Toshkent shahri ziyoratgohlarida me’moriy yozuvlarning aks ettirilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	86.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

20 Sotish

Toshkent shahri ziyoratgohlarida me’moriy yozuvlarning aks ettirilishi

Sotib olish

Mavzu: Toshkent shahri ziyoratgohlarida me’moriy yozuvlarning aks
ettirilishi
Reja:
Kirish
I – BOB. Toshkentning qadimiy maqbara va me’moriy majmualari va
ulardagi yozuvlar
1.1. Shayx Zayniddin bobo , Suzuk ota, Kox ota me’moriy majmualaridagi
yozuvlar
1.2. Xastimom me’moriy majmuasi va undagi bitiklar
II – BOB. Toshkentning qadimiy masjid va madrasalaridagi bitiklar
2.1. Xoja Ahror valiy jome masjidi va madrasasi devorlaridagi yozuvlar
2.2. Ko‘kaldosh va Baroqxon madrasalarining bitiklari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston bugungi kunda epigrafika
yodgorliklari mikdori va noyobligi jihatidan Markaziy Osiyoda yetakchi mamlakat
ekani anik, ularning aksar kismi oldin o‘rganilmagan. Ijodiy guruh ko‘p yillar
davomida ushbu noyob yodgorliklar yozuvlarini sinchiklab o‘rgandi va
tadqiqotlarining ilk natijalarini «O‘zbekiston obidalaridagi bitiklar» nomli ko‘p
jildlik nashrga jamladi.
Mazkur keng ko‘lamli tadkikot loyihasining ilmiy-madaniy ahamiyati va
qiymatini jahonning yetakchi olimlari bergan ijobiy takpizlari va yuksak
baholarida ham ko‘rish mumkin. Xalqaro kitob ko‘rgazmalarida albomlarning
namuna tarzida nashr qilingan nusxalariga katta qizikish bildirildi.
Mana yuz yildirki, ko‘plab mutaxassislar ushbu bitiklarni tadqiq qilishga
urinib kelmokdalar. Maxoratli ustalar tomonidan bitilgan asriy monogramma va
boshqa matnlarning to‘g‘ri talkini borasida yuzaga kelgan ilmiy munozaralar
bugun ham davom etmoqda. Ammo qadimiy o‘zbek zaminida joylashgan tarixiy
obidalardagi bitiklarni o‘rganish shu paytgacha to‘laligicha amalga oshirilmagan,
shu bilan birga chop ham etilmagan.
O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi ko‘lga kiritilganidan so‘ng ilk
marta qadimgi kitoba bitiklarni tadkik etish, ularni o‘kish va aniqlashtirish buyicha
keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirish, shuningdek, ana shu yodgorliklarning
mamlakat, mintaqa tarixida tutgan munosib o‘rnini qaytarish imkoniyati yaratib
berildi.
Takdim etilayotgan turkum yirik loyihaning birinchi bosqichi yakunlarini
o‘zida mujassam etgan bo‘lib, bu borada ishlar yana davom ettiriladi va keyingi
jildlar butun O‘zbekiston obidalaridagi o‘rganilmagan kitoba bitiklarni qamrab
oladi.
Shu boisdan ham ushbu nashr O‘zbekiston Respublikasi davlat
mustaqilligining 25 yilligiga bag‘ishlanadi.
Ushbu nashrga Toshkent shahri me’moriy obidalaridagi yozma bitiklarning
bir qancha noyob namunalari kiritildi. Bitiklarning katta qismi ilk bora tadkik
2

kilinib, nashr etilmoqda. Bu kitob mutaxassislar va keng kitobxonlar ommasiga,
turli davrlarda mamlakatimiz poytaxti Toshkent shaxri tarixi bilan qiziquvchi
kishilarga yetarlicha foydali manba bo‘lib qoladi.
O‘zbekiston poytaxti, Markaziy Osiyoning eng yirik sanoat, fan va
madaniyat markazi bo‘lmish Toshkent 360 km 2
ortiq maydonni egallagan.
Ajdodlarimiz Chirchiq (Turk, Barak yoki Parak, Chir) daryosi havzasi
vodiysida joylashgan, daryo irmoqlari va anhorlar orqali mo‘l-ko‘l sug‘oriladigan,
chorvachilik yaylovlari, dehqonchilik va bog‘dorchilik uchun yaroqli serhosil
tuprog‘i bo‘lgan mazkur go‘shaga behudaga o‘rnashmagan ekan. Negaki, foydali
qazilmalarga (oltin, kumush, temir, qo‘rg‘oshin, feruza va boshqa) boy bo‘lgan
Ohangaron tog‘lari va qadimiy Iloq yonbag‘irlari yaqinligi butun Choch vodiysiga
ancha olis zamonlardayoq odamlar ko‘chib kelib yashashiga zamin hozirlagan edi.
Maqsad va vazifalari . Mavzuning asosiy maqsadi Toshkent shahridagi
ziyoratgohlarda me’moriy yodgorliklarning aks ettirilishini o‘rganish va tahlil
qilishdan iborat.
Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi.
 Shayx Zayniddin bobo, Suzuk ota, Kox ota me’moriy majmualarini
o‘rganish va undagi bitiklarni tahlil qilish
 Xastimom me’moriy majmuasini o‘rganish va undagi bitiklarni tahlil
qilish
 Xoja Ahror valiy jome masjidi va madrasasini o‘rganish va undagi
bitiklarni tahlil qilish
 Ko‘kaldosh va Baroqxon madrasalarini o‘rganish va undagi bitiklarni
tahlil qilish
Tadqiqotning obyekti va predmeti . Ushbu mavzuning obyekti Toshkent
shahridagi tarixiy obidalar sanaladi. mavzuning predmeti sifatida esa Toshkent
shahridagi ziyoratgohlarda me’moriy yodgorliklarning aks ettirilishini o‘rganish
masalasi hisoblanadi.
Ishning tarkibiy tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3

I – BOB. Toshkentning qadimiy maqbara va me’moriy majmualari
1.1. Shayx Zayniddin bobo, Suzuk ota, Kox ota me’moriy majmualari
Zayniddin bobo me’moriy majmuasi (XIII, XIVXV XIX asrlar)
Shayxontohur tumani, Maon Uygur ko‘chasi, Kukcha qabristoni yonida
joylashgan.
Tasallurga oid asarlar ma’lumotlariga ko‘ra, Shayx Zayniddin aeli 1214 yili
Bag‘dod shirum dunyoga kelgan. Uning otasi – Shahobiddin Abu Hafs Umar as-
Suxari (145123435) suxralari tasannuf tarikati asoschisi, mo‘tadil karaplarga ega
sunniylik mazhabi targ‘ibotchisi, raxnamo murabbiy, xalifa An-Nosir (1180-1225
yillarda hukmdorlik kilgan )ning ishonchli kishisi bo‘lgan, Xalifaning diplomatik
topshiriqlarini bajarish uchun gox Qoxiraga, goh Qunyogi, gox ko‘xna Urganchga
va Buxoroga, Xorazmshox Muxammad saroyiga elchilikka yuborgan 1
. Birok,
mohiyatan axukukshunoslik va teologiya (ilokiyotshunoslikdagi barcha
masalalarda jaylari shofe’iy ulamosi - an’anastir tarafdori bo‘lib qolavergan 2
. 1215 3
yil Shahobiddin Abu Hafe Ulip Shoshga jo‘natgan, bu para poreiylarning mashhur
kadamjo ziyoratgohi-Imom Abu Bakr al-Kaffol ash-Shoshiyning moxiri
joylashgan.
Zayniddin kuyiorifon degan maxallada mukim o‘rnashib koladi (fors-tojik
tilida «Kuyi Orifon» — «Oriflar ko‘chasi» degan ma’noni anglatadi).
Uning shogirdi - muridlaridan biri, keyinchalik esa xalifasi – o‘rinbosari,
Shayx Nuriddin Basir 4
(646248 49 yili naifot etgan) taxsini kurganidan so‘ngra
kamdan-kam sufiylarga nasib etadigan mukammalar mukammali» martabasiga
erishgan.
Shayx Zaynullin vafot etganidan so‘ng ixlosmallari va muridlari uning kabri
ustida maqbara qurishadi. Keyinchalik, chamasi Toshkent shahrida bo‘lgan
kezlarida Sohibqiron Amir Temur ana shu makbaran kayta kurdirgan ko‘rinadi 5
.
1
О. Акимушкин. Сухравардийа. 213-216-бетлар .
2
А.Д. Книи. Мусульманский мистицизм. 224-бет.
3
Ш.С. Камолиддин. Заметки... 51-бет.
4
Абу-Тахир Ходжа, Самария, 181, 25 1-бет .
5
В.А. Левина-Булатова. К истории мавзолея... 82-бет.
4

Taxmin kilish mumkinki, bu voqea 1390 yi ro‘y bergan, chunki o‘sha yili
Amir Temur Toshkent shahrida ancha vakt og‘rib koladi, tezroq tuzalib ketish
umidida Shayx Zayniddin kuporifonn і makbarasini yangidan bunyod etish
to‘g‘risida farmoyishi bergan ko‘rinadi. XVI asrda, xuddi avvalgidek, moor shaxar
istehkom devoridan tashkarida joylashgan 6
.
XIX asrga kadar mazkur mahalla shaxardan tashq arida bo‘lgan, Ko‘kcha
darvozasi yaqinida shahar darvozasi ga g‘arb tomondan taqalib turgan va ancha
vaqt Orifon deb atab kelingan. Keyinchalik shahar ye shi kengaya borib, mazkur
hudud Shayx Zayniddin bobomalasi deb atala boshlagan 7
.
XIX asrning 70-yillarida ham qabristonga kira verishda kadamjoga olib
boradigan xiyobon boshida ikkala yonboshida fonarsimon mezanasi bo‘lgan
gul d asta ustunlar - minorachalar bilan mustahkamlangan max obatli peshtoqqa ega
darvozaxona qad rostlab tur gan . Xovlida esa turli-tuman hujralar, shu jumlana
masjid ham mavjud bo‘lgan. Maqbara – xonaqoh boshida esa chillaxona va
shiftlari naqshlar bilan ziynat langan ayvon ko‘rinishidagi ziyoratxona masji d i
joylashgan ediki, shiftdagi naqshlar orasidagi bi tiklardan birida qayd etilishicha,
mazkur imorat 1286/1869-70 yili Tillaxo‘janing farmoyishiga m uvofiq qayta
qurilgan 8
.
Chillaxona – majmuadagi o‘z tarhi tuzilishi jihatidan bu xildagi inshootlar
orasida yakkayu yagona bo‘lgan eng qadimiy bino. Chillaxona ikki qavatli olib
qurilgan va sakkiz qirrali ikkita xonadan iborat: yuqori qavat mehrob ravoqchasi
bo‘lgan masjidga ajratilgan, pastdagi xonaga esa maxsus zinapoya va dahliz orqali
tushiladi. XX asrning oxiriga kelib chillaxona yerga tomir otgandek shu qadar
tuproqqa singishib ketdiki, uning tepa qismida fakatgina yorug‘lik tushadigan
tuynukchasi bo‘lgan gumbazi ko‘rinib turadigan bo‘lib qolgan edi, xolos. Darvoqe,
uning poydevorida XI-XII asrlarda keng tarqalgan shosh-iloq tipidagi to‘g‘ri
burchakli pishgan g‘ishtdan ko‘tarilgan devorlar parchalari ham saqlanib qolgan.
6
В.А. Левина-Булатова к истории мавзолея. 78-бет .
7
Н.Г. Маллицкий. Ташкентские махалля и мауза. 117-бет.
8
В.А. Левина-Булатова. К истории мавзолея... 75-бет .
5

Mahobatli maqbara – xonaqoh sharq tarafdan childaxonaga taqalib turadi.
Uning tarhi to‘rtburchak tuzilishga ega bo‘lgan binosi hamma tomonidan ham
peshtoqlar bilan ziynatlangan (16,0x18,0 metr, badandligi gumbaz uchiga qadar
20,7 metr). Binoning janubi-sharkdagi bosh fasadi burchaklarida guldasta ustunlar
bilan mustahkamlangan eng baland peshtoq o‘z mahobati bilan alohida ajralib
turadi (peshtoqning balandligi 14,5 metr). Ana shu joyda kvadratsimon xonaqohga
kirish-chiqish yo‘lagi — miyonsaroy joylashgan, katta zalning to‘rtala tomonida
ham yoysimon ravoqchalar bunyod etilgan. Xonaqoh yakka ko‘shqavat gumbaz
bilan yopilgan. Ichki yassirok tarzda ishlangan gumbaz arkasimon bag‘allarga
suyangan, tashqi gumbaz esa baland silindrsimon gardishga qo‘ndirilgan. Maqbara
– xonaqohning kunjaklarida esa turlicha tuzilishga ega dumaloq, kvadratsimon,
musamman va to‘g‘ri to‘rtburchak ko‘rinishdagi hujralar joylashgan.
Badiiy bezaklar sirasidan amaliy bezak san’ati namunalari: kiraverishdagi
qo‘shtabaqa eshik nafis o‘ymakori islimiy-nabotiy naqshlar bilan ziynatlangan.
Uning tepasida nodir yog‘och panjarasi bo‘lgan deraza: mayda-mayda to‘rchalari,
markazida esa pannosi - yulduzsimon girehi bo‘lgan keng-mo‘l chorcho‘p
joylashgan. Turlicha tuzilishga ega bo‘lgan ganchdan ishlangan panjaralar ikkinchi
darajali fasadlarning katta-kichik deraza kesakilarini ham bezab turibdi.
Tarixiy-arxelogik tadqiqotlar asnosida aniqlanishicha, maqbara – xonaqoh
tez-tez qayta qurilgan va ta’mirlab turilgan. Avval aytib o‘tganimizdek, uning
poydevorida shoshiloq tipidagi, ehtimol, Shayx Zayniddinning avvalgi
maqbarasidan yodgor bir uyum g‘ishtlar qoldig‘i topilgan. U XIV asr so‘ngida
tiklangan makbara g‘ishtlari bilan yopib qo‘yilgan. Bino ichkarisi devorlarining
pastki qismida XVI asrga xos devorlarning parchalari ham saqlanib qolgan 9
.
XIX asr so‘ngida bino va peshtoqni ta’mirlashda yevropa andazasidagi
to‘g‘ri burchakli «o‘risiy» g‘ishtdan foydalanilgan, ayni peshtoqda arkalar
ravoqchalarida XVI asrga oid sirlangan koshindan ishlangan naqshlar saklanib
qolgan”. Maqbara – xonaqohdagi kitoba bitiklar ancha keyin amalga oshirilgan
ta’mirlashga oid. Yog‘och eshik dilalarida: «Usta Mirsharof Abdumo‘min o‘g‘li»
9
В.А. Левина-Булатова. К истории мавзолея... 75-85 бет .
6

deb yozilgan, sana esa qirqib olib tashlangan. Peshtoq shohustunlarining o‘rtarok
kismlaridagi kitobalarda pishiq va mustahkam ganchdan ishlangan sidirg‘a -
relefsimon bitik saklanib qolgan, unda mukammal ta’mirlash sanasi 1339/1920-21
yil tarzida ko‘rsatilgan «ta’rix» - xronogramma ham mavjud. Eshik hozirgi zamon
usulida tozalanganidan so‘ng uning tepa qismidagi yozuvlarni o‘qishga ham
erishildi 10
.
XX asrning 90-yillarida maqbara gumbazi va mezana qubbachasi yangi
metall qoplama bilan ihotalandi. Chillaxona ham butunlay tozalandi, devorlari
ta’mirlandi va gumbazi ustiga metall qoplandi. Shu davrda eski kirish-chikish joyi
o‘rnida Shayx Zayniddin jome masjidi majmuasi zamonaviy texnologiyalarni
qo‘llagan holda eng yangi kurilish ashyolaridan qaytadan barpo etildi. Ansambl
binolari an’anaviy yo‘sinda keng-mo‘l hovli tevaragida joylashgan: kirish-chiqish
majmuaning janub tarafida qad rostlagan, unga g‘arb tarafdan balandligi 54 metr
bo‘lgan azamat minora kelib taqaladi; umumiy balandligi 27 metr bo‘lgan masjid
esa hovlining kunbotar qismida joylashgan; hovlining shimoliy qismida keyingi
uch yilda bunyod etilgan majlislar zali, shark tarafida esa tahoratxona va boshqa
xizmat xonalari joylashgan. Masjidning bosh fasadi marmar bilan qoplangan,
keng-mo‘l kirishchikish joyi oldi ochikligi bilan kattakon ayvonni eslatib turadi.
Peshtoq bilan alohida ajratib ko‘rsatilgan asosiy kirish-chiqish joyida kitobali friz
ham mavjud. Masjid xonaqohi naqshlangan: devorlarga arkasimon ravoqchalar
ishlangan, ularning tepasida ganch o‘ymakorligi bilan oynavandlangan kitobalarda
devorlardagi kamdan-kam bitiklar joylashgan, gumbaz esa ichkaridan ganchdan
ishlangan o‘zaro kesishuvchi arkachalar bilan ziynatlangan va hokazo.
2013 yili amalga oshirilgan rekonstruksiya ishlaridan keyin majmua
arxitekturasi va naqshlari ko‘p jihatdan mahalliy bezak an’analaridan chekingan
holda Makkadagi shunga o‘xshash yodgorliklar va Saudiya Arabistonidagi boshqa
masjidlarni eslatadigan ko‘rinish hosil qildi. Masalan, baland poydevor ustida qad
rostlagan ulug‘vor minoraning qirralangan tikka badani va ikkita peshayvoni
mavjud, shuningdek, kirish-chiqish eshigi va deraza arkalari oq va kulrang tuslar
10
Б. Бобожонов, К. Раҳимов. Ўзбекистон обидаларидаги дурдона битиклар. 453. 455, 449-бет.
7

o‘zaro almashib keluvchi keng taram (polosa)lari bilan alohida ajralib turadi.
Masjidning bosh fasadi ham rekonstruksiya qilingan: marmar qoplamalar olib
tashlangan, peshtoq perimetri bo‘ylab esa to‘g‘ri burchakli epigrafik kitobalar
joylashtirilgan; ayvon o‘rnida esa vestibyul barpo etilgan. Masjid tuzilishi rejasi
esa o‘zgarmadi: u asosiy xonaqohdan va uning ikkala tarafida joylashgan ikki
qavatli binolardan iborat. Yana bitta xonaqoh ansamblning tagsinch qismida
joylashgan. Markaziy xonaqoh baland gardishga tayangan. Unda 16 ta deraza
kesakisi mavjud, faqatgina ana shu gumbazda va gumbaz ostidagi maydonda
o‘yma ganchkorlik uslubida bajarilgan 6 ta bitiklar qatori joy olgan.
Shuningdek, bitiklar masjid mexrobi tevaragida ham bor va devorlardagi
pannolar - namoyonlarga ham yozib chiqilgan. Binoga kirish-chiqish va ichki
qismlarida ganch o‘ymakorligidan tashqari, zarhal va nafis tusdagi bo‘yovchi
ashyolar, petoklar va ravoklar, jumladan, relefsimon bezaklar uchun koshinlar,
gumbazlar uchun maxsus suvga chidamli yashil rang bilan bo‘yalgan metall
qoplamalar, qandillar, shamdonlar, o‘yma nakshli yog‘och eshiklar, panjaralar va
shu kabi xilmaxil ashyolar ko‘llanilgan. Ganchkorlik va naqqoshlik ishlarini
Hakimjon Inog‘omov boshchiligidagi ustalar amalga oshirgan. Masjid bitiklari
Habibulloh Solih tarhlari asosida bajarilgan.
Ko‘rinib turibdiki, bu me’moriy majmua o‘z tarixiga egadir.
Toshkentdagi me‘moriy majmua barcha hunarmandlarining buyuk ustozi –
Suzuk-Ota ga bag‘ishlangan. Bu odam butun shaharda va hatto undan tashqarida
ham mashhur bo‘lgan. Suzuk Ota o‘zining iste‘dodi, odamlarni birlashtirish
qobiliyati, xayrli ishlari bilan mahalliy aholi orasida katta hurmatga sazovor
bo‘lgan. Majmua 1392-yilda Amir Temur davrida qurilgan masjid va maqbaradan
iborat. 2019-yilda ushbu diniy binoda kapital rekonstruksiya ishlari o‘tkazildi.
Yaqin-yaqingacha Suzuk ota ziyoratgohini ko‘pchilik bilmas, maqbara va
eski masjid zax tortib qolgan edi. Shavkat Mirziyoev 2017 yil 26 may kuni Suzuk
ota majmuasida bo‘lib, maqbara hamda masjidni rekonstruksiya qilish, atrofini
obodonlashtirish bo‘yicha topshiriqlar bergan edi. 2018 yil 9 fevralda qurilishning
8

borishi bilan tanishib, majmua yonida hunarmandlar uchun uy-joylar barpo etish
zarurligini ta’kidlagandi.
Bugungi kunda mazkur tashabbuslar to‘la ro‘yobga chiqdi. Maqbara va
masjid qurilib, qariyb 8 gektarlik maydon obodonlashtirildi. Majmuaga kirish
binosida muzey, kutubxona, mahalla idorasi va boshqa ob’ektlar joylashtirildi.
Maqbaraning ikki tomonida hunarmandlar uchun har biri 4,5 sotixli o‘ttizta kottej
barpo etildi.
Ma’lumki, Suzuk ota o‘ymakor usta bo‘lgan. Bugun uning qadamjosi
atrofida hunarmandchilik uylari tashkil etilgani chuqur mazmun-mohiyat kasb etdi.
Ikki qavatli bu xonadonlarning birinchi qavati ustaxona va do‘kon uchun
ajratilgan. Bu o‘ziga xos hunarmandchilik markazi bo‘lib, majmua bilan birga
noyob turizm maskaniga aylanadi.
Suzuk otaning asl ismi Mustafoqul bo‘lib, 1140 yilda Turkistonning
Qorachuq qishlog‘ida tavallud topgan. U kishi Ahmad Yassaviyning qizi Gavhari
Hushtojning kenja o‘g‘li bo‘lgan.
Balog‘atga yetgach, karomatlar sohibi Toshkentdagi "Chaqar",
"Chuqurko‘prik" (Cho‘ponota) va "Mirlar" mahallalariga tutash bo‘lgan kimsasiz,
tepalik va jarliklardan iborat yerda qo‘nim topib, shu mahallani obod qilishga
kirishadi.
Suzuk ota hunarmandlarning ustozi, yuzlab shogirdlarga ilm berib, halol
mehnatga o‘rgatgan zotdir.
Bolalik chog‘ida bobosi u kishini erkalab, “Mening suzigim (suyukligim),
hush keldingiz!”, degani bois atrofdagilar ham shu ism bilan chaqira boshlagan.
Yuzlab shogirlarning ustozi Suzuk ota 1217 yilda vafot etgan.
1363-1364 yillarda Amir Temur Ahmad Yassaviyning nabirasi Suzuk ota
qabri ustida maqbara va masjid bunyod ettirgan. Xonaqoh va ayvonda yetti yuzga
yaqin namozxon ibodat qilishi mumkin bo‘lgan. Afsuski, 1930 yili masjid va
madrasa yopilib, metall buyumlar korxonasiga aylantirilgan. Hujralar o‘rnida
korxona idorasi va omborxona qurilgan. 1985-1990 yillargacha shahardagi eng
katta gumbazli (diametri - 10 metr) masjid bo‘lgan ziyoratgoh shu holicha qolgan.
9

Uning vafotidan so‘ng ustalar mahallasi Suzuk ota nomi bilan atala
boshlagan. Maqbara Toshkent shahrining Shayxontohur tumanida joylashgan.
XX asrda mahalla nomi “Bauman”, “Komintern”, “Qahramon” va “Obod”
deb o‘zgartirilgan. Mustaqillikdan so‘ng mahallaga Suzuk ota nomi qaytarilgan.
Koxota me’moriy majmuasi ning manzili: Shayxontohur tumani, Koxota
ko‘chasi, 105-uy. Majmua eski Toshkentning Taxtapul qismida shu nomdagi
kabriston yaqinida, Kaykovus arig‘idan janubroqda joylashgan.
Masjid (16,4x13,4 metr, balandligi – 5,0 metr) 2 metr balandlikdagi supa
ustida qad rostlagan, kunchiqar tarafdan kirib boriladi. Qishki xonaqoh tomini 4
ustun ko‘tarib turadi. G‘arbiy devorda mehrob ravoqchasi joylashgan. Qishki
masjid binosi har ikka t a tarafdan bir va ikki qator ustunlari bo‘lgan ayvonpar bilan
qurshab olingan. Ularning kapiteli frizi gullagan butalar, nok va olma naqshlari
tushirilgan arkachalar bilan ziynatlangan.
Uzoq vaqt mobaynida binodan boshqa maqsadlarda foydalanib kelindi.
Unda navbati bilan bolalar uyi, harbiy komissariat, poliklinika joylashtirilgan.
Masjid binosi ayvon bilan o‘rab olingan, yonida esa ko‘pdan-ko‘p qo‘shimcha
imoratlar ham qurilgan, naqshlari yo‘qolib ketgan”.
XXI asr boshlarida majmua binolari tubdan ta’mirlandi va tarhi ham
yangidan tuzildi: eski darvozaplar olib tashlandi va ulardan janub tarafda
burchaklarida baland qirrali minoralari — guldastalari va naqshinkor mezanasi
bo‘lgan xushqad ravoqsimon peshtoq ko‘rinishida yangi darvozaxona tiklandi.
Darvoza tasmasi sirtiga naqshlar ilgizarlik bilan ishlangan. Eski masjidga
qo‘shimcha tariqasida ikkita katta xonaqoh qurildi, ularning mehroblari
ravoqchalari tepasida o‘ymakor ganch bilan yozilgan bitiklar — «Kalimai toyyiba»
naqshlangan. Chala-yarim vayrona holiga kelib qolgan eski maqbara binosi o‘rnida
yangi mahobatli inshoot barpo etildi. Uning moviy rangli qadama parchinlar bilan
bezatilgan gumbazi baland gardish ustiga qo‘ndirilgan, mahalla binolari tegrasida
yuksalgancha uzoq-uzoqdan ham ko‘rinib turadi. Ayni mahalda maqbaraga kirish
an’anaviy yo‘sinda kunchiqar tarafdan emas, kunbotar tarafdan ochilgan, Qolgan
devorlarida esa ganchdan yasalgan panjaralar bilan to‘silgan ravoqsimon derazalar
10

qoldirilgan. Sharqiy fasadi islimiy naqshlar tushirilgan baland peshtoq bilan
bezatilgan: peshtoqning tepa qismida Qur’oni karim oyatlaridan parchalar
keltirilgan friz, arka ravoqchalarida serqirra charaqlagan yulduzlar va girehlardan
hosil bo‘lgan naqshu nigorlar joy olgan. Peshtoqning unchalik ham chuqur
bo‘lmagan ravoqchasidagi — kirish joyidagi eshik gullar va handasaviy
rasmlardan iborat ajoyib o‘ymakorlik naqshlari bilan bezatilgan.
Maqbaraning baland kvadratsimon xonaqohi Ichkarisida barcha devorlarda
unchalik ham chuqur bo‘lmagan arkasimon ravoqlar yasalgan. Ravoqchalar
tepasida esa o‘zaro kesishadigan arkalar silsilasi joylashgan, ular gumbazni suyab,
ko‘tarib turibdi. Ichkari devorlari oq rangga bo‘yalgan xonaqohning pastki qismida
moviy rangli mayolika plitalardan yasalgan, to‘q ko‘k taramlar (polosalar) bilan
hoshiyalangan panel joylashgan, yuqori qismida esa islimiy naqshlar belbog‘i bilan
kifoyalanilgan. Xona markazida joylashgan daxma ustida g‘ishtdan sag‘ana
ko‘tarilgan.
11

1.2. Xastimom me’moriy majmuasi
Toshkentdagi eng yirik me’moriy majmuaning vujudga kelishi -
Movarounnahrning eng mashhur ulamo, fakix, muhaddis va shoirlaridan biri Abu
Bakr Muhammad ibn Ali al-Qaffol al-Kabir ashShoshiy ash-Shofe’iy (904–976
yillarda yashagan) dafn etilishi bilan bog‘liq. Kaykovus arig‘idan sug‘oriladigan
bu joy X asrda «shahriston» – «rabot ud-doxil»ning shimoliy ostonasi bo‘lgan,
keyinchalik esa shahar Sebzor tarixiy dahasining shimoli-sharqiy kismi
hisoblangan.
Mana, ming yildan oshibdiki, Imom Muhammad al-Qaffol ash-Shoshiy
maqbarasidan ziyoratchilar kadami uzilmaydi. Makbaradan janubda va g‘arbda
mahalliy aholi vakillari va aziz avliyo zotga yakinrok bo‘lishni istagan kishilarning
kabrlari xam joylashgan bo‘lgan. Mazkur bino bir necha marta kayta barpo etilgan,
mavjud yodgorlik esa shayboniylar sulolasi nomidan Toshkent hokimi Navro‘z
Ahmadxon yoki Barokxon tomonidan bunyod etilgan. Maqbaradan uncha uzoq
bo‘lmagan yerda chillaxona ham mavjud bo‘lgan, Chillaxona esa yerosti yo‘lagiga
o‘xshash moslama – lahm orqali shahar sarhadidan tashqarida joylashgan Shayx
Zayniddin maqbarasi bilan tutashgan bo‘lgan 11
. XVI asrning birinchi choragida Al-
Qaffol ash-Shoshiy yodgorlik xilxonasidan janub tarafda xuddi o‘sha Navro‘z
Ahmadxon tomonidan va Baroqxon madrasasi nomi bilan barpo etilgan inshoot
tarkibiga kiritilgan yana ikkita makbara vujudga kelgan. 1579 yili shayboniylar
sulolasi oliy hukmdori Abdullaxon II bir necha marotaba Al-Qaffol ash-Shoshiy
maqbarasini ziyorat kilishga kelgan, maqbara binosidan shimol tarafda Al-Qaffol
ash-Shoshiy avlodlaridan biri Shayx Bobo hoji sharafiga yangi maqbara tiklash
to‘g‘risida farmoyish bergan. Muhim jihati shundaki, yangi bino xam amalda ulug‘
ajdod maqbarasining aynan o‘xshash bir nusxasi bo‘lgan 12
. XVI asrda yodgorlik-
ziyoratgox majmuasi obodonlashtirilgan bir hududga aylangan, xovuzlari va
ariklari bo‘lgan istirohat – sayilgohni o‘zida gavdalantirib turgan.
Majmua kurilishining keyingi bosqichi esa XIX asrga to‘g‘ri keladi. Uning
shimoli-sharqiy tarafida yirik Namozgoh masjidi qurildi. 1273/856-1857 yili
11
М.Е.Массон. Прошлое Ташкента. 123-бет.
12
М.Е.Массон. Прошлое Ташкента. 131-бет.
12

Baroqxon madrasasi qarshisida jajjigina Mo‘yi Muborak madrasasi kurib
bitkazilgan, ana shu sanadan taxminan 30 yilcha keyin uning yonida Tilla Shayx
jome masjidi binosi qad rostlagan edi.
XІX-XX asrlar chegarasida, o‘sha zamon kishilari tasvirlashicha, din va
ziyorat ansambli bu yerga keluvchilarda ulkan taassurot qoldirgan. Mahobatli
binolar chekkalarida kayrag‘och, terak va butasimonlar bilan hoshiyalangan
xiyobonlar orqali bir-biriga bog‘langan bo‘lgan. Xiyobonlar chekkalari bo‘ylab
tabakalari unchalik katta bo‘lmagan darvozaxonalar, chillaxonalar joylashgan,
katta-katta sarhovuzlar, ba’zida esa ariklar bo‘yidagi supalar me’moriy
majmuaning hamma joyida muxim element sifatida namoyon bo‘lgan. Shahar
hududi tobora kengayib borgani sayin Hazrati Imom majmuasi amalda Toshkent
shahri markaziga aylanib ketgan. Vaqt o‘tishi bilan me’moriy obidalar o‘rtasidagi
makonni ayrim hollarda kadimiy imoratlar devorlariga yaqin taqalib qolgan, zich
va tartibsiz kurib tashlangan uy-joylar egallab olgan. Shu taxlit me’moriy
yodgorliklar bir-biridan ajralib kolib tarqoqlashgan, yagona ansambl tariqasida
ko‘rinishning iloji ham kolmagan, o‘sha paytdagi ta’mirlash va restavratsiya ishlari
ham arzimas ko‘lamlarda qo‘l uchida o‘tkazilgan.
XX asr so‘ngida Hazrati Imom majmuasini tubdan rekonstruksiya qilish
ishlanmalari ustida bir qancha tadbirlar amalga oshirildi. 2006 yili O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning bevosita tashabbuslari bilan majmuada
restavratsiyalash va obodonlashtirish ishlari majmuasi olib borildi. Ish jarayonida
turarjoy binolari buzib tashlandi, bo‘shab qolgan makonda esa landshaftshunos
me’morlar ajoyib ishlarni amalga oshirdi: gazonlar — bo‘stonchalar yasaldi, turli
mamlakatlardan olib kelingan daraxtlar, butalar va gullar o‘tkazildi. Qadimiy
me’morchilikka oid barcha binolar ta’mirlandi. Maqbara va ziyoratgoh majmuasi
hududining shimoliy va sharqiy yonbag‘irlardan aylanib oqib o‘tuvchi qadimiy
Kaykovus arig‘i bo‘ylari mustahkam va pishiq qayroq bilan qoplandi. Majmuada
yangi bunyod etilgan inshootlar — majmuaning sharqiy tarafida barpo etilgan
ulug‘vor Hazrati Imom masjidi va O‘zbekiston musulmonlari idorasi binosi
13

Qorasaroy magistral ko‘chasiga tutashdi. Tuzilishi va uslubi jihatidan ham ular
mazkur me’morchilik majmuasining tarkibiy qismiga aylanib ketdi 13
.
Shu tariqa minglab mutaxassislarning sa’yharakati va kuch-g‘ayrati bilan
shaharning bosh yodgorligi, diniy, ilmiy va madaniy markazi tarixida yangi hayot
boshlandi, Hazrati Imom masjidiga kiraverish maydonchasida ikkita xushqad
minora qad rostladi. Bu esa mazkur majmuaning Eski shahar tuzilmasida uning
o‘ziga xos ulug‘vor va ustuvor mavqeini belgilab berdi.
Hazrati Imom majmuasidagi kitoba bitiklar Shayx Abdulaziz Mansur
muharrirligida xattotlar H. Solih, I. Muhammadov va A. Haqberdi tomonidan
bajarilgan. Masjidlar gumbazlari, peshtoqlari va fasadlari «Eksperimental keramika
kombinati»ning F. Mansurov boshchiligidagi me’mor rassomlari - keramistlar
mehnati bilan amalga oshirildi. Binoda naqshinkor panno o‘rnatilgani uchun
shaxrisabzlik ustazodalardan minnatdor bo‘lmog‘imiz kerak.
13
М.Е.Массон, Комплекс Хазрати Имам в Ташкенте. 32 38-бетлар.
14

II – BOB. Toshkentning qadimiy masjid va madrasalari
2.1. Xoja Ahror valiy jome masjidi va madrasasi
Ma’lumki, ona tomondan Shayx Xovand Tahurning avlodi bo‘lgan Xoja
Ahror (1404-1490) o‘zining yoshlik yillarini Toshkentda o‘tkazgan. Keyinroq
Samarqandda madrasa tahsilidan so‘ng Toshkentga qaytib, ziroatchilik va savdo
bilan ham mashg‘ul bo‘lgan. Xoja Ahror temuriy Sulton Abu Sa’id (1451-1469)
davrida yana Samarqandga taklif qilinib, o‘z hayotining ko‘p qismini shu shaharda
o‘tkazgan bo‘lsa-da, Toshkent madaniy-ma’naviy hayotida ham chuqur iz
qoldirgan. Shu sababli Xoja Ahror nomi keyingi asrlarda ham Toshkent ma’naviy
muhitida muhim o‘rin tutardi.
Toshkentdagi Xoja Ahror nomi bilan bog‘liq ko‘plab masjidlar haqida
“Tarixiy jadidayi Toshkand” asarida kengroq ma’lumotlar keltirilgan bo‘lib, ular
bizga ushbu masjidlarning XIX asrdagi qiyofasini tasvirlab beradi. Xoja Ahror
jome’ masjidi esa Toshkent masjidlari orasida alohida ajralib turgan va u
shahardagi yirik hamda qadimiy me’moriy inshootlar sirasiga kirgan. Mazkur
jome’ masjid 1451 yilda qurdirilgan. Ko‘p o‘tmay, 1454 yilda uning yaqinida Xoja
Ahror madrasasi ham bunyod qilingan . O‘z vaqtida ushbu jome’ va madrasaga
Xoja Ahror tomonidan Toshkent viloyatida Kuzak, Nayman, Qorasuf yeri,
Qorasufi kalon, Bulug‘suf, Oqqo‘rg‘on, Xatnaylik, Hoji dorug‘a, Qo‘ng‘roq,
Qoraxitoy kabi yigirmaga yaqin qishloqlardagi mulklar vaqf qilingan edi .
Muhammad Solihxo‘janing yozishicha, Xoja Ahror jome’ masjidi Chorsu
bozori boshida, Boboi Obrez qabrining g‘arbida joylashgan va u Ko‘kaldosh
hamda Xoja Ahror madrasalari, bozor do‘konlari bilan tutash bo‘lgan. Uning
yonidan shahar ichidan oqib o‘tuvchi uchta ariqdan biri - Shayxontahur arig‘i oqib
o‘tgan .
“Tarixi jadidayi Toshkand” asarida keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, Xoja
Ahror jome’ masjidi binosining shimoliy va janubiy tarafida 22 ta ravoq va 22 ta
gumbaz, janubi sharqida esa, 14 ta ravoq va 14 ta gumbaz hamda g‘arb tarafi
o‘rtasida bir peshtoq, katta gumbaz va g‘ishtli, burji naqshlangan mehrob, janubiy
va janubi-sharqiy tomonida esa darvozalari bo‘lgan. Toshkentdagi Xoja Ahror
15

jome’ masjidi (tarhi 91,0x35,6m, balandligi 20,0 m) kattaligi jihatidan
Samarqandagi Bibixonim (tarhi 167/109m) va Buxorodagi Kalon masjididan (tarhi
126,5x81,4m) keyin O‘zbekistondagi eng katta jome’ masjidlarning uchinchisi
bo‘lgan .
Turli davrlardagi tabiiy ofatlar, ayniqsa zilzilalardan zarar ko‘rgan ushbu
jome’ masjid bir necha bor ta’mirlangan. Xususan, Qo‘qon xoni Sheralixon (1842-
1845) davrida Solihbek dodxohning shaxsiy mablag‘i va Xoja Ahrorning vaqf
yerlaridan tushgan mablag‘ hisobiga ta’mirlash ishlari amalga oshirilgan .
Masjidning gumbazi Toshkentda yuz bergan 1866 yildagi zilzilada ham qulab
tushgan va qayta tiklangan. Muhammad Solihxo‘janing yozishicha, Shayxontahur
ko‘chasidan o‘tuvchi Katta ko‘chadagi imoratlar va bozorda, unga yaqin
ko‘chadagi do‘konlar hamda Shayx Shibli arig‘idan sharqdagi yerlar Xoja Ahror
jome’ masjidi va madrasasining vaqfi bo‘lib, ularni Xoja Ahror avlodlaridan
Musaxonto‘ra Sayidxonto‘ra boshqargan.
1884 yilda masjidning atrofi va bozor ichida 102 ta do‘kondan yiliga 120 so‘m,
masjid yaqinidagi Solihbek dodxoh avlodlariga qarashli bir saroydan yiliga 120
so‘m jami 240 so‘m vaqf daromadi hisobiga faoliyat ko‘rsatgan. Bu vaqtga kelib
vaqf mulklarini boshqarish Sayidxonto‘raning boshqa bir o‘g‘li Mo‘minxonto‘ra
qo‘lida bo‘lgan .
Xoja Ahror jome’ masjidi 1885-1888 yillarda o‘lka ma’muriyati tomonidan
13208 rubl mablag‘ sarflanib ta’mirlangan. Jome’ masjidning 1888 yil 29 iyul
juma kuni bo‘lib o‘tgan ochilish marosimida Turkiston general gubernatori
N.O.Rozenbax (1884-1888), shahar qozilari - Muhiddinxo‘ja qozi, Azizlarxo‘ja
qozi, Sharifxo‘ja qozi, Xudoyorxonning Toshkentda istiqomat qilayotgan
o‘g‘illaridan Sayyid Aminbek, Sayyid Umarbek, Shahrisabz va Kitob beklari
Jo‘rabek va Bobobek hamda boshqa taniqli kishilar ishtirok etgan. Masjidning
ochilish marosimida Sebzor daha qozisi Muhiddinxo‘ja Hakimxo‘ja qozikalon
o‘g‘li tantanali nutq so‘zlab shaharliklarni qutlagan .
Xoja Ahror jome’ masjidi 1917 - 1924 yillarda, shaharda kechgan siyosiy
voqealar jarayonida ham tarix sahifasida qoldi. Xususan, 1917 yil 27 noyabrda
16

Qo‘qonda muxtoriyat e’lon qilingandan so‘ng, 1917 yilning 6 dekabrida Xoja
Ahror jome’sida muxtoriyatni olqishlab o‘tkazilgan mitingda minglab
toshkentliklar ishtirok etgan edi. Voqea guvohlarining yozishicha, Saidg‘ani
Mahmud raisligida va mahalliy siyosiy arboblar - Munavvar Qori
Abdurashidxonov, mulla Odil, Sherali Lapin ishtirokida o‘tkazilgan ushbu
mitingda 60 ming kishi qatnashgan, masjidning ichki sahni va tomi odamlar bilan
to‘lib ketgan .
Ko‘kaldosh madrasasidan 40 metr shimoli-sharqda bo‘lgan Xoja Ahror
jome’ masjidi binosi yaroqsiz holga tushib qolgani sababli 1954 yilda buzib
tashlangan. Masjid O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 26
yanvaridagi farmoyishiga asosan qayta tiklangan va 1998 yil 16 iyulda ro‘yxatdan
o‘tkazilib foydalanishga topshirilgan . Masjidning XX asr boshidagi qiyofasini esa
faqat o‘sha davr fotograflari olgan suratlarida ko‘rishimiz mumkin .
Shu o‘rinda shahardagi Xoja Ahrorning shahardagi boshqa masjidlar
to‘g‘risida kengroq ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir. Zero XIX asr Toshkent
masjidlari haqida so‘z ketganda, shahardagi Xoja Ahror nomi bilan bog‘liq
masjidlar haqida to‘xtalmaslikning iloji yo‘q. Umuman olganda, Xoja Ahrorning
Toshkent shahrida jome’ masjiddan tashqari yana bir mahalla masjidi ham bunyod
qilgani haqida uning vafotidan oldinroq, 1490 yilda tuzilgan vaqfnomasida ham
eslab o‘tilgan . Afsuski vaqfnomada jome’ va mahalla masjidi toshkentliklar
orasida mashhurligi sababli ularning chegaralari ko‘rsatilmagani ta’kidlangan. Shu
sababli Xoja Ahror XV asr oxirida bunyod ettirgan mahalla masjidi shaharning
qaysi qismida bo‘lganini aniq aytish qiyin.
Albatta, bu kabi masjidlarning ayrimlarining bunyod bo‘lishi aholi
tomonidan Xoja Ahror va uning izdoshlari nomi bilan bog‘liq deb tushunilgan yoki
vaqf mulklari daxlsizligini ta’minlash maqsadida Xoja Ahror nomi bilan
bog‘lashga harakat qilingan bo‘lishi ham mumkin. Ayrimlari Xoja Ahrorning vaqf
yerlaridan kelgan daromad hisobiga bunyod etilgan bo‘lishi ham mumkin. Lekin
Xoja Ahrorning Toshkentda o‘nlab masjidlar bunyod ettirgani ayni haqiqatdir.
Xususan, birgina “Tarixiy jadidayi Toshkand” asarida shahardagi o‘ndan ortiq
17

masjid Xoja Ahrorga nisbat beriladi. Ularning 5 tasi Shayxontahur, 4 tasi
Beshyog‘och va 3 tasi Ko‘kcha dahasida bo‘lgan. Bu haqda Muhammad
Solihxo‘ja shunday yozadi: “Va yana bu ruknda [Shayxontahur dahasi] beshta
masjid Xoja Ahror valiynikidir. Ularning ikkisi Havzbog‘ mahallasida bir-biriga
tutash bo‘lib, devorlari pishiq g‘ishtdan, shiftlari yog‘ochdan. Ularning har birini
alohida bittadan xonaqoh va ayvonlarga ega. Ustunlari ostiga marmar toshlar
qo‘yilgan.
Yana biri Bo‘rqi Sarimast valiy [mozori] yaqinida, Xishtmasjid nomi bilan
atalgan. U ham pishiq g‘ishtdan bino qilingan, bir xonaqohi va ayvoni bo‘lgan.
Yana bir masjid Sho‘rtepa guzarida, u ham pishiq g‘ishtdan qurilgan bo‘lib,
xonaqoh va ayvondan iborat ”.
Bu dahadagi Xoja Ahror masjidlarining beshinchisi deganda, Muhammad
Solihxo‘ja yuqorida tilga olingan, dastlab Shayx Xovand Tahur tomonidan bunyod
qilingan Oltinlik masjidini nazarda tutgan.
“Tarixi jadidayi Toshkand” asarida Ko‘kcha dahasidagi Langar,
Charmgaron va Mahkama masjidlari ham Xoja Ahror masjidi sifatida tilga olingan
(Mahkama masjidiga quyida alohida to‘xtalib o‘tamiz). Jumladan, Xoja Ahror
Langar masjidiga o‘z xalifalaridan birini tayin qilgan va masjid hovlisida uning
qabri bo‘lgan. Charmgaron masjidi pishiq g‘ishtdan, darvozaxonali bo‘lib,
minorasi toshdan qurilgan. Uning hujralarida talabalar istiqomat qilgan.
Beshyog‘och dahasidagi Xoja Ahror masjidlaridan ikkitasi Samarqand
darvoza ko‘chasida, bir biriga yaqin masofada joylashgan. Yana bir masjid esa,
Ko‘kmasjid deb atalgan va uning ustunlari tagkursisi marmar toshlardan qilingan .
Ushbu masjid ayvon ustunlarining rangi ko‘kimtir bo‘lgani sabab keyinchalik u
Ko‘kmasjid nomi bilan mashhur bo‘lgan. Hozirda masjid xonaqoh, unga tutashgan
ayvon va darvozaxonadan iborat qismi saqlangan bo‘lib, u XIX asr oxirida
toshkentlik aka-uka Nodirmat va Hojimatboy mablag‘iga qaytadan qurilgan.
Masjid 1995-1999 yillarda ta’mirlanib atrofi obodonlashtirilgan.
“Tarixi jadidayi Toshkand” asari va arxiv hujjatlarida Chorsu bozori
yaqinidagi Gulbozor masjidining bunyod bo‘lishi ham Xoja Ahror nomi bilan
18

bog‘liq. “G” shaklida qurilgan Gulbozor masjidining taxminan XVI asrga
mansubligi arxeologik tekshiruvlar natijasida ham aniqlangan. Mazkur masjidni
tadqiq etgan A.F.Muhitdinov to‘plagan ma’lumotlarga qaraganda, XIX asr oxiri
XX asr boshlarida masjid maktab vazifasini ham bajargan. 1907 yilda masjid
maktabida o‘qigan Sh.Muzaffarovning masjid imomi bo‘lgan o‘z tog‘asidan
eshitganlariga qaraganda, uning qurilishi XV asrda yashab o‘tgan Shayx Muxtor
valiy nomi bilan bog‘liq bo‘lgan va u Xoja Ahror jome’ masjididan ham oldin
qurilgan ekan .
Masjid qurilishiga ko‘ra, sodda lekin, katta gumbaz bilan yopilgan bo‘lib,
xonaqoh va ayvondan iborat. XX asrning 50-80 yillarida oshxona va turli
artellarning omborxonasi bo‘lgan ushbu masjid qurilish uslubiga ko‘ra, Toshkent
shahrining qadimiy masjidlaridan biri bo‘lib, arxitektura yodgorligi sifatida davlat
tomonidan muhofaza ostiga olingan. Masjid hozirda Chorsu bozori orqa tarafida
joylashgan bo‘lib, ta’mirlash va yon-atrofni obodonlashtirish zarur.
Yuqorida nomlari keltirilgan masjidlardan tashqari, 1868 va 1884 yilgi arxiv
qaydnomalarida Toshkent shahridagi Balandmasjid, Mahsido‘zlik, Parchabof,
Pularig‘, Ko‘nchilik, Xishtmasjid, Temirchilik mahallalaridagi masjidlarning
bunyod bo‘lishi ham Xoja Ahror faoliyati bilan bog‘langan.
Uncha ham yirik bo‘lmagan Xoja Ahror madrasasi jome masjid qarshisida,
ko‘chaning narigi beti, Shimolida joylashgan hamda bosh peshtoqi masjidga
qaragan bo‘lgan. 1451 yil asos solingan mazkur madrasa va uning faoliyati
to‘g‘risida kamdan-kam materiallar saqlanib qolgan. XV asr boshlarida juma
namozi ado etilganidan so‘ng madrasa supasida saroy a’yonlari, olimlar, ulamolar
yig‘ilishib, «qiyomat kunida qayta tirilib, hayot baxsh etilguvchi inson zoti
ma’naviy substansiyasi boqiyligi» masalasida bahslashishgan, metafizika sohasiga
oid borliq masalalarini muhokama etishgan va hokazo?. XIX asrda Xoja Ahror
Valiy madrasasida 80 talaba tahsil ko‘rgani ham ma’lum. Bu davrda uning vaqf
mulkini Xoja Ahror Valiyning avlodlaridan biri Musoxon to‘ra Saidxon to‘ra o‘g‘li
boshqarib turgan”.
19

Xoja Ahror madrasasi bir necha marotaba qayta qurilgan, ta’mirlangan va
birlamchi asl binodan faqatgina tuzilishi va tashqi o‘lchamlari (32x29) meros
bo‘lib o‘tgan, xolos. XX asrning boshlariga kelganda madrasa ikkinchi qavati
barham topishi asnosida kvadratsimon hovli tevaragida atigi 20 ta hujra qolgan.
Hovlining bosh o‘qi tevaragida ikkita ravoqsimon ayvoncha ham joylashgan edi.
Binoning janubi-g‘arbiy burchagida tahoratxona va boshqa qo‘shimcha binolari
bo‘lgan xo‘jalik hovlisiga olib chiquvchi torgina yo‘lak – dahliz, madrasaning old
tarafida miyonxona ayvoni, g‘arbiy tarafida esa masjid, sharqiy qismida esa
darsxona ham joylashgan bo‘lgan. Fasad bag‘alsimon ravoqlari bo‘lgan katta
bo‘lmagan peshtoq bilan nihoyalangan, ikki yonboshidagi devorlarida yaxlit
ravoqlar ochilgan bo‘lgan. Bir mahallar ulamo ahli bahs-munozalariga guvoh
bo‘lgan madrasa supasi yoki tashqi hovlisidan nomu nishon ham qolmagan. XX
asr o‘rtalariga kelib Xoja Ahror madrasasi butunlay vayrona holiga kelib qolgan,
shuning uchun 1954 yili butunlay buzib tashlangan, chiqqan g‘ishtlari esa
Ko‘kaldosh madrasasini ta’mirlashda ishlatilgan.
2014 yili muborak Ramazon oyi arafasida «Xoja Ahrori Valiy» jome masjidi
to‘liq rekonstruksiya qilindi. Masjid ichidagi yozuvlar ham yangilandi. Masjiddagi
barcha matnlarni 1994 yili Mirobid Mirzarahimov yozgan.
20

2.2. Ko‘kaldosh va Baroqxon madrasalari
Xoja Ahror jome masjididan janubi-g‘arbroqda, kapimgi Shahristonning
kunbotar chekkasida, Chorsu bozori uzra Toshkent shahrining eng a’lo mumtoz
me’moriy inshootlaridan biri Ko‘kaldosh madrasasi (XVI asrning 60-yillari) savlat
to‘kib turibdi. Madrasa nomlanishiga qaraganda, Baroqxonning o‘g‘li, Toshkent
hokimi Darvishxon (1556–1578 yillar) dargohida eng oliy davlat lavozimlaridan
biri bo‘lmish «ko‘kaldosh» degan mansabni egallagan, ismi sharifi aytib
o‘tilmagan siymo tarafiva bunyod etilgan ko‘rinadi. Shunday bo‘lsa-da, o‘rta asrlar
yuridik hujjati – 1569 yilga oid vaqfnoma Parvishxon nomidan tuzilgani ham
ma’lum. Ana shu zakotnomada xonning mol-mulki birma-bir sanab o‘tilgan,
madrasani ta’mirlashga, mudarrislar, talabalar va xizmatchilarni ta’minlab turishga
kegapigan sarf-xarajatlar aytilib, Toshkent shahri sarhadidan tashqaridagi Qorasuv
arig‘i, ana shu madrasadan janub tomonda joylashgan Hazrati Ukkosha degan
manzildagi karvonsaroy va ariq, shuningdek, shahardan shimoli-sharqdagi yerlar
nomma-nom qayd zgib o‘tilgan. Ana shu mulk mutavallisi etib ulamo G‘oyibnazar
oxunning o‘g‘li Domla Oxunjon degan madrasa mudarrisi tayinlangan, undan
keyin esa ana shu ponadonga mansub erkaklar vaqfni boshqarishni davom
ettirishgan ekan?.
Ko‘kaldosh madrasasi ham o‘ziga o‘xshagan boshqa Grta asrlar oliy ta’lim
dargohlari singari xam turarjoy, ham jamoat maqsadidagi imorat sisoblanadi.
Tuzilishi to‘g‘ri to‘rtburchak bo‘lmish ashrasaning (63x45) ajoyib va purviqor
bosh peshtoqi janub tomonga qaragan. Bosh fasadni yuzaga keltirgan baquvvat
peshtoq (balandligi - 30 metr)ning chuqur ravog‘i bo‘lib, ana shu ravoqni o‘ksimon
peshtoq (uzunligi – 9 metr) hoshiyalab turibdi. Har ikki tarafdan peshtoqqa
burchaklarida gulzasta minoralari ikki qavatli arkada – ravoqchalar silsilasi bo‘lgan
azamat qanotlar taqalib turibdi. Gsasta minorachalar uchida ravoqsimon
tuynukchalar bo‘lgan. Bir mahallar peshtoqning har ikkala grafida feruza koshinlar
bilan qoplangan baland gumbazlar ham bo‘lgan, ana shu gumbazlar ostida zatrasa
masjidi va darsxonasi joylashgan edi. Bosh fasadning ravoqchalari — tokchalari
murakkab kashlar bilan bezatilgan, fasad qanotlaridagi davokchalarning tokchalari
21

esa qadama terrakota kushilgan o‘yma naqshlar bilan ziynatlangan. Fasad ning
hashamdorligi olti burchakli kamgakchalardan tarkib topgan deraza panjaralari
bilan ham yanada boyitilgan bo‘lgan.
Ko‘kaldosh madrasasi bosh fasadiga toshsupa - binoning tashqi hovlisi
tashqaridan, ichkaridan esa jamoat zallari – ikkinchi qavatda kutubxonasi bo‘lgan
miyonxona – vestibyul ham taqalib turadi. Miyonxonadan tirsaksimon yo‘laklar —
dahlizlar hovliga olib borgan, shu taxlit hatto darvoza lang ochib qo‘yilganda ham
madrasa ichkari hovlisi tashqaridan ko‘rinmagan. Miyonxonadan kunbotar tarafda
– masjid, kunchiqar tarafda esa darsxona joylashgan bo‘lgan.
Madrasa hovlisi (38x27) burchaklari salpal og‘dirilgan, uning bosh o‘qida
esa ancha chuqur ravoqsimon ayvonlar ochilgan. Madrasa hovlisi perimetri
bo‘ylab ikki qavatda ham (80 dan ziyod) hujralar bilan o‘rab olingan, hujralarga
kiribchiqish joylari birinchi qavatda ravoqsimon toqchalar, ikkinchi qavatda esa
o‘ziga xos lojiya — poyostona ayvoncha bilan alohida ajratib ko‘rsatilgan.
Mudarrislar va talabalar istiqomat qiladigan hujralar ancha obod bo‘lgan. Har bir
hujra eshigi bo‘sag‘asida to‘g‘riburchak yoki kvadratsimon chuqurcha — poygoh
bo‘lgan, hujraga kiruvchilar ana shu joyda oyoq kiyimlarini yechib qoldirishgan,
ana shu poygohning o‘zida tagida obrezi - suvni shimib oluvchi quduqchasi
bo‘lgan tashnov ham joy olgan. Hujralarning devorlarida esa kitoblar uchun
tokchalar, ovqat va choy qaynatish uchun xonaki pechkasimon o‘choqlar –
kaminlar ham bo‘lgan. Hujralar devorlarini bezab turgan kitoba bitiklar va naqshu
nigorlar, afsuski, zamonlar silsilasida yo‘qlik qa’riga singib ketgan. Madrasaning
hovliga qaragan fasadlari esa g‘ishtin mozaika bilan g‘aribgina bezatilgan bo‘lgan.
So‘nggi yuzyillikda Ko‘kaldosh madrasasi yillar to‘zoniga uchragan, qayta
tiklangan va ba’zida esa mukammal qayta ta’mirlangan. XVIII asrning birinchi
choragida mazkur imorat madrasa tariqasida ishlatilmagan, tasdiqlanmagan
ma’lumotlarga qaraganda, karvonsaroyga aylantirilgan ham emish. Madrasa
ikkinchi qavati hujralari g‘ishtlari hijriy 1246/ milodiy 1830-31 yili Qo‘qon xoni
sha’nidan Toshkent hokimi Lashkar beklarbegi tomonidan buzib, ko‘chirib
olingan, mahalliy hokim hujralardan chiqqan g‘ishtlar Registon maydoni yaqinida
22

barpo etilgan Beklarbegi madrasasi qurilishida ishla tib yuborilgan edi. Shu taxlit
hujralarning soni ikki baravar qisqarib ketgan. Biroq xuddi o‘sha yili Ko‘kaldosh
madrasasi toshkentlik ustalar kuchi bilan qayta ta’mirlangan. Ta’mirlash amalga
oshirilgan sana ham, ta’mirlash ishlari homiysi-donatori nomi ham (amiri lashkar
Shodmonbek ibn Jahongirbek), quruvchi ustalar ismlari ham (Avaz Muhammad va
A’zam Vali), naqsh ustalari (Olimjon Usta Salim o‘g‘li va Koshiniy degan ismi
noma’lum kishi) xattot Boboxoja tomonidan bino bosh darvozaxonasi tepasidagi
Koshin plitkalarda abadiy muhrlangan. Har holda, ana shu qayta ta’mirlash
jarayonida madrasa masjidi va darsxona tepasida qo‘shaloq gumbaz ham buzib
tashіlangan ko‘rinadi. Ta’mirlashdan so‘ng madrasa hayoti asta-sekin izga tushib
ketdi. XIX asrning 60-yillarida Qo‘qon xoni Mallaxon (Mullaxon) ibn Sheralixon
(1858-1862 yillarda oliy hukmdor, 1853 yili esa Toshkentda hokimlik qilgan)
ko‘kaldosh madrasasi vaqf yerlarida bir qator do‘konlarni qayta tiklash to‘g‘risida
farmon bergan. Ko‘kaldosh madrasasi Qo‘qon xonlari uchun qal’a bo‘lib xizmat
qilgan ham edi (1860 yili qo‘zg‘olon ko‘targan toshkentliklarga qarata bu binodan
turib to‘plardan o‘t ochilgan), zambaraklar uchun maydonchalar esa uzoq vaqt
Ko‘kaldosh madrasasi sharqiy fasadi supasida bo‘lgan.
1868, 1886 va 1902 yillarda Toshkentda sodir bo‘lgan kuchli zilzilalar
oqibatida bosh peshtoq ravog‘i ag‘darilib tushgan. 1903 yili esa shahar aholisi
mablag‘lari hisobidan bosh fasadga oid binoning tepa qismlari va hovli fasadlari
ham qayta ta’mirlangan. Yig‘ilgan pul mablag‘lari atigi peshtoq ravog‘ini
ta’mirlashga yetadi, peshtoqning o‘zi esa ta’mirlanmasdan qolib ketadi. Burchak
Minorachalarda uncha katta bo‘lmagan guldastalar tiklangan, bosh ravoqning
burchaklarida esa naqshinkor fonussimon fonarlar o‘rnatilgan.
1930 yili Ko‘kaldosh madrasasi omborxonaga aylantirilgan, keyin esa turli
muassasalarning idoralari sifatida foydalanilgan. 1937 yili O‘zbekiston o‘tmish
yodgorliklarini muhofaza qilish qo‘mitasi g‘arbiy fasad ta’mirlanishini amalga
oshirgan, fasad devorlari butunlay ko‘chirib olin gan va qaytadan terib chiqilgan.
Ana shu ta’mirlashlarning hammasi 1946 yildagi zilzila tufayli yer bilan yakson
bo‘lgan.
23

XX asr o‘rtalari Ko‘kaldosh madrasasi uchun tub burilishlar davri bo‘ldi. U
ilmiy izlanishlar o‘chog‘iga aylandi va restavratsiya qilindi. Imoratning bosh fasadi
qayta tiklandi va bosh peshtoq yulduzsimon naqsh bezaklar bilan qayta
ziynatlandi. Biroq burchak minoralarning guldastalari va Imoratning ikkinchi
qavati hujralari qayta tiklanmasdan qolib ketaverdi.
1990 yili madrasa O‘zbekiston musulmonlari idorasi ixtiyoriga o‘tkazildi.
Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan katta restavratsiya ishlaridan so‘ng
binoning ikkinchi hayoti boshlandi. Ikkinchi qavat hujralari, hovlidagi baland
ayvonlar qayta tiklandi. Janubiy peshtoqda va uning baland ravog‘i toqchalarida
tuzilishi murakkab bo‘lgan koshinkor girehlar majmuasi ajoyib tarzda qayta
yaratildi, shimoliy peshtoqning eng tepasida esa Qur’oni karimdan kitobalar
keltirilgan koshinkor friz joylashtirildi. Hovliga yam-yashil chimzor barpo etilib,
daraxt va butalar ko‘chatlari o‘tkazildi.
Ko‘kaltosh madrasasi bosh peshtog‘i darvozaxonasi tepasida 1246/1831
yilda amalga oshirilgan ta’mirlash haqida guvohlik beruvchi kitoba bitik saqlanib
qolgan. Madrasaga kiraverishdagi yog‘och darvozalar ham katta mahorat bilan
chiroyli qilib yasalgan. Burchak minorachalarda esa guldastalar qayta tiklandi.
Madrasa bosh peshtoqining naqshlari ham ancha bosiq: naqshu nigor majmuasi uni
butunlay qoplab olmagan, balki peshtoq ravog‘i toqchalarida joylashgan va
qo‘ng‘irsimon rangdagi terrakota qadamalar galma-galdan keladi. Peshtoqning eng
tepasida zamondoshimiz Habibulloh Solih tomonidan 2006 yili amalga oshirilgan
Qur’oni karim oyatlari asosidagi kitoba bitiklar joy olgan.
Bugungi kunda Ko‘kaldosh madrasasi o‘zining azaliy vazifasi – ma’rifat
dargohi funksiyasini bajarmoqda, ayni mahalda sayyohlar va tomoshabinlar uchun
ham doimo ochiq.
Бароqхон мадрасаси (XVI асрнинг 40-йиллари) барпо этилиши тарихи
Тошкент hокими бўлган уч киши: Суюнчхожахон (1509–1525) ва унинг икки
ўg‘ли: Келди Муhаммадхон (1525–1533) ва Наврўз Аhмадхон ёки Бароqхон
(1533-1556 йилларда Тошкент вилояти hокими, 1554-1556 йилларда эса бутун
24

ўзбек улус хони - марказлашган шайбонийлар давлати олий hукмдори) номи
билан боg‘лиq.
Baroqxon madrasasi ana shu tip va maksadda barpo etilgan binolardan
yaqqol ajralib turadi: masjid va darsxona o‘rnida qurilgan ikkita maqbara, ayni
mahalda madrasa – ochiq hovli tevaragida butun jussasi kovushtirilgan me’moriy
majmua bo‘lishidek qoidaga ham amal qilingan. Bino tashqi gumbazlari,
peshtoqlari tepa qismi qaytaqayta qurishlar va zilzilalardan ham aziyat chekkan.
Shu taxlit Baroqxon madrasasi ajoyib va nafis naqshu nigorlari yo‘qlik qa’riga
yuzlangan edi. Ayni mahalda eski fotosuratlarda va arxeologik kazishmalar
chog‘ida aniqlangan qadamalar parchalari, shuningdek, qo‘lyozma manbalar bizga
qadar saqlanib qolmagan me’moriy ziynatlarni qayta tiklamoqqa imkon beradi.
Buyuk Imom Abu Bakr Muhammad ibn Ismoil alQaffol ash-Shoshiy
tabarruk maqbarasi yonida Toshkent hokimlari va ularning qarindoshlari sulolaviy
xilxonasini barpo etish g‘oyasi Suyunchxojaxon ko‘nglida dunyoga kelgan edi,
deya taxmin qilish ham mumkin. Madrasaning janubi-sharqiy burchagida
joylashgan dastlabki uncha katta bo‘lmagan maqbara-xonaqoh ham chamasi
Suyunchxojaxon farmoyishiga binoan barpo etilgan ko‘rinadi. O‘lchamlari
jihatidan bosiq va odmigina bo‘lmish mazkur inshootda hech qanaqa naqshu
nigorlar bo‘lmagan. Salibsimon ko‘rinishdagi maqbara gumbaz bilan qoplangan,
to‘rtala fasadida ham peshtoqlari bo‘lgan. Chamasi, maqbara ichida biron-bir kishi
dafn etilmagan, shuning uchun ham keyinchalik undan darsxona o‘rnida istifoda
etilgan. XVI asr birinchi yarmi Markaziy Osiyo me’morchiligining ajoyib
namunasi bo‘lmish ikkinchi maqbara-xonaqoh esa birinchisining ta momila ziddi,
desa ham bo‘ladi. Bu maqbara Suyunchxojaxonning to‘ng‘ich o‘g‘li va taxt vorisi
Keldi Muhammadxon tomonidan bunyod etilgan. Maqbara uchun maxsus bitilgan
kitoba matn ana shu me’moriy qaydnoma muallifi Zayniddin Vosifiy esdaliklarida
saklanib qolgan: «Abulxayrxon o‘g‘li Suyunchxojaxonning xilxonasi bo‘lmish
ushbu inshoot uning taxt vorisi bo‘lmish Muzaffariddin Abulg‘oziy Sulton
Muhammad Bahodirxon tomonidan hijriy 935 (1528-29) yili barpo etildi. Ayni
mahalda ana shu kitoba bitik mazkur inshootning o‘zida amalga oshirilgani yoki
25

aksinchaligi ham — noma’lum, chunki Suyunchxojaxonning o‘zi Turkiston
shaxrida volidasi Robia Sulton begim maqbarasi yonida dafn etilgan.
Suyunchxojaxon maqbarasi - Baroqxon madrasasining markaziy binosi -
mazkur inshootga kiraverishdagi darvozaxona mehvarining aynan ro‘parasida
joylashgan. Devorlarida chukur ravoqsimon toqchalari bo‘lgan kvadratsimon zali
ichki yapaski gumbaz bilan nihoyalanuvchi o‘zaro kesishuvchi bag‘allar tizimi
bilan qoplangan. Tashki niliy gumbaz – Ko‘kgumbaz baland silindrsimon
gardishga ko‘ndirilgan va murakkab serbo‘yoq handasaviy naqshlar bilan
bezatilgan bo‘lgan. Gumbaz gardishi tepa qismidan esa suls xatida bitilgan Qur’oni
karim oyatlari kitoba bitiklaridan iborat taram (polosa) ham o‘tgan edi. Xonaqoh-
maqbaraning to‘rtala tomonidan ham peshtoqlar qad rostlagan. Madrasa hovlisiga
qaragan peshtoq ulardan asosiysi bo‘lib, qolganidan ancha baland va xushkad
havoza ravog‘i ham bo‘lgan. Asosiy zal devorlari, toqchalari va gumbazi bir
mahallar kundal uslubida amalga oshirilgan farovon naqshlar, serbo‘yok jilolar
bilan ziynatlangan edi". Devorlar poydevorida - tosh sinch qismida esa jimjimador
naqshlari bo‘lgan to‘q yashil rangdagi koshinlardan terib chiqilgan panel – farsh
bo‘lgan, sinchning burchaklaridagi agalmatolitdan ishlangan nafis o‘ymakori
nimustunchalar esa keyinchalik Yunusxon maqbarasiga ko‘chirib o‘tkazilgan. Bino
burchaklarida esa gumbazchalar bilan qoplangan hujralar joylashgan. Maqbara
ichkarisida bir necha daxmalar mavjud, ammo ularning kimlarga oidligi
noma’lum. Maqbaralarni ham o‘z bag‘riga olgan madrasa buyurtmachi nomi bilan
Baroqxon madrasasi deb yuritiladi. Binobarin, avvaliga janub tomondagi peshtoq
va hujralar, keyin esa shimoldagi hujralar barpo etilgan. Binosozlik ishlari
nihoyasiga yetganidan so‘ng 2 maqbara va 32 hujrani o‘z ichiga olgan binoning
umumiy o‘lchamlari tashqi konturi bo‘yicha 82x44 metr, hovli perimetri bo‘yicha
46x27 metrdan iborat bo‘lgan.
Madrasa hovlisiga to‘g‘ri olib boradigan darvozaxona tepasida mahobatli
peshtoq barpo etilgan. Baroqxon madrasasiga shimol tarafdan kirish inshootlari
turkumi uchta hujrali darvozaxona, janub tarafdan esa «Nomsiz» deya yuritiluvchi
maqbaradan tarkib topgan. Mazkur binoning uchta peshtoqi madrasa
26

konstruksiyaga jips, go‘yoki yaxlit bir jismdek tuyuladi. «Nomsiz» deb
yuritiluvchi janubiy fasadgina inshootning birlamchi qiyofasini saqlab qolgan,
xolos. Suyunchxojaxonning mahobatli maqbaraxonaqohi to‘rt tomondan yaqqol
ko‘zga tashlanib turadigan bir tarzda yalanglikda qolgan, peshtoqning ikkala
yonboshidagi hujralar uning qiyofasiga soya solmagan. Madrasa va
maqbaralarning suyak bilan qadamalab bezatilgan o‘ymakor naqshli eshiklari ham
ajoyib va xushchiroy bo‘lgan.
Shayboniylar sulolasi hukmronligi tugagandan keyingi XVII asrda Baroqxon
madrasasi qayta ta’mirlanganicha o‘z holiga tashlab ko‘yilgan. XVIII asr oxirlarida
Toshkent madrasalarini tavsiflab o‘tgan o‘sha davr muallifi ulardan eng yaxshisi
bo‘lmish Baroqxon madrasasi xarobaga aylangani, boyaqishning ichiga hatto
chorva mollari qamalgani haqida afsus-nadomat bilan yozgan edi.
Ancha keyinrok Baroqxon madrasasiga e’tibor qaratildi. 1859 yili Toshkent
hokimi Qanoatshoh hovlining shimol tarafidagi vayronaga aylangan hujralarni
qayta tikladi va madrasa ta’minoti uchun vaqf ham ta’sis etdi. Biroq 1868 yildagi 8
balli kuchli zilzila oqibatida maqbaraning katta gumbazi qulab tushgan. Baxtli
tasodif tufayligina chala vayrona holiga kelib qolgan Ko‘kgumbaz 1866 yili taniqli
fotograf D. Yermakov tomonidan suratga tushirilgan ekan.
Qo‘qon xonligi hukmronligi davrida Baroqxon madrasasi mullavachchalar
va mudarrislarning goho shaxmat o‘ynab turadigan manziliga aylanib qolganligi
sababli unchalik ham ishonchli va nufuzli oliy o‘quv dargohi deb hisoblanmagan”.
1904-1905 yillarda Barokxon gumbazi Xoja Abul qosim rahbarligida
toshkentlik usta-quruvchilar tomonidan ta’mirlangan.
Ana shundan keyin madrasada ta’mirlash ishlari deyarli amalga
oshirilmagan. Faqatgina XX asrning 50-60-yillarida xalq ustasi Shirin Murodov
rahbarligida bosh peshtoq, miyonxonadagi xujralar qayta tiklangan, hujralardagi
ravoqlar va tokchalarning g‘ishtlari qaytadan terib chiqilgan. Ana shu ta’mirlash
ishlaridan keyin Baroqxon madrasasida O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari
diniy idorasi faoliyat yuritgan. «Nomsiz» deb yuritiluvchi maqbara Diniy idora
rahbari – muftiy ish xonasiga aylantirilgan, Suyunchxojaxon maqbara-xonaqohi
27

esa majlislar va anjumanlar zali bo‘lgan. Ma’muriy maqsadlarga unchalik ham
mos kelmaydigan madrasa hujralarida esa diniy idora bo‘limlari ish olib borgan.
1960-1980 yillarda madrasaning eng kadimgi qoldiqlari ustiga tunuka
qoplangan edi. Bosh peshtoq va darvozaxonadagi qayta tiklangan naqshlar ham
talab darajasida amalga oshirilmagan. Sirkori sopol koshinlar o‘rniga me’moriy
nakshu nigorlar andavalangan yuzaga shunchaki bo‘yoqlar bilan chizibchizg‘ilab
qo‘yilgan edi, xolos.
2006 yildan boshlab Baroqxon madrasasida katta ta’mirlash ishlari
boshlandi. Suyunchxojaxon maqbarasida tashqi gumbaz, uning gardishidagi
qadimgi naqshning birlamchi rasmlari, gardish yuqori qismidagi qur’oniy kitoba
bitik belbog‘ichi eski fotosuratlar asosida mashaqqatli va izchil mexnat bilan qayta
tiklandi. Bosh fasad ravoqlari tokchalari naqshinkor koshinlar bilan qoplandi,
uning qanotlarida esa ravoqsimon toqachalar tepasiga to‘g‘ri burchakli kitoba
bitiklar tushirilgan pannolar o‘rnatildi. Madrasaning bosh fasadi shu taxlit yangi
qiyofaga ega bo‘ldi. Peshtoq yonbosh ravoqlari serbo‘yoq naqshinkor pannolar
bilan ziynatlandi, ana shu pannolarda handasaviy tus berilgan kitoba bitiklar
nabotiy-islimiy naqshlar handasaviy naqshlar - girehlar bilan uyg‘unlashib ketgan.
Peshtoqning tepa qismida Qur’oni karim oyatlari bitilgan to‘g‘ri burchakli panno
joy olgan. Peshtok ravog‘ini ham yangilashda sayqallangan pishiq g‘ishtdan
«qolipkori» usuli foydalanilgan. Bosh peshtoqning chap tarafida joylashgan kichik
maqbara tashqi gumbazi ham qayta tiklangan. Simmetriya - muvoziylikni yuzaga
keltirish uchun bosh peshtoqning o‘ng tarafida aynan shunday boshqa bir gumbaz
ham bunyod etildi. Aytib o‘tilgan ishlarning hamma-hammasi bino ahamiyati va
ulug‘vor qiyofasi borasida ajib taassurot qoldiradigan bo‘ldi.
28

Xulosa
Ma’lumki, O‘zbekistonning islom madaniyati va ilmi oldidagi, islom merosi
va yodgorliklarini asrash va yanada boyitish borasidagi mislsiz xizmatlari uchun
Is- lom konferensiyasi tashkiloti tarkibidagi muassasalardan biri – Ta’lim, fan va
madaniyat masalalari bo‘yicha Xalqaro islom tashkiloti (ISESCO - AYSESKO)
Toshkentni 2007 yilda Islom madaniyatining poytaxti deb e’lon qildi".
Arablar istilosidan keyin Toshkent- kitoba bitiklar haqida bir narsa deyish da
ham islomiy ruhdagi obidalar bunyod mushkul. etilgan. Ularda muayyan bitiklar
bo‘lgani Biroq aynan ana shu IX-X asrlarda ham tabiiy. Afsuski, bu davrda
qurilgan, yasalgan xushnamo sirlangan sopol idishhatto undan keyingi IX-X
asrlarda qadlar hunarmandlarning yuqori malakarostlagan me’morchilik
yodgorliklari ham si va yuksak badiiy dididan, shuningdek, saqlanib qolmagan.
Shuning uchun ulardagi shahar muhitida arab tili nechog‘li keng tarqalganidan
dalolat beradi. Sopolsoz ustalar xattotlikning chinakam durdonalarini yaratish
asnosida arabiy harflarni bezash imkoniyatlaridan keng foydalangan edi. Laganlar
va kosalar oq fonga qora bo‘yoq bilan geometrik chiziqlarga o‘xshashroq «qat’iy
kufiy»dan tortib to nafis dekorativ «guldor kufiy» va «ajilla kufiy»gacha bo‘lgan
ko‘lamda ziynatlangani ko‘zga tashlanadi.
Bitiklar orasida esa saxovat va bilimdonlikni vasf etuvchi mana bunday
hikmatomuz iboralar ko‘pligi e’tiborni tortdi: «Saxovat – hidoyat sohiblari
fazilatidir», «Ochko‘zlik – kambag‘allik alomati», «Ko‘p so‘zlagan ko‘p xato
qilibdi», «Mol-davlatning oliyjanobi – xohish-istaklar bahridan o‘tishdir».
Taxmin qilish mumkinki, aytib o‘tilgan inshootlar, birinchi navbatda, diniy
binolar (o‘sha davr an’analariga muvofiq) nafaqat naqshu nigorlar, qolaversa,
arxeologlar tomonidan fragmentlari topib aniqlanayotgan kitoba bitiklar bilan ham
ziynatlangan edi. Shu sababli Binkat (Choch, Shosh) mahobatli kitoba bitiklari
umumiy uslubi haqida birdaniga hukm chiqarish ancha mushkul. Biroq, epigrafik
topilmalar nomlariga qarab xulosa qilinadigan bo‘lsa, mahobatli me’moriy bitiklar
yaratish borasidagi an’analar o‘sha kezlarda shahar sharoitida ham, uning tevarak
29

atrofida ham ravnaq topgan edi. Muhimi, kitoba bitiklar uslubi arxitekturadagi
epigrafika haqida ham to‘liq tasavvur beradi.
Afsuski, Toshkent shahrida qadimiy me’moriy yodgorliklar unchalik ham
ko‘p saqlanib qolmagan. Bunga sabablar – ko‘p. Eng avvalo, tabiiy ofatlar (zilzila,
suv toshqini) imoratlarga ziyon yetkazgan. Shaharlashuv jarayoni ham taxminiy
ravishda kechgan, ya’ni oldindan pishiq - puxta o‘ylab rejalashtirilmagan.
Xususan, sho‘ro davridagi mafkuraviy vaziyatlar, ya’ni dahriylik siyosati ta’sirida
diniy e’tiqod bilan bog‘liq aksar yodgorliklar ham qatag‘on tegirmoniga
tashlangan. Vaholangki, mutaxassislar 1868 yil boshlarida Toshkentda 250 dan
ziyod masjid va taxminan 100 ta madrasa faoliyat ko‘rsatgani haqida ma’lumot
beradi.
Ana shu yodgorliklar, albatta, naqshlar bilan bezatilgan bo‘lishi kerak. Biroq
bugunga kelib bu naqshlarning yo‘nalish va uslublari, ayniqsa, ulardagi kitoba
bitik-lar haqida so‘z yuritishning imkoni yo‘q. Shuning uchun ham bir mahallar
o‘rta asrlar inshootlarini ziynatlab turgan har qanday parcha (fragment) —
originalligi va tabiiyligi bilan katta ahamiyatga ega. Hech bo‘lmaganda, ular o‘rta
asrlar yodgorliklari qiyofasi, ayniqsa, ularning kitoba bitik-lari haqida qisman
bo‘lsa-da tasavvur beradigan material sifatida tadqiqotchilar va shahar tarixi bilan
qiziquvchilarning barchasi uchun nihoyatda qimmatli manba hisoblanadi. Ana
shunday namunalardan biri Mingo‘rik shaharchasidan uncha uzoq bo‘lmagan
joydan topildi. U o‘ymakor sopol koshin parchasi edi. Bu parcha taxminan XIV asr
o‘rtalariga oid me’moriy pardozlash fragmenti bo‘lishi mumkin. Saqlanib qolgan
matn mazmuniga qarab hukm chiqarish mumkinki, u masjid mehrobini bezab
turgan arxitektura ziynati lavhasi bo‘lsa kerak. Parchada Qur’oni karimdagi «Al-
Fotiha» surasining: «Valaz-zolliyn. Omin. Sadaqalloh(ul-azim)», degan bir necha
so‘nggi kalimasi saqlanib qolgan, xolos. Nas’h xatida amalga oshirilgan bu kitoba
bitikda zeru zabarlar muntazam qo‘yilmagan. Harflar oralig‘i esa guldor naqshlar
va xurmo barglarisimon bezaklar bilan to‘ldirilgan.
Naqshu nigor bilan bezatish usulla ri, koshinlar ranglari va husnixat
uslublarida Buxoro (Bayonqulixon maqbarasi) yoki Samarqand (Shohi Zinda
30

majmuasi) obidalaridagi bezaklar bilan ayrim o‘xshashliklar mavjud. Bu esa ayni
davrda Toshkentda ham Movarounnahr mintaqasi uslublariga ancha mos va
uyg‘un keluvchi mahobatli xattotlik an’analari ustuvorlik qilganidan dalolat beradi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Rasmiy hujjatlar, materiallar va O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining asarlari
1.1. Мирзиёев Ш.М, Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. – Т.: “Ўзбекистон”, 2016, 56 б.
1.2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз
билан курамиз. – Т.: “Ўзбекистон", 2017. - 488 б.
2. Monografiyalar, risolalar, to‘plamlar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar,
davriy nashrlar
2.1. Алимов Усмонхон. Хазрати Имам. Ташкент, 2013.
2.2. Акимушкин О. Ас-Сухравардийа // Ислам. Энциклопедический
словарь. 1991.
2.3. Альхамова З.А., Давидович Е.А., Литвинский Б.А., Массон М.Е.
Историко-археологическое изучение мавзолея Юнус-хана // Труды
Среднеазиатского государственного университета. Выпуск 61.
Археология Средней Азии. Ташкент, 1953.
2.4. Амиров Я. М. Отчет об археологических исследованиях на мавзолее
Калдыргач-бия. Архив ГлавНПУ объектов культурного наследия
Министерства по делам культуры и спорта РУз. Рукопись, Т - 3472/A -
62, 1972.
2.5. Ахмедов Б.А. Бадаи ал-Вакаи (Удивительные события) // Историко-
географическая лите-ратура Средней Азии XVI – XVII вв.
(Письменные памятники). Ташкент, 1985.
2.6. Бабаджанов Б. Лутф Аллах Чусти // Ислам на территории бывшей
Российской империи. Энциклопедический словарь. (Отв. ред. С.М.
Прозоров). Т. I, М., 2006.
2.7. Бабаджанов Б., Некрасова Е. Туг // Ислам на территории бывшей
Российской империи. Энциклопедический словарь. (Отв. ред. С.М.
Прозоров). Т. I. М., 2006.
2.8. Бабаджанов Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия.
Токио-Ташкент, 2010.
2.9. Бабаджанов Б., Рахимов К. Шедевры архитектурной эпиграфики
Узбекистана. Ташкент, 2011.
2.10. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч., т. I.
М., 1963.
2.11. Бартольд В.В. Улугбек и его время. Соч., т. 1, часть 2. М., 1964.
2.12. Бартольд В.В. Ташкент//Статьи из энциклопедии Ислама. Соч., т. III.
М., 1965.
2.13. Бартольд В.В. К истории орошения Туркестана. Соч., т. III. М., 1965.
32

2.14. Бетгер Е. К. Извлечение из книги «Пути и страны» Абу-л-Касима Ибн-
Хаукаля // Труды Среднеазиатского Государственного университета
им. В.И. Ленина. Археология Средней Азии. IV. Ташкент, 1957. С. 13 –
40.
2.15. Бобожонов Б., Мўминов А., Пауль Ю. Шайбонийлар қабртошларидаги
битиклар. Висбаден, 1997.
2.16. Болдырев А.Н. Зайнаддин Васифи. Таджикский писатель XVI в.: Опыт
творческой биогра-фии. Сталинабад, 1957.
2.17. Большаков О.Г. Город в конце VIII - начале XIII в. // Беленицкий А.М.,
Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии.
Ленинград, 1973.
2.18. Большаков О.Г. История Халифата. Т. 4, M., 2010.
2.19. Булатова В.А., Маньковская Л.Ю. Памятники зодчества Ташкента.
Ташкент, 1983.
2.20. Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры
Ташкентского оазиса. Ташкент, 1982.
2.21. Буряков Ю.Ф., Филанович М.И. Чач и Илак // Средняя Азия в раннем
средневековье. М., 1999. С. 78 - 92.
2.22. Давидович Е.А., Егани А.А., Чехович О.Д. Новые материалы по
метрологии Средней Азии // История и культура народов Средней
Азии. М., 1976.
2.23. Добросмыслов А. И. Ташкент в прошлом и настоящем. Исторический
очерк. Ташкент, 1912.
2.24. Зияев А. Базары Ташкента. В прошлом и настоящем. Историко-
архитектурный очерк. Ташкент, 2008.
2.25. Зияев А. Комплекс Хазрати имам в Ташкенте. Историко-
архитектурный очерк. Ташкент, 2008.
2.26. Зияев Х. Ценные материалы по истории Ташкента // Общественные
науки в Узбекистане, No 4, 1971.
Thttp://www.yostlit.ifo/Texts/Dokumenty/M.Asient XVIII/1720-1740/ Nur-
much_mulla_alimov/text1.htm]
2.27. Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-тарих. Полный свод истории. Перевод с
арабского языка, примечания и комментарии П.Г.Булгакова.
Дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, введение и
указатели Ш.С. Камолиддинa. T., 2006.
2.28. Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. (Китаби алМасалик ва-л-
Мамалик). Перевод с араб-ского языка, примечания и комментарии
Н.М. Велихановой М, 1986.
33

2.29. Ильясов Д.Я., Ильясова С.Р. Арабские надписи на глазурованной
керамике Мавераннахра IX - X вв. // Эпиграфика Востока, XXVI, M,
2001. С. 19 - 29.
2.30. История Узбекистана (XVI - первая половина XIX века). Том III., Т.,
1993.
2.31. Кадырова М. Жития Ходжа Ахрара. (Отв. ред. Б.М.Бабаджанов).
Рабочие документы ИФЕАК, выпуск 23. Ташкент, 2007.
34

Murakkab reja

Sotib olish