Tosh davri yodgorliklari va ularni tarixiy o’lkashunoslikni o’rganishdagi o’rni

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	55.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

9 Sotish

Tosh davri yodgorliklari va ularni tarixiy o’lkashunoslikni o’rganishdagi o’rni

Sotib olish

Mundarija
Kirish.
I – BOB. O’rta osiyoning tosh davri yodgorliklari.
1.1 O’rta Osiyoning tosh asri manzilgohlarini o’rganilishi.....................4-9
1.2 Eneolit, bronza va ilk temir davri yodgorlillari.................................10-17
II - BOB. Yurtimizda tosh davri yodgorliklari va ularni tarixiy
o’lkashunoslikni o’rganishdagi o’rni.
2.1 La’l yo’lining shakillanishi...............................................................18-23
2.2 Tarixiy o’lkashunoslikning ahamiyati..............................................24-28
Xulosa.....................................................................................................29-30
Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................31
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi XX asrning 20-30 yillarda O’rta Osiyoning
ko’pgina tumanlarida qator muhim arxeologik tadqiqot ishlari yo’lga qo’yildi.
Jumladan, Turkmaniston madaniyat institut qoshida tashkil qilingan arxeologiya
seksiyasn tomonidan uyushtirilgan ekspedisiya Janubiy Turkmaniston, Katta
Balxan tumanida dastlabki qidiruv ishlarini bajardi. A. A. Marushenko va S. A.
Yershovlar Kaspiy bo’ylaridan to Amudaryogacha bo’lgan territoriyada ish olib
bordilar va ko’pgina ibtidoiy davr yodgorliklarini hisobga oldilar. Ye. M. Masson
rahbarligidagi Termiz arxeologiya ekspednsiyasi Surxondaryo viloyatining bir
necha joylaridan muhim ahamiyatga molik tosh asri makonlarini topishga
muvaffaq bo’ldi. SSSR Fanlar akademiyasi hamda Qozog’iston va Qirg’iziston
arxeologiya markazlari hamkorlikda uyushgirgan A. N. Bernshtam rahbarligidagi
Yettisuv ekspedisiyasi ham ko’pgina arxeologik yangiliklarni qo’lga kiritdi. O’rta
Osiyo ibtidoiy davr arxeologiyasini o’rganishda S. P. Tolstov va keyinchalik uning
shogirdlari rahbarligidagi Xorazm Arxeologiya ekspedisiyasining ish salmog’i
katta bo’ldi. Katta Farg’ona kanali qurilishi munosabati bilan tashkil qilingan M.
Ye. Masson rahbarligidagi ekspedisiya hamda V. L. Shishkin rahbarligidagi Quyi
Zarafshon ekspidisiyalari ibtidoiy davr tariximizga doir qiziqarli (materiallarni
qo’lga kiritdi. 1939-yildan boshlab ilmiy arxeolog kadrlarni aspirantura orqali
tayyorlash boshlandi. Shu yilning o’zida 26 ta ilmiy tadqiqot institutlari tashkil
qilindi. 1940 yilda O’zbekistonda SSSR Fanlar akademiyasining filiali ochildi va
shunday filiallar birin-ketin boshqa qardosh respublikalarda ham tashkil qilinib,
keyinchalik shu asosda respublikalar Fanlar akademiyalari vujudga keldi.
Tarix institutlari qoshida arxeologiya bo’limlari tashkil qilindi.
Tez fursatda Toshkent davlat universitetining tarix fakultetida arxeologiya
kafedrasi ochilib, kadrlar tayyorlana boshlandi. Ko’pgina muzeylar arxeologiya
ishlariga jalb etildi. Keng ko’lamda bajarilgan arxeologik tekshirishlar tufayli O’rta
Osiyoning qadimgi madaniyat markazlaridan biri ekanligi isbotlandi. O’rta Osiyo
xalqlari tarixining turli bosqichlariga, jumladan, qbtidoiy davrga oid juda ko’p
2

$nodir moddiy madaniyat yodgorliklari topilib, tekshirildi. Arxeologik yodgorliklarni muntazam ravishda o’rganish ularnnng davrini aniqlab olish imkonini beribgina qolmay, balki O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tarixi bilan bog’liq bo’lgan juda ko’p masalalarni yechib berdi. Mavzuning maqsad va vazifasi kurs ishining maqsadi yurtimizda temir davriga oid bo’lgan yodgorliklarni o’rganilishini yoritib berish, vazifalari esa - O’rta osiyoning tosh davri yodgorliklari; - O’rta Osiyoning tosh asri manzilgohlarini o’rganilishi; - Eneolit, bronza va ilk temir davri yodgorlillari; - Yurtimizda tosh davri yodgorliklari va ularni tarixiy o’lkashunoslikni o’rganishdagi o’rni; - La’l yo’lining shakillanishi; - Tarixiy o’lkashunoslikning ahamiyatini yoritib berishdir. Mavzuning o’rganilganlik darajasi Yurtimizda Tosh davriga oid yodgorliklarni o’rganishda ko’plab tadqiqotlar olib borgan tarixchi olimlarimizdan A. P. Okladnikov, S. P. Tolstoy, Ya. F. Fylomov, V. M. Masson, A. V. Vinogradov, D. N. Lev, B.A. Ranov, A. A. Asqarov, O’. I. Islomov, M. R. Qosimov, P. X. Sulaymonov, G. Ye. Markov, N. X. Toshkenboyev, T. M. Mirsoatov, A. Sagdullayevlarning o’rni beqiyosdir 1 . Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. 1 Окладников А.П. Неандертальский человек и следы его культуры в Средней Азии (Предварительные данные и выводы о раскопках в гроте Тешик-Таш) // СА, вып. 6. 1940. // Толстов С.П. Древный Хорезм. Опыт историко-археологического исследования. М.: 1948. // Ранов В.А., Несмеянов С.А. Палеолит и стратиграфия антропогена Средней Азии \\ Душанбе. 1973. // Массон В.М. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. Изд-во “Наука” М.-Л.: 1966. // Мирсаатов Т.М. Горные разработки в эпохе камня. Ташкент. 1977. // Исламов У.И., Крахмаль К.А. Комплексные исследования древнепалеолитическиой пещерной стоянки Сель- Унгур \\ Раннепалеолитические комплексы Евразии. Новосибирск. 1992. // Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит среднего Зарафшана. Ташкент. 1991. // Виноградов А.В., Итина М.А., Яблонский Л.Т. Древнейшее населения низовьий Аму-Дарьи. Археолого-палеантропологическое исследование. М.: “Наука”, 1986. // Анисюткин Н.К., Исламов У.И., Крахмаль К.А., Сайфуллаев Б.К., Хушвактов Н.О. Новые исследования палеолита в Ахангаране (Узбекистан). Санкт-Петергбург. 1995. 9. Аскаров А.А., Лев Д.Н. Древнейшие следы пребывания человека на территории Самарканда \\ История Самарканда, т. 1. Ташкент. 1969. 3$

I – BOB. O’rta osiyoning tosh davri yodgorliklari.
1.1 O’rta Osiyoning tosh asri manzilgohlarini o’rganilishi
Eneolit davrida O’ rta Osiyo aholisining madaniyati bir bosqich yuqori
ko‘tariladi. Lekin bu yerdagi qabilalaming madaniy va ijtimoiy taraqqivoti bir xil
darajada bolmagan. Arxeologik teksbiruv ishlari natijalari O'rta Osiyo aholisi
orasida notekis rivojlanish bolganligidan dalolat beradi. Unumdor xo‘jaliklarga
asoslangan qabdalartezroq rivojlangan, qo‘shimcha xo‘jaliklai‘ bilan mashg‘ul
bo‘lganlari esa madaniy jihatdan bir necha yuz yillar orqada qolgan. Yassitepada
olib borilgan arxeologik qazisblar uatijasida ibtidoiy ibodatxonaning qoldiqlari
ham topib tekshirildi. Qadimgi inshoatning devorlari geometrik naqshlar bilan
bezatilgan bo‘lib. ularga qora va qizil rangh bo‘voq berilgan. Markaziy xonada
katta o ‘choq topilgan Ibodatxonaning devorlari yonida vog'och ustunlar o' rnatish
uchun polga chuqurchalar o‘yilgan 1
.
Ilk shaharlaming paydo bo'lishi Oltintepa misolida yaxshi o'rganilgan.
Ilk bronza davridavoq Oltintepanmg ayrim hududlari mustahkam aylana devorlar
bilan o ‘rab olingan. Bu davming oxirlatida manzilgohning janubiy qismida
mahobatli darvoza bunyod etilgan. Kirish qismi maxsus minoralar bilan
himovalangan Oltintepa shimoli-sharqdan janubi-g‘arbga cho'zdgan bo‘lib,
balandligi 20 metrgayetadi. Oltintepanmg umumiy maydoni 60 ga dan ortiq.
Oltintepaning atrofi qalinligi 2 m g'isht devor bilan o’ralgan bo lib. ichida aholi
yashaydigan massivlar. kulolchilik mahaiialari boigan. Keng va uzun yp'llar, bir
necha xumdonlar, mahobatli uy do’diqlari, diniy inshootlar, zikkurat topilgari
Sarazm. Zarafshon vodiysining eneolit va ilk jez davridagi qadinigi dehqonchilik
madaniyatiga oid arxeologik yodgorlik. «Sarazm» atamasi so‘g'dcha «sarizamin»,
ya'ni «yeming boshlanishi», «vohaning boshlanishi» demakdir. Yodgorlik yassi
tepalar ko'nnishida 100 gektarga yaqin vemi egallagan.
Tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, yodgorlikda 4 ta tarixiy bosqich
1
Jo ' raqulov . M . O ’ rta osiyo ibtidoiy arxeologiyasi . T . 1984. B .25.
4

aniqlangan. Sarazm I davri sopol idishlari rangli naqshlar bilan bezatilgan bo iib,
Turkmanistonning Anov II, Geoksyur tipidagi moddiy buyumlariga ancha
o‘xshaydi. Idishlar sirtida qora va qizil bo'voqlar bilan ishlangan turli geometrik
naqshlar bor. Madaniy qatlamda misdan yasalgan qurollar ham uchraydi. Sarazm I
davri qurilishlari ko pxonali uy massivlaridan iboratdir. Ular katta jamoa uylari
hamdir. Hozirgi vaqtda 48 ta paxsadan qurilgan xona topib tekshirilgan. Umumiy
turar joylar yakka kichik oilalaiga mo‘Ijallanib, 2-3 xonali qilib qurilgan, ular uy-
joy va ro‘zg‘or-xo’alik inshootlari vazifasini bajargan. Turar joyga moslashgan
xonalarda dumaloq shaklda ishlangan o £choqlar topilgan.
Sarazm I I davrida bir-biridan tor ko‘chalar bilan ajratilgan, ko‘p xonali turar
joy massivlari doirasida jamoa ibodatxonasi qad ko'taradi. Ibodatxonaning
devorlariga qizil rangda naqsh berilgan va ulaming qoq o‘rtasida murabba’
shaklida mehrob joylashgan. Sarazm III davrida ijtimoiy xarakterdagi monumental
binolar paydo boladi. Ular urug' jamoalarining ma’muriy bino va
ibodatxonalaridan iborat bo'lgan. Bu davrda patriarxal oila hovli-joylari kengayadi,
bu hovlilar ichida kulolchilik xumdonlari va metall eritish ustaxonalari paydo
boladi. Kulolchilikda ichi va sirtiga sayqal berilgan sopollar keskin kamayadi.
Ulaming o‘mini mahalliy an’anaviy shakldagi naqshlar egallaydi. Mahalliy
naqshlar bilan ibodatxonalaming devorlarini bezash vujudga keladi.
Sarazm IV davriga kelib, demografik o ‘zgarishlar
bilan bogliq holda aholining vodiy bo'ylab tarqalishi va uning inqirozi kuzatiladi.
Bu davr kulolchiligida yaqqol ко zga tashlanadigan, yana bir tomoni sirtida,
idishlaming gardishi bo ylab, oddiygina rangli naqsh solish kuzatiladi. Ikkinchi
tomondan, sopol idishlaming kulolchilik charxida yasash texnologiyasi kashf
etiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy tabaqalanishdan ayrim belgilari terrakota, tosh va jezdan
ishlangan muhrlaf paydo bo'lad). Qishloq jamoasi sardori, qabila boshlig‘ining
hukmdorlik belgisi bo‘lmish jamoa nishoni yangi ma’no va mazmun kashf etgan .
Qadimgi tosh asri uch davrga bo‘linadi: ilk paleolit, o‘rta paleolit va so‘nggi
paleolit. O‘rta Osiyodagi qadimgi tosh asri
manzilgohlari va ularning madaniy qatlamlaridan topilgan ashyolarga qarab hukm
5

chiqarilsa , bu o‘lkaga odamlar juda erta kelib o‘rnasha boshlaganligini bilish
mumkin.Ilk paleolit davri manzilgohlari Seleng‘ur g‘ori va Ko‘lbuloq makonidan
topib o‘rganilgan. Farg‘ona vodiysining So‘x tumanida joylashgan Seleng‘ur
g‘oridan tosh qurollar va odamnikiga o‘xshash suyaklar topilgan.
Tadqiqotchilarning fikricha, Seleng‘ur topilmalarining yoshi 1 million yildan
ziyodroqdir 1
.
Ko‘lbuloq makoni hozirgi Toshkent viloyatining Ohangaron tumani
hududida bo‘lib, CHotqol tog‘ining janubiy yonbag‘rida, Qizil olma soyining chap
sohilidagi Ko‘lbuloq degan manzilda joylashgan.Ilk paleolit davri manzilgohlariga
Tyanshan ь etaklaridagi Onarcha (Qirg‘iziston) hamda Pomir etaklaridagi Qoratov
(janubiy Tojikiston) makoni ham kiradi. Ilk paleolit davri odamlari kichik daryo
bo‘ylari va buloqlar yonida o‘zlariga makon qurganlar. Iqlim issiq bo‘lganligidan
turar-joylarga ham ehtiyoj bo‘lmagan. O‘rta paleolit davriga oid dastlabki
yodgorlik Teshiktosh g‘or makonidan topilgan. Bu makon Surxondaryo
viloyatining Boysun tumanidagi Boysun tog‘ining janubiy yonbag‘ridagi
Turgandaryoning Zavtalashgansoy darasida joylashgan. G‘or shimoli-sharqqa
qaragan bo‘lib, kengligi old qismida 20 metr, chuqurligi 21 metr va balandligi 9
metrdir. Teshiktosh g‘orini kavlash natijasida 5 ta madaniy qatlam borligi
aniqlangan. Madaniy qatlamlardan 2859 ta toshdan
yasalgan mehnat qurollari topilgan. Ularning xo‘jaligida ovchilikning o‘rni katta
bo‘lgan. Teshiktoshliklar yashagan Boysun tog‘lari yovvoyi mevalarga boy
bo‘lgani bois, aholi termachilik bilan ham shug‘ullangan.Boysundagi yana bir
g‘or-makonlardan biri Amir Temur g‘oridir. U Teshiktosh g‘oridan uzoq
bo‘lmagan erda joylashgan 2
. Bu manzilgohdan topilgan mehnat qurollari ham
odamlarning ovchilik hamda termachilik asosida kun kechirishganidan guvohlik
beradi. Keyingi davrda arxeologlar Surxondaryo vodiysining turli joylaridan,
xususan, To‘palang daryosi bo‘ylaridan o‘rta paleolit davri kishilarining mehnat
qurollarini topganlar. Demak, bu davr kishilari – neandertallar faqatgina
1
Kabirov J ., Sagdullayev A . O ' rta Osiyo arxeologiyasi . – Т., 1990. B .17.
2
Egamberdiyeva . N . A . Arxeologiya . T . 2011. B .23.
6

Boysundagina yashamay, balki butun Surxon vohasiga tarqalgan ekanlar.
Farg‘ona vodiysi va
unga tutash tog‘lik tumanlar ham ibtidoiy odamlar yashashi uchun hamma
qulayliklarga ega bo‘lgan. SHuning uchun vodiy va uning tog‘li tumanlarida tosh
asri kishilarining makonlari uchraydi. Farg‘ona shahri yaqinidagi Oloy tizma
tog‘larining shimoliy yonbag‘ridagi So‘x va Obishir bo‘yidagi o‘rta paleolit davri
yodgorliklari shular jumlasidandir.Qo‘shni Tojikiston hududida ham o‘rta paleolit
davri yodgorliklari keng tarqalgan bo‘lib, ulardan eng mashhurlari Og‘zikichik,
Oqjar, Qora-Bura, Qayroqqum , Semiganj, Ko‘xi-Piyoz, Baypazin kabilardir.
Turkmanistonda
tosh asri manzilgohlari kamroq topilgan. Buni avvalo, Turkmaniston bilan O‘rta
Osiyoning boshqa, xususan, O‘zbekiston, Tojikiston, Qirg‘iziston o‘rtasida tabiiy
sharoit jihatidan katta tafovut mavjudligi bilan izohlash mumkin. Barcha davr
kishilari kabi tosh asri odamlari ham tabiiy sharoit, oziq-ovqat va xom ashyo
imkoniyati yaxshi bo‘lgan joylarda istiqomat qilganlar.
Qirg‘izistonda tosh asri manzilgohlarining eng mashhurlari Tosson va Georgiy
Bugor makonlari sanaladi. SHuningdek , Janubiy Qirg‘izistondagi Isfara daryosi
vodiysidagi Xo‘jag‘ayr degan joydan ham o‘rta tosh asri madaniyatiga mansub
manzilgoh topilgan.Janubiy Qozog‘iston erlaridan ham ilk tosh asriga oid
makonlar bilan birga o‘rta tosh asri yodgorliklari ham topib o‘rganilgan. Ularga
Qorasuv, Sari Arka, Takali, Shabakti va boshqa manzilgohlarni kiritish mumkin.
O‘rta paleolit davriga kelib qadimgi odamlar O‘rta Osiyoning keng
hududlariga tarqala boshlaydilar. Bu davda odamlarning turmush tarzida va
mehnat qurollarida yangi unsurlar paydo bo‘ladi. Qurollarning turlari ko‘payadi.
Bu davrning ijtimoiy hayotdagi eng muhim xususiyati shundaki, bu davrda ibtidoiy
to‘dadan urug‘chilik jamoasiga o‘tila boshlandi. Hozirgi zamon odamlariga
o‘xshash odamlar paydo bo‘lishi uchun zamin hozirlandi.O‘rta paleolit davri O‘rta
Osiyo hududlarida tabiiy iqlim o‘ziga xos bo‘lib, yozda ob-havo iliq va quruq,
qishda esa sovuq va namgarchilik bo‘lgan. Bu davrning o‘rtalari va oxirlariga kelib
shimoldan ulkan muzlikning siljib kelishi natijasida iqlim tamoman o‘zgaradi.
7

Natijada qadimgi odamlar turmush tarzida katta o‘zgarishlar bo‘lib o‘tdi. Sovuq
iqlim tufayli odamlar ko‘proq g‘orlarga joylasha boshladilar.
Janubdagi kichik tuyoqli issiqsevar hayvonlar qirilib ketib, shimol bug‘ulari,
mamontlar, ulkan ayiqlar paydo bo‘ladi. Bu esa jamoa bo‘lib ovchilik qilishning
paydo bo‘lishiga turtki berdi. Undan tashqari sovuq iqlim tufayli o‘rta paleolit
davri odamlari olovni kashf etdilar hamda sun’iy olov chiqarish va uni saqlashni
o‘zlashtirdilar. Bu esa mintaqamizdagi qadimgi odamlar ijtimoiy-iqtisodiy
hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.So‘nggi paleolit bosqichi miloddan avvalgi
40-12 ming yilliklarni o‘z ichiga olib , O‘rta Osiyoda bu davrga oid 30 dan ortiq
makonlar ochilgan. Ulardan biri Ko‘lbuloq makoni Ohangaron shahridan 10-12
km. g‘arbda bo‘lib, CHotqol tizmasining janubiy yonbag‘ridan chiqadigan
Qizilolma soyining chap sohilidagi qir-adir ustida joylashgan.
SHuningdek, Toshkentning g‘arbidagi Bo‘zsuv I makoni ham
so‘nggi paleolit davriga oid ekanligi aniqlangan.Samarqand shahrining markazida
Siyobcha soyining o‘ng sohilidan so‘nggi paleolit davriga oid Samarqand makoni
topib o‘rganilgan. Bu manzilgoh madaniy qatlamlaridan gulxan qoldig‘i, ko‘mir
parchalari, hayvon va o‘simlik qoldiqlari topilgan. Bu topilmalar mazkur
manzilgohda istiqomat qilgan kishilarning ovchilik va termachilik bilan
shug‘ullanganliklaridan dalolat beradi.So‘nggi paleolit davriga doir makonlarga
Xo‘jag‘or (Farg‘ona vodiysi), SHug‘nov (Pomir etaklari), Qorakamar (Tojikiston),
Achisay (Qozog‘iston) yodgorliklari kiradi. Bu davrda odamlar tog‘li hududlarda
yashabgina qolmay, vohalar bo‘ylab ham tarqala boshladilar. Tekisliklarda daryo
va ko‘llar bo‘ylarida joylashib, qarindosh-urug‘chilik jamoalariga bo‘linadilar.
Natijada jamiyatda juft oilalar paydo bo‘lib, ular ayrim urug‘larni birlashtirib,
urug‘ jamoasini tashkil etadilar.
Miloddan avvalgi 12-7 ming yilliklar mezolit (o‘rta tosh) asri deb atalib , bu
davrga oid yodgorliklarga Machay (Surxondaryo), Obishir (Farg‘ona vodiysi),
Markaziy Farg‘ona, Bo‘zsuv, Qo‘shilish (Toshkent), Aydabol, Jayronquduq
(Ustyurt), Oshxona, CHilchorchashma, Darai sho‘r (Tojikiston) kabilar
kiradi.Machay g‘or-makoni Hisor tizmasining biri – Ketmonchopti tog‘ining
8

yonbag‘rida Machay daryosining o‘ng sohilidagi YUqori va O‘rta Machay
qishloqlari orlig‘ida joylashgan. G‘ordan topilgan mehnat qurollari va
paleontologik materiallar miloddan avvalgi VII-VI ming yilliklarga mansub
ekanligi aniqlangan.
Obishir I g‘or-makoni Haydarkon shaharchasida 4-5 km g‘arbda, Obishir V g‘or-
makoni esa undan 200 metrcha g‘arbda joylashgan. Har ikki g‘or-makondan
topilgan ashyolarga asoslanib, Haydarkon-So‘x vohasidagi mezolit davrining
ibtidoiy qabilalari baliqchilik, ovchilik va termachilik bilan shug‘ullangan, deyish
mumkin.Mezolit davriga kelib er yuzidagi ulkan muzliklarning chekinishi
natijasida iqlim o‘zgardi va u hozirgi davrdagiga ancha o‘xshab qolgan edi.
Muzlikning chekinishi O‘rta Osiyoda haroratning ko‘tarilishiga hamda hayvonot
va o‘simlik dunyosida ham o‘zgarishlar yuz berishiga olib keldi. Bu davrda
odamlar o‘q-yoyni kashf etdilar. Eng katta yutuqlardan yana biri yovvoyi
hayvonlar – it, qo‘y, echki kabilarning qo‘lga o‘rgatila boshlanib,
xonakilashtirilishidir. Mezolit davriga kelib O‘rta Osiyoning ba’zi joylarida
termachilikdan dehqonchilikka va ovchilikdan chorvachilikka o‘tishning ilk
kurtaklari paydo bo‘la boshladi.
9

1.2 Eneolit, bronza va ilk temir davri yodgorlillari
O‘rta Osiyo tarixida neolit davrining (yangi tosh asri) yuqori chegarasi
miloddan avvalgi VII, quyi chegarasi V-III ming yilliklar bilan belgilanadi. Bu
davr O‘rta Osiyoda uchta: Joytun, Kaltaminor va Hisor madaniyatlarining
rivojlanishi bilan izohlanadi.Joytun makoni Turkmanistonning Ashxobod
shahridan 25 km.shimoldagi tepalikda joylashgan bo‘lib, bir necha uydan tashkil
topgan. Har bir uyda 5-6 kishidan iborat oila yashagan. Joytun qishlog‘ida 30 ga
yaqin uy bo‘lib, ularda 150-180 kishi istiqomat qilgan , degan farazlar bor.
Joytunliklar miloddan avvalgi VI-V ming yilliklarda yashab, asosan dehqonchilik,
chorvachilik, qisman esa ovchilik bilan shug‘ullanganlar. Ularda ona urug‘i hukm
surib, xo‘jalikda ayollarning mavqei baland bo‘lgan.Kaltaminor madaniyatiga oid
makonlar Xorazmning sobiq Kaltaminor kanali o‘zanidagi manzilgohlardan iborat.
Ular ovchi va baliqchilarning qadimgi yodgorligi sanalib, Jonbos-4 nomini olgan.
Bu erda 120 nafargacha odam yashagan 1
.
SHuningdek, bu madaniyatga oid yodgorliklar quyi Zarafshon va
Qashqadaryo etaklaridagi Darvozaqir , Katta va Kichik Tuzkon, Qorong‘isho‘r,
Poykent makonlarini o‘z ichiga olgan.Hisor madaniyatiga oid yodgorliklar O‘rta
Osiyoning sharqiy hududlaridan, Hisor-Pomir tog‘larida topib o‘rganilgan bo‘lib,
ularning umumiy soni 200 dan ziyod (Tutqovul, Soysayyod, Quyi Bulyon, Darai
SHo‘r, Gaziyontepa va hokazolar). Hisor madaniyatiga oid yodgorlikdar mil. avv.
V-III ming yilliklarga oiddir. Aholi sopol idishlar yasab, asosan chorvachilik ,
ovchilik va qisman termachilik bilan shug‘ullanganlar 2
. O‘rta Osiyoning janubiy
viloyatlarida miloddan avvalgi VI-V ming yilliklarda neolit davri qabilalari
1
Қосимов. М. Р. Археологический работи в Ўзбекистоне. М. 1968. C.60.
2
Egamberdiyeva. N.A. Arxeologiya. T. 2011. B.29.
10

dehqonchilikka o‘tadi. Bu ishlab chiqaruvchi xo‘jalikning qaror topganligidan
dalolat beradi. Tabiiy sharoitning noqulayligi tufayli markaziy, shimoliy va sharqiy
viloyatlardagi qabilalar ovchilik va baliqchilik bilan shug‘ullanishda davom etdilar
hamda uzoq vaqt rivojlanishdan orqada qolgan.
Neolit davri muhim kashfiyotlaridan biri kulolchilik, tikuvchilik va
to‘quvchilik bo‘ldi. osh va bronza davrlari o‘rtasidagi davr mis-tosh (eneolit) deb
ataladi. U miloddan avvalgi IV ming yillikning oxiri-III ming yillikning boshlarini
o‘z ichiga oladi. Bu davrda mis tez eruvchanligi va egiluvchanligi tufayli xo‘jalik
hayotda ustunlik qila olmadi. Ishlab chiqarishda avvalgidek tosh qurollar asosiy
bo‘lib qoldi. SHuning uchun ham bu davr mis tosh asri deb yuritiladi.
O‘rta Osiyoning shimoli-sharq dashtlarida va Orol dengizi sohillarida
ovchilik, baliqchilik va ilk chorvachilik xo‘jaliklari rivojlandi. Buxoro vohasidagi
Lavlakon , Beshbuloq makonlari va Zamonbobo qabristonining eng pastki
qatlamlari eneolit davriga oiddir.YUqori Zarafshonning Panjikent shahridan 15 km
g‘arbda joylashgan Sarazm qishlog‘i xarobasi muhim arxeologik yodgorlikdir. U
dehqonchilik qabilalarining O‘rta Osiyo shimoli-sharqiga yoyilganligidan dalolat
berib, qadimgi dehqonchilik aholisining geografik chegaralarini ham ko‘rsatadi.
Sarazm qishlog‘i xarobasi 90 gektar maydonda joylashgan 10 ta tepalikdan
iborat.SHimol tomonda Qoraqum cho‘li, janubi-g‘arbda Kopetdog‘ bilan
chegaralangan Turkmaniston erlari quruq va issiq iqlimli o‘lkadir.
Joytun madaniyati asosida Anov I-II va Nomozgoh I-III davrlariga mansub
eneolit zamoni madaniyati keng tarqalgan. Janubiy Turkmaniston hududida eneolit
davriga oid ko‘plab makon-tepa topilgan. Ularning asosiy qismi Ashxobodga yaqin
joyda va Geoksyur vohasida (quyi Murg‘ob va Tajan daryolari orasida) joylashgan.
Geoksyur vohasi 8 ta qadimgi qishloqdan iborat. Olimlarning fikricha, vohada
4000-5000 kishi istiqomat qilgan. Eneolit davrida hayot kechirish uchun ancha
keng hududlar o‘zlashtirilgan. So‘nggi eneolit davrida dehqonchilik bilan mashg‘ul
bo‘lgan qabilalar quyi Murg‘obda ham tarqaladi.Murg‘ob vodiysida kanal-ariqlar
qazib , suv chiqarish imkoni bo‘lgan joylarda sug‘orib ekiladigan dehqonchilikning
turli shakllari vujudga keladi. Bu hududlarda ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab
11

chiqarish munosabatlari taraqqiyoti darajasi yuqori bo‘lgan. Sug‘orma
dehqonchilik va chorvachilik xo‘jalikda muhim o‘rin tutgan.
Eneolit davri odamning eng katta ishlab chiqarish g‘alabasi –
irrigatsiya va sug‘orish texnikasi rivoj topgan davr bo‘ldi.O‘rta Osiyoda bronza
davri miloddan avvalgi III ming yillikdan I ming yillikning boshlarigacha bo‘lgan
davrni o‘z ichiga oladi. Bronza – mis bilan qalay qotishmasidan iborat. Bu davrda
dehqonchilik va chorvachilik O‘rta Osiyo xo‘jaligining asosiy sohalari bo‘lgan.
Metalldan ishlangan qurollar qadimgi iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotni
tezlashtirgani bois O‘rta Osiyo cho‘llarida yashagan qabilalar boshqa aholidan
ajralib chiqadi va asosan chorvachilik bilan mashg‘ul bo‘ladi 1
.
CHorvachilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishi
dastlabki mehnat taqsimotidir. Bu jarayon miloddan avvalgi II ming yillikda yuz
berdi.Janubiy Turkmanistonda bronza davriga oid madaniyat ikki bosqichga
bo‘linadi. Bulardan birinchisi Nomozgoh IV-V ilk va rivojlangan bronza davri
bo‘lib, miloddan avvalgi III ming yillikning o‘rtalari-II ming yillikning birinchi
yarimiga mansubdir. YOdgorliklari asosan g‘arbda Qizil Arvat shahridan boshlab,
sharqda Tajan daryosi va quyi Murg‘ob bo‘ylarigacha tarqalgan. Ikkinchisi
Nomozgoh VI so‘nggi bronza davri bo‘lib, miloddan avvalgi II ming yillikning
ikkinchi yarmiga oiddir. Uning yodgorliklari Kopetdog‘ atrofi va quyi Murg‘ob
vohasida joylashgan. So‘nggi bronza davrida Janubiy Turkmanistonning turli
hududlariga O‘rta Osiyoning shimoliy dashtlaridan kelib chiqqan chorvador
qabilalar tarqalgan.Surxondaryo, Zarafshon vohasi va Xorazmda ham bronza davri
yodgorliklari topilgan. Surxondaryo issiq iqlimli o‘lka bo‘lib, shimol, shimoli-
g‘arb va sharqda Hisor, Ko‘hitog‘, Bobotog‘, janubda Amudaryo bilan
chegaralangan. Qadimgi sug‘orish erlari tog‘ tizmalariga yaqin joylashgan. Bu
hududdan Sopollitepa , Jarqo‘ton manzilgohlari topib o‘rganilgan.
Quyi Zarafshonning bronza davri yodgorliklari
Zamonbobo ko‘li yaqinidan topilgan bo‘lib, Zamonbobo madaniyati nom bilan
ataladi. Zamonboboliklar chaylasimon kulbalarda istiqomat qilib, dehqonchilik va
1
Xolboyev. Z, Alimov. A. O’zbekistonning arxeologik yodgorliklari. T. 2014. B.33.
12

xonaki chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. SHuningdek ,
hunarmandchilikning turli tarmoqlari , xususan, kulolchilik, bronzani eritib, har xil
ashyolar yasash va toshni ishlash texnikasi ancha rivojlangan.Bronza davriga oid
yana 50 dan ziyod yodgorliklar Xorazmdan topilgan bo‘lib, ular Tozabog‘yob
madaniyati nomi bilan ataladi. SHuningdek, Xorazmdagi so‘nggi bronza davriga
oid yodgorliklar Amirobod madaniyati nomi bilan mashhur bo‘lib, miloddan
avvalgi IX-VIII asrlarga oiddir.O‘rta Osiyodan topilgan eng qadimgi buyumlar
miloddan avvalgi IX-VIII asrlar oid bo‘lsa-da, ulardan ko‘pi miloddan avvalgi VII-
VI asrlar bilan sanalashtirilgan. Miloddan avvalgi I ming yillikning boshlariga oid
yodgorliklardan Janubiy Turkmanistonda 46 ta qadimiy qishloq xarobasi ma’lum,
bunday xaroba Surxondaryoda 8 ta, Qashqadaryoda 7 ta topilgan. Quyi Murg‘obda
YOztepa, Arvalitepa, Ko‘hnatepa, Uchtepa, Surxondaryodagi
Kuchuktepa, Bandixon I , va Qiziltepa, Qashqadaryodagi Erqo‘rg‘on,
CHiroqchitepa va Sangirtepa ham shunday xarobalar sirasiga kiradi.
Y o dgorliklarning eng qadimgi madaniy qatlamlari temir asriga o‘tish
davriga xosdir.Miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida Farg‘ona vodiysida
CHust madaniyati rivojlanadi. Namangan, Andijon va O‘sh (Qirg‘iziston)
viloyatlarida ko‘plab qadimgi makonlar topib o‘rganilgan. CHust, Dalvarzin ,
Ashkoltepa, Boztepa, CHimboy va boshqalar shular jumlasidandir.Temir
qurollarning keng tarqalishi mehnat unumdorligini oshirdi. Bu jarayon yanada
rivoj topgan ishlab chiqarish usuliga o‘tilishiga zamin hozirladi. Urug‘ jamoasi
o‘rnini hududiy qo‘shnichilik jamoasi egallay boshladi. ‘rta Osiyo hududida
yashagan qadimgi qabilalar uyushmalari haqida aniq fikrlar mavjud emas.
SHunday bo‘lsa-da, miloddan avvalgi VI-V asrlarda o‘lkamizda istiqomat qilgan
yirik qabila uyushmalarining joylashgan hududlarini aniqlash imkoni
bo‘lgan.Ulardan eng yirigi sak qabilalari bo‘lib, ular uchta qabilaviy birlashmadan
tashkil topgan: xaumavarka saklari, tigraxauda saklari va tiayparadaraya saklari.
Xaumavarka saklari asosan O‘rta Osiyoning shimoli-
sharqiy qismida joylashgan bo‘lgan, Xaumavarka saklari Murg‘ob vodiysida,
Amudaryoning yuqori oqimlarida, Oloy va Farg‘ona vodiylarida hamda SHarqiy
13

Turkistonda yashagan deb taxmin qilinadi.Yirik qabilalardan yana biri tigraxauda
saklari (o‘tkir bosh kiyimli saklar) bo‘lgan. Antik davr tarixchilari tigraxauda
saklarini massagetlar bilan ham tenglashtirganlar. Bu qabila birlashmasi miloddan
avvalgi VI-V asrlarda G‘arbiy Osiyoning juda katta hududida: Amudaryoning quyi
oqimlaridan hamda Sirdaryoning o‘rta va quyi oqimlaridan to Orol dengizining
shimoligacha bo‘lgan bepoyon cho‘llarda ko‘chib yurganlar (sak-massagetlarning
asosiy qismi dastavval Orol dengizining janubi-sharqida, Oks (Amudaryo) va
YAksart daryolarining oralig‘ida joylashgan bo‘lgan). Miloddan avvalgi IV-III
asrlarda ularning hududi birmuncha kengayib, Kaspiy dengizining janubi-sharqiy
sohillaridan to Qozog‘istonning markaziy mintaqalarigacha bo‘lgan katta
kengliklarda ko‘chib yurganlar. Antik davr muallifi Strabon o‘zidan oldingi
tarixchilarning asarlaridan foydalanib: “Kaspiy dengizidan boshlab ko‘pchilik
saklar dayl deb ataladi, bulardan sharqda yashovchi qabilalar massagetlar va saklar
deb nomlangan, qolganlari esa umumiy nom bilan skiflar deb atalgan”, - deb
yozgan. Strabon bu axborotida sak-massagetlarning hududi naqadar keng
bo‘lganligi bilan bir vaqtda ularning jamoa hayotini ham tasvirlab , bir qancha
qabilalar va qabila ittifoqlaridan yirik etnik uyushma tuzilganligini ham aniq
ko‘rsatadi. O‘sha davrlarda massaget
saklari yirik qabila uyushmasi bo‘lib, tarkibiga bir necha qabila uyushmalari,
jumladan, dahlar, derbeklar, sakaruklar, apasiaklar, assiylar, augallar va boshqalar
kirgan.Tiayparadaraya (dengiz orqasida, dengizning nari tomonida yashovchi)
saklari ham qadimgi yirik qabila birlashmalaridan sanalgan. Bu saklarning kelib
chiqishi asli Kaspiy dengizining shimolida , Ural tog‘oldi mintaqalarida yashovchi
massaget qabilalaridan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas.Saklar xo‘jaligida
chorvachilik katta o‘rin tutgan. Bu qabilalar qoramol, mayda chorva hamda otlarni
ko‘paytirganlar. Yillar davomida chorvadorlar yangi em-xashak maydoni topish
uchun harakat qilganlar, o‘troq hayot ular uchun muhim sanalmagan.Dashtlar,
sahrolar va Amudaryo bo‘ylarida massaget qabilalari yashaganlar.SHunday qilib,
miloddan avvalgi VI –IV asrlardagi o‘troq aholi va ko‘chmanchi sak, massaget
qabilalari O‘rta Osiyo aholisining keyingi asrlardagi etnik taraqqiyotiga zamin
14

tayyorlab bergan. Ko‘pchilik tadqiqotchilar O‘rta
Osiyoda ilk davlatlarning shakllanish va rivojlanish jarayoni ahamoniylargacha
bo‘lgan davrda deb hisoblaydilar. Ilmiy adabiyotlar O‘rta Osiyoda
ahamoniylargacha bo‘lgan davrda quyidagi davlat uyushmalari haqida so‘z
yuritadi: Aryoshayyona – O‘rta Osiyodagi qadimgi viloyatlar
uyushmasi.Aryonamvayjo. “Katta Xorazm” yoki Amudaryoning quyi oqimidagi
Xorazm davlati.O‘rta Osiyoning janubida joylashgan o‘nlab yangi tipdagi voha-
davlatlar so‘nggi bronza va ilk temir davrida ba’zan yirik siyosiy birlashmalar –
podsholiklarga birlashar edi. O‘rta Osiyo janubida bular Baqtriya va “Katta
Xorazm” edi. Yirik podsholiklarning tashkil topishida ichki ijtimoiy-iqtisodiy
omillardan tashqari tashqi sub’ektiv omillar ham muayyan o‘rin tutgan. Mazkur
omillardan biri Mesopotamiyaning urishqoq davlatlari – Midiya, Ossuriya,
Mitaniya tomonidan solingan xavf edi. So‘nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar
asosida ushba ro‘yxatga Sug‘diyonani ham kiritish imkoniyati paydo bo‘ldi.Ba’zi
tadkiqotchilarning ta’kidlashicha, ahamoniylardan oldin xorazmliklar Parfiya
chegaralaridan sharqiy yo‘nalishda, Kopetdog‘ yonbag‘irlarida joylashganlar 1
.
Xorazm davlatining markazi Marv va Hirot atrofida bo‘lib, bu davlatni
forslar egallaganlaridan so‘ng xorazmliklar quyi Amudaryo – hozirgi Xorazm
viloyatiga ko‘chib borganlar deb faraz qilingan. Ushbu nazariyaga ko‘ra, miloddan
avvalgi VI asrda qadimgi forslar xorazmliklarni janubdan quyi Amudaryo erlariga
siqib chiqarganlar.S.Tolstov, YA.G‘ulomovlar ushbu nazariyaga qarshi bo‘lib,
xorazmliklar O‘rta Osiyoning janubidan ko‘chib kelmaganlar, Xorazm davlati quyi
Amudaryoda qadimgi zamonlardayoq vujudga kelgan, deb xulosa qilganlar. Bu
davlatning chegaralari hozirgi Xorazm viloyati hududidan ancha keng bo‘lgan.
Qadimgi Xorazm markazlaridan biri Ko‘zaliqir shahri qalin va mustahkam
mudofaa devori bilan o‘ralgan. Bunday markazlar atrofida ko‘plab dehqonlar
qo‘rg‘onchalari, bog‘lar va dalalar joylashgan edi. Qadimgi Xorazmda
hunarmandchilik ishlab chiqarishi rivojlangan. SHaharlarda savdo-sotiq qizg‘in
kechgan. O‘rta Osiyo hududida miloddan avvalgi VII asrda
1
Xolboyev. Z, Alimov. A. O’zbekistonning arxeologik yodgorliklari. T. 2014. B.39.
15

tashkil topgan eng qadimgi davlat birlashmasi Qadimgi Baqtriya davlatidir.
Baqtriyaliklaning yurti Surxon vodiysi, Afg‘onistonning shimoli-sharqi,
Tojikistonning janubiy hududlarida joylashib , turli yozma manbalarda Baxdi,
Baqtrish, Baqtriyona, Baqtriya, Baxli, Baxlika deb tilga olingan. Bu davlat
hududida hozirda Qiziltepa, Erqo‘rg‘on, Uzunqir va Afrosiyob shahar xarobalari
topilgan. Dastlab Baqtriya tarkibiga Marg‘iyona va Sug‘diyona ham viloyat
sifatida kirgan bo‘lishi mumkin. Bu davrda aholi nisbatan zich joylashgan o‘troq
vohalarda dehqonchilik jadal rivojlangan. Bu vohalar hosildor tog‘oldi
tekisliklarida yoki daryo etaklarida joylashgan bo‘lib, nisbatan dehqonchilik uchun
qulay sharoitga ega bo‘lgan.
Uy-qo‘rg‘onlar va ayrim qishloqlarda yashovchilarning asosiy mashg‘ulotlari
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini etishtirish va ularni qayta ishlashdan iborat
bo‘lgan. Er haydab dehqonchilik qilish, anhor qazib daryolardan suv chiqarish,
kanal va ariqlarni doimo tozalab turish , sun’iy sug‘orish ishlarini yo‘lga qo‘yish,
don ekish, chorva uchun xashak bo‘ladigan o‘simliklarni o‘stirish, hayot manbai
bo‘lib qoladi.Ayrim uylarning ichida maxsus ustaxonalar qoldiqlari topib
tekshirilgan. Bu ustaxonalarga oila a’zolari toshdan yog‘ochdan, loydan
qamishdan, charmdan va teridan xo‘jalikka, ro‘zg‘orga kerakli buyumlarni ishlab
chiqarganlar. Masalan, toshdan ishlangan dehqonchilik qurollari
(o‘roqlar, yoruchoqlar, hovonchalar), sopol idishlar, chiroqlar, urchuq boshlari,
bo‘yra va teri to‘shamlari kabilar uy hunarmandchiligi mahsuloti hisoblangan. Uy
hunarmandchiligi buyumlari va qurollari bilan bir qatorda shahar markazlarining
hunarmandchilik ustaxonalarida sopol idishlar, metall qurollar , zeb-ziynat
buyumlari ishlab chiqarilgan.Qishloq jamoalari o‘rtasida tovar ayirboshlashda
”pul” vazifasini kulolchilik va temirchilik buyumlari, oziq-ovqat va chorva
mahsulotlari bajargan. Qishloq jamoalarida etishtirilgan mahsulotlarning asosiy
qismi shu joyning o‘zida, ya’ni ayrim jamoalar o‘rtasida iste’mol qilingan.
Etishtirilgan mahsulotning ma’lum qismlarini bozorga olib borish xo‘jalikda yoki
ro‘zg‘orda maxsus qurollar (buyumlar, kiyim-kechaklar) zaruriyatidan kelib
chiqqan. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning turli hunar kasblariga bog‘liq
16

bo‘lgani uchun mahsulotning ortiqcha qismini ayirboshlash an’anasi yanada
rivojlangan. Savdo asosida an’anaviy xo‘jaliklar va hunar turlari taraqqiy etgan. Bu
jarayon ishlab chiqarishni jadallashtirgan.Tashqi savdo (viloyatlar mamlakatlar
o‘rtasida)da pul o‘lchovini xom ashyo, qimmatbaho hunarmandchilik buyumlari
(metall idishlar, yaroq-aslahalar, zeb-ziynatlar), qimmatbaho tosh, oltin va
kumushlar bajargan. O‘rta Osiyodan boshlanadigan savdo yo‘llari
Qadimgi SHarq mamlakatlariga olib borgan. SHu yo‘llar orqali Baqtriya tog‘larida
qazib chiqarilgan lojuvard, Xorazmda feruza, Sug‘diyonada oltin va qalay , yilqi va
tuyalar Eron, Mesopotamiya va Old Osiyo bozorlariga olib borilgan. Ktesiy
xabariga ko‘ra, Baqtriya oltin va kumush konlariga boy bo‘lgan. Ossuriya
podsholigining savdogarlari bronzadan ishlangan idishlarni, yaroq-aslahalarni oltin
va kumushga almashtirgan.SHunday qilib miloddan avvalgi VII –VI asrlarda ilk
temir davriga o‘tilishi bilan O‘zbekistonda dastlabki yirik davlatlar vujudga keldi,
shaharlar barpo etilib, dehqonchilik, hunarmandchilik jadal sur’atlar bilan
rivojlandi.
17

II - BOB. Yurtimizda tosh davri yodgorliklari va ularni tarixiy
o’lkashunoslikni o’rganishdagi o’rni.
2.1 La’l yo’lining shakillanishi
Miloddan avvalgi 323 yilda Aleksandr Makedonskiy o‘lgandan keyin
makedoniyalik mahallliy zodagonlar O‘rta Osiyo xalqlarining siyosiy birligini
yo‘qotish maqsadida mamlakatni mayda bo‘laklarga bo‘lib tashlaydilar.Miloddan
avvalgi 312 yilda Iskandarning sarkardalaridan biri bo‘lgan Salavkaga Bobil
(Mesopotamiya) va uning sharqidagi mamlakatlar topshiriladi. Oradan ko‘p vaqt
o‘tmay, u o‘zi hukmronlik qilayotgan mamlakatlarning chegaralarini kengaytirib,
Sirdaryo va Hind daryosi naryog‘idagi erlarni ham egallaydi, shu tariqa salavkiylar
sulolasini boshlab beradi 1
.
Yunon-makedoniyaliklar harbiylarning Baqtriyada va Sug‘dda bir yarim asr
davom qilgan hukmronligi mahalliy aholi madaniyatini boyitishga yordam
bermadi. O‘sha zamondan bizga etib kelgan juda kam miqdordagi yodgorliklar
O‘rta Osiyoda yunonlar ta’siri tarqalganligidan dalolat beradi.Salavkiylarga qarshi
xalq ommasining kurashi asta-sekin kuchayib borganligi natijasida miloddan
avvalgi III asr o‘rtalarida Yunon-Baqtriya davlati ajralib chiqadi. Bu davlat
quldorlikka asoslangan bo‘lib, salavkiylarning Baqtriyadagi vorisi Diodot tarafidan
asos solingan. Markazlashgan monarxiya shaklidagi Yunon-Baqtriya davlati
tepasida podsho turgan. Bu davlatning asosi Baqtriya bo‘lib, ba’zi hokimlar
davrida (Evtidem, Demetriy , Evkratid) Hindistonning shimoli-g‘arbiy qismi,
Amudaryo va Sirdaryo o‘rtasidagi katta erlar qo‘shib olinadi. Davlatning poytaxti
SHimoliy Afg‘onistondagi Baqtro shahri edi. Davlat bir necha satrapliklarga
1
Арциховский. А. Археология асослари. T . 1970. B .25.
18

bo‘lingan bo‘lib, ma’lum darajada mustaqil bo‘lgan. Yuksak darajadagi iqtisodi,
hunarmandchiligi, shaharlari bilan mashhur bo‘lgan 1
.
Ellin madaniyati va mahalliy madaniyatning qo‘shilishidan
o‘ziga xos madaniyat yaralgan. Tovar-pul munosabatlari yuksak bo‘lgan. Pul
tizimi kumush va bronza tangalari bo‘lib, attik (tetra-draxma) tangalaridan iborat
bo‘lgan. Miloddan avvalgi II asrning so‘nggi choragi (ba’zi manbalarda
aytishlaricha , miloddan avvalgi 166 yil)da Yunon-Baqtriya podsholigi sak va
yuechjilar qabilalari tomonidan istilo qilingan. Yunon manbalarining yozishicha,
bu davlatga turli qabilalar tomonidan barham berilgan. Xitoy manbalarida esa
Yunon-Baqtriya podsholigini faqatgina yuechji qabilalari istilo qilgan deb
yozilgan.Miloddan avvalgi II asr boshlarida ko‘chmanchi qabilalar Qang‘ davlatini
barpo qiladilar. Ushbu davlatlar haqida ilk ma’lumot CHjansszyan (miloddan
avvalgi 128 yil) yozma manbalarida uchraydi. Qang‘ davlati tarkibiga O‘rta
Osiyoning Amudaryo va Sirdaryo o‘rtasidagi erlari (Baqtriyadan tashqari) kirgan.
Poytaxti Bityan shahri bo‘lgan. Xitoy manbalarining
ma’lumot berishicha, Qang‘ davlati aholisi 600000 kishini tashkil etgan.
Qo‘shindagi askarlar soni esa 120000 harbiydan iborat bo‘lgan. Aholisini qang‘lar
deb yuritishgan. Qang‘ davlati konfederatsiya shaklida bo‘lib, unga miloddan
avvalgi I asr- milodiy I asrda 5 ta mustaqil mulklar kirgan. Bu mulklar quyidagilar:
1. Suse (Kesh,
hozirgi Qashqadaryoning sharqiy qismi). 2. Fumu (Zarafshon
vodiysi). 3. Yuni (Choch-
Toshkent vohasi). 4. Gi (Ehtimol, Buxoro).
5. Yuegan (Urganch, Xorazm ).
Bu mulklar umum Qang‘ davlati
podshosiga bo‘ysungan. Ular o‘zlarining tangalarini zarb qilganlar.Miloddan
avvalgi I asr va milodiy I asrlarda Qang‘ davlati iqtisodiy jihatdan ancha
rivojlangan davlat edi. Davlatning asosiy aholisi o‘troq va yarim o‘troq bo‘lib,
uning hududida ko‘chmanchi chorvadorlar ham yashar edi. O‘troq aholi asosan
1
Ўрта осиё археологияси кафедраси: авлодлар изланиши в a кашфиётлари. T . 2020. B .41.
19

vodiyda yashab , dehqonchilik, bog‘dorchilik va hunarmandchilik bilan
shug‘ullanib kelgan.Vohada yashovchi o‘troq aholi dehqonchilik bilan bir qatorda
chorvachilik bilan ham shug‘ullangan. Yozma manbalarda qang‘arlarning sut-
qatiqlari mo‘lligi va ko‘plab zotli otlari borligi alohida ta’kidlab o‘tiladi.
Qang‘arlarning eng ashaddiy dushmanlari usun qabilalari edi. Miloddan avvalgi II-
I asrlarda usunlar Xitoy imperatorlari bilan yaqinlashib, xunnlar va qang‘arlar bilan
kurash boshlaydilar. Lekin qang‘arlar ularni o‘z hududlariga yaqin yo‘latmaganlar.
Milodning III asriga kelib Qang‘ davlati bir necha mustaqil mulklarga bo‘linib,
davlat sifatida barham topdi.
Miloddan avvalgi II-I asrlarda Xitoy manbalarida keng , boy va ko‘p aholili deb
eslatilgan Dovon davlatini tarixchilar Farg‘ona deb hisoblaydilar.
Dovon, shubhasiz, Farg‘onaning xitoycha talaffuzidir. Davlatning poytaxti
Ershi shahri bo‘lgan. Davlatning hududlari Toshkentgacha borib, davlat boshida
hukmdor turgan. Davlat boshqaruvida yoshi ulug‘ kishilarning yig‘ini katta
ahamiyatga ega bo‘lib, ular hatto hukmdorlarni ham o‘zgartirishlari ham mumkin
bo‘lgan.CHjansszyan ma’lumotlariga qaraganda , Dovon aholisi bir necha yuz
ming kishi bo‘lib, 70 dan ortiq katta va kichik shaharlar bo‘lgan. Iqtisodda asosiy
o‘rinni qishloq xo‘jaligi egallagan. Dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi arpa,
sholi, beda kabi turli ekinlar ekkanlar. SHuningdek, ular uzumchilik bilan ham
shug‘ullangan. Vinoni katta sopol xumlarda uzoq vaqt saqlashni ham bilganlar.O‘z
davrida Dovon davlati ”afsonaviy” va “samoviy” otlari bilan shuhrat qozongan.
Dovon arg‘umoqlari mamlakatdan tashqarida ham , ayniqsa, Xitoyda juda ham
qadrlangan. Xitoyliklar Farg‘ona otlarini ilohiylashtirish darajasiga borib etganlar.
Miloddan avvalgi 104-102 yillarda Dovon bilan Xitoy o‘rtasida urushlar bo‘lib
o‘tgan. Xitoyliklar bu erda o‘z hokimiyatlarini o‘rnatgach, qaytib ketganlar. Lekin
farg‘onaliklar ular qoldirib ketgan hukmdorni ag‘darib tashlab, o‘z hokimiyatlarini
o‘rnatadilar. Farg‘onaliklar Xitoyga har yili samoviy otlar berish majburiyati
evaziga o‘z mustaqilliklarini saqlab qolganlar 1
.
Miloddan avvalgi II-milodiy IV asrlarda asrlarda O‘rta Osiyoning katta
1
Қосимов. М. Р. Археологический работи в Ўзбекистоне. М. 1968. C .65.
20

qismi, Afg‘oniston, SHimoliy Hindiston va boshqa bir qator erlarni o‘z ichiga
olgan Kushon imperiyasi O‘rta Osiyo xalqlari tarixida muhim ahamiyatga ega
bo‘ldi. Miloddan avvalgi I asrga kelib katta yuechji uyushmasidagi Guyshuan
(Kushon) hokimligi ancha kuchayib va hududi kengayib bordi. Podsho Vima
Kadfiz davrida kushonlarga Hindistonning kattagina qismi bo‘ysunadigan bo‘ldi.
Kanishka I davrida esa Kushon podsholigi o‘zining rivojlangan pallasini boshdan
kechirgan. O‘rta Osiyoda kushonlarning shimoliy chegaralari O‘zbekiston
janubidagi Hisor tog‘ tizmalaridan o‘tgan hamda tog‘li dovonda (Darband) chegara
devorlari qurilgan. Kushon davri iqtisodi haqida gap ketar ekan, uning tangalariga
to‘xtalib o‘tish joizdir. Bu tangalar davlatda rivojlangan pul tartibi
bo‘lganligidan darak beribgina qolmasdan , tovar-pul munosabatlari rivojlanganini
ham ko‘rsatadi. Kushon davlatida qishloq xo‘jaligi ham yuksak darajada
bo‘lgan. Tekisliklarda sug‘orma dehqonchilik bilan birgalikda chorvachilik ham
rivojlanadi.Kushon podsholigi teokratik davlat bo‘lib, podsho mamlakatning bosh
kohini ham hisoblangan. Podsholik satrapliklarga bo‘linib, satraplar bir muncha
mustaqil siyosat olib borganlar. Qadim zamonlar tarixiga nazar tashlar ekanmiz,
jamiyat taraqqiyotining bronza davridan ham ilgarigi davridan boshlab, hududlarni
bir-biriga bog‘lovchi o‘zaro ixtisoslashgan savdo yo‘llari mavjud bo‘lganligini
ko‘rishimiz mumkin. Buyuk Ipak yo‘li tashkil topmasdan avval O‘rta Osiyo va
Qadimgi SHarq hududida savdo va madaniy ayirboshlash uchun turli-tuman
yo‘llar mavjud bo‘lgan.Eng qadimgi yo‘llardan biri miloddan avvalgi III-II ming
yilllikda vujudga kelan “La’l yo‘li“dir. U Pomir tog‘laridan boshlanib , Eron va Old
Osiyo hamda Misr orqali o‘tgan.
Pomirdan olinadigan yarim nodir la’l toshi (lojuvard) Qadimgi SHarq
mamlakatlari zargarlari tomonidan yuksak baholangan. Badaxshon la’li ishlatilgan
buyumlar Misr fir’avnlari maqbaralaridan ham topilgan.Boshqa biri Eron
ahamoniylari sulolasining yo‘li bo‘lib, “Shoh yo‘li” deb atalgan. U miloddan
avvalgi VI-IV asrlarda Kichik Osiyo shaharlarini, O‘rta er dengizi bo‘yidagi Efes,
Sard shaharlarini Eron poytaxtlaridan biri – Suza bilan bog‘lab turgan. Tag‘in bir
yo‘l Eron, Baqtriya orqali Sug‘diyona, Toshkent vohasi va Qozog‘iston hududidan
21

o‘tgan va Oltoygacha borgan. Uning umumiy uzunligi 2400 km.ni tashkil etgan.
XVI asrga qadar SHarq bilan G‘arb xalqlari o‘rtasidagi tarixiy-madaniy va savdo
munosabatlari taraqqiyotida qadimgi dunyoda mashhur bo‘lgan Buyuk Ipak yo‘li
muhim o‘rin tutgan edi. Bu yo‘l miloddan avvalgi II asrda vujudga kelgan va
“Buyuk meridianal yo‘l” deb atalgan. Bu yo‘lga “Buyuk Ipak yo‘li” degan nom
1877 yilda nemis geografi F.Rixtgofen tomonidan berilgan.
Xitoy, O‘rta Osiyo, Hindiston va YAqin SHarq mamlakatlarini
o‘zaro bog‘lagan qadimgi savdo orqali qadimgi Xitoydan O‘rta Osiyo, Hindiston,
Eron va Yaqin SHarq mamlakatlariga asosan ipak olib ketilganligi uchun uni Ipak
yo‘li deb atashgan. Buyuk Ipak yo‘li milodiy XVI asrgacha (suv yo‘llari
ochilgunga qadar) SHarqni G‘arb bilan bog‘lab, savdo-sotiq va madaniy
aloqalarning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Buyuk Ipak yo‘li
haqidagi dastlabki ma’lumotlar miloddan avvalgi 138 yili Xitoy imperatori
Udining topshirig‘i bilan O‘rta Osiyoga yuborilgan elchi va sayyoh CHjansszyan
sayohatnomasida uchraydi. Ipak yo‘li Xuanxe (Xitoy) daryosining o‘rta oqimida
joylashgan Sian shahridan boshlanib , Lanchjou orqali Dunxuanga kelgan. Bu erda
u ikkiga ajralib, biri shimoli-g‘arbga, ikkinchisi janubi-g‘arbga yo‘nalgan.
SHimoliy yo‘l Turfon orqali Torim vohasiga,
u erdan Qoshg‘ar, Farg‘ona vodiysiga , undan keyin Sug‘dning markazi
Samarqandga va Marg‘iyonaga (Marvga) yo‘nalgan. Janubiy yo‘l Xo‘tan, YOrkent
va Pomir tizma tog‘lari orqali o‘tib, Baqtriyaning poytaxti Zariaspga (Balxga)
borgan. Balxda janubiy yo‘l ikkiga ajralib, biri Hindistonga, ikkinchisi g‘arbga
yo‘nalgan va Marvda shimoliy yo‘l bilan tutashgan. Ipak yo‘li Marvdan
Parfiyaning poytaxti Niso shahri , Eronning Gekatampil, Apaliya va Ekbatana
(Hamadon) shaharlari orqali Mesopotamiyaga borgan, u erda Ktesifon va Bag‘dod
shaharlaridan o‘tib, Dajla (Tigr) daryosining o‘ng qirg‘og‘i bo‘ylab shimolga
yo‘nalgan va Nisibin hamda Antioxiya shaharlari orqali Damashqqa borgan.
Damashqdan Tir shahri bilan Quddusga va Misrga yo‘nalgan.Buyuk Ipak yo‘li
orqali Xitoyga har xil gazlamalar , gilamlar, oyna, metall, zeb-ziynat
buyumlari, qimmatbaho tosh va dorivorlar , Baqtriya va Dovondan ot va tuyalar
22

olib borilgan. Bu yo‘l tufayli Xitoyning O‘rta Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlari
bilan savdo va tashqi aloqalari I-II asrlardayoq ancha kengaygan.
Har yili Xitoydan katta
savdo karvonlari elchilar bilan G‘arb mamlakatlariga jo‘natilgan, ayni vaqtda
G‘arbdan ham shu taxlitda karvonlar kelgan.Ipak yo‘li uzoq va mashaqqatli
bo‘lganligi sababli Xitoyning G‘arb mamlakatlari bilan bevosita aloqa olib borishi
mumkin bo‘lmagan. SHuning uchun ham Buyuk Ipak yo‘li orqali olib borilgan
savdo-elchilik aloqalarida osiyoliklar, ayniqsa sug‘diylar, baqtriyaliklar,
parfiyaliklar va eroniylar katta rol o‘ynaganlar. III-VI asrlarda Ipak yo‘li Xitoydan
Hindistonga borib ziyorat qiluvchi budda monaxlariga katta xizmat qildi. X
asrlarda Xitoy bilan arab xalifaligi va Vizantiya o‘rtasida savdo va elchilik
munosabatlarining kengayishi natijasida Buyuk Ipak yo‘lining ahamiyati oshdi.
XIII-XIV asrlarda Ipak yo‘li mo‘g‘ullar imperiyasining chekka o‘lkalarini
Mo‘g‘uliston bilan bog‘lashda katta rol o‘ynadi 1
.
Buyuk Ipak yo‘li O‘rta Osiyo xalklarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdi: shaharlar kengaydi , xunarmandchilik va madaniy
hayot rivojlandi. IV asrda vujudga kelgan Xitoy chinnisozlik maktabi nodir
buyumlar tayyorlagan. Xitoy chinnisi haqida Beruniy ma’lumotlar qoldirgan.O‘rta
Osiyodagi kabi oyna tayyorlash texnologiyasi V asr o‘rtalarida Xitoyda ham
tarqalgan. Xitoyda nafis qog‘oz tayyorlash usuli Turkistonga ham etib kelgan va
bu sohada Samarqand mashhur bo‘lgan. Buyuk Ipak yo‘lining ahamiyati jahon
jamoatchiligida katta qiziqish uyg‘otmoqda. YUNESKO Bosh konferensiyasining
XXIV sessiyasi 1989-1997 yillarga mo‘ljallangan “Ipak yo‘li - muloqot yo‘li” deb
nomlangan keng ko‘lamdagi tadqiqot ishlarini amalga oshirish bo‘yicha qaror
qabul qildi. SHu qaror asosida tuzilgan ekspeditsiya O‘rta Osiyoning tarixiy
taraqqiyoti jarayonini o‘rganish bo‘yicha katta tadqiqot ishlari boshlab yubordi. M
anzilgohlar va me’morchilik. Marg‘iyona va Baqtriyaning manzilgohlari ikkita
asosiy tipga: mustahkamlangan va qal’alari bolgan manzilgohlarga ajratiladi.
Mustahkamlangan 79 manzilgohlar turar joy va xo'jalik xonalari uchun
1
Қосимов. М. Р. Археологический работи в Ўзбекистоне. М. 1968. C.74.
23

moijallangan ko‘p xonali uylar ko‘rinishida qurilgan boiib , ular kichik ko'chalar
bilan ajratilgan. Bunday (uylar) manzilgohlar oddiy qishloq jamoasiga tegishli
boigan.
2.2 Tarixiy o’lkashunoslikning ahamiyati
Kopetdog‘ tog' hududlarida bronza davrida ma’lum bo’lgan qal’alar
mahobatli me’morchilikni o‘zida aks ettirib, Baqtriya-Margiyona
me’morchiligining o‘ziga xos xususiyatlaridan hisoblanadi. Ulami o'rab turgan
himoya tartibi deyarli bir xil reja asosida boiib, turli shakllarga ega (Gonur 1,
Sopollitepa, Dashtli-3, kvadrat shakldagi To‘g ‘aloq 21, to‘rtburchak Dashtli-1).
Manzilgohning qal’a devoriarida ko‘p hollarda to'rtburchak, aylana, yarimaylana
yoki to‘g'nbur jhakli shakldagi minoralar o'matilgan Minoralar ba’zi hollarda faqat
burchaklarda, ba’zi hollarda esa devor bo‘ylab ma’lum masofada qurilgan. Bronza
davri tosh buyumlar orasida turli-tuman idishlar ham ko‘pchilikni tashkil etadi.
Ulardan ayrimlari turli geometrik shakllarga harnda o‘simlik va hay von tasvirlari
bilan bezatilgan idishlaming ko‘plab topilishi marosimlar bilan bogiiq boiib,
To‘g‘aloq 21 dan 30 dan ziyod bunday idishlar topilgan 1
.
Afsonaviy va diniy mazmundagi boy manzaralarga ega boigan turli-tuman
muhrlar - tulyuflar Baqtriya-Margiyona moddiy madaniyati majmuasining o ‘ziga
xos ajralib turadigan tomonlaridan hisoblanadi. Muhrlar uchta asosiy guruhga
boiinadi.
1) ko‘pchiligi to‘rsimon ishlangan metall buyumlar;
2) toshdan ishlangan silindrsimon muhrlar;
3) nisbatan ko‘p sonli to‘rtburchak yoki aylana shakldagi ikki tomoniga
tasvn tushinlgan muhr-tumorlar. Muhrlardan bir qismi geometrik ishlangaji bo’lib,
xoch shaklini eslatadi. Ulardagi bezaklarda odamsimon va hayvonsimon tasvirlar
1
Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990. B.113.
24

mavjud boiib, ular orasida haqiqiy va fantatik mavjudotlar uchraydi. Ayrim
tasvirlar yaxshilik va yomonlik oitasidagi kurashni aks ettugan. Ayrimlari diniy
tantana va bayramlarni eslatadi (Sopolli, Jarqo'ton). Qal’alaming paydo boiishi
harbiy xavf-xatar paytida boshpana vazifasini bajarish jarayoni bilan bogiiq boiib,
shuningdek, qal’alar qadimgi dehqonlar jamiyatida chuqurlashib boravotgan
ijtimoiy tabaqalashuv jarayonini o'zida aks ettiradi. Qal’alaming ichki qismlari turli
uslublarda bunyod etilgan. Gonur 1 ning shimoliy qal’asida yakka reja asosida
qurilgan katta zal va biridan biriga o‘tiladigan qator uylar ochilgan. To‘g‘aloq 21
da ham qal’a to'la qazib o ‘rganilgan.
Qalaning shimoliy tomonida katta gulli ustunlar bo‘lgan bosh kirish qismi
joylashgan. Qal aning markaziy hududida to‘g ‘ri burchakli xonalari bo‘lgan
markaziy saroy qurilgan. Xonalaming devorlari va sathida gips suvoqlar saqlanib
qolgan. Qadimgi dehqonlar Sopollitepa qishlogl uchun tabiiy tepalikdan iborat
hududni tanlashgan. Uning markaziy qismida olchamlari 82x82m bolgan qal’a
joylashgan. Ichki yolakni 3 qator mudofaa devorlari bilan o'rab olingan. Birinchi
ichki mudofaa devori qishloqning markaziy qismini himoya qilgan. Devorlaming
qalinligi 2 m dan ortiq. Bu devorlar juda murakkab me’moriy reja bilan qurilgan.
Qal'a devorlari har xil balandlikda saqlanib qolgan. Birinchi ichki devoming qal’a
balandligi 1,4- 2 m. ikkinchisiniki 1,2 m, uchinchisi, ya’ni tashqi devoming
saqlanib qolgan balandligi 0,4-1 m Qal’aning butun ichki qismi 8 ta mahallaga
ajratilgan bo‘lib, ular bir-biri bilan yo‘lakchalar orqali ajratilgan.
Qal’aning asosiy devoridan uning markaziga qarab katta kocha o'tgan.
Jarqo‘ton yodgorliglning umumiy maydoni 100 gektardan ortiq. Jarqoton qishlogl
bundan 3.5 ming yil avval qad ko‘tarib, uch qismdan iborat bo‘lgan. Qishloqning
markazida mavdoni 5 gektarga teng bo‘lgan arki a’lo joylashgan. Uning atrofi
mudofaa devorlari bilan o‘ralgan bo‘lib, uning ichida hukmdoming qarorgohi
joylashgan. Bu arki a'lo to'rtburchak shaklida bo‘lib, tashqi mudofaa devorining
balandligi 5 metmi tashkil etadi. Mudofaa devori buijlar bilan himoyalangan.
Uning ichki qismida, shuningdek, turar joylar va hunarmandchilik inshootlar ham
joylashgan. Jarqo‘ton yodgorligining eng baland qismida esa otashkada yoki olov
25

ibodatxonasi joylashgan. U to‘g‘ri to rtburchak shaklida bo‘lib, o‘lchamlari 45x60
m. U qalin tashqi devorlar bilan o‘rab olingan. O'z vazifasi va qurilish uslubiga
ko’ra, u ikki qism: ibodatgoh va xo‘jalikdan iborat bolgan. Ilk temir davri.
Miloddan avvalgi I mingyillikning boshlariga kelib turli ijtimoiy-iqtisodiy
o‘zgarishlar tufayli O'rta Osiyoning janubida maydoni jihatidan uncha katta
bolmagan manzilgohlar paydo boladi. Bu manzilgohlar qal’a inshootlari bilan;
ixchamgina ikki qismli tabiiy asosida paxsa va xom glshtdan qurilgan. Shimoliy
Baqtriya hududida aynan shunga o'xshash ikkita manzilgoh: Bandixon va
Kuchuktepa aniqlangan. Ulardan kattarogi Bandixon I hisoblanadi. Bu
manzilgohning sharqiy qismida (90x80 m) to'rtta qurilish davri aniqlangan boiib,
ular yirik shakldagi xom g ‘ishtlardan qad ko'targan bmo qoldiqlari orqah
izohlanadi. Manzilgoh so‘nggi bosqichiga kelib, mahobatli bino ostida to'rtburchak
xom g'ishtdan mustahkam poydevor paydo bo’ladi 1
.
Ilk temir davriga kelib, Baqtriya shaharsozligida sezilarli o‘zgarishlar
ro‘y berdi. Ko‘plab rivojlanish jarayonlari: temir qurollaming keng yoyilishi,
sug‘orma dehqonchilik va hunarmandchilikning takomillashuvi, manzilgohlar
sonining ortishi, ular maydonining kengayishi, yangi unsurlar qo‘yilgan holda,
tuzilishining murakkablashuvi aynan temir davri uchun xosdir. Shuningdek, temir
davriga kelib, aholi punktlarining turli shakllari: o'troq dehqonchilik
zodagonlaming mustahkamlangan qo‘rg‘onlari (qizilcha), vink manzilgohlari
(Bandixon II), murakkab rejaviy tuzilishiga ega, ilk qo'rg‘onli shahar (Qiziltepa)
paydo bo ladi. Bandixon II qal’a, qal aning shimoliy va sharqiy tomonida
joylashgan mustahkamlangan manzilgohdan iborat. Manzilgohning janubi-sharqiy
burchagida joylashgan qal’a (110x100 m) hamma tomonidan xandaq va paxsa
devor bilan o‘rab olingan boiib, burchaklari yon tomonidan himoyalangan va
yarimaylana shaklidagi minoralari hamda uchburchak shinaklari mavjud.
Bandixon II uchun rejaning maium zichligi, himoya
tartibining murakkabligi (minorali devorlar, xandaqlar), manzilgoh barcha
1
Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990. B.119.
26

qismlarining bir vaqtda shakllantirilishi va nvojlanishi xosdir 1
. Bandixon II himoya
inshootlari murakkablashgan tartibi va qal'asining ichki tuzilishi bilan farqlangan
holda, bronza davri Sopollitepa (ikki qismli tuzilish) an’analarini takrorlaydi. Bu
davrga kelib, manzilgohlaming ilgaridan ko‘plab belgilari bilan farqlanuvchi
Qiziltepa ko‘rinishidagi yangi shaharsozlik shakli ham paydo bo’ladi.
Tadqiqotchilaming fikriga ko‘ra, Qiziltepa bir necha: qal’a, shahar, «shahar oldi»
va atrof hududlar qismlaridan iborat. Maydoni 2 ga, balandligi 14-15 metr tepalik
ustiga joylashgan qal’aning g ‘arbiy yarmi baland sun’iy poydevor ustida qad
ko‘targan, hokimning saroyi boigan katta qurilishdan iborat Qal’aning sharqiy
yarmi g ‘arbiy qismidan katta hovli yoki maydon bilan ajratilgan boiib, bu yerda
xo‘jalik turar joy majmuasi joylashgan va bu majmua ko plab turli davrlarga oid
xonalardan iborat. Qal’adan janubi-sharq tomonda undan keng va chuqur xandaq
bilan ajralib turgan to‘rtburchak shaklga vaqin (420x360 m) rejadagi ko‘hna
shahaming asosiy qismi joylashgan bo‘lib bu qism janubi-sharq va janubi-g‘arb
tomondan minorali devorlar bilan o'ralgan. Bu qismning ichki rejasi ma’lum
muntazamlik, hovlilari pasayib uylar ko'tarilgan va navbatma-navbat zich qurilgan
inshootlar, maydonlar hamda ko‘chalar bilan izohlanadi (Kuchuktepa, Uzunqir,
Sangirtepa, Kozaliqir, Dingilja, Qumrobod, Chordaryo). Yerqo‘rg‘on. Miloddan
avvalgi birinchi mingyillikning o‘rtalarida shahar kengayib boradi. U 35 gektarlik
maydonni egallaydi. Taxminan miloddan avvalgi VI asrda
qurilgan. Mudofaa devorining qalinligi 8 metr, povdevorining qalinligi 3 metr
kenglikda boMgan. Vaqt o ‘tishi bilan devor bir necha bor qayta ta'mirlangan. IV
asr o ‘rtalariga kelib, uning qalinligi 20 metrga yetgan . XX asr 40-yillarining
oxirlaridan boshlab 0‘rta Osiyoning barcha mintaqalarida qadimgi tosh davridan
o'rta asrlargacha bo‘lgan davrni qamrab olgan yodgorliklarda arxeologik tadqiqot
ishlari olib borish jadallashdi. Xususan, Amudaryoning quyi oqimida Xorazm
arxeologiketnografik ekspeditsiyasi (XAEE) faoliyati takomillashdi, Surxondaryo,
Qashqadaryo, Samarqand, Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysi hududlaridagi bir
necha yodgorliklarda ham tadqiqot ishlari olib borildi. 60-yillardan boshlab
1
Xolboyev. Z, Alimov. A. O’zbekistonning arxeologik yodgorliklari. T. 2014. B.58.
27

arxeologik tadqiqot ishlarining ham davriy, ham hududiy doirasi kengayib,
Vatanimiz tarixi va madaniyati yangi ma’lumotlar bilan boyib bordi. Ayniqsa,
Ozbekiton Respublikasi arxeologiya va san’atshunoslik llmiy-tadqiqot institutlari
tomonidan Surxondaryo viloyatidagi bronza, temir va antik davrga oid ko‘plab
yodgorliklarda tadqiqot ishlari olib borilgan. Arxeologik tadqiqot ishlari Vatanimiz
tarixi va madaniyatini chuqurroq o'rganishda muhim ahamiyatga ega boldi.
Shuningdek,
Toshkent davlat universiteti (hozirgi 0‘zbekiston Milliy universiteti) arxeologiya
kafedrasi tomonidan 1963-yili Qashqadaryo arxeologiktopografik ekspeditsiyasi
tashkil etilib, vohaning sharqiy hududlari qadimgi va o‘rta asrlar davri
yodgorliklari tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etdi. 70-villardan boshlab
O'z RFA arxeologiya instituti R.H. Sulaymonov boshchiligida Qarshi vohasidagi
Yerqo‘rg'on yodgorligida tadqiqot ishlari olib borildi. Shuni ham. aytib o'tish
kerakki, so'nggi 40-50 yil ichida 0‘rta Osiyo, xususan, 0 ‘zbekistonda
arxeologlaming katta guruhi yetishib chiqdi, ular jumlasiga E.V. Rtveladze, A.
Muhammadjonov, A. Asqarov, 0‘. Islomov R Albaum, Y.F. Bury'akov, R.X.
Sulaymonov, O.K. Berdiyev, M R. Qosimov, M. Jo'raqulov, T. Mirsoatov, A S.
Sagdullayev, E.B. Bijanov, A Kabirov, M. Filanovich, T. Shirinov, T. Annayev,
Sh. Shaydullavev va boshqalami kiritish mumkin. Demak, keyingi yillaida O
zbekistonda arxeologiya fani rivoji avni shu ilm fidoyilari nomi bilan bog‘iiq,
desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
28

Xulosa
Ilk paleolit davri arxeologik materiallarining guvohlik berishicha,
O’zbekiston Yevrosiyoning eng qalimgi antropogen jarayonlari sodir bo’lgan
hududlaridan biri hisoblanadi. Yurtimizdagi Selungur kabi 1,5 mln. yillar bilan
sanalanadigan yodgorliklar bu mintaqada barmoq bilan sanalarli darajada kamyob
va noyobdir. Unga tengdosh yodgorliklar Yaqin Sharqda (Ubaydiya) Fransiya
(Voloney), Italiya (Izerniya), Ispaniya (Atapurka), va Gruziya (Dmanissi)
hududlaridagina yakka tartibda mavjud xolos. Ilk paleolitning boshlarida
O’zbekiston hududlarida dastlabki xomo erektuslar paydo bo’ldi va qulay tabiiy
iqlim sharoitlari va shunga mos fauna hamda flora ularning muvaffaqiyat bilan
rivojlanishi uchun asosiy omil vazifasini o’tadi.
Arxeologik, paleontologik, palinologik, paleoantrapologik va boshqa
ma’lumotlarga ko’ra, yurtimizda yashagan erektuslar bir necha yuz ming yillar
davomida muvaffaqiyat bilan taraqqiy etganlar, mislsiz moddiy-madaniy
yutuqlarga erishganlar. Selungur g’ori tosh industriyasining texnik-tipologik tasnifi
shuni ko’rsatdiki, bundan 1,5 mln yillar muqaddam yashagan ajdodlarimiz avval
boshdan yevropalik tengdoshlaridan farq qiladigan, o’ziga xos Osiyocha
xarakterdagi taraqqiyot yo’liga ega bo’lganlar. Bu davr aholisining asosiy
mashg’uloti ovchilik va atrofda mavjud bo’lgan, yeyishga yaroqli o’simliklar
mevalarini termachiligi bo’lgan. Biroq, Selungur g’or makonining madaniy-davriy
interpretasiyasi bo’yicha xorijiy adabiyotlarda yuqorida ta’kidlanganidek, turlicha
qarama-qarshi fikrlarning mavjudligini yaxshi xolat deb bo’lmaydi.
29

O’zbekistonning ilk paleolitida Selungurdan keyingi
o’rinlarni undan xronologik jihatdan 1 mln. yillarga yosh bo’lgan Ko’lbuloq,
Qizilolma, Bo’kantog’ kabi yodgorliklar egallaydi. Demak, yurtimizning paleolit
davri tarixida xozirda qariyb 1 mln yillik bo’shliq mavjud va bu keyingi tadqiqotlar
natijasida to’ldiriladi, deb umid qilish mumkin. O’rta paleolit haqida gapirganda,
hozircha faqat neandertallar to’g’risida fikr yuritishimiz mumkin. Bu davrga oid
eng yaxshi o’rganilayotgan makon bu Toshkent vohasidagi Obirahmat g’oridir.
Uning o’rtacha absolyut sanasi 60-50 ming yillar bilan belgilangan. Shu davrga oid
Teshik-tosh, Qo’tirbuloq, Omon-Qo’ton va boshqa yodgorliklar ham yosh
jihatidan Obiraxmatdan unchalik katta emas. Negaki, agar yurtimizdagi barcha
o’rta paleolit davri yodgorliklari neandertallarga tegishli ekan, bu tipdagi
gominidlarning Osiyo yerlariga bundan uzog’i bilan 50-60 ming yillar burun kirib
kelganligini ko’rsatuvchi dalillarni hisobga olsak, bu fikrni to’g’ri deb hisoblash
mumkin. Darhaqiqat, bundan 100000 yillar muqaddam G’arbiy
Yevropada paydo bo’dgan nendertallar O’rta Yer dengizi bo’ylab asta sekinlik
bilan sharqqa qarab siljiganlar.Orada 30000-40000 yil vaqt o’tganidan keyin ular
O’rta Osiyo xuddudlariga kirib kelishgan. Aytish mumkinki, yurtimiz hududlari
so’nggi neandertallar tomonidan o’zlashtirilgan va ko’plab arxeologik
materiallarning guvohlik berishicha, bu davrga kelib ularning industriyasi
zamonaviy odamlarning tosh sanoatiga juda o’xshash bo’lgan. Obiraxmat g’ori
materiallari buning yorqin misolidir.
30

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Mirziyoev. Sh. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini ʼ
birgalikda barpo etamiz. O zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
ʼ
kirishish tantanali marosimiga bag ishlangan Oliy Majlis palatalarining
ʼ
qo shma majlisidagi nutq.
ʼ Toshkent: «O zbekiston», 2016. ʼ
II. Ilmiy adabiyotlar.
2. Asqarov. A. Mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya. Eng
qadimgi shahar. Т . 2. -T.,2001.
3. Арциховский. А. Археология асослари. T . 1970.
4. Авдусин Д.А. Основы археологии. – М., 1989.
5. Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990.
6. Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. – T., 2004.
7. Egamberdiyeva. N.A. Arxeologiya. T. 2011.
8. Ўрта осиё археологияси кафедраси : авлодлар изланиши в a
кашфиётлари . T. 2020.
9. Окладников А.П. Неандертальский человек и следы его культуры в
Средней Азии (Предварительные данные и выводы о раскопках в гроте
Тешик-Таш) // СА, вып. 6. 1940.
31

$10. Толстов С.П. Древный Хорезм. Опыт историко-археологического исследования. М.: 1948. 11. Ранов В.А., Несмеянов С.А. Палеолит и стратиграфия антропогена Средней Азии \\ Душанбе. 1973. 12. Массон В.М. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. Изд-во “Наука” М.-Л.: 1966. 13. Мирсаатов Т.М. Горные разработки в эпохе камня. Ташкент. 1977. 14. Исламов У.И., Крахмаль К.А. Комплексные исследования древнепалеолитическиой пещерной стоянки Сель-Унгур \\ Раннепалеолитические комплексы Евразии. Новосибирск. 1992. 15. Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит среднего Зарафшана. Ташкент. 1991. 32$

Tosh davri yodgorliklari va ularni tarixiy o’lkashunoslikni o’rganishdagi o’rni

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Tosh davri yodgorliklari va ularni tarixiy o’lkashunoslikni o’rganishdagi o’rni

O'xshash dokumentlar