• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 16000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Январь 2025
Расширение docx
Категория География

Продавец

Husenov Jahongir

Дата регистрации 03 Май 2024

11 Продаж

Toshkent viloyati

yetakchi hisoblanadi. Bu korxonalarda rudani qayta ishlash, tozalash, yuvish, sovutish maqsadlarida ko’p miqdorda suv ishlatiladi. Chirchiq shahrida joylashgan “Elektroximprom”, UzKTJM, “Maxam- Chirchiq” zavodlarining chiqindilari O’zbekiston buyicha sanoatdan chiqadigan chiqindilarning 55 foizini tashkil qiladi. Shu chiqindilar Chirchiq daryosiga tashlanadi, buning natijasida Chirchiq vohasi yer osti suvining bir litrida azotning mi q dori 70-80 mg ga yetadi. Toshkent vodoprovod suvlaridagi azot miqdori me’yoridan 5-7 barobar ko’p. Ulardan tashqari, Chirchiq shahridagi zavodlar havoga chang, azot oksidlari, sulьfat angidridi, ammiak kabi gazlarni chiqarayotganligi natijasida ularning miqdori Chirchiq shahri havosida 1,8 - 2 barobar ko’p. Toshkent shahrida TashGRES, Toshkent issiqlik tarqatish tarmog’idan va avtomobillardan chiqayotgan turli zaharli moddalar fenol, azot IV oksidi 1,5-3 marta, ayrim joylarda 8-12 marta me’yoridan ortiq. Sanoat korxonalarining hududiy joylashuvi asosan Аngren, Ohangaron, Olmaliq, Bekobod, Chirchiq shaharlari, Bo’stonliq, G’azalkent, Toshkent, Zangiota tumanlari xissasiga to’g’ri keladi. Viloyat sanoatida hududiy korxonalar ulushi atigi 15 foizni tashkil yetadi. Quyichirchiq, Bo’ka, Oqqo’rg’on, Piskent, Parkent kabi tumanlarda sanoat tarmoqlari ancha sust darajada rivojlangan. Аsosan bu tumanlar qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishga ixtsisoslashgan bo’lib, donli ekinlar, paxta va bog’dorchilik mahsulotlarini yetishtirish bilan shug’ullanadi. Odatda 1 tonna bug’doy hosili uchun 1500, 1 tonna sholi uchun 4000, 1 tonna paxta uchun esa 10000 tonna suv sarf etiladi. Qishloq xo’jaligida foydalanilgan suvdan keyinchalik boshqa maqsadlarda ham foydalanish mumkin. Yuqorida sanab o’tilgan yirik sanoat majmualarining atrof-muhitni turli zararli kimyoviy moddalar va changlar bilan ifloslantirishi yuzasidan davlat ekologiya qo’mitasiga 2019 yilning birinchi yarim yilligida fuqarolardan 175 ta murojat kelib tushgan. 2018 yil yakunlari bo’yicha atrofga 2 million 449 ming tonna zararli modda chiqarilgan. Buning 1 million 600 ming tonnasi avtomobil vositalariga, 880 ming tonnasi ishlab chiqarish korxonalari hissasiga to’g’ri keladi. 27 ortib borayapti. Pillachilik bilan shugullaniladi. Chorvachilik rivojlangan. Toshkent viloyatida 168 shirkat xo jaligi, 8 parrandachilik fabrikasi bor.ʻ Chorvachilik go shtsutga ixtisoslashgan. ʻ Chirchiq — Ohangaron vodiysi obikor dehqonchilikning asosiy rnidir. Viloyatdagi barcha ekin maydoni 315 ming ga, shu jumladan, yerning 108,0 ming gektariga paxta, 135 ming gektariga boshokli don ekinlari, 5,8 ming gektariga texnika ekinlari, 17,4 ming gektariga kartoshka, sabzavot va poliz, 39,7 ming gektariga yemxashak ekinlari ekiladi. Bog , tokzor 30,8 ming ga va 8,5 ming ga ʻ o rmonzorlar bilan band, pichanzor va yaylovlar 198,5 ming gektarni egallaydi ʻ (2003). Ekinlarni sug orishda, asosan, Chirchiq daryosi, qisman Ohangaron va ʻ Sirdaryodan foydalaniladi. Toshkent viloyati respublika poytaxti aholisiga sut, go sht, tuxum, mevasabzavot yetkazib beradi. Kartoshka va sabzavot, asosan, ʻ Toshkent, Chirchiq, Yangiyo l, Angren shaharlari atrofidagi xo jaliklarda ekiladi. ʻ ʻ Zangiota va Qibray tumanlari Toshkent sh. aholisini kartoshka va sabzavot bilan ta minlashga ixtisoslashgan. Viloyatda tokchilik va bog dorchilik ham yaxshi ʼ ʻ rivojlangan. Bog larda asosan, nok va olma o stiriladi. Bog larning asosiy qismi ʻ ʻ ʻ Bo stonliq, Qibray, Yangiyo l, Parkent, Ohangaron, Zangiota, Toshkent, Quyi ʻ ʻ Chirchiq tumanlarida joylashgan. Sharqiy tog li va tog etaklaridagi tumanlarda, ʻ ʻ asosan, qo y va echkilar boqiladi. Echkilarning 40 % angor echkilari, qo ylar esa ʻ ʻ hisor va jaydari qo ylardir. ʻ Viloyatda Quyi Chirchiq „Baliqchi“ tajriba namunaviy baliqchilik birlashmasi, Zangiotada Damachi balikchilik kti, Yangiyo l baliq chavoqlari ʻ yetishtirish davlat xo jaligi, Ixtiopatologiya markazi (Toshkent) va boshqa bor. ʻ 3-rasm. Toshkent viloyati raqamlarda 14 1.1. Toshkent viloyat tarixi Vohaning iklim sharoiti, sersuvligi, dare bo yi va tog oldi mintaqalariningʻ ʻ yovvoyi o simliklar va hayvonot dunyosiga boyligi qad. tosh davridayoq odam ʻ yashashi uchun qulay imkoniyat yaratgan. Toshkent viloyatining qad. aholisi to g risida mil. av. 5-2asrlarga oid Yunon, Xitoy va boshqa Shark, manbalarida ʻ ʻ ba zi ma lumotlar saqlanib qolgan. O lkani arxeologik jihatdan 19-asrda N. I. ʼ ʼ ʻ Veselovskiy, A. A. Divayev, N. P. Ostroumov, Ye. T. Smirnov va boshqa o rgandilar. 1920-30 yillarda M. V. Voyevodskiy, G. V. Grigoryev, V. D. Jukov va ʻ A. I. Terenojkinlar, 1941-yildan M. Ye. Massoy rahbarligida O rta Osiyo ʻ universiteti arxeologiya kafedrasi a zolari, 1950-yildan O zbekiston Fanlar ʼ ʻ akademiyasining arxeolog olimlari Ya. F. G ulomov, O . Islomov va R. H. ʻ ʻ Sulaymonovlar viloyat hududida tekshiruv ishlari olib bordilar. 1958-yildan Toshkent viloyatining o rta asr shaharlari va qad. konlarini Yu. F. Buryakov, 1966- ʻ yildan Toshkent shahrini V. A. Bulatova rahbarligidagi guruh ilmiy ravishda o rgangan. ʻ Ko p yillik tadqiqotlar natijasida Toshkent viloyati arxeologik xaritasiga ʻ 760 ta qad. manzilgoh, shahar va qishloq xarobasi, qad. konlar, qabristonlar, mudofaa va irrigatsiya inshootlari tushirildi. Toshkent viloyatida ibtidoiy odamlar krldirgan dastlabki izlar paleolit davriga to g ri keladi. Bu davrga oid odamlar ʻ ʻ yashagan gorlar va och iq manzilgoxlardan biri Ko lbuloq makonidir. Ko lbuloq ʻ ʻ yaqinidagi Qizilolmasoy va Qo shsoydan qad. tosh qurollar yasalgan ustaxona ʻ topilgan. Mustye davriga oid manzilgoxlar Obirahmat g orildm, Xo jakent ʻ ʻ qishlog i yaqinidan, Chirchiq vohasida esa Qoraqamish va Sho ralisoydan ʻ ʻ topilgan. Yangi tosh davri (neolit)ga oid ashyo Toshkent shahrining garbida Qo shilish degan joydan topilgan. Bu davrda kurollar maydalashgan va soni ʻ ko paygan. ʻ Toshkent viloyatiningjez davri (mil. av. 2ming yillik) topilmalari Andronovo, Tozabog yop madaniyatiga oiddir. Tosh va to kma tuproqdan qilingan ʻ ʻ qabriston qo rg onlar Chirchiq va uning irmoqlari bo yida, Obirahmat, Burchmulla ʻ ʻ ʻ 6 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________ UNVERSITITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI “EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI” “ Himoyaga ruxsat etilsin ” Tabiiy fanlar fakulteti dekani ___________________ “___”_____________2024 “5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi ______ guruh talabasi _____________ning “______________________________________________” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: _________o’qit. ______________ “Himoyaga ruxsat etilsin” “Ekalogiya va geografiya” Kafedra mudiri.__________________ __________________ “____”__________________2024 GULISTON-2024 1 balandlikkacha) tog dashtlari, yuqorirokda siyrak archazorlar, 2000 m danʻ balandda subalp va alp o tloklari bor. Daryo vodiylarida terak, tol; tog etaklari va ʻ ʻ tog larning o rtacha balandliklarida olmazor va yong oqzorlar uchraydi, tog olcha ʻ ʻ ʻ ʻ o sadi. Tekisliklarda sarik. yumronqoziq, qo shoyoq, kaltakesaklar, cho’l ʻ ʻ toshbaqalari, qalqontumshuq ilon va boshqa, Sirdaryo to qaylarida chiyabo ri, ʻ ʻ tolay quyoni, qobon; tog etaklari va tog larda ayiq, tulki, tog qo yi, jayra, bo rsiq, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ kaklik, to rg ay, archa boltatumshug i va boshqa, tog daryolari va jilg alarda qora ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ baliq, osman, laqqacha uchraydi. Viloyat hududida „Chimyon“, „Burchmulla“, „Bog iston“, „Xumson“, „Oqtosh“ kabi bolalar oromgoxlari, iklimiy kurort va dam ʻ olish uylari bor. Toshkentdan 20 km uzoqlikda „Toshkent mineral suvlari“ balneologik kurorti joylashgan. Toshkent viloyatida UgomChatqol milliy bog i ʻ (maydoni 574 ming ga) tashkil etilgan. Boshqizilsoy bo limida meteorologiya ʻ styasi (1956-yildan) faoliyat ko rsatadi. ʻ Toshkent viloyati qadimdan Buyuk ipak yo lidagi ilmfan, ʻ g unarmandchilik, madaniyat taraqqiy etgan makonlardan biri bo’lgan. ʻ 11 1-rasm. Toshkent viloyati siyosiy-ma’muriy tuzilishi T/ r Tuman nomi T/r Tuman nomi 1 Angren shahri 12 Quyi Chirchiq tumani 2 Bekobod shahri 13 Oqqo‘rg‘on tumani 3 Olmaliq shahri 14 Ohangaron tumani 4 Ohangaron shahri 15 Parkent tumani 5 Nurafshon shahri 16 Piskent tumani 6 Chirchiq shahri 17 Toshkent tumani 7 Yangiyo‘l shahri 18 Zangiota tumani 8 Bekobod tumani 19 O‘rta Chirchiq tumani 9 Bo‘ka tumani 20 Chinoz tumani 10 Bo‘stonliq tumani 21 Yuqori chirchiq tumani 11 Qibray tumani 22 Yangiyo‘l tumani 5 XULOSA Toshkent viloyati — O zbekiston Respublikasiʻ tarkibidagi viloyat . Respublikaning shimoli-sharqida. 1938-yil 15-yanvarda tashkil kilingan. Shimoliy va shimoli-g arbdan ʻ Qozog iston Respublikasi ʻ , shimoli-sharqdan Qirg iziston ʻ Respublikasi , sharqdan Namangan viloyati , janubidan Tojikiston Respublikasi , janubi-g arbdan ʻ Sirdaryo viloyati bilan chegaradosh. Maydoni ( Toshkent shahri maydonisiz) 15,3 ming km². Aholining ekologik madaniyatini oshirish, shuningdek ekologiya va atrof- muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish hamda chiqindilar bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish borasida huquqbuzarlikni oldini olishga e’tibor qaratgan holda tashkil etish ishlarini kuchaytirish zarur. Toshkent viloyti O’zbekistonda qishloq xo’jaligi yuqori darajada rivojlanga hudud hisoblanadi. Mintaqaning ekologik vaziyati va muammolarni hal etish xalqaro tashkilotlar bilan hal etish yullarini talab etadi. Chunki o’sib borayotgan aholing sog’lom turmush tarzini vujudga keltirish, sog’lom yetuk insonlarni shakillantirish xar qanday hududning ustuvor yo’nalishlaridan biridir.Shuningdek aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash muammosini ham hal etish talab etiladi. Toshkent viloyatining tabiiy ekotizimlarini asrab avaylash, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona va samarali foydalanish bo’yicha tadbirkorlik subektlari, ta’lim muassasalari, maxalla va jamoat joylarda, ommaviy axborot vositalari, internet saytlarid a targ’ibot va tashviqot ishlarini olib borish muhim ahamiyatga ega. 28 qishloqlari, Iskandar shaharchalarida ochilgan. Qabrlardan Andronovo madaniyatiga xos qo lda yasalgan sopol idishlar, bilaguzuk, marvarid va marjonlarʻ topilgan. Jez davridan boshlab rangdor va qimmatbaho metallar tog yon ʻ bag ridagi konlardan qazib olina boshlagan. Temir davrida viloyat xududida skif ʻ qabilalarning sakmassaget ittifoqiga kirgan elatlar yashagan. Ularga tegishli yodgorliklar mil. av. 6-4asrlarga oiddir. Bu davr qabristonlaridan (Burchmulla yaqinida) tirnab bezalgan sopol idishlar, tosh va kumushdan yasalgan zebziynat buyumlari topilgan. Chirchiq vodiysida Burganlisoydan temir davriga oid sopol, metall, toshdan yasalgan uyro zg or buyumlari, jumladan, choynaksimon tumshukli va ʻ ʻ quloqli qozonlar va mehnat qurollari topilib o rganilgan. Idishlar dumaloqshaklda ʻ bo lib, sirtiga angob bo yog i berilgan. Mil. av. 1 — mil.ning 1-asrlarida Toshkent ʻ ʻ ʻ viloyati hozirgi hududi Qang davlati tarkibiga kirgan. Toshkent viloyati o troq ʻ ʻ xalklarining madaniyati ko shni ko chmanchi chorvador xalklar madaniyati bilan ʻ ʻ chambarchas aloqada bo lgan. Ko chmanchi chorvador xalqlar yodgorliklaridan ʻ ʻ Qovunchitepa yaxshi o rganilgan. ʻ Ohangaron daryosining quyi oqimida joylashgan Qanqa xarobasi eng qad. shaharlardan biri bo lgan. Shahar mil. av. 3-2 asrlarda vujudga kelgan. 1-asrga oid ʻ shaharlar Sirdaryo vodiysida Banokat, OhangaronOqqo rg on oralig ida ʻ ʻ ʻ Kindiktepa va Qovunchitepalar bo lgan. Bu yerlardan Toshkent hokimligining ʻ birinchi tanga pullari topilgan. Bu davrda hamma mayda shahar va qo rg onlar ʻ ʻ Shosh (Choch) va Iloq (Eloq)qa birlashgan. 7-asrda qal alari va mayda ʼ shaharchalari ko pligi uchun Shoshni ming qal ali davlat deb ta riflaganlar. ʻ ʼ ʼ Shulardan biri Toshkentning shimolida (hozirgi shahar hududida) joylashgan Oqtepa qo rg oni bo lib, u mustahkam mudofaa devorlari bilan o ralgan. Ilk o rta ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ asr shaharlarining arki va shahristoni bo lgan. ʻ Shaharlarda hukumat uylari, savdo va xunarmandchilik rastalari tartib bilan joylashgan. Ularning maydoni 20 ga dan 65 ga gacha yetadi. Atrofdagi tog lardan ʻ oltin, kumush, mis qazib olish natijasida hunarmandchilik yuksalgan. Kulolchilik va chorvachilik rivojlangan. Shosh va Iloq davlatlari o z nomlaridan tanga pullar ʻ 7 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Kartashunoslik - geodeziya, kartografiy va kadastr soha mutaxassislarini tayyorlashda zarur bo‘lgan asosiy fanlardan biridir. Fanning maqsadi yuqorida keltirilgan soha mutaxassislarida fanga bo‘lgan ko‘nikma va bilimlarni shakllantirishdir. Kurs ishini bajarish orqali nazariy bilimlarni mustahkamlashda yordam beradi. Toshkent viloyati O zbekistonning shimoli-g arbida, Tyan-Shanʻ ʻ tog larining bir qismi va Sirdaryo oralig ida joylashgan. Viloyat markazi — ʻ ʻ Nurafshon shahri. Aholisi 2 975 900 kishi (2021) taxmin qilinadi. Qirg iziston ʻ , Tojikiston , Sirdaryo viloyati va Namangan viloyati , shuningdek, Toshkent viloyati hududi bilan to liq o ralgan anklavni tashkil etuvchi ʻ ʻ o ziga xos viloyat bo lgan ʻ ʻ Toshkent shahri bilan chegaradosh . U 15250 km² maydonni egallaydi. Kurs ishining maqsadi: Toshkent viloyati haqida umumiy ma’lumot olish. Kurs ishining vazifalari:  Toshkent viloyati haqida umumiy ma’lumot olish;  Toshkent viloyati tarixi;  Toshkent viloyatining tabiati;  Viloyat sanoatini o’rganish. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Har bir bobda uchtadan reja mavjud. 3 II BOB. TOSHKENT VILOYATI SANOATI Toshkent viloyati mamlakatning sanoati yuqori darajada rivojlangan viloyatlardan biridir. Uning geografik o rni iktisodiyotining ravnaq topishigaʻ imkon beradi. Viloyat xo jalik kompleksi, asosan, poytaxt xo jalik kompleksini ʻ ʻ to ldiradi. Ayni paytda viloyat respublika sanoat mahsulotining 20 %ni, elektr ʻ energiyasining 45 %ni, ko mirning 98 %ni, sementning 43 %ni, po lat va metall ʻ ʻ prokatining 100 %ni, rangli metallarning asosiy qismini ishlab chiqaradi. Vshtoyatda 190 ta sanoat, 160 dan ortiq qo shma, 20 mingdan ortiq kichik va o rta ʻ ʻ biznes subyektlari faoliyat ko rsatadi. Eng muximlari: „G ishtchi“ (Angren), „Agat ʻ ʻ va Farhod“ (Bo stonliq tumani), „Metallurfemont“ (Bekobod), „Orion“ (Qibray ʻ tumani). Sanoatining yetakchi tarmoklari — energetika, mashinasozlik, metallurgiya, ko mir, kon metallurgiyasi, kimyo sanoati, poyabzal, paxta tozalash, ʻ oziq-ovqat sanoati, to qimachilik hamda qishloq xo jaligi. mahsulotlarini qayta ʻ ʻ ishlash. Viloyatda sanoat korxonalaridan Bekoboddagi O zbekiston metallurgiya, ʻ Olmaliqdagi konmetallurgiya, Yangi Angren, Toshkent issiqlik elektr styalari hamda Chirchikdagi o tga chidamli va qiyin eriydigan metallar kombinati ishlab ʻ turibdi. Chirchikdagi „Elektrkimyosanoat“, Olmalikdagi „Ammofos“ va Angrendagi „O zbekrezinatexnika“ ishlab chiqarish. birlashmalari Respublika ʻ kimyo sanoatidagi yirik korxonalardan xisoblanadi. Bu korxonalarda qishloq xo jaligi. va boshqa tarmoqdar uchun azotli va fosforli o g itlar, ammiakli selitra, ʻ ʻ ʻ kaprolaktam ishlab chikariladi. „O zbekkimyomash“, „Chirchiq qishloq xo jaligi ʻ ʻ mashinasozligi“, „Transformator“ korxonalarida qishloq xo jaligi. uchun zarur ʻ bo lgan paxta seyalkalari, kultivatorlar, podborshchiklar va ehtiyot qismlar va ʻ boshqa ishlab chikariladi. Viloyatdagi „Toshkenttibtexnika“ (Qibray tumani), „O zBMZ“ (Toshkent ʻ tumani), „Gidravlika“, „Uskuna quruvchi“ (Zangiota tumani), Dalvarzin ta mirlash ʼ 12 Qibray (7,2 %) tumanlariga hamda Olmaliq (15,3 %) Angren (8,4 %) va Bekobod (7,5 %) shaharlariga tegishli. Mazkur yilda kapital qo’yilmalarning nisbatan pastroq ko’rsatkichi Piskent, Bo’ka, Bekobod va Oqqo’rg’on tumanlarida va Ohangaron shahrida kuzatiladi (2-jadval). Qurilish ishlari investitsiya va kapital qo’yilmalarni amalga tadbiq qilishning asosi hisoblanadi. Bu borada Angren shahri, Qibray, Yuqorichirchiq, Bo’stonliq, Yangiyo’l ajralib turadi. Piskent, Quyichirchiq tumanlarida esa ko’rilayotgan yilda uncha katta qurilish ishlari olib borilmagan. Viloyatda jami 2864 ta sanoat korxonalari, shu jumladan, 87 ta yirik korxonalar mavjud. Ularning barchasida 92,4 ming ishchi va xizmatchilar band. Xalq iste’mol mollarini ishlab chiqarishda oziq-ovqat mahsulotlari (36,0 %) yetakchilik qiladi. Nooziq-ovqat mahsulotlari 31,9 %, vino-aroq va pivo ichimliklari 32,0 foizni tashkil etadi. Aholi jon boshiga ko’rilayotgan 2020 yilda 427,3 ming so’mlik XIM ishlab chiqarilgan bo’lib, bu ko’rsatkich Ohangaron shahrida, Qibray va Zangiota tumanlarida ancha yuqori. Bekobod, Oqqo’rg’on, Bo’ka, Yangiyo’l tumanlarida esa u juda oz. Keltirilgan ko’rsatkichlar 2000 yil ma’lumotlariga taqqoslansa, metallurgiya, xususan, rangli metallurgiya, kimyo va neft kimyosi sanoat tarmoqlarining yuqori sur’atlarda rivojlanishini ilg’ash mumkin. Ayni vaqtda an’anaviy yengil va mashinasozlik sanoatining ulushlari birmuncha pasaygan[29; 77 b.]. Toshkent viloyati qudratli elektr energetika bazasiga ega. Bu yerda 19 ta SESdan iborat Chirchiq-Bo’zsuv kaskadi, qator IES mavjud. Suv elektr stansiyalari orasida eng kattasi Chorbog’ (quvvati 660 ming kVtdan ortiq). Toshkent IESning quvvati 1920 ming kVt ga yaqin, Yangi Angren IESniki 2400 ming kVt (Nurobod shaharchasi). Shuningdek, Angren shahrida Angren - 1 IES (600 ming kVt) ham ishlab turibdi. Issiqlik elektr stansiyalari ko’mir, mazut va gaz asosida ishlaydi. 2019 yilda viloyatda 18,7 mlrd. kVt/soat elektr energiya (2000 yilda 21,6 mlrd. kVt/soat) ishlab chiqarilgan. Bu respublikaga nisbatan 37,4 % demakdir. Toshkent viloyati O’zbekistonning asosiy ko’mir ishlab chiqaradigan mintaqasi hisoblanadi. So’nggi yillarda Angren konidan ko’mir qazib olish biroz 22 elektrlashtirish O’rta Osiyo instituti, O’rta Osiyo rangli metallurgiya loyihalash, Sholikorlik ilmiy tekshirish instituti va boshqalar joylashgan. 20 1.0 ga ortdi. Bunga asosiy sabab atmosferada sanoat chiqindilari va℃ avtotransportlardan chiqayotgan gazlarning ortishi sabab bo’lmoqda. Kimyo sanoatida atmosfera havosini muhofaza qilish muammosini hal qilishning asosiy yo’li mavjud ishlab chiqarishlarni modernizatsiya qilish va chiqindi gazlarni zararli gazlardan tozalashning zamonaviy usullarini ishlab chiqish hisoblanadi. Toshkent viloyati hududida korxona va tashkilotlar soni 2248 ta bo’lib, shulardan kimyo sanoati 5 ta, neft va gaz sanoati 25 ta, energitika sanoati 13 ta, qurilish sanoati 396 ta, kommunal korxonalar 35 ta, metallurgiya korxonasi 35 ta oziq-ovqat sanoatiga 389 ta, paxta sanoati 7 ta, yengil sanoat 85 ta, avtotransport korxonalari 19 ta, avtotexxizmat korxonalari 62 ta, avtomobillarga yonilg’i qo’yish shahobchalari 114 ta, avtomobillarga gaz quyish shahobchalari 323 ta va boshqa mayda sanoat korxonalari 769 tani tashkil qiladi. Shu bois, viloyatdagi 8 ta xavflilik darajasi yuqori bo’lgan ishlab chiqarish korxonalarining faoliyati davomida hosil bo’ladigan moddalarni ushlab qolish uchun 99 foiz samaradorlikka ega chang gaz tozalash uskunalari o’rnatildi. 63 ta ishlab chiqarish obekitlari jami 250 ta chang gaz tozalah uskunalari qayta mukammal ta’mirlandi[38; 112 b.]. Og’ir sanoatning qora va rangli metallurgiya, kimyo sanoati va elektr energiya ishlab chiqarish kabi tarmoqlarini joylashtirishda ularning atrof-muhitga kuchli ta’sirini inobatga olish zarur. Shuningdek, sanoat tarmoqlarini joylashtirishda iqlim omilini, aynan shamol yo’nalishlarini o’rganish lozim. Binobarin, sanoat korxonalarida ishlab chiqariladigan turli zararli moddalar va bug’lar atmosferaga chiqarilishi natijasida shamol yo’nalishi bo’ylab aholi manzilgohlari tomon xarakatlanishi natijasida aholi salomatligiga jiddiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Natijada, yirik sanoat korxonalari joylashgan hududlar atrofida ekologik va nozogeografik holatlarning buzilishi kuzatiladi. Shu bois, sanoat korxonalarini joylashtirishda ularning ekologiyaga va aholi salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi zararli moddalarining harakatini shamol ta’sirida to’g’ri yo’naltirish maqsadga muvofiqdir. Bu uchun, sanoat korxonalari qurilayotgan hududning yil davomida muntazam esuvchi shamol yo’nalishlarini 25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Urbanizatsiya jarayonlarini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida” .PF-5623 2019-yil 10-yanvar. 2. Abduganiev O. I., Turdiboyeva S. Estimation of ecological-economic condition of territories (on the example of Ferghana regions) // Экономика и социум . – 2019. – №. 9. – С . 371-377. 3. Abduganiev O. I., Turdiboyeva Sh. X. Farg’ona tumanining ekologik- xo’jalik holatini baholash va optimallashtirishning geoekologik jihatlari // Academic research in educational sciences. 2021. 4. Абдуганиев О. И., Махкамов Э. Г., Комилова Т. Д. Геоэкологические проблемы ферганской долине и пути их решения //Экономика и социум. – 2020. – №. 4. – С. 1072-1077. 5. Ахмедов Э.А.Новые города Узбекистана. Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашр.-Т.: 1984. 6. Ahmedov E.A. O‘zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida.- T.: Abu Ali ibn Sino, 2002. 7. Баранский Н.Н. Избранные труды. Становление экономической географи. – М.: Мысль, 1980.- 285 с. 8. Бабурин В.Л., Земцов С.П. //Методика оценки потенциала экономико- географического положения городов Росси. Вестник Москвы. География 2016. 9. Баранский Н.Н. Об экономико- географическом изучени годов // Вопросы географи, Сб.2 – М., 1946. 10. Большакова Н.М. //К вопросу об экономико-географическом положени Красноярского края. География 2016. 11. Бекназов У., Новиков Ю.В. Охрана природы, Ташкент «Ўқитувчи», 1995 йил. 12. Валуконис Г.Ю., Мурадов Ш.О. Основы экологи, Ташкент, 2001 йил. 29 rivojlanmoqda (3338 ming tonna). Bu yerdan olinadigan qo’ng’ir ko’mir issiqlik elektr stansiyalarda va kommunal xo’jaliklarda ishlatiladi. Angren havzasi respublika ko’mirining 95,0 foizini beradi. Ushbu kondan ko’mir qatlamlari orasida joylashgan kaolin ham olinadi. U keramika va alyuminiy sanoati uchun xom ashyo sifatida xizmat qiladi. Hozirda “Kaolin” qo’shma korxonasi ham ishlab turibdi[32; 68 b.]. Qora metallurgiya viloyat sanoatining asosiy tarmoqlaridan biridir. Bu yerda o’tgan asrning 40-yillarida Bekobod (O’zbek) to’liq siklga ega bo’lmagan metallurgiya kombinati qurilgan. U temir-tersakdan foydalanadi. Kombinat O’rta Osiyoda yagona korxona hisoblanadi. Korxonada 2020 yilda 731 ming tonna po’lat va 692 ming tonna tayyor prokat ishlab chiqarilgan. Bu O’zbekistonda ishlab chiqarilgan mazkur mahsulotning 100 foizini tashkil qiladi. Toshkent viloyatining eng yetakchi sanoat tarmog’i – rangli metallurgiya mintaqa yalpi sanoat mahsulotining 27,7 foizini beradi. Bu borada eng avvalo Olmaliq tog’-metallurgiya kombinati ajralib turadi. Kombinatda mis, qo’rg’oshin, rux va boshqa nodir hamda qimmatbaho metallar olinadi. Bundan tashqari, Angrenda oltin boyitish fabrikasi, Chirchiqda qiyin eriydigan va o’tga chidamli qotishmalar kombinati bor. Kombinat Ingichka (Samarqand viloyati) va Qo’ytosh (Jizzax viloyati) volfram va molibden konlari asosida ishlaydi. 23 yodgorlik majmuining qurib bitkazilishi keyinchalik Mirzo Ulug bek tomonidanʻ oxiriga yetkazilgan. Tarixdan ma lumki, sohibqiron Amir Temur Toshkent sh. va ʼ Toshkent vohasiga ko p marta tashrif buyurgan. Sirdaryo bo yidagi mo g ullar ʻ ʻ ʻ ʻ vayron qilgan Banokat shahrini qayta tiklab uni o g li Shohrux nomiga Shohruxiya ʻ ʻ deb atagan. 1.2. Viloyatning tabiati Viloyatning shimoliy va shimoli-sharqiy qismlari G arbiy Tyanshan ʻ tog lari va uning tarmoqlari (Qurama, Piskom va Ugom tog lari) bilan band. Eng ʻ ʻ baland joyi Piskom tizmasidagi Manas tog i (4484 m). Chatqol va Qurama tog lari ʻ ʻ orasida Ohangaron daryosi kesib o tgan, Ohangaron platosi joylashgan. Viloyat ʻ hududining katta qismi Sirdaryo tomon qiyalanib boradigan tog oldi tekisligi ʻ (Chirchiq-Ohangaron vodiysi)dan iborat. Ohangaron daryo vodiysi, Qurama tog i, ʻ Angren-Olmaliq atrofida foydali qazilmalardan mis, polimetall rudalari, oltin, kumush, qo rg oshin, alyuminiy xom ashyosi, qo ng ir kumir, molibden konlari, ʻ ʻ ʻ ʻ plavik shpati va dala shpati, turli xil qurilish materiallari bor. Termal va mineral suv zaxiralari kup. Viloyat kuchli seysmik zonada joylashgan. Ayniqsa, Chirchiq va Ohangaron havzalarida aniq seziladigan zilzilalar buning ifodasidir. Juda kuchli zilzila 1868-yilda Toshkentda bo lib o tdi va 1966- ʻ ʻ yilda takrorlandi. Turli intensivlikdagi yer osti silkinishlar vaqtvaqti bilan hozirgi kunda ham davom etmoqda. 9 I BOB. TOSHKENT VILOYATI HAQIDA Toshkent viloyati — O zbekiston Respublikasiʻ tarkibidagi viloyat . Respublikaning shimoli-sharqida. 1938-yil 15-yanvarda tashkil kilingan. Shimoliy va shimoli-g arbdan ʻ Qozog iston Respublikasi ʻ , shimoli-sharqdan Qirg iziston ʻ Respublikasi , sharqdan Namangan viloyati , janubidan Tojikiston Respublikasi , janubi-g arbdan ʻ Sirdaryo viloyati bilan chegaradosh. Maydoni ( Toshkent shahri maydonisiz) 15,3 ming km². Aholisi (Toshkent shahri aholisisiz) 2.975 million kishidan ziyod (2022). Viloyat tarkibida 15 ta tuman ( Bekobod , Bo ka ʻ , Bo stonliq ʻ , Zangiota , Oqqo rg on ʻ ʻ , Ohangaron , Parkent , Piskent , Chinoz , Yuqori Chirchiq , Yangiyo l ʻ , O rta Chirchiq ʻ , Qibray , Quyi Chirchiq ), 17 shahar ( Angren , Bekobod , Bo ka ʻ , Do stobod ʻ , Keles , Olmaliq , Oqqo rg on ʻ ʻ , Ohangaron , Parkent , Piskent , Toshkent , To ytepa ʻ , Chinoz , Chirchiq , Yangiyo l ʻ , Yangiobod , G azalkent ʻ ), 18 shaharcha ( Alimkent , Bo zsuv ʻ , Gulbahor , Zafar , Iskandar , Krasnogorsk , Nurobod , Olmazor , Salor , Tuyabo g iz ʻ ʻ , Chig iriq ʻ , Chorvoq , Eshonguzar , Yangibozor , Yangi chinoz , Yangihayot , O rtaovul ʻ , Qibray ), 146 qishloq fuqarolari yig ini bor. ʻ Markazi — Nurafshon shahri. 1-jadval Toshkent viloyati haqida umumiy ma’lumot 4 Toshkent vohasi o’z tarixida takdirning ko’p sinovlarini, shahar va qishlokdarni vayronaga aylantirgan mo’g’ullar bosqini kabi og’ir davrlarni boshidan kechirgan. Tarixiy manoalardan ma’lum bo’lishicha, faqat Amir Temur davriga kelib, vohada qaytadan rivojlanish boshlangan. Ko’plab shaharqishloklar yangidan qad rostlab, obod bo’lgan. Viloyat hududidagi mashhur Zangiota majmuasi Amir Temur tomonidan qurildi. Bu yodgorlik majmuining qurib bitkazilishi keyinchalik Mirzo Ulug’bek tomonidan oxiriga yetkazilgan. Tarixdan ma’lumki, sohibqiron Amir Temur Toshkent sh. va Toshkent vohasiga ko’p marta tashrif buyurgan. Sirdaryo bo’yidagi mo’g’ullar vayron qilgan Banokat shahrini qayta tiklab uni o’g’li Shohrux nomiga Shohruxiya deb atagan. Toshkent viloyatidagi aholining zichligi o’rtacha 1 km 2 ga 157 kishini tashkil etdi, asosan, o’zbeklar (60,9%), shuningdek, rus (8,1%), qozoq (14,3%), tatar (2,5%), tojik (5,0%), koreys (2,8%), ukrain va boshqa millat (turk, qirg’iz, uyg’ur, nemis va boshqa jami 80 millat) vakillari yashaydi (2004). Chorvoqdan tortib Sirdaryogacha viloyat aholisi zich joylashgan. Ayniqsa, bir qancha yirik shaharlar zanjiridan tashkil topgan Toshkent aglomeratsiyasida aholi juda ko’p. Toshkent viloyatidagi ko’pchilik shaharlar poytaxtni ulkan shoda shaklida o’rab olgan [43; 10 b.] Toshkent viloyati mamlakatning sanoati yuqori darajada rivojlangan viloyatlardan biridir. Uning geografik o’rni iktisodiyotining ravnaq topishiga imkon beradi. Viloyat xo’jalik kompleksi, asosan, poytaxt xo’jalik kompleksini to’ldiradi. Ayni paytda viloyat respublika sanoat mahsulotining 20%ni, elektr energiyasining 45%ni, ko’mirning 98%ni, sementning 43%ni, po’lat va metall prokatining 100%ni, rangli metallarning asosiy qismini ishlab chiqaradi. Viloyatda 190 ta sanoat, 160 dan ortiq qo’shma, 20 mingdan ortiq kichik va o’rta biznes sub’ektlari faoliyat ko’rsatadi. Eng muhimlari: “G’ishtchi” (Angren), “Agat va Farhod” (Bo’stonliq tumani), “Metallurfemont” (Bekobod), “Orion” (Qibray tumani). Sanoatining yetakchi tarmoklari - energetika, mashinasozlik, metallurgiya, ko’mir, kon metallurgiyasi, kimyo sanoati, poyafzal, paxta tozalash, oziq-ovqat sanoati, to’qimachilik hamda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash. Viloyatda sanoat korxonalaridan Bekoboddagi O’zbekiston metallurgiya, 18 MUNDARIJA: KIRISH .......................................................................................................................................................... 3 I BOB. TOSHKENT VILOYATI HAQIDA ........................................................................................................... 4 1.1. Toshkent viloyat tarixi ........................................................................................................................... 6 1.2. Viloyatning tabiati ................................................................................................................................. 9 II BOB. TOSHKENT VILOYATI SANOATI ....................................................................................................... 12 2.1. Viloyat sanoat markazlari va ularning xususiyatlari ............................................................................ 15 2.2. Toshkent viloyati shaharlarining rivojlanishida sanoat markazlarining o’rni ....................................... 21 2.3. Viloyat sanoat markazlarining ekologik vaziyatga ta’siri ..................................................................... 24 XULOSA ...................................................................................................................................................... 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................................ 29 2 2.3. Viloyat sanoat markaz lar i ning ekologik vaziyatga ta’siri Atmosfera havosining turli xil texnogen chiqindilar bilan ko’p ifloslanib borayotganligi dunyo miqyosidagi muammolardan biridir. Atmosfera havosining ifloslanish darajasini asosan tabiiy manbalar, antropogen omillar (ishlab chiqarish korxonalari, transport, kommunal, maishiy chiqindilar), shuningdek regionning tabiiy geografik sharoitlari hisobiga aniqlanadi. Masalan, Toshkent viloyatidagi Chirchiq shahri turli sanoat tarmoqlari rivojlangan sanoat markazidir. Shahar hududida joylashgan turli sanoat korxonalari tabiiy muhitga kuchli ta’sir ko’rsatib, aholi uchun noqulay geoekologik sharoitlarni yuzaga keltiradi. Bu sanoat korxonalaridan tabiiy muhitga ammiak, oltingugurt oksidlari, qurum, chang, fenol, uglevodorodlar, H 2 S, neft va neft mahsulotlari hamda ba’zi bir zararli chiqindilarni chiqarilishiga yillar davomida sabab bo’lib kelgan. Viloyat hududida atmosfera havosining ifloslanish darajasi viloyat gidrometeorologiya markazining muhim kuzatuv joylari orqali amalga oshiriladi. Ma’lumotlarga ko’ra yillar kesimida 2009-yildan 2019-yilgacha ifloslanish darajasi kamayib borganligini kuzatish mumkin. Masalan, 2019-yilda Toshkent viloyati atmosfera havosining ifloslanishi (PDK) hisobida oltingugurt oksidlari-0.26, uglerod oksidlari-0.7,NO-1.0, NO2- 0.17, fenol-0.07,NH3-0.84; Olmaliq shahri bo’yicha oltingugurt oksidlari-0.30,azot oksidlari-0.75; Angren shahri bo’yicha oltingugurt oksidlari-1.0, C oksidlari-0.7, NH3-0.8 atrofida bo’lgan bo’lsa, 2010-yilda chang miqdori 0.67 PDK dan kamayganligini oltingugurt oksidlari 0.34 dan 0.26 ga, azot oksidlari 0.7dan 1.0ga ortganligini, NH3 o’zgarishsiz qolganligini kuzatish mumkin[48; 86 b.]. Angren va Olmaliq shaharlari atmosfera havosidagi ko’rsatgichlar ham ifloslanish darajasini 2020-yilda 2019-yilga nisbatan kamayganligini kuzatish mumkin. 2016-2021-yillar mobaynida Toshkent shahrida SO2, NO2, ozon, fenol konsentratsiyalari miqdori kamayganligini, uglerod oksidlari, NH3, chang miqdori biroz ortganligini, lekin PDKdan ortmaganligini kuzatish mumkin. Keyingi vaqtlarda atmosfera havosi tarkibida CO 2 gazi miqdori ortib borayotganligi ma’lum bo’lib qoldi. Natijada yer yuzasining harorati keying yuz yil ichida 0.5- 24 tadqiq qilish “Shamol guli” deb nomlangan modelidan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Respublika Ekologiya qo’mitasining yaqinda tarqatgan xabarlariga ko’ra mamlakatimizdagi sanoat korxonalari tomonidan atmosferaga belgilangan normadan 40 baravargacha ko’proq zaharli moddalarni chiqarilyapti. Karonavirus pandemiyasi vaqtida butun dunyoda barcha sohalar faoliyati deyarli to’xtatildi. 2020 yil aprel oyida 2019 yilning shu davriga nisbatan global miqyosda kunlik karbonat angidrid ajralib chiqish miqdori 17 foizga kamroq bo’lganini kuzatidi. Xalqaro Energetika Аgentligi tomonidan 2020 yilning yanvar-mart oylarida issiqxona gazlarining asosini tashkil qiluvchi karbonat angidrid emissiyasi foizi 2019 yilning mos davriga nisbatan 5 baravar kam ekanligi ta’kidlangan. Pandemiya davrida jahon miqyosida zavod va fabrikalar faoliyatini ma’lum muddatga to’xtalishi ekologiyaga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatdi(2-jadval). 2-jadval Toshkent viloyat ida a tmosferaga chiqarilayotgan zararli moddalar miqdori (ming tonna) т/р Shahar va tumanlar soni 2020 2021 Transport sanoat Sanoat Jami Transport Sanoat Jami 1 22 264,766 318,800 583,566 242,903 322,438 565,341 Jami: 264,766 318,800 583,566 242,903 322,438 565,341 Manba: Toshkent viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari. Аyni vaqtda viloyat bo’yicha jami 18 ta kichik sanoat zonasi faoliyat yuritmoqda. Ular Аngren, Ohangaron, Bekobod, Quyichirchiq, Chirchiq, Yangiyo’l, Bo’ka, Oqqo’rg’on, Parkent, Bo’stonliq, Pskent, Qibray kabi kichik sanoat zonalaridir. Ushbu kichik sanoat zonalarida tog’-kon sanoati, ko’mir, rangli va qora metallurgiya, kimyo sanoati, elektroenergetika, qurilish materiallari ishlab chiqarish, tekstil sanoati, sellyuloza-qog’oz sanoati, agrosanoat kabi sohalar 26 2.1. Viloyat sanoat markazlari va ularning xususiyatlari Toshkent viloyati - O’zbekiston Respublikasi tarkibidagi viloyat. Respublikaning shimoli-sharqida 1938-yil 15- yanvarda tashkil qilingan. Shimoliy va shimoli-g’arbdan Qozog’iston Respublikasi, sharqdan Namangan viloyati, janubdan Tojikiston Respublikasi, janubi-g’arbdan Sirdaryo viloyati bilan chegaradosh. Maydoni (Toshkent shahri maydonisiz) 15,3 mig km. Aholisi (Toshkent shahri aholisiz) 2.4 million kishidan ko’p. Viloyat tarkibida 15 ta tuman 17 shahar, 18 shaharcha, 146 qishloq fuqorolari yig’ini bor. Markazi-Nurafshon shahri. Toshkent viloyatidagi sanoat markazlarining aksariyati bevosita poytaxt bilan uzviy aloqadorlikda faoliyat ko’rsatadi. Sanoat markazlari ixtisosligi bir- biridan farqlanuvchi mintaqalarda to’plangan. Bular: Toshkent-Chirchiq, Toshkent-Yangiyo’l va Angren-Olmaliq sanoat rayonlaridir. Toshkent-Chirchiq va Toshkent-Yangiyo’l sanoat rayonlarining o’zagi Toshkent shahri bo’lib,uning tarkibiga Chirchiq, Yangiyo’l sanoat tugunlari hamda G’azalkent, Pskent, Nurafshon, Chinoz, Keles kabi kichik va o’rta shaharlar kiradi. Angren-Olmaliq sanoat rayonining o’zagini esa Olmaliq va Angren sanoat tugunlari tashkil etadi. Unga Ohangaron, Yangiobod kabi shaharlar ham kiradi. Bekobod sanoat tuguni bu ikkala sanoat rayonidan biroz chekkada, viloyatning janubida joylashgan. 2018 yil 28 dekabrda Prezident Shavkat Mirziyoev parlamentga yo’llagan murojatnomasida 2030 yilga kelib mamlakatda urbanizatsiya darajasini 60 foizgacha oshirish zarurligini e’lon qilgandi. «Agar biz ushbu masalani hal qilmasak, bizning qishloqlarimiz butunlay pasayib ketadi», deb ta’kidladi davlat rahbari. 2019 yil 10 yanvarda Prezidentning «Urbanizatsiya jarayonlarini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi farmoni qabul qilindi, unda prinsipial jihatdan yangi uy-joy siyosatini amalga oshirish, jismoniy va yuridik shaxslarning turar joy, noturar joy binolari va inshootlari ostidagi yer uchastkalariga egalik huquqini ta’minlash asosida urbanizatsiya jarayonlarini faollashtirish, aholining qishloq joylaridan shaharlarga erkin harakatlanishi uchun 15  mamlakatning ajralmas ekologik va iqtisodiy tizimlarining tuzilishi va ishlash mexanizmlarining sanoat va postindustrial o’zgarish potensialini aks ettiruvchi urbanizatsiya umumiy darajasi. Ushbu mezonlarga asoslanib, aholi punktlari tizimlari va shahar tarmoqlarining quyidagi tabiiy va iqtisodiy turlarini ajratish maqsadga muvofiqdir: 1) cho’l-voha; 2) cho’l; 3) tog’ oldi-vohasi; 4) tog’ va yaylov. Shahar - sanoat, bu Toshkent viloyatining Toshkent va Angren-Olmaliq aglomeratsiyalari tomonidan namoyish etiladi. Birinchisi Chirchiq vodiysining o’rta qismini, ikkinchisi Ohangaron daryosining o’rta oqimini egallaydi. U ishlab chiqarish va joylashish aglomeratsiyasining yuqori darajasi, aglomeratsiya yadrolarining atroflari bilan yaqin aloqalari bilan ajralib turadi, bu, avvalambor, mayatnik migratsiyasi intensivligi (ayniqsa, Toshkent aglomeratsiyasida) atrof- muhitning sanoat tomonidan ifloslanishining jiddiyligi bilan belgilanadi. 4-rasm. Toshkent viloyati sanoat markazlari va uning tarmoqlari 17 Olmaliqdagi konmetallurgiya, Yangi Angren, Toshkent issiqlik elektr stansiyalari hamda Chirchiqdagi o’tga chidamli va qiyin eriydigan metallar konlari ishlab turibdi. Chirchiqdagi “Elektrkimyosanoat”, Olmaliqdagi “Ammofos” va Angrendagi “O’zbekrezinatexnika” ishlab chiqarish birlashmalari Respublika kimyo sanoatidagi yirik korxonalardan hisoblanadi. Bu korxonalarda qishloq xo’jaligi va boshqa tarmoqlar uchun azotli va fosforli o’g’itlar, ammiakli selitra, kaprolaktam ishlab chikariladi. “O’zbekkimyomash”, “Chirchiq qishloq xo’jaligi mashinasozligi”, “Transformator” korxonalarida qishloq xo’jaligi uchun zarur bo’lgan paxta seyalkalari, kultivatorlar, podborshchiklar va ehtiyot qismlar va boshqalar ishlab chikariladi. Viloyatdagi “Toshkenttibtexnika” (Qibray tumani), “O’zBMZ” (Toshkent tumani), “Gidravlika”, “Uskuna quruvchi” (Zangiota tumani), Dalvarzin ta’mirlash zavodi (Bekobod tumani), Tog’ transporti uskunalarini ta’mirlash zavodi, “Angrengazmash” (Angren sh.,) korxonalari yirik korxonalardan hisoblanadi. Viloyatda, shuningdek, “Ohangaronsement”, “Santexquyma”, “Ohangaronshifer”, “Ohangaronlinplast”, “Bekobodsemta’mir”, “G’azalkentoyna” kabi qurilish materiallari ishlab chikaradigan va qayta ishlaydigan korxonalar ham mavjud bo’lib, ularda sement, shifer, keramika, oyna, g’isht, linoleum, temirbeton konstruksiyalari kabi mahsulotlar tayyorlanadi. Oziq-ovqat sanoati xam rivojlangan. Bunda, asosan, mahalliy xom ashyodan mahsulot tayyorlanadi. Bu sanoat go’shsut, yog’moy, unqandolat, vinoaraq, tamaki va boshqa tarmoklarni o’z ichiga oladi. Viloyatda 4 ta un zavodi, konserva, pivo, aroq, non va non mahsulotlari zavodlari, sholi tozalash korxonalari bor. Yangiyo’l shahri viloyat oziq-ovqat sanoatining markazlaridan biri hisoblanadi. Bu yerda yog’, konserva, vino va spirt zavodlari, qandolat fabrikalari mavjud. Chirchiq, Olmaliq, Angren shaharlari, Bekobod, Qibray, Zangiota, Toshkent, Bo’stonliq tumanlarida ham oziq-ovqat korxonalari ko’p. Toshkent viloyatida eng yirik ilmiy tadqiqot institutlari, bog’dorchilik, tokchilik va vinochilik, g’o’za seleksiyasi va urug’chiligi, paxtachilik, chorvachilik, ipakchilik va o’rmon xo’jaligi, sug’orish texnikasi ilmiy tekshirish institutlari, qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash va 19 2. 2 . Toshkent viloyati shaharlarining rivojlanishida sanoat markazlarining o’rni Toshkent viloyatida turli sanoat markazlari va uning tarmoqlari mavjud. Bularga metallurgiya, issiqlik energitikasi va kimyo sanoati markazlari kiradi. Energetika sohasida “Angren IES”AJ, ”Yangi Angren IES”AJ va “Toshkent IES”AJlar faoliyat ko’rsatmoqda. V iloyat respublikamiz hududiy mehnat taqsimotida o’zining ko’p tarmoqli iqtisodiyoti bilan ajralib turadi. Viloyat sanoat ishlab chiqarishida mashinasozlik, ko’mir, elektr energiya, qurilish materiallari, mineral o’g’itlar, yengil va oziq-ovqat sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Agroiqtisodiyot tizimida esa paxta, meva va uzum yetishtirish, go’sht va sut chorvachiligi, shahar atrofi qishloq xo’jaligi yaxshi rivojlangan. O’zbekistonda bunday mukammal va murakkab tizimga ega bo’lgan hududiy ishlab chiqarish majmuasi boshqa mintaqalarda shakllanmagan. 2020 yil yakunlariga ko’ra, viloyat yalpi hududiy mahsulotining 27,8 foizi sanoatga to’g’ri keldi. Agar mintaqada qishloq xo’jaligini ma’lum darajada sanoatlashganligi hisobga olinsa, uning iqtisodiyotini industrial-agrar yo’nalishda ekanligini e’tirof etish mumkin. Shu bilan birga yuqoridagi ko’rsatkichlar respublika boshqa hududlari bilan taqqoslaganda qurilish ko’rsatkichining eng pastligi, transport va aloqaning esa eng yuqoriligi ko’zga tashlanadi. Kichik biznesning YAHMdagi ulushi 55,0 foiz. 2021 yilning 1 yanvar holatiga viloyatda jami 38,1 ming kichik biznes subyektlari rasmiylashtirilgan. Viloyat bo’yicha sanoat mahsulotining 17,3 foizini aynan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ta’minlaydi. Geografik nuqtai nazardan qaralganda esa Parkent tumanining 100 foiz sanoat mahsuloti, Piskent, Bekobod, Bo’ka, Oqqo’rg’on tumanlarining 100 foiz qurilish ishlari mazkur soha zimmasiga tushadi. Albatta, har qanday hudud ishlab chiqarish va umuman iqtisodiyotning rivojlanishi eng avvalo kapital qo’yilmalarga bog’liq. 2020 yilda jami investitsiya hajmi 10447,7 milliard so’mni tashkil qilgan. Uning kattaroq qismi Zangiota (15,1 %) va 21 zavodi (Bekobod tumani), Tog transporti uskunalarini ta mirlash zavodi,ʻ ʼ „Angrengazmash“ (Angren sh.,) korxonalari yirik korxonalardan qisoblanadi. Viloyatda, shuningdek, „Ohangaronsement“, „Santexquyma“, „Ohangaronshifer“, „Ohangaronlinplast“, „Bekobodsemta mir“, „G azalkentoyna“ ʼ ʻ kabi qurilish materiallari ishlab chikaradigan va qayta ishlaydigan korxonalar ham mavjud bo lib, ularda sement, shifer, keramika, oyna, g isht, linoleum, temirbeton ʻ ʻ konstruksiyalari kabi mahsulotlar tayyorlanadi. Oziq-ovqat sanoati xam rivojlangan. Bunda, asosan, mahalliy xom ashyodan mahsulot tayyorlanadi. Bu sanoat go shtsut, yog moy, unqandolat, ʻ ʻ vinoaraq, tamaki va boshqa tarmoklarni o z ichiga oladi. ʻ Oziq-ovqat sanoati paxtachilik mahsulotlari, bog dorchilik, tokchilik, ʻ sabzavotchilik, chorvachilik va boshqalarga asoslanadi. Viloyatda 4 un zdi, konserva, pivo, araq, non va non mahsulotlari zdlari, sholi tozalash korxonalari bor. Yangiyo l sh. viloyat oziq-ovqat sanoatining markazlaridan biri. Bu yerda ʻ yog , konserva, vino va spirt zdlari, qandolat fabrikalari mavjud. Chirchiq, ʻ Olmaliq, Angren shaharlari, Bekobod, Qibray, Zangiota, Toshkent, Bo stonliq ʻ tumanlarida ham oziq-ovqat korxonalari ko p. ʻ Qishloq xo jaligining asosiy tarmoklari: paxtachilik, bog dorchilik, ʻ ʻ tokchilik, pillachilik; tog etaklarida lalmikor dehqonchilik (asosan, bug doy va ʻ ʻ arpa yetishtiriladi). Ayniqsa, mustaqillik yillarida sohada iktisodiyetning ko p ʻ tarmokli turlari shakllanib borayapti. Toshkent viloyatida 50 mingdan ortiq dehqon xo jaligi va 7,5 mingdan ortiq fermer xo jaligi faoliyat ko rsatadi. Bugungi kunda ʻ ʻ ʻ dehqon va fermer xo jaliklarining yalpi mahsulotdagi salmog i 72 %ni tashkil ʻ ʻ etadi. So nggi 10 yilda paxta urug chiligini rivojlantirishga e tibor ortib borayapti. ʻ ʻ ʼ Viloyat paxta seleksiyasi va urug chilik sohasida ilmiy izlanishlar natijasida jahon ʻ talablarini qondiruvchi tola, yuqori hosilli va tez pishar navlar yaratilmoqda. Sirdaryo va Chirchiq sohillarida sholi yetishtiriladi. Keyingi yillarda viloyatda qishloq xo jaligi. ekinlari strukturasini o zgartirishga alohida ahamiyat ʻ ʻ berilyapti. Paxtachilik, g allachilik asosiy o rinlarni egallaydi. Toshkent viloyatida ʻ ʻ shuningdek, kartoshka, meva va rezavor mevalar, uzum yetishtirish ham yil sayin 13 2-rasm. Toshkent viloyati xaritasi Iqlimi keskin kontinental. Qishi nam, nisbatan iliq, yozi uzoq, issiq va quruq. Yanvarning o rtacha temperaturasi — 1,3°, −1,8°, eng past temperaturaʻ −34° (tekislikda), −38° (tog etaklarida), iyulnint o rtacha tempaturasi 26,8°, eng ʻ ʻ yuqori temperatura 43-47°. Tekislik qismida yiliga 250 mm, tog oldilariga 350– ʻ 400 mm, tog larda 500 mm yog in yog adi. Yog inning ko p qismi bahor va qishda ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yog adi. Qor tog lardagina uzoqroq saqlanadi. Vegetatsiya davri tekislik qismida ʻ ʻ 210 kun. Daryolari Sirdaryo havzasiga mansub (Sirdaryo — o rta oqimi, uz. 125 ʻ km va uning irmoklari — Chirchiq, Piskom va Ohangaron). Bular Tyanshan tog laridan boshlanadi va suvidan elektr energiya olishda va sug orish ishlarida ʻ ʻ foydalaniladi. Sug orish kanallari: Bo zsuv, Qorasuv, Dalvarzin, Toshkent va ʻ ʻ boshqa Tuyabo g iz suv ombori („Toshkent dengizi“), Chorvoq suv ombori, ʻ ʻ Ohangaron suv omborlarn bor. Tuproklari: tekislikda bo z tuproq, tog etaklarida (500–600 m ʻ ʻ balandlikkacha) tipik bo z tuproq, undan balandroqda chimqo ng ir, yuqrrirokda ʻ ʻ ʻ o tloqidasht tuproq, daryo terrasalarining quyi qismida, yer osti suvi yuza joylarda ʻ o tloqi va botqoq tuproq, daryo vodiylarida allyuvial tuproqlardan iborat. Toshkent ʻ viloyatining tekislik qismi to la haydalgan, Sirdaryo bo’ylarida kichik tuqaylar ʻ (terak, tol, jiyda, har xil butalar) mavjud. Tog etaklari va tog larda (1200–1400 m ʻ ʻ 10 zarb qilgan. Tangalarning yuz tomoniga vahshiy hayvonning rasmi (silovsin yoki bars), orqa tomoniga panshaxaga o xshash tam/a tushirilgan. Ilk o rta asrlardaʻ ʻ aholi o rtasida otashparastlik keng yoyilgan. Ossuariyga odam suyaklari solib ʻ ko milgan qabrlar To ytepa, Qoraxitoy va Tuyabo g izdantopilgan. Ossuariylar ʻ ʻ ʻ ʻ tuxumsimon shaklda bo lib, qopqog iga hayvon suratlari solingan. ʻ ʻ 9-10-asrlarda Toshkent viloyati Somoniylar davlati tarkibiga kirgan. Bu davrda shaharlar har tomonlama rivojlangan. 10-asr arab geograflari Istaxriy, Muqaddasiy va boshqa ko rsatishicha, Xuroson va Movarounnahrda Shosh viloyati ʻ eng ko p shag arli (40 taga yaqin) o lka bo lgan. Eng yirik shaharlardan viloyat ʻ ʻ ʻ ʻ poytaxti Binkat, Iloq (Eloq) davlatining poytaxti Tunkat va yirik savdohunarmandchilik markazlari Xarashkat , Shuturkat, Nujkat bo lgan. ʻ Qadimgi shahar xarobalarida o tkazilgan qazilmalar shaharlarning paydo ʻ bo lishi, rivojlanishi va kengayishi har xil tarzda kechganligini ko rsatadi. ʻ ʻ Shaharlar poytaxt bo lgani, karvon yo llari ustiga joylashgani, konlardan yaxshi ʻ ʻ foydalangani va chorvador ko chmanchi xalqlar bilan aloqada bo lgani uchun ʻ ʻ rivojlangan. Shaharlarning maydoni 20 ga dan 200 ga gacha bo lgan. Toshkent ʻ viloyati hududidan o tgan 2 mashhur karvon yo lining birinchisi Sirdaryo, Binkat, ʻ ʻ Xarashkat , Xudoykat orqali, ikkinchisi bir oz shim.rokdan Chinozkat, Shuturkat, Dafnigankat, Isfijob orqali o tgan. 9-10-asrlarda konchili k ishlari, metall eritish, ʻ kulolchilik va to qimachilik taraqqiy etgan. 10-asr geograflarining ma lumotlariga ʻ ʼ ko ra, Shosh, Ilokdan har xil matolar, gilamlar, teridan ishlangan ashyolar, harbiy ʻ qurollar, egarlar, metall buyumlar, chorvachilik mahsulotlari va g alla tashqariga ʻ chiqarilgan. Toshkent hunarmandlari tomonidan yasalgan xunarmandchilik va zargarlik buyumlari, qurolaslahalar butu n sharqsa shuhrat qozongan. Toshkent vohasi o z ʻ tarixida takdirning ko p sinovlarini, shahar va qishlokdarni vayronaga aylantirgan ʻ mo g ullar bosqini kabi og ir davrlarni boshidan kechirgan. Tarixiy manoalardan ʻ ʻ ʻ ma lum bo lishicha, faqat Amir Temur davriga kelib, vohada qaytadan rivojlanish ʼ ʻ boshlangan. Ko plab shaharqishloklar yangidan kad rostlab, obod bo lgan. Viloyat ʻ ʻ hududidagi mashhur Zangiota majmuasi Amir Temur tomonidan qurildi. Bu 8 sharoit yaratish va yirik shaharlar aholisi farovonligi o’sishini ta’minlash ta’kidlanganligi aytib o’tilgan. Urbanizatsiya (lotincha urbanus - shahar) bir nechta ma’nolarni anglatadi. So’zning tor ma’nosida bu shaharlar va shahar aholisi sonini ko’paytirish jarayonidir. Keng ma’noda, aholining qishloqdan shaharga ko’chishi, shaharlarning o’rni, shahar madaniyati va jamiyat taraqqiyotidagi munosabatlar, shahar aholisining qishloqqa nisbatan ko’payishi, shahar tashqarisidagi shaharlarda shakllangan madaniyat, axloq va xulq-atvor namunalarining tarqalishi [18; 48 b.]. Shaharlar - iqtisodiy o’sish nuqtalaridir. Shaharlarning o’sishini statistik baholash mumkin. Har birimiz har kuni ko’plab qurilish loyihalarini ko’rib turibmiz. Va bu holat nafaqat Toshkentda, balki butun dunyoda yuz bermoqda. A.S. Soliev., V.N. Fedorkoning “Размешения населения элементи и урбанизаци в территориалной системе природно хозяйственних комплексов республики Узбекистана” maqolasida O’zbekiston Respublikasida aholi joylashuvining o’ziga xos xususiyatlari haqida fikr yuritiladi. Aholi punktlari va urbanizatsiya tuzilmalarining tabiiy-ekologik muhit bilan o’zaro aloqasini ko’rib chiqsak, ushbu jarayonlar kosmik tashkil etilishi hududiy-iqtisodiy tuzilmalarda ifodalangan ishlab chiqarish vositasida bo’lishini ta’kidlash lozim deyilgan. Maqolada aholi punktlari va urbanizatsiyaning tabiiy va iqtisodiy turlarini aniqlash mezonlari quyidagicha tanlandi:  aholi punktlarining tarmoqlarini tabiatni boshqarishning u yoki bu geografik hududlariga, o’z navbatida, ayrim landshaft inshootlariga ustma-ust qo’yilgan holda, fazoviy cheklash;  aholi punktlari zichligi bilan belgilanadigan aholi punktlari tarmog’ining morfologik ko’rinishi, bu tabiiy hududiy tizimlarning iqtisodiy va demografik imkoniyatlari bilan oldindan belgilanadi.  foydalanish (albatta ishlab chiqaruvchi kuchlarning hozirgi rivojlanish darajasida); 16
Купить