspublikаlаri Mаrkаziy dаvlаt аrхivlаri ichidа eng yirigidir. Undа XIX аsrning ikkinchi yarmidаn bоshlаb tо hоzirgi kunimizgаchа bo lgаn judа ko p sоnli ʻ ʻ hujjаtlаr sаqlаnmоqda. Turkistоn gеnеrаl – gubеrnаtоrligigа qаrаshli hоzirgi O zbеkistоn, Turkmаnistоn, Tоjikistоn, Qirg izistоn vа qismаn Qоzоg istоn ʻ ʻ ʻ Rеspublikаlаri huzuridаgi vilоyatlаr u`еzdlаr vа lоstlаr, muаssаsа vа kоrхоnа hаmdа tаshkilоtlаrning tаriхiy fаоliyatigа dоir bаrchа hujjаtlаr mаnа shu Mаrkаziy аrхivdа mujаssаmlаshtirilgаn.Bu hujjаtlаrdаgi Turkistоndа chоr hukumаtining оlib bоrgаn mustаmlаkаchilik siyosаti rus хаlqi bilаn O rtа Оsiyo ʻ shu jumlаdаn o zbеk хаlqining mаdаniy аlоqаlаri, chоr Rоssiyasining bоshqаruv ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $tizimi tаshkilоtlаrning fаоliyatlаri vа bоshqа хilmа – хil vа bоy mаtеriаllаr Turkistоn аhоlisi tаriхini hаr tоmоnlаmа, chuqur o rgаnishdа bеbаhо durdоnаʻ bo lib хizmаt qilаdi. Аrхivdа Turkistоn o lkаsidаgi chоr hukumаtining ʻ ʻ mа`muriy tаshkilоtlаri fаоliyatigа dоir hujjаtlаr to lig ichа sаqlаngаn. Bu ʻ ʻ hujjаtlаrning ko pchiligi аhоlini turmush tаrzi аgrаr mаsаlаlаr аmаldоrlаrning ʻ bоshqаruvi vа shu bilаn bаrchа chоr hukumаtining mа`muriy tаshkilоtlаri fаоliyatigа dоir hujjаtlаr to lig ichа sаqlаngаn. Bu hujjаtlаrning ko pchiligi ʻ ʻ ʻ chоrizimning Turkistоndаgi mustаmlаkаchilik siyosаtigа оid bo lib undа ʻ mаhаlliy аhоlining аyanchli аhvоli. Bu dаvrdаgi chоr hukumаtining tаzyiqlаri jаbr zulmlаr, hukumаt а`zоlаrining hаtti – hаrаkаtlаri chоrizim vа uning mаyillаrigа qаrshi хаlqning qo zg аlishi jоylаrdа хаlq оmmаsining milliy ʻ ʻ оzоdlik uchun оlib bоrgаn kurаshlаri, suvsizlik qurg оqchilik vа huquqsizlikkа ʻ qаrshi kurаshlаrini o qib guvоhi bo lishimiz mumkin.Dаrhаqiqаt bu аrхiv ʻ ʻ hujjаtlаrini ko rib shuni guvоhi bo lishimiz mumkinki, хаlqimizni, оrzu – ʻ ʻ istаklаri ulаrning turmush tаrzi o zаrо munоsаbаtlаri, хаlqning bittа mаqsаd ʻ yo lidа birlаshuvlаri vа uning nаtijаlаri hаqidа ilmiy tаsаvvurgа egа bo lishimiz ʻ ʻ kеrаk. O rtа Оsiyo хоnliklаri bеkliklаri diniy bоshqаrmаlаri fаоliyatigа dоir ʻ hujjаtlаr dеyarli yo q bo lib kеtgаn. Buning аsоsiy sаbаblаri nоtinchlik, urush ʻ ʻ jаnjаllаr hisоblаnаdi. Аyrim mаvjud mаtеriаllаr esа o lkаmizni Rоssiyaning ʻ bоsqinchilik yurishlаri jаrаyonidаgi hаrbiy to qnаshuvlаr dаvridа yo q qilib ʻ ʻ yubоrilgаn.Shu jumlаdаn аkаdеmik V.V.Bаrtоl`dning so zlаrigа qаrаgаndа, ʻ bоsib оlingаn jоylаrdаgi хоnliklаrning kutubхоnаlаri vа аrхiv hujjаtlаrining sаqlаb qоlish uchun hеch qаndаy chоrа – tаdbir ko rilmаgаn. Umumаn ulаr ʻ O rtа Оsiyo хаlqlаrining mаdаniyati vа tаriхiy yodgоrliklаrining sаqlаb qоlishgа ʻ еtаrli аhаmiyat bеrmаgаnlаr. Chunki mаnfааtdоrlik bu аrхivlаrdаn kuzаtilmаgаn . Tаriхchi А.I Dоbrоsmislovning yozishichа, turli аrхiv ishlаri nаzоrаtsiz qоlgаn. Fаqаt birginа gеnеrаl – gubеrnаtоr kоnsеlyarаsi аrхivi ko ngildаgidеk оlib bоrilgаn хоlоs. ʻ Hоzirdа sаqlаnаyotgаn Mаrkаziy dаvlаt аrхividа sаqlаnаyotgаn bu bеbаhо hujjаtlаr XIX аsrning ikkinchi yarmidаn tо PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $ХХ аsrning bоshlаrigаchа bo lgаn O rtа Оsiyo shu jumlаdаn o zbеk хаlqlаriʻ ʻ ʻ tаriхini, аyniqsа jоnаjоn o lkа tаriхini o rgаnishdа kаttа mаnbа bo lib хizmаt ʻ ʻ ʻ qilаdi.Аrхiv ishlаri uni tаrtibgа sоlish vа rivоjlаntirish ХХ аsrning birinchi yarmidаn bоshlаb to liq, аmаlgа оshirilа bоshlаndi. Mаrkаziy dаvlаt аrхivi ʻ fondlаrida hаm tаtqiqоtchilаrning qo li tеgmаgаn mа`muriyatlаr bоr. ʻ 2.2. O zbekistonda toponomikaning o rganilishi. ʻ ʻ O rta Osiyo va uning geografik nomlari to g risidagi eng qadimgi ʻ ʻ ʻ ma’lumotlar miloddan awalgi VI-V asrlarda yunon olimlari asarlarida uchraydi. «Tarix fani otasi» deb nom olgan Gerodot (miloddan awalgi 485-425 yillar) Girkand (Kaspiy) dengizidan sharq tomondagi hududni «bepoyon tekislikdan iborat» deb atagan, Araks daryosini (Amudaryoni) tilga olgan. Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqamayn)ning bostirib kewww.ziyouz.com kutubxonasi lishi (miloddan awalgi 334-325 yillar), shuningdek savdo aloqalarining avj olishi qadimgi dunyo olilarining geografik tasawurlarini kengaytirishga imkon berdi. Aleksandr Baktriya bilan Sug diyonada sakkizta ʻ shahar, boshqa bir ma’lumotlarga ko ra o nta shahar qurgan, shulardan ʻ ʻ Aleksandriya deb atagan (masalan, Aleksandriya Esxata «Chekka PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $Aleksandriya», — hozirgi Bekobod shahri yaqinida), Kiropol (Tojikiston Respublikasidagi Shahriston dovoni yaqinidagi Shahriston qishlog i o midaʻ ʻ bo lgan degan fikr bor). Shu bilan birga fotih bir qancha shaharlami, jumladan ʻ Marakandni (Samarqandni) vayron qilgan. Aleksandr Makedonskiyning buyrug i bilan yozib borilgan mukammal kundaliklar ham, uning urushlari ʻ tarixiga oid birinchi manbalar ham bizgacha yetib kelmagani boic geografik ma’lumotlarda ko p narsalar noma’lum bo lib qolayotir. O rta Osiyoning, ʻ ʻ ʻ jumladan O zbekistonning daryolari, tabiiy geografiyasi, shaharlari to g risidagi ʻ ʻ ʻ ma’lumotlar miloddan awalgi I asrga kelganda aniq bir tus oladi. Masalan, qadimgi yunon geografi va tarixchisi, 17 jildlik «Geografiya» asarining muallifi Strabon (miloddan awalgi 64/63-23/24 yillar), tarixchi va yozuvchi, 7 jildlik Aleksandr Makedonskiy yurishlari tarixi muallifi Flaviy Arrian (95-175 yillar), 10 jildlik «Aleksandr Makedonskiy tarixi»ni yozgan Ruf Kurtsiy (I asr), Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon) haqida ma’lumotlar berganlar. Arrian Sirdaryo bo yida sug diylarning Vasileyya shahrini tilga olgan. Astronom Klavdiy ʻ ʻ Ptolemey (taxminan 90-160 yillar) O rta Osiyo geografiyasi haqida keng ʻ ma’lumotlar berib o lka hududlarini, daryolari, shaharlarini tasvirlab yozgan. ʻ Shunday qilib, antik dunyo olimlarining asarlarida O rta Osiyo, jumladan ʻ O zbekistonda bir qancha nomlar, chunonchi Girkand dengizi, Araks ʻ (Amudaryo), Oks (Oksos — Amudaryo), Xorasmiya (Xorazm) shahri, Qang ʻ (Kangxa,Qanguy) davlati, Yaksart (Sirdaryoning eng qadimiy maxalliy nomi), Marakand (Samarqand), Politimet (Zarafshon) va boshqalar tilga olingan. Milodning VH-asridan e’tiboran arab xalifaligi mamlakatlarida ham fan rivojlana boshladi. Arablar bosib olgan O rta Osiyo ham ana shu xalifalik ʻ tarkibida edi. O rta Osiyodagi, awalgi mustaqil bo lgan mamlakatlar o sha ʻ ʻ ʻ vaqtda o z yozuviga ega yuksak madaniyatli davlat - lar edi. Ularda ta’lim ʻ tizimi, sug orma dexqonchilik rivojlangan, yirik shaharlarda boy kutubxonalar ʻ bo lgan. www.ziyouz.com kutubxonasi O rta asrlarda Turkistonda buyuk ʻ ʻ olimlar ijod qilganlar va jahon fanini, jumladan toponimikani rivojlantirishga katta hissa qo shgan. Masalan, Beruniyning geografik va toponimik merosi «At- ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $tafxim», «Hindiston tarixi», «Al-osorul boqiya», «Qonuni Ma’sudi» asarlarida keltirilgan. Olim xorazmliklarda Vaxsh suvlami, jumladan Jayxun daiyosini nazorat qilib turgan malak nomi ekanligini aytgan. Demak, Amudaryoning o ngʻ irmog i boMgan Vaxsh, Surxondaryo viloyatidagi Vaxshivor, Vaxshivordara ʻ kabi toponimlar o sha suv parisi nomi in’ikosidir. «Geodeziya» asarida Beruniy ʻ o sha vaqtdagi Sariqamish ko lini Xiz tengizi, ya’ni «Qiz dengizi» deb atagan. ʻ ʻ Olim toponimika qonuniyatlariga oid bir qancha fikrlar bildirgan, masalan, yunonlar va arablar turkiy so zlarni buzib o z tillariga moslab talaffuz ʻ ʻ qilganliklari oqibatida bir qancha so zlarning ma’nosi o zgarib ketganini, ʻ ʻ (masalan, turkiycha tosh so zini arablar shosh deb talaffuz qilishlarini) aytadi. ʻ Beruniy o zining «Saydana» asarida 400 dan ortiq qishloq, tog , daryo, shahar ʻ ʻ va orollar, «Qonuni Ma’sudi» kitobida 600 dan ortiq joy nomlarini tilga olgan. Shundan 85 tasi O rta Osiyo va Xurosonga tegishlidir. O rta asrlardagi barcha ʻ ʻ tarixiy, geografik va lingvistik asarlar orasida toponimika uchun hozir ham o z ʻ ahamiyatini yo qotmagan asar, bu Mahmud Koshg ariymng uch jildli «Devonu ʻ ʻ lug otit turk» kitobidir. O zbekistonning tarixiy toponimiyasi uchun yana bir ʻ ʻ o ta qimmatli asarlaridan biri Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiyning ʻ «Buxoro tarixi» kitobi sanaladi. Kitob 934-944 yillarda arab tilida yozilgan. 1128-1129 yillarda forschaga qisqartirib tarjima qilingan, r.oma’lum muallif kitobga mo g ullar bosqinchiligigacha boMgan voqealami qo shgan. Kitob ʻ ʻ ʻ o zbekchaga taijima qilingan (Toshkent, 1966). Bu asarda O rta Osiyoning VIII- ʻ ʻ XII asrlardagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti yoritilgan. Shu bilan birga eski Buxoro va uning yaqinidagi boMib bir necha yuz geografik nom tilga olingan. Shunisi qiziqki, X-XI asrlardagi ko pgina geografik nomlar hozirgacha ʻ saqlanib qolgan. Shulardan Nur (hozirgi Nurota), G ijduvon, Romitan, ʻ Shopurkom, Karmana qadimiy nomlardir. Varaxsha (Faraxsha), Poykand Buxorodan ham keksa shaharlardir, deb yozadi Narshaxiy. Tarixchining ma’lumotlariga ko ra, Buxoroning Numijkat, Bumiskat, Madinat-us-sufriya ʻ («Mis shahri»), Madinat-tujjor («Savdogarlar shahri»), Foxira degan nomlari boMgan. Shopurkom arig i (hozir qishloq ham) Eron shahzodasi ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $Shopwww.ziyouz.com kutubxonasi urning nomi bilan atalgan ekan. Shopur buxorxudotdan (Buxoro hokimidan) yer olib, qasr qurgan va Vardona qishlog ini barpo qilib, ariq qazib keltirgan. Shopurkom — «Shopur arigi»ʻ demak. Shopur ismi o z navbatida ikki so zdan iborat: shox, pur — o g il, ʻ ʻ ʻ ʻ shahzoda. Kom atamasi qadimdan Buxoro atrofida iste’molda bo lgan va hozir ʻ ham anchagina geografik nomlar tarkibida uchraydi: Komi Zar, Komi Akka (Zarafshonning bir nomi), Haramkom va hokazo. O zbekiston joy nomlarining ʻ o rganilishiga «arab geograflari» nomi bilan mashhur olimlar katta hissa ʻ qo slogan. Shu narsa e’tiboga sazovorki, yangi qo shib olingan hududlarning ʻ ʻ ma’muriy tuzilishini oi'niga qo yish munosabati bilan «Soliq daftarlari* — ʻ «Kitob al-xaraj» va «Yoinomalar» paydo boiadi. Bunday nomalarda viloyatlar va aholi punktlari, dexqonchilik va kasb-hunar mahsulotlari, bekatlar, ular orasidagi masofa, aloqa sharoiti ko rsatib qo yilar edi. Asli eronlik boigan arab ʻ ʻ geografi Abuiqosim Ubaydulloh ibn Abdulloh ibn Xurdodbexning (XI asr) «Kitob al-masolik va mamolik» — «Yoinomalar va mamlakatnomalar»kitobi shunday geografik asarlarning dastlabkisi edi. Bunday ma’uriy-statistik yo nalish Al-Yaqubiyning «Kitob albuldon» («Mamlakatlar kitobi»), Ibn Ja’far ʻ Qudamaning «Soliqnoma» («Xaraj kitobi*) asarlarida o z rivojini topdi. Arab ʻ geografiyasi ayniqsa X asrda keng rivojlandi. Ibn Rusta (Abu Ali Axmad ibn Umar) geograflar orasida alohida o rin tutadi. Uniug «Kitob al-alak an-nafisa» ʻ («Durdonalar kitobi») asarida O rta Osiyo, jumladan O zbekistonga ʻ ʻ bagishlangan qismi Vatanimiz toponimikasi uchun juda muhim. Ibn Rusta, chunonchi, Buttam togiaridan oqib keladigan Qumrud va Xovarrud daryolarini Romid (hozirgi Kofirnihon) daryosining irmoqlari deb ataydi. Akademik V.V.Bartoldning fikricha, bu daryolar hozirgi Surxondaryoning Qoradaryo, To polondaryo, Sangardakdaryo nomli irmoqlari boiishi kerak, Buttam togiari ʻ esa Birinchi Buttam (Hisor tizmasi), O rta Buttam (Zarafshon tizmasi) va Tashqi ʻ Buttam (Turkiston tizmasi) togiaridan iborat boigan. X asrda Istaxriy (Abu Isxoq Ibrohim ibn Muhammad al-Farisiyning «Kitob al-masolik va al-mamolik» asari (930-933 yillar) arab geografiyasining katta yutugi edi. Keyinchalik (976- PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $977 yillar) Movarounnahrga sayohat qilib, uni tasvirlab yozgan ibn Havqal Istarxiy asarini yanada toidirdi. Masalan, ibn Havqalning guvohlik berishicha, www.ziyouz.com kutubxonasi Sag onrud (Chag onrud), ya’ni Surxondaryoʻ ʻ Termiz shahridan pastroqda Amudaryoga quyilgan. Xalifalik tarkibidagi o lkalar, jumladan Movarounnahr geograflyasi, tarixi, iqtisodiyoti, madaniyati, ʻ jumladan toponimiyasi xaqida Muqaddasiy (Shamsiddin Abu Abdallox Muhammad ibn Ahmad) ayniqsa to liq ma’lumot bergan. Muqaddasiy ʻ ma’lumotlariga ko ra, Chag oniyonda (Surxondaryo vodiysida) 16000 ga yaqin ʻ ʻ qishloq bo lgan. Sayyoh Farg onada Axsikat, O zgand, O sh, Qubo (Quva), ʻ ʻ ʻ ʻ Marg inon, Rishton, Koson, Bob(Pop), Asht, Awal, Andukon (Andijon), ʻ Xuqand (Qo qon) kabi 40 ta shahar hamda jome masjidli qishloqni sanab o tadi. ʻ ʻ Muqaddasiy va boshqa arab geograflarining asarlarida nomlari hozirgacha saqlanib qolgan toponimlar tilga olingan: Zomin, Jizzax, Sobot, Xovos, Kurkat, Samg ar, Xo jand va boshqalar. Bu kabi ma’lumotlar Vatanimiz ʻ ʻ toponimiyasining qadimiy ekanligini ko rsatadi*. Axsikat, Samarqand, ʻ Farg ona, Choch (Toshkent) kabi nomlar VIII asrga oid sug d hujjatlarida va ʻ ʻ undan ham oldin, Andigon (Andijon), Zomin, Isfara, Ishtixon, Karmana, Kesh (Shahrisabz), Marg inon (Marg ilon), Miyonqol, Miyonrudon («ikki suv orasi») ʻ ʻ — Norin bilan Qoradaryo oralig i, Narpay, Naxshab (Qarshi), Parak (Chirchiq), ʻ Barsket (Parkent), Biskat (Piskent), Biskom (Piskom), Pishag ar, Bob (Pop), Rishton, Sobot, Soyliq, Tavovis, ʻ Usrushona, Farg ona, Forob, Xotunkat, Jadg al(Chotqol), Chag oniyon ʻ ʻ ʻ (Surxondaryo vodiysi), Chinachkat — Jinanjkat (Chinoz), Shovdor, Qalqonqud, Quva, Qurshob (Xurshob), Xuqand (Qo qon), GMjduvon, Xuzor (G uzor), ʻ ʻ Hazorasp kabi nomlar IXX asrlar manbalarida — arab geograflarining asarlarida, «Hudud alolam»da, Narshaxiyning «Buxoro tarixi»da tilga olingan. XIII asrda ijod qilgan Yoqut (Yoqut ibn Abdulloh ar-Rumi alHamaviy) «Mu’jam al-buldon» nomli ko p jildli lug atida geografiyaga oid barcha ʻ ʻ ma’lumotlami jamlab katta toponimik meros qoldirgan. Yoqut O rta Osiyo, ʻ jumladan O zbekistonning ma’lum va mashhur Buxoro, Samarqand, Ishtixon, ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $Zomin, Naxshab (Nasaf-Qarshi), Farg ona, Uzkand (Yuzkand-0‘zgant), Axsikat,ʻ Xuqand (Qo qon), Xo jand, O sh, Dabusiya, Shosh (Toshkent), Usrushona, ʻ ʻ ʻ Farob, Termiz, Asfijob — Isfijob kabi shahar va qishloqlari haqida mukammal ma’lumot qoldirgan. Yoqut geografik nomlami hozirgi ilmiy til bilan aytganda topoformantlarga qarab tasnif qilgan. Masalan, obod so ziga kelganda shuni ʻ aytish kerakki, deydi Yoqut, bu unsur shawww.ziyouz.com kutubxonasi, qishloqlar va viloyatlar nomlari tarkibida ko p uchraydi: Asadobod, ʻ Rustamobod, Husnobod kabi. Asad kishing ismi, obod esa forscha «ahoii punkti» degan ma’noni bildiradi, demak, Asadobod «Asad shahri yoki qishlogM» demakdir. Umuman olganda, arab geograflari asarlarida respublikamiz toponimiyasi haqida ko plab ma’lumot topsa boMadi. Turkiy ʻ tarixiy va lisoniy manbalardan toponimika uchun eng ahamiyatlilan sifatida Mahmud Koshg ariyning «Devonu lug otit turk» va Zahiriddin Muhammad ʻ ʻ Boburning «Boburnoma» asarlarini alohida tilga olish mumkin. «Devonu lug ot- ʻ it turk»ning toponimika fani uchun ahamiyati shundaki, a&arda 200 ga yaqin turkiy toponimlar (01ayig och, Badalart, Qargalik), ko plab etnonimlar — o sha ʻ ʻ ʻ vaqtdagi turkiy qabilalarning nomlari (yag ma, chigil, sug dak «sug diy lar») va ʻ ʻ ʻ ularning geografiyasi, bir necha o nlab qadimiy turkiy ismlar (Bektur, ʻ Arslontegin, Turumtoy), ko plab geografik atamalar (art, dovon, yozyozi ʻ «dasht», balk/ «shahar»), shuningdek o simlik va hayvonlaming qadimiy turkiy ʻ nomlari (avya behi, so kso k — «saksovul», qazin — qayin, yag an - П1, qoz — ʻ ʻ ʻ g oz, chabaq — mayda baliq keltirilgan. «Devonu lugoi-it turk»ning uchta ʻ jildida keltirilgan boy toponimik materiallar joy nomlarining etimologiyasini tadqiq qilishda, toponimlarning qadinm fonetik shakllarini aniqlashda o ta ʻ qimmatli manbalar boMib \i/m.it qiladi. (Bu asar haqida yanada toMaroq ma’lumot olish uchun \ bobga qarang). Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asarida tarix, etnograliya, geogiafiyaga oid qimmatli ma’lumotlardan tashqari, toponimika sohosida ham boy materiallar keltirilgan. «Bobumoma»ning bu boradagi ahamiyati shundaki, undan toponimlarning qadimiy shakllarini bilib olish mumkin: Dizak — Jizzax, Ko hak — Zarafshon, ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $Sayxun, Xo jand suyi yoki Sir suyi — Sirdaryo, Chir- Chirchiq va hokazo.ʻ Bobur tilga olgan ko plab geografik atamalar toponimlarning kelib chiqishini ʻ aniqlashda va o zbekcha ilmiy terminologiyani ishlab chiqishda katta ʻ ahamiyatga ega, masalan: band — to g on yoki «bekat», jazoir — orol, jangal ʻ ʻ — o rmon, qo 7 — daryo tarmogM, tangi — tor dara quruq qo l yoki suvsiz qo l ʻ ʻ ʻ — soylik, parcha tog — qoldiq tog, tagob — o zan, tuz — tekislik, to qay — ʻ ʻ ʻ daryo muyulishi, ushoq tog lar — past togMar, yayloq — yaylov, obgir — ʻ botqoqlik, ко‘tal www.ziyouz.com kutubxonasi — dovon, qasaba — shaharcha, pushta — tepalik, qo ruq — qo riqxona, uchma — tik yonbag ir, yoz — bahor, ʻ ʻ ʻ yozi — dala, obshor — sharshara va boshqalar. (Bu haqida toiaroq maiumot olish uchun V bobga qarang). Keyingi ikki asr davomidagi tarixiy, lingvistik, geografik asarlardan O zbekiston toponimikasiga oid ko plab materiallar topish ʻ ʻ mumkin. O rta Osiyo, jumladan O zbekiston toponimikasiga oid dastlabki ʻ ʻ asarlardan biri vengriyalik olim Arminiy Vamberining (1832-1913) O rta ʻ Osiyoga maxfiy sayohati mahsuli boimish «Markaziy Osiyoning geografik nomlari» (nemis tilida) deb atalgan asaridir. Asarning lug at qismida 600 ga ʻ yaqin geografik nom va atama alifbo tartibida berilgan. Bu esa o sha davr uchun ʻ katta yutuq edi. Biroq geografik nomlar izohlarida xatoliklar ham uchraydi. Masalan, Jizzax — «issiq», Andijon — ont, qasam va jon, jonday inoqlik, Sariosiyo — «sariq tegirmon», Sirdaryo — «jildirab oqadigan» degan ma’noni bildiradi deb yozgan. Turkistоn хаlqlаrining 1918 – 1920 yillаridа оlib bоrilgаn milliy оzоdlik vа erk uchun kurаshlаri Turkistоn sho rоlаr hukumаtining ʻ Turkistоn muхtоriyaini tаn оlmаgаnligi, uni аg dаrib tаshlаshgаni vа yo q ʻ ʻ qilgаnligi, milliy mustаqillik uchun kurаsh оlib bоrgаn. Qo qоn, Аndijоn, Mаrg ilоn, Nаmаngаn kаbi shаhаrlаr аhоlisining ʻ ʻ sho rоlаr tоmоnidаn shаfqаtsizlik bilаn qirib yubоrilgаnligi milliy siyosаtni ʻ аmаlgа оshirishdа sho rоlаr hukumаtining yo l qo ygаn хаtоlаri nаtijаsidа ʻ ʻ ʻ birginа Fаrg оnа vоdiysidа 180 dаn оrtiq shаhаrlаrning shаfqаtsizlik bilаn yo q ʻ ʻ qilib yubоrilgаnligi hаqidа judа qimmtbаhо hujjаtlаr mаvjud.Bu аrхiv аsl mа`lumоtlаrgа tаyanib хаlqimizni оrzu – umidlаrini, хоnliklаrdаgi ijtimоiy, PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $siyosiy – iqtisоdi vа bоshqа muhim jihаtlаrini o rgаnib, tushunibʻ оlаmiz.O lkаshunоslikning аsоsiy mаnbаlаridаn biri hisоblаngаn аrхivshunоslik ʻ Vаtаn tаriхini shu jumlаdаn, o z o lkа tаriхini hаr tоmоnlаmа vа chuqur ʻ ʻ o rgаnish оrqаli hаr bir shахsni fikrlаsh dunyoqаrаshi hаmdа tаrbiyaviy ʻ jihаtlаrning оshishigа оlib kеlаdi. Yosh аvlоdni esа vаtаnpаrvаrlik, аjdоdlаrimiz tоmоnidаn bizgаchа yetib kеlgаn ilmiy mеrоsini o rgаnishgа bo lgаn qiziqishini ʻ ʻ tа`minlаydi.O lkаmiz tаriхini o rgаnishdа muzеyshunоslik vа muzеy ʻ ʻ ekspоnаtlаrning o rni bеqiyos.Shuni аytib o tishimiz jоiz dеb o ylаymаnki ʻ ʻ ʻ muzеylаr XIX аsrgа qаdаr аntik dаvr bаlki ilk o rtа аsrlаr tаriхini o rgаnish ʻ ʻ muzеylаr bilаn bоg liq edi. Chunki аynаn shu yеrlаrdа zаruriy mаnbаlаrning ʻ аsоsiy qismi mаvjud edi. Kеng tаriхiy prоfildаgi muzеylаrning tаshkil tоpishi burjuаziyaning iqtisоdiy vа siyosiy mustаhkаmlаnishi dаvrigа to g ri ʻ ʻ kеlаdi.Ko plаb mustаmlаkа хаlqlаrining milliy mustаqillik, milliy o zligini ʻ ʻ sаqlаsh vа vаtаn оldirish uchun kurаsh bu хаlqlаr tаriхini sаqlоvchi vа nаmоyish qiluvchi muzеylаrgа bo lgаn ijtimоiy ehtiyojni vujudgа kеltirdi.Аzаldаn ʻ o lkаmiz tаriхigа qiziqib, uning mоddiy vа mа`nаviy оlаmigа bo lgаn e`tibоr ʻ ʻ yanаdа kuchаya bоrgаn. Muzеylаr fаоliyatidа аnа shu bоy mа`nаviy vа mоddiy bоyliklаr, mаdаniy yodgоrliklаr nаmоyishi vа ilmiy tаhlili аsоsiy o rinni ʻ egаllаydi. Muzyеdа nаmоyish qilinаyotgаn hаr bir ekspоnаt, hоh u qimаtbаhо mеtаl yoki tоshdаn ishlаngаn bo lsin, gоh аmаliy sаn`аtning yorqin nаmunаsi ʻ bo lsin, yoki mа`nаviy mеrоsning bеtаkrоr yorqin qirrаlаri bo lsin, ʻ ʻ umumхаlqning o tmish hаyoti, tаfаkuri, istе`dоdi, iqtidоrlаrdаn dаrаk ʻ bеrаdi.Muzеylаr tаriхiy хоtirаni jоnlаntirish оmili bo lib хizmаt qilаr ekаn, undа ʻ nаmоyish etilаyotgаn mаtеriаllаr оmmаviy dаlil sifаtidа o z dаvrigа хоs ʻ хususiyatlаrni аks ettirgаnligi bilаn o shа dаvr mаdаniyati sаn`аtidаn bеrаdigаn ʻ хаbаri bilаn judа qimmаtlidir. Ulаr хаlqimizning yuksаk rivоjlаngаn mаdаniyati, аdаbiyoti, sаn`аti hаmdа mа`nаviy dunyoqаrаshgа аsоslаngаn хususiyatlаri bilаn tоmоshаnbin e`tibоrini qоzоnаdi. Undа bеvоsitа shu buyumlаrdа аks etgаn jоzibа, sеhr, gеоmеtrik аniqlik, kimyoviy bаrkаmоllik, qurilish – аrхеtеkturа inshооtlаrigа nisbаtаn insоn аqlini lоl qоldirаdigаn bir tа`sirini uyg оtаdiki, bu ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $uning bеiхtiyor fахrlаnishi, qоyil qоlish vа undаn o rnаk оlib yangi sаn`аtʻ аsаrlаrini yarаtish sаri ilhоm uyg оtаdi. ʻ Xulosa Xulosa qilib aytganda toponimika fani va O zbekiston toponimiyasi ʻ haqida ma’lum bir tushuncha oldingiz. Har qanday geografik nom — toponim qimmatli lisoniy (lingvistik), tarixiy, geografik yodgorlik. O rta Osiyoda, ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $jumladan, O zbekistonda qadimiy, substrat toponimlar ko p. Akademik V.V.ʻ ʻ Bartold O rta Osiyo tarixi bilan shug ullanmoqchi bo lgan tadqiqotchi ʻ ʻ ʻ materialning kamligidan emas, aksincha ko pligidan, tarqoqligidan qiynaladi ʻ degan edi. Bizni son-sanoqsiz geografik nomlar dunyosi o rab olgan. Geografik ʻ nomlar xalq tomonidan qo yiladi va xalq mulki hisoblanadi. Xalq mulki esa ʻ muqaddas va daxlsizdir. Sovet hokimiyati yillarida mamlakatimiz hududida yuzlab tarixiy shahar-qishloqlaming nomlari o zgartirildi. Har qanday davlat, ʻ ayniqsa mustaqil davlat o z hududidagi geografik nomlarga befarq qaray ʻ olmaydi. Mustaqillikning shart-sharoiti, shakl-shamoili bo ladi. Har bir davlat ʻ o z mustaqilligini ta’minlash uchun dastlabki qadamlardan biri sifatida o z ʻ ʻ milliy toponimiyasini, ya’ni yer-suvlarning, shaharqishloqlarning milliy, azaliy nomlarini qaror toptirish, noto g ri o zgartirilganlarini qaytadan tiklashga bel ʻ ʻ ʻ bog laydi. 1989-yilda O zbekiston Madaniyat fondi huzurida Toponimiya ʻ ʻ kengashi tuzildi. Toponimiya Kengashi joy nomlarini milliylashtirish va ilmiylashtirish borasida ko plab ishlarni amalga oshirdi. O zbekiston istiqlol ʻ ʻ yo liga kirgach, Respublika hududidagi joy nomlari chinakam xalq mulkiga ʻ aylandi. Bu sohada O zbekiston Oliy Kengashining « O zbekiston ʻ ʻ Respubwww.ziyouz.com kutubxonasi likasidagi ma’muriy-hududiy birliklar, aholi punktlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, tabiiy geografik, geologik va boshqa toponimik obyektlaming nomlarini tartibga solish to g risida» 1993- ʻ ʻ yil 3-sentabrdagi qarori hamda ushbu qaromi amalga oshirish yuzasidan Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 9-martda qabul qilingan 123-sonli qarori ayniqsa katta rol o ynadi. Shundan so ng respublikamizda bir qancha shahar va shaharchalar, ʻ ʻ qishloq kengashlari hamda qishloqlaming nomlari o zgartirildi. Bu sohada ʻ O zbekiston Respublikasining «Respublikada ma’muriyhududiy tuzilishi, ʻ toponimik obyektlami nomlash va qayta nomlash masalalarini hal qilish tartibi to g risida»gi qonuni (1996) ayniqsa katta ahamiyatga ega bo ldi. Shundan ʻ ʻ ʻ so ng viloyatlarga, tumanlarga, shaharlarga va boshqa aholi puntklariga ʻ kishilarning nomlarini berishga va geografik obyektlarni tarixiy voqealar sharafiga atashga chek qo yildi. Mustaqillik yillarida mamlakatimiz geografik ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $nomlarini tartibga solish sohasida amalga oshirilgan tadbirlardan eng muhimi shu bo ldiki, xalqimizning tarixi, madaniyati va tiliga umuman aloqasiʻ bo lmagan ko plab «qizil» toponimlar respublikamiz xaritasidan o chirildi. ʻ ʻ ʻ Birgina Toshkent shahrida mingga yaqin ko cha-ko ylar nomlari milliylashtirildi ʻ ʻ va ilmiylashtirildi. Geografik obyektlarga nom qo yish va ulami qayta nomlash ʻ jarayonlarini o rganish, bu sohada tegishli muassasalarga tavsiyalar berish ʻ toponimikaning amaliy ahamiyatini ta’kidlaydi. Yuqorida keltirilgan misollar toponimikaning yosh avlodni vatanparvarlik, millatparvarlik va obyektivlik ruhida tarbiyalashda katta rol o ynashini ko rsatadi. ʻ ʻ Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati: ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $1. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatiniʻ birgalikda barpo etamiz.- Toshkent:O zbekiston, 2016.-. 64-bet ʻ 2.Mirziyoev. SH. M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent: O zbekiston, 2017.- ʻ 26b. 3.Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent:O zbekiston, 2017.-488 b. ʻ 4. Karimov I.A O zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida- ʻ Toshkent.:2010-y 5. Karimov I.A “ Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch” Toshkent 2008. 6. Karimov I. A. O zbekiston XXI asrga intilmoqda. ʻ 7. Nabiev A. Tarixiy ulkashunoslik. T., 1979 T., 1996 8. Murzaev E.M. «Ocherk toponimiki». M., 1974. 9. Nafasov T. O’zbekiston toponimlarining izoh’li lug oti.T.,1988. ʻ 10.Abdimuratov K. «Nege usılay atalg an».N. 1965 ʻ 11. Nafasov T. O’zbekiston toponimlarining izoh’li lig oti. Toshkent, ʻ 1988. 12. Nikonov V.A. Vvedenie v toponimku. M., 1965. 13. Hakimov Z. Buxoro yaqinidagi Chorbakr majmuosi. «Moziydan sado» №1-2 (5-6). 2000. 70-73 betlar. 14.A.Nabiev. “Tarixiy o lkashunoslik ” T. 1979 yil. ʻ 15.B. Ahmedov «Tarixdan qisqacha izohli lug at», 1977 Toshkent ʻ 16.O. I. Smirnova «Katalog monet s gorodisha Pendjikent» 17.S. P. Tolstov “ Qadimgi Xorazm tsivilizatsiyasi izidan” (Moskva 1948) 18.S. P. Tolstov Qadimgi Xorazm( Moskva, 1948) 19.Madraximov .Z Tarixiy toponomika T., Navro z 2017 ʻ 20.Qorayev.S Toponomika Toshkent,2006. 21.Topildiyev.O Tarixy o lkashunoslik va turizm fani bo yicha o quv ʻ ʻ ʻ uslubiy majmua Namangan ,2008. 22.Y.G ulomov«Xorazmning sug orilishi tarixi» ʻ ʻ PAGE \* MERGEFORMAT 2$ $Elektron ta’lim resurslari 1.www.google.uz 2.www.ziyonet.uz 3. www.wikipediya.uz 4.www.history.ru 5. Yandex.uz PAGE \* MERGEFORMAT 2$

Toponomikaning asosiy vazifasi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Toponomikaning asosiy vazifasi

O'xshash dokumentlar