Toshkent vohasi aholisining tarixiga oid antropogik materiallar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	43.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

24 Sotish

Toshkent vohasi aholisining tarixiga oid antropogik materiallar

Sotib olish

“ Toshkent vohasi aholisining tarixiga oid antropogik materiallar ”
REJA:
Kirish…………………………………………………………………………….3
I Bob. Toshkent vohasi va uning antropologiyasi haqida ………………...5-10
I.1. Toshkent vohasi haqida umumiy tushuncha………………………………..5-8
I.2. Antropologiya haqida tushuncha….. ………………………..……………..9-10
II Bob. Toshkent vohasi aholising tarixiga oid antropogik materiallar …11-21
II.1. Toshkent vohasi aholisining eng qadimgi tarixi va antropologiyasi. .........11-15
II.2. Toshkent vohasi aholisining etnik xususiyatlari (IX-XII asrlar).... ………16-21
Xulosa……………………………………………………………………….……22
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………...……………………………….….23
Ilova...………………………………………………………………………….…25
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi:
Toshkent vohasi xalqlari tarixidagi ancha qadimiy davrlar uning madaniy-
tarixiy hududlarida o rganish darajasi bir xil bo lmagan oz sonli o rganilganʻ ʻ ʻ
arxeologik yodgorliklar bilan ifodalanadi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi:
Ayni paytda mashhur sovet antropologlari V. V. Ginzburg va T. A.
Trofimovaning O‘rta Osiyo va Qozog‘iston paleoantropologiyasiga bag‘ishlangan
monografiyasi (1972) nashr etilgandan so‘ng, O‘rta Osiyo aholisini antropologik
o‘rganish holatini umumlashtirgan. So nggi yillarda O rta Osiyo respublikalarida
ʻ ʻ
olib borilgan keng ko lamli ishlar natijasida qazilma antropologik materiallar
ʻ
miqdori keskin oshdi. Yuzdan ortiq yangi turli tarixiy davrlarning kraniologik
materiallarini bergan yodgorliklar: mezolitdan to hozirgi kungacha.
Mavzuning maqsad va vazifalari:
Kurs ishining maqsadi Toshkent vohasi aholisining tarixiga oid antropogik
materiallar tarixini tahlil qilishdan iborat. Bu jarayonda Toshkent vohasi va uning
aholisining keyingi davrlardagi antropogik rivojlanishi to’g’risida ma’lumotlarga
ega bo’lish va bu borada faoliyat yuritgan olim va tadqiqotchilar tomonidan
o’rganilishini ko’rib chiqishdan iborat.
Tadqiqotning nazariy va metodologik asoslari:
Ilmiy ishning nazariy asosi sifatida XIX – XX asrlarda arxeologlar tomonidan
amalga oshirilgan, shuningdek shu ish yuzasidan tadqiqot olib borgan tadqiqotchi
olimlarning asarlari nazariy asos bo’lib xizmat qiladi.
Tadqiqot ishining metodologik asoslari:
Bir qator umumiy va xususiy ilmiy bilish ishlarini tashkil etadi. Asosan ilmiylik
va mantiqiylik tamoyillarini ajratib ko’rsatish mumkin.
Bundan tashqari obyektning kelib chiqish tarixi haqida ilgari surilgan
nazariyalardagi o’zaro aloqadorlik tadqiqotning umumiy metodologik asosini
tashkil etadi.
2

Kurs ishining umumiy hajmi:
-Kirish;
-Reja (ikki bob,bob tarkibida ikkitadan reja);
-Xulosa;
-Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati;
-Ilova;
3

I Bob. Toshkent vohasi av uning antropologiyasi haqida
I.1. Toshkent vohasi haqida umumiy tushuncha
Toshkent toponimini “Tosh shahar” deb izohlaydilar. Shu so‘zda ma’lum ma’noda
shahar tirixi ham o‘z aksini topgan. Uning qachon paydo bo‘lganligi aniq emas.
lekin Toshkent juda qadimiy shahar ekanligi aniq. Shahar hududida tosh asriga oid
buyumlar topilgan. Toshkentdagi qabristonlardan birida topilgan bronza ko‘zgular,
turli mamlakatlarning tangalari shahar tarixi 2000 yildan ortiq ekanligidan darak
beradi.
Toshkent vohasi Tyan Shanning g‘arbiy yonbag‘irlaridan boshlanib Sirdaryo
etaklariga tushadigan keng tog‘oldi tekisligining bir qismida joylashgan. Sharqda u
uchta — Ugom, Piskom va Chatqol tog‘ tizmalari bilan o‘ralgan bo‘lib, bu
tizmalarni shu nomlar bilan ataluvchi daryolar oqib o‘tuvchi daralar ajratib turadi.
Bu daryolar qo‘shilib Chirchiq daryosini hosil qiladi. Chirchiq daryosi Chorvoq
havzasining tor darasidan o‘tib, G‘azalkentdan quyiroqqa tushganda kengligi ba’zi
joylarda 20 kmdan oshadigan qadimiy tekislik bo‘ylab oqadi. G‘arbda Chirchiq
vodiysiga bamisoli keng amfiteatrdek Qizilqumning qaynoq nafasi uriladi. Janubiy
qismida esa vodiyga kirib boruvchi Ohangaron daryosi yastangan. Ushbu tekislik
shimolida joylashgan Aris daryosining vodiysi bilan birga bu tabiiy suv tarmoqlari
O‘rta Osiyo dehqonchilik vohalarining chekka mintaqasini tashkil etadi. Undan
shimol tomonga qarab esa, yaylovlarga boy bo‘lgan poyonsiz cho‘l yastanib
yotadi.
Taxminan uch ming yil ilgari Toshkent vohasida dastlabki dehqon jamoalari paydo
bo‘lgan. Ular bir vaqtning o‘zida chorvachilik bilan ham shug‘ullanishgan.
Tekisliklar, adirlar va tog‘ yonbag‘irlari xo‘jalik asoslarini har tomonlama
rivojlantirish uchun juda qulay sharoit yaratgan. Hozir Toshkent shahri joylashgan
vohadagi tabiiy suv tarmoqlari tabiiy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikni
rivojlantirish uchun imkoniyat yaratgan. Tekislikda o‘troq yashagan ilk aholi,
o‘sha vaqtlarda oddiy sun’iy sug‘orish usullari bilan birga, daryo irmoqlarining
botqoq joylarini ekinzorga aylantirgan va hatto toshqin suvlarni ham to‘siqlar bilan
4

jilovlab ulardan foydalangan. Sug‘orishning bunday usuli “ko‘rfazli” deb ataladi.
Tabiiyki, ilk dehqonlarning qabilaviy guruhlari kechagi chorvadorlar bo‘lib, suv
havzalari yaqinidagi yerlarda o‘troqlashib qolgan odamlar edi. Vohadagi dastlabki
dehqonchilik Ohangaron daryosi va uning irmoqlari yoqalaridan boshlangan.
Miloddan avvalgi IX-VII asrlarda hozirgi Tuyabo‘g‘iz suv ombori joylashgan
yerda ilk dehqonlar zich joylashgan qo‘rg‘onchalar paydo bo‘lgan.
Ularga tegishli moddiy madaniyat yodgorliklari ilk bor Burganli soyidan topilgan
va Burganli madaniyati deb atalgan. Bu oddiy qo‘rg‘onlar yog‘och devorli va
omonat o‘ralgan yerto‘lasimon turar-joylarni o‘z ichiga olgan. Urtadagi turar joy
xom g‘ishtli devorlar bilan o‘ralgan. O‘choq va don-dun saqlanadigan o‘ralari
bo‘lgan har bir yerto‘lada bitta oila yashagan bo‘lishi kerak. Qo‘rg‘onlardagi aholi
loydan yasalgan tagi dumaloq idishdan foydalangan, bu idishni matoli qolipda
qo‘lda yasashgan, ya’ni qum to‘ldirilgan qop loy bilan suvab chiqilgan.
Quritilgandan so‘ng qum to‘kib yuborilgan, shuning uchun ham bunday
idishlarning tagidagi mato izlari ko‘zga tashlanadi. Bu idishlarga naqsh solingan va
kuydirilgan. Don esa tosh yorg‘uchoqlarda maydalangan. Burganli qo‘rg‘onlari
aholisi metallga ustalik bilan ishlov berishgan. Ular tosh qoliplarda jezdan pichoq,
o‘roq, o‘q-yoy uchlari va boshqa buyumlarni yasaganlar 1
.
Qo‘rg‘onlar aholisi vaqt o‘tishi bilan ko‘payib borishiga dehqonchilik qulay
imkoniyat yaratgan. Ayrim guruhlar o‘zlari yashab turgan joylarni tark etib yangi
qulay hududlarni izlab ketganlar. Asta-sekin ular Qoraqulduq va Jo‘n irmoqlari
bo‘ylab Chirchiq daryosi vodiysining bir qismini, janubda esa – Sirdaryo bo‘yidagi
hududlarni o‘zlashtirishgan. Toshkent hududida ham shunday manzilgoh vujudga
kela boshlagan. Uning harobalarini arxeologlar Toshkent shahrining Choshtepa
ko‘chasidagi Shoshtepa shahristoni etagidan topib o‘rganganlar. Bu manzilgoh
aholisi Jo‘n irmog‘i bo‘yida qo‘nim topgan. Irmoqning suv yuzasi deyarli qirg‘oq
bilan barobar bo‘lib, suvni dalalarga qiyinchiliksiz chiqarish imkonini bergan.
Toshkent hududidagi dastlabki dehqonlar ham yerto‘lalarda yashashgan. Ular
1
Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 5-bet
5

yerga tosh omochlar bilan ishlov berib, arpa va bug‘doyning yumshoq navlarini
ekkanlar, hosilni esa jez o‘roqlar bilan o‘rib olishgan. Don esa, loy suvoq qilingan
o‘ralarda saqlangan. Topilgan ko‘pdan-ko‘p yorg‘uchoqlar g‘alla qanday usulda
yanchilganini ko‘rsatadi. Shoshtepa qo‘rg‘oni aholisi asosan qo‘y va echkilar
boqib ularni tog‘ yaylovlarda o‘tlatishgan. Shuningdek, xo‘jalikda ot, eshak va
tuyalardan ham foydalanilgan.
Qo‘rg‘on aholisi jez bilan bir qatorda temirdan ham foydalanishni o‘zlashtira
boshlab, undan ish qurollari yasalgan. Bu davrda to‘qimachilik ham keng
rivojlangan bo‘lib, jun va kunjut tolasidan nafis va dag‘al matolar tayyorlangan.
Burganliklar tabiat va hosildorlik kuchlariga sig‘inishgan. Bu jamiyat patriarxal-
jamoaviy munosabatlar bosqichida bo‘lib, qo‘rg‘on, chamasi yagona jamoaga mos
kelardi. Bu patriarxal munosabatlar ijtimoiy taraqqiyotning shunday bosqichi ediki,
ular haqida zardushtiylarning muqaddas kitobi – Avestoning qadimgi qismlari
orqali tasavvur hosil qilish mumkin 2
.
Chirchiq daryosi havzasi O‘rta Osiyoning qadimiy dexqonchilik va shahar
madaniyatlari beshiklaridan biridir. Uning hududida vohaning poytaxt markazi
paydo bo‘lgan. Joydan joyga ko‘chib turgan bu markaz qadimda va o‘rta asrlarda
Choch yoki Shosh, keyin esa Toshkent nomi bilan mashhur bo‘lgan.
Toshkent vohasida barcha tarixiy davrlarda suv mo‘l-ko‘l bo‘lgan. Tarixan tarkib
topgan kanallar tarmog‘i shaharni suv bilan ta’minlab turgan. Shu bois shahar hech
qachon suv taqchilligini sezmagan. Buni o‘rta asrlardan to XIX asrgacha Toshkent
to‘g‘risida yozgan mualliflar hamisha ta’kidlab kelganlar. Bu erdagi iqlim hozirgi
odamlarning ajdodlari paydo bo‘lgan, ya’ni bir necha o‘n ming yil muqaddam
mavjud bo‘lgan iqlimdan farq qilgan. Issiq quruq yoz bilan yillik yog‘in
miqdorining asosiy qismi yog‘adigan qahraton qish almashinib turgan.
Vohaning tog‘ yonbag‘irlari va tekisliklar o‘simliklarga boy bo‘lib, ibtidoiy
odamlar ovlaydigan yovvoyi hayvonlar juda ko‘p edi. Ularning aksariyati,
2
Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 6-bet
6

jumladan, arxar, jayron va asl bug‘u kabi hayvonlar yaqin vaqtda yo‘qolib bitgan
bo‘lsa, junli karkidon, g‘or ayig‘i, arslon singari hayvonlar esa ancha ilgari
yo‘qolib ketgan. Ular haqida ibtidoiy odamlar manzillarini qazib o‘rganish
chog‘ida topilgan qoldiqlar orqali ma’lumot olish mumkin. Bu yerlarda bir necha
yuz ming yil avval ovchilik va termachilik bilan kun kechiruvchi ibtidoiy jamoalar
g‘orlar va tog‘ bag‘ri bostirmalarini, yoki daryo sohillari va chashmalar yonidagi
ochiq manzillarni egallab makon qilganlar. Bunday joylar hozirgi Toshkent shahri
hududida ham mavjud bo‘lgan. Jumladan, Bo‘z suv yoqasidagi Qo‘shilish
manzilgohidan birmuncha nozik ishlangan chaqmoqtoshlar, pichoqlar, bigizlar,
ibtidoiy ustalar tomonidan bundan to‘qqiz ming yil avval yasalgan ov va mehnat
qurollari topildi. Topilmalar orasidan yovvoyi buqa suyaklarining uchrashi,
mutaxassislar fikricha, ularning o‘sha vaqtlardayoq xonakilashtirilgan deb taxmin
qilishga asos bo‘ldi. Hayvonlarni xonakshtashtirish jarayoni Toshkent vohasi
hududida ham kechgan. Miloddan oldingi uchinchi ming yillikdan boshlab, bu
hudud dastlabki chorvadorlar tomonidan o‘zlashtira boshlashgan. Ular ish
asboblari va jezdan qurollar tayyorlashni o‘rganganlar. Arxeologlar Toshkent
shahri hududi va uning atrofida chorvadorning ko‘pdan ko‘p qabrlari hamda
qo‘rg‘onli dahmalarini topganlar. Bu joylarda dafn etilganlarning yoniga jezdan
yasalgan ish asboblari, qurollar, zeb-ziynatlar va qo‘lda yasalgan idishlar ham
qo‘yilgan. Toshkent shahri hududida bunday qabristonlar xozirgi shampan vinosi
zavodi yaqinidan, shuningdek, Qoraqamish arig‘i bo‘yidan topilgan. Sirg‘ali degan
joyda esa dasht chorvadorlari va yilqichilarining manzili bo‘lganligi aniqlangan.
Bu y erdan ish qurollaridan tashqari burama halqali jez bilaguzuklar ham topilgan 3
.
I.2. Antropologiya haqida tushuncha
3
Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 7-bet
7

Antropologiya bu odamning kelib chiqishi va evolyutsiyasi, odamzod irqlarining
paydo bo lishi, odamning tana tuzilishidagi normal farq-tafovut, o zgaruvchanlikʻ ʻ
haqidagi fan. Antropologiya ijtimoiy fanlarga juda yaqin turadigan biologiya
sohasidir. Antropologiya ga doir fikrlar bundan bir necha ming yil ilgari paydo
bo lganiga qaramay, u fan sifatida faqat XIX asrning ikkinchi yarmidan shakllana
ʻ
boshladi. Antropologiya ning muhim sohasi odam organizmining tuzilishi va
rivojlanishiga ta sir qiladigan fiziologik, biokimyoviy va genetik omillarni
ʼ
o rganadigan bo limi
ʻ ʻ – „Odam biologiyasi“ degan umumiy nom bilan XX asr
o rtalaridan boshlab rivojlandi.
ʻ Odamning paydo bo lishida faqat tabiat olamining ʻ
qonuniyatlarigina emas, balki ijtimoiy omillar ham muhim rol o ynagan. Odam
ʻ
paydo bo lgandan hozirgi holatigacha uning butun hayoti ijtimoiy jamiyatning
ʻ
rivojlanish qonuniyati bilan chambarchas bog langan.
ʻ Antropologiya ning fan
bo lib rivojlanishida tabiat va jamiyat to g risidagi fanlar ijobiy rol o ynadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Zamonaviy fan nuqtai nazaridan aytgan-da, Antropologiya quyidagi uchta katta
bo limdan ibo-rat:
ʻ
1) odam morfologiyasi;
2) antropogenez;
3) irqshunoslik ya’ni etnik Antropologiya;
Morfologiya odamning jismoniy tuzilishidagi belgilarning yosh, jins, kasb va
tashqi sharoitga qarab o zgarishini tushuntirib beradi. Irqshunoslik odamzod
ʻ
irklarining kelib chiqish davri va sabablarini, ularning Yer yuziga tarqalishini
izohlab, etnogenez muammolarini еchishga ham o z hissasini qo shadi.
ʻ ʻ
Antropologiya o zining turlicha tekshirish usullariga (antropometriya,
ʻ
osteometriya, kraniometriya) va ko p xil asboblariga ega.
ʻ Antropologiya biologiya
fa-nining faqat nazariy sohasi bo libgina qolmay, amaliy ahamiyatga ega bo lgan
ʻ ʻ
sohasi hamdir. Uning dalillaridan ko p sohalarda, jumladan tibbiyotning har xil
ʻ
sohalarida (mas, odamning jismoniy o sishini o rganishda), shuningdek sud
ʻ ʻ
ekspertizasida foydalaniladi.Turkiston o zining geografik o rniga ko ra uzoq
ʻ ʻ ʻ
o tmishda murakkab irqiy va etnik jarayonlarni boshidan kechirgan, shuningdek
ʻ
8

qo shni xalqlarning ham ta-rixiy taqdirlarini belgilab berishda katta rol o ynagan.ʻ ʻ
Bu o lka, xususan O zbekiston xalqlarini antropologik jihatdan o rganish o’tgan
ʻ ʻ ʻ
asrning 20-yillarda rivojlandi. Bu ishda O rta Osiyo davlat universiteti
ʻ
antropologiya kafedrasi asoschisi va doimiy rahbari L. V. Oshaninning xizmati
katta bo ldi. Uning rahbarligida Turkiston bo ylab 29 antropologik ekspedi-siyalar
ʻ ʻ
uyushtirildi. L. V. Oshanin va uning shogirdlari (V. Ya. Zezenkova, Q. N.
Najimov)ning sa y-harakatlari natija-sida Turkiston antropologik jihatidan 3
ʼ
viloyatga ajratildi. Amudaryo va Sir-daryo oralig ida yashovchi o zbeklar va to-
ʻ ʻ
jiklar еr yuzidagi mavjud uch irqning (yevropeoid, negroid va mongoloid) biri –
yеvropeoid irqining „O rta Osiyo ikki daryo oralig i tipi“ga mansub deb topildi.
ʻ ʻ
Moskvalik antropolog A. I.Yarxo bu irqni „Pomir-Farg ona tipi“ deb atadi.
ʻ
Farg ona vodiysidagi Selungur va Surxondaryodagi Teshiktosh g orlaridan
ʻ ʻ
topilgan qadimgi ajdodlarimiz qoldiqlari tufayli O zbekiston Afrika va Old Osiyo
ʻ
hududlari bilan bir qatorda, hozirgi zamon odamlarining paydo bo lishi jarayoni
ʻ
yuz bergan hududlar tarkibiga kiritildi va bu xulosa fanda uzil-kesil isbotlangan.
O zbek xalqiga xos „O rta Osiyo ikki daryo oralig i tipi“ning shak-llanish davri,
ʻ ʻ ʻ
makoni va tarixi masalalarida fanda yaqingacha yagona fikr yo q edi. Bir guruh
ʻ
olimlar bu irqiy tip bundan 6 – 8 ming yil ilgari shakllandi desa, boshqa bir guruh
mutaxassislar bu voqea bundan 3 ming yil ilgari sodir bo ldi deyishdi. Uchinchi
ʻ
guruh olimlari esa uni XVI asrda shakllandi deb hisoblar edilar. O zbek
ʻ
antropologlari (T. Xo jayov)ning uzoq yillik izlanishlari natijasida, juda boy
ʻ
antropologik materiallar asosida bu tip bundan 2200 – 2300-yil ilgari shakllana
boshlaganligini isbotladilar 4
.
4
https://uz.wikipedia.org/wiki/Antropologiya
9

II Bob. Toshkent vohasi aholising tarixiga oid antropogik materiallar
II.1. Toshkent vohasi aholisining eng qadimgi tarixi va antropogiyasi
Toshkent vohasi aholisining tarixi doimo Sirdaryoning yuqori oqimidan to
deltasigacha bo lgan butun uzunligi bo ylab joylashgan xalqlar va madaniyatlarʻ ʻ
taqdiri bilan uzviy bog liq bo lgan. Antik davrdan ya’ni miloddan avvalgi IV asr -
ʻ ʻ
milodiy IV asrlardan to hozirgi davrgacha bu etnomadaniy munosabatlarni yozma
manbalarda va yaxshi o rganilgan arxeologik majmualar materiallarida kuzatish
ʻ
mumkin. G'arbiy va Shimoliy Farg'onaning tog'li va tog' oldi hududlari, qadimgi
mualliflarning fikricha, sak qabilalarining - "skif cho'li" - (Saka para Sugdam) -
Daxov va saka amirgilarining siyosiy va iqtisodiy manfaatlari doirasiga kirgan.
Bular miloddan avvalgi II asrga oid arxeologik tadqiqotlar natijalari bilan
tasdiqlangan, Qangyu davlati tarkibiga kirdi 5
. Sirdariyning o rta va quyi oqimi
ʻ
hududlari o sha davrdan boshlab, hech shubhasiz, tadqiqotchilar tomonidan asl
ʻ
Qangyu o lkalariga tegishli.
ʻ
Boshqa yana bir qadimiy manbalar Sirdaryo havzasini sak qabilalari tarqalgan
hududlardan deb hisoblaydi. Bu joylar Yevrosiyodagi skif qabilalarining ulkan
hududlarining bir qismi bo‘lgan. “Tarix otasi” – yunon tarixchisi Gerodot
miloddan avvalgi V asrda “Saklar – skiflardir”, — deb ta’kidlagandi. “Sug‘diyona
ortida (Zarafshon vodiysi va Sirdaryoning so‘l qirg‘og‘i), saklar yashaydi, ular o‘q-
yoy bilan jang qilishadi, dunyoda eng mohir merganlardan hisoblanishadi, o‘q-
yoylarini behuda otmaydilar”, – deya qo‘shimcha qiladi Dionisiy Perioget. Yaksart
ortidagi saklar to‘g‘risida Strabon va Pliniy ham ma’lumot berganlar 6
.
Qadimgi fors bitiklari saklarning bir necha guruhlarini eslatadi. Ular qatoriga
Sirdaryo orti “tigraxauda saklari” (nayza qalpoqli saklar), yoki “xaomavarga
saklari”, marosim-tantanalariga mast qiladigan xaoma ichimligi tayyorlovchi
saklarni qo‘shadilar. Zardushtiylarning muqaddas kitobi – Avestoda Yaksart
ortidagi saklar “qudratli turlar” deb atalgan.
5
Baratov, 1991. B. 18–23
6
Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 9-bet
10

Qadimgi mualliflar Yaksart daryosini janubdagi sug‘diylarni shimoldagi saklardan
ajratib turuvchi chegara deb ko‘rsatganlar. Lekin o‘troq dehqon hamda
shaharliklardan farqli ravishda saklar ko‘chmanchi hayot tarzida kun
kechirganligini uqtirganlar. Aholining muqim o‘troqlashishi, doimiy
qo‘rg‘onchalarning paydo bo‘lishi – odatda shaharga o‘tishning boshlanishi
hisoblanadi. Ammo Toshkent shahri hududidagi Burganli qo‘rg‘onchasi rivojlanib
shaharga aylana olmagan. Ohangaron daryosi vohasidagi manzilgohlarda ham shu
holat ro‘y berdi. Odamlar tashlab ketgan bu manzilgohlar miloddan avvalgi V - IV
asrlargacha xarobaga aylandi. O‘z navbatida arxeologik qazish ishlarida
aniqlangan bu fakt yozma manbalarga mos keladi. Manbalar taxminan ana shu
davrda xalqlarning Yevrosiyo dashtlarida bir joydan ikkinchi joyga tinimsiz
ko‘chishi boshlaganligidan dalolat beradi. Natijada, saklarning ko‘p jihatlari yaqin,
shu bilan birga ayrim farqlari bo‘lgan bir qancha madaniyatlari aro qo‘shilish,
chamasi, qabilaviy xilma xillikka muvofiq kechdi.
Burganlilarning ma’lum qismi sak qabilalariga singisha borib, ko‘chmanchi
chorvador xo‘jalikka o‘tdi. Ularga xos madaniyat Oroldan boshlab, Sirdaryoning
butun o‘ng sohilida va u yog‘iga Oltoy hamda Sharqiy Turkistongacha hududlarda
keng yoyildi. Saklar madaniyatining Shoshtepadagi o‘rnini sakcha usuldagi ayrim
sopol idishlargina emas, balki bu madaniyatlarga xos bo‘lgan buyumlar ham
tasdiqlaydi. Jumladan, jezdan ishlangan halqasimon suvlik topilmasi bunga misol
bo‘ladi. Bunday idishning Yevrosiyo dashtlarida miloddan avvalgi VIII asrdan
paydo bo‘lganligi qayd etiladi. Jez buyumlar miloddan avvalgi VI-V asrlardan
boshlab keng tarqalgan. Bu davr so‘ngida o‘q-yoyning uch parrakli jez uchi ham
paydo bo‘lib, u Burganli qo‘rg‘onchasi ostidagi aralash qatlamdan topilgan 7
.
Keyinchalik Toshkent vohasiga ham yangi qabilalar kirib kelgan. Ularning faol
kirib kelishi, ayniqsa, miloddan avvalgi III asrdan Sirdaryo orti mintaqalarida
kuzatiladi. Shoshtepadagi Burganli qo‘rg‘onining nurab ketgan xarobalari
qandaydir kelgindi guruhlar tomonidan faqat o‘sha kelgindilarga xos ko‘mish odati
7
Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 10-bet
11

amal qiladigan qabristonga aylangan. Qabrlarni tadqiq qilgan arxeologlar dafn
buyumi sifatida qabrga qo‘yilgan narsalarni topdilar. Bunday jez oynalar, to‘qalar,
zeb-ziynatlar, temir pichoqlar Janubiy Uralbo‘yi, Volgabo‘yi va Orolbo‘yida
yashashi aniqlangan sarmatlarning arxeologik madaniyatlariga xos buyumlarga
ko‘p jihatdan o‘xshaydi. Shoshtepada yashagan kelgindi ko‘chmanchilarning bu
guruhlari yuqorida ko‘rsatilgan hududlarda ilgari yashagan qabilalar uyushmasidan
kelib chiqqan bo‘lishi mumkin.
Begona qabilalarning vohaga kirib kelishi to‘g‘risidagi ma’lumotni, bizningcha,
ular o‘zlari bilan “o‘z” idishlarini olib kelganligi fakti ham tasdiqlaydi. Vohalar
chegarasida yashagan ko‘chmanchilar esa odatda, o‘troq aholi tomonidan yasalgan
sopol idishlardan foydalangan. Masalan, Janubiy Uralbo‘yidagi aniqlangan
topilmalar Uralbo‘yi va Kaspiybo‘yi ko‘chmanchilarining O‘rta Osiyo zonalari
chegaralaridagi dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi bilan yaqin aloqalari
bo‘lganligini ana shu vohalarga xos buyumlarining topilishi isbotlaydi.
Begona qabila guruhlarining O‘rta Sirdaryo hududiga kirib kelishini saklarning
odatlari va jihozlaridan keskin farq qiluvchi Shoshtepada aniqlangan qabrlarning
mavjudligi bilan izohlash mumkin.
Qadimda ham, o‘rta asrlarda ham xalqlarning keng miqyosda ko‘chib yurishi
hamisha iqlim va tabiiy sharoitlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lganligi
aniqlangan. Shu narsa kuzatilgan-ki, miloddan avvalgi V-IV asrlarda Janubiy
Uralbo‘yida chorvadorlarning hayot kechirishi uchun qulay bo‘lgan shart-sharoitlar
vujudga kelgan. Bu tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, bu yerda turli qabilalar to‘planishi
sabablaridan biri bo‘lgan, bu qabilalar umumiy sarmatlar nomi bilan mashhur
bo‘lgan. Ko‘chmanchilarning to‘planishi demografik portlashga olib keldi. Bu hol,
chamasi, sarmatlarning miloddan avvalgi IV asr oxiridan boshlab nafaqat g‘arbga
Volga, Kavkaz va Don tomonga, shu bilan birga janubi-sharqqa ham to‘lqinsimon
bo‘lib, turli yo‘nalishlar bo‘yicha ko‘chishiga olib keldi. Sarmatlar tarixini
o‘rgangan ko‘pchilik tadqiqotchilar sarmatlarning qandaydir qismi sharqdan
12

kelgan qabilalar bilan birgalikda O‘rta Osiyodagi voqealarda qatnashgan, deb
hisoblaydilar. Bir qator tadqiqotchilarning qabilalarning bu qismini manbalarda
eslatiladigan dahlar bilan bog‘liq degan nuqtai nazarini qabul qilish mumkin.
Dahlarning qudratli birlashmasi milodgacha bo‘lgan IV asrga kelib Uralbo‘yi va
Orolbo‘yi dashtlarida yetakchi mavqeini egallagan edi 8
.
Dahlar to‘g‘risida miloddan avvalgi 1-ming yillik o‘rtalarida Gerodot, shuningdek,
Eron manbalari eslatadi. Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Maqduniy) yurishlari
tarixchilari dahlarni makedoniyaliklarga qarshi janglarda Doro qo‘shinlari
tarkibida jang qilgan daylar deb atashadi. Dahlarning zirhli suvoriylari, aslahalar
ortilgan bargustuvon yopinchiqli otlarda Doroning sara otliq askarlarini tashkil
qilgan. Ular Aleksandrning otlik avangardi qatorida Hindistonga yurishida ham
ishtirok etishgan. Manbalar (Strabon) daylarning dastlab yashagan hududi Oroldan
shimoli va Sirdaryo bo‘ylari ekanligini aniqlagan. Bu yerlarning anchagina qismi
endilikda savromat va sarmat madaniyatlari yodgorliklari sifatida ma’lum.
Avestoda dahlar sayrim – savromat va turlar bilan birga eslatilgan. Bundan
ularning hammasi qachonlardir qo‘shni bo‘lganligini anglash mumkin.
Manbalar, dahlar boshchiligidagi qabilalar birlashmasi – konfederatsiyaga kirgan
qabilalar haqida bir qadar mufassal ma’lumot beradi. Ana shu vaqtdan boshlab,
dahlar ittifoqidagi qabilalarning bir qismi dastlab yashab turgan hududlarini tark
etishgan 9
.
Ayrim tadqiqotchilar, Chirikrabot madaniyati vakillarini dahlar bilan bog‘lashadi.
Sirdaryo irmoqlari tarmoqlanadigan qismida vujudga kelgan bu madaniyat
miloddan avvalgi V asr oxiri – II asrga oid deb belgilangan. Bu irmoqlar quriy
boshlagach, xo‘jaligining asosini tashkil qiluvchi dehqonchilik va chorvachilik
bilan shug‘ullangan aholi qulay joylarni izlab, bu yerlarni tashlab keta boshlagan.
Arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra, dahlarning ko‘pchilik qismi ko‘chib yuruvchi
chorvador-ko‘chmanchilar bo‘lgan. Ayrimlari esa – o‘troq va yarimo‘troq xo‘jalik
8
Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 11-bet
9
Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 12-bet
13

yuritishgan va shahar manzilgohlari yaratish tajribasi bilan ham tanish bo‘lgan,
degan xulosa chiqarish mumkin.
Aleksandrning Sug‘diyonada Spitamen bilan olib borgan janglarida dahlar
Spitamenning ittifoqchisi sifatida eslatiladi va manbalarda ko‘chmanchilar deb
ko‘rsatiladi. Bu ko‘chmanchilarning Yaksart atroflarida to‘planishi ularning
janubga ketishi bilan bog‘liq. Ko‘chmanchilarni qisuvga olish maqsadida
lashkarboshi Demodamning ularga qarshi harbiy ekspeditsiyasi uyushtirilgan
deyish mumkin. Ekspeditsiyaga sulola asoschisi Salavk I va Sharqda u bilan
birgalikda hukmronlik qiluvchi o‘g‘li Antiox I jo‘natilgan. Harbiy ekspeditsiya
ayrim tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, miloddan avvalgi IV-III asrlar o‘rtasida yoki
ayrimlar hisoblashicha, miloddan avvalgi 293 va 281 yillar o‘rtasida amalga
oshirilgan. Demodam Yaksart daryosidan kechib o‘tgan va “yovvoyi”larni
vaqtincha chekintirishga muvaffaq bo‘lgan. O‘z g‘alabalari sharafiga quyosh
xudosi Apollonga qurbonliklar qilgan. Shu joyda, Yaksartorti Antioxiya shahriga
ham asos solingan.
Chamasi, miloddan avvalgi III asrdan Toshkent vohasiga eng qudratli qadimgi
konfederatsiyalardan biri bo‘lgan dahlar birlashmasiga kiruvchi qabilalar guruhi
kirib kela boshlagan. Bu ko‘chmanchilar shu joylarda bo‘lganligi haqida o‘z
izlarini qoldirishgan. So‘ng janub tomonga – Amudaryoning o‘rta oqimigacha
borishgan. Miloddan avvalgi II asrga oid Babashov qabristonidagi qabrlar ichidan
ko‘chib kelgan qabilalarga xos moddiy madaniyat majmuasidan tuyaga muqaddas
hayvon sifatida sig‘inish ashyosi aniqlangan. Shoshtepa qabristonidan asosiy
artefakt hisoblanuvchi yotgan holdagi tuya tasviri tushirilgan to‘qaning topilishi
uning Babashov qabristonida va quyi Don hamda Qora dengiz bo‘yidagi Dones
hududida miloddan avvalgi III-II asrlardagi dafn odatlariga o‘xshashligi
aniqlangan. Bu hol etnik-qardosh qabilalarning keng hudud bo‘ylab
harakatlanganligidan dalolat beradi. Bu qabilalar Toshkent vohasi orqali o‘tib,
14

keyingi davrlarda ham davom etgan dasht xalqlarining ko‘chib yurishini boshlab
berdi 10
.
II.2. Toshkent vohasi aholisining etnik xususiyatlari (IX-XII asrlar)
Toshkent vohasi IX-XII asrlarda Movarounnahrdagina emas, balki musulmon
olamida ham salohiyatli hisoblangan. Bu davrda Movarounnahrning iqtisodiy —
ijtimoiy hayoti va aholi o‘rtasida sodir bo‘lgan etnik jarayonlar Sirdaryo sohillari
va mazkur daryoning shimolidagi hududlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan. Chunki
tarixiy manbalarda turli davrlarda Choch, Shosh va Toshkent deb nomlangan voha
Movarounnahrning Buxoro, Samarqand, shuningdek Qashqadaryo va Surxondaryo
vohalarini Yettisuv va Sharqiy Turkiston shaharlari bilan aloqalarida muhim
o‘rinda turgan 11
.
Mumtoz sayyoh va geograf Istahriy (850-934) ma’lumoticha, IX-X asrlarda Shosh
Movarounnahrning yirik iqtisodiy va madaniy viloyatiga aylangan. Shosh
shaharlari dasht va tog‘ tumanlariga boriladigan tranzit yo‘llarda joylashgan edi.
Bu karvon yo‘llari Buxoro va Samarqandni, Shosh va Iloq markazlarini Farg‘ona
vodiysi bilan bog‘lagan.
O‘rganilayotgan davrda vohaning qishloq aholisi asosan dehqonchilik bilan
shug‘ullanib kelgan. Shosh vohasi xo‘jaligida chorvachilik ham muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan. Shaharlar va yirik qishloqlar aholisi hayotida
hunarmandchilik asosiy o‘rinni egallagan. Shosh va Iloq vohalarida qadimdan
hunarmandchilik birmuncha rivojlangan edi. O‘rta asrlar davomida
hunarmandchilikning turli sohalari (kulolchilik, temirchilik, zargarlik va boshq.)
keng taraqqiy etgan. Hunarmandchilikka kerakli xomashyolarning ko‘pchiligi
Shosh va Iloq vohalarining o‘zida mavjud bo‘lgan.
Bu davrda Shosh vohasida tashqi savdoning rivoj topishida Buyuk Ipak yo‘lining
ahamiyati juda katta bo‘lgan. Ipak yo‘lining tarmoqlari Shosh va Iloq vohalaridan
o‘tgan. Bu yo‘l orqali mahalliy aholi sharqda Xitoy bilan, shimoli — g‘arbda
10
Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 13-bet
11
Mavlonov O‘. Markaziy Osiyoning qadimgi yo‘llari. Toshkent: Akademiya, 2008. 166-bet
15

Sirdaryoning quyi oqimlari, Orol dengizi va Volga bo‘ylaridagi xalqlar bilan,
g‘arbda esa Movarounnahr orqali Afg‘oniston, Hindiston, Eron va Old Osiyodagi
barcha yirik mamlakatlar bilan doimiy aloqada bo‘lishgan.
Manbalarda Shosh viloyatida 30 ga yaqin, Iloqda 13 ta yirik shahar mavjudligi
qayd etilgan. Arab geograflari Shoshda 25 yoki 27 ta, Iloqda 13 ta shahar
mavjudligi haqida ma’lumot berishgan. Istahriy Shoshda 27 ta, Iloqda 14 ta shahar
borligini qayd etgan. Arab geografi Al-Muqaddasiy (940-1000) esa Shoshda 34 ta,
Iloqda 14 ta shahar mavjudligini ta’kidlagan.
Vohaning qulay geografik va xalqaro savdo yo‘llari kesishgan hududda
joylashganligi uning iqtisodiy-madaniy jihatdan gullab-yashnashiga yordam
bergan. IX-XII asrdagi yuksalish keng miqyosdagi savdo-iqtisodiy va madaniy
taraqqiyotga yo‘l ochgan.
X asr oxiri - XII asr o‘rtalarida Shosh Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan. Bu
davrdan boshlab Shoshda turkiy tilning mavqei ancha oshgan. XI asrdan boshlab
shahar yana bir yangi nom bilan - Toshkent deb atalgan. Shahriston va arkka ega
bo‘lgan bu shahar IX- XII asrlarda nafaqat vohaning ma’muriy markazi, shu bilan
birga Movarounnahrning savdo - hunarmandchilik va madaniy markazlaridan biri
sifatida ham nom qozongan edi.
1214-1215 yillarda Muhammad Xorazmshoh Shoshni Qoraxoniylardan tortib
oladi. Qoraxitoylar qo‘shini hamda naymanlar xoni Kuchuk bilan jang qiladi.
Shaharni dushman qo‘liga o‘tib ketmasligi uchun aholini ko‘chiradi va shaharga
o‘t qo‘ydiradi. 1220 yilda Chingizxon qo‘shinlari ko‘chmanchi qabilalar va
Xorazmshoh qo‘shinlaridan ancha xarobazorga aylangan Shoshni qarshiliksiz istilo
qilishadi.
Voha aholisining etnik xususiyatlariga to‘xtaladigan bo‘lsak, ilk o‘rta asrlarda
Choch vohasiga turkiy etnik qabilalarning kelishi, ayniqsa Chochning Turk
16

hoqonligi tarkibida bo‘lishi, uning madaniyati rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Bu
jarayon ushbu makonda turk-sug‘diy etnomadaniy hududning shakllanishiga olib
kelgan. Choch eroniy tilli aholining turkiylashish jarayoni jadal kechgan maskanga
aylanadi. Bu jarayonlar ayniqsa arxeologik materiallarda yaxshi kuzatiladi va
yozma manbalar orqali ham tasdiqlanadi 12
.
Movarounnahr va unga tutash mintaqalarda mahalliy sug‘diy va turkiy (xu, di,
rung, hunn, turo qabilalari) aholidan tashqari VI-VIII asrlarda kelib o‘rnashgan
turkiy etnik guruhlar shunchalar ko‘p ediki, ularning nomlari yozma manbalarda
az, uz, arg‘un, tuxsi, yag‘mo, dug‘lat, qarluq, chig‘il, xalach, turkash, qang‘li,
qipchoq, o‘g‘uz va boshqalar ko‘rsatilgan. Ularga qadar ham, masalan, xiyoniylar
bilan birga hunn, az, uz, tuxsi, turk, kaltatoy, musobozori kabi turkiy qabilalar kirib
kelishgan. Ularning aksariyati O‘rta Osiyoning Amudaryogacha bo‘lgan
hududlariga joylashib, mahalliy aholi bilan aralashib yashashgan 13
.
Arablarning O‘rta Osiyoga kirib kelishi turkiy qavmlarning mintaqa ichki
tumanlariga jadal kirib kelishini vaqtincha to‘xtatgan. Natijada ungacha bu еrga
kirib kelgan turkiy qavmlarning mahalliy aholi bilan aralashuvi kuchaydi. Ayniqsa
bu jarayon Movarounnahrning shimoliy va sharqiy mintaqalarida yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Bu hududda VIII-IX asrlarda turkiy nomdagi shaharlar barpo etilgan.
Masalan, Shosh vohasining Angren daryosi havzasida Abrliq, Namudliq kabi kon
sanoati shaharlari qad ko‘targan 14
.
Ila va Sirdaryo oralig‘idagi mintaqalarning eng qadimgi aholisi xun, usun, qang‘ar
(qang‘li), pecheng va boshqalardan iborat bo‘lgan. Bularning keyingi avlodlari
qarluqlar davrida ham (qang‘ar (qang‘li), uyshun, pecheneg) saqlanib qolgan edi.
VI-VIII asrlarda Sirdaryoning o‘rta va quyi oqimlarida qang‘lilar bilan bijanaklar
ham yashashib, ular bilan qabila ittifoqiga kirgan edi. Shu davrda o‘g‘uz, qarluq,
chig‘il, xalach, yag‘mo qabilalari, IX-X asrlarda esa qipchoqlar va uyg‘urlar kelib
joylashishgan 15
.
12
Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. Toshkent: Universitet, 2007. 44-bet
13
Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 260-bet
14
Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 248-bet
15
Shoniyozov K. Qarluq davlati va qarluqlar. Toshkent: Sharq, 1999. 37-bet
17

IX-XII asrlarda Shosh vohasi qishloq va shahar aholisi tili jihatidan turk yoki
tojiklarga mansubligi haqida aniq ma’lumotlar uchramaydi. Lekin Sirdaryoning
o‘rta oqimida qadimdan qang‘arlar – qirg‘izlar, xunlar, usunlar kabi turkiy xalqlar,
etnik guruhlar yashab kelishgan. Ko‘rinadiki, Shosh va Iloq vohalari aholisining
aksariyat qismi turkiy tilli xalqlardan iborat bo‘lgan deyish mumkin. Tabiiyki
Chirchiq va Iloq daryolari vodiylarida sug‘diylar ham istiqomat qilishgan.
Shosh va Iloq vodiylari atroflaridagi tog‘ va cho‘llarda o‘troq va yarim
ko‘chmanchi turk qabilalari o‘rnashgan. Istahriy Iloq (Ohangaron) daryosi
Turkistondan boshlanishini qayd etgan. Ibn Havqal (vaf. 976) ham bu daryoni
Turkiston еrlaridan oqib kelishi haqida ma’lumot bergan. Iloq daryosining yuqori
qismlari Qurama va Chotqol tog‘larining tutashgan hududlaridan boshlangan.
Demak, Qurama tog‘ining yuqorisidan Chotqol tog‘ining o‘rta qismlarigacha
bo‘lgan hududlar turkiy qabilalarga qarashli bo‘lgan.
Muarrix Tabariyning (863-923) ma’lumotiga ko‘ra VII-VIII asrlarda Shosh vohasi
aholisining asosiy qismini turkiy qabilalar tashkil etgan 16
. Chirchiq (Paroq)
daryosining bir o‘zani Biskam (Piskam) dan, ikkinchi tarmog‘i Chitgil (Chaqal),
Jidgil, ya’ni Chotqoldan iborat edi. Chotqol tog‘i nomini turklarning chigil qabilasi
nomidan olingan deb ham faraz qilinadi.
“Hudud al-olam”da (982) Paroq (Chirchiq) daryosining yuqori qismi Qarluq
tog‘idan boshlanadi, deyilgan. Ma’lumki, chig‘illar Qarluq ittifoqidagi
qabilalardan birining nomidir. Manbalardagi ma’lumotlar Tangritog‘ (Tyanshan)
ning ma’lum qismi Qarluq, Chotqol tog‘i esa Chig‘il deb atalgan bo‘lishi kerak. Bu
tog‘larning eng yuqori qismida Hazlajiya turklari yashashgan. Arab manbalarida
qarluqlar ko‘pincha “Xarauj”, “Xarluj” tarzida berilgan.
Ko‘rinib turibdiki, Ibn Xavqal va “Hudud al-olam” ma’lumotlari bir-birini
to‘ldiradi. Chirchiq daryosi irmog‘idan boshlangan tog‘ni Qarluq nomi bilan
16
Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 249-bet
18

atalishiga shubha qilmaydi. Yuqorida ta’kidlanganidek “Hudud al-olamda” Paroq
(Chirchiq) daryosi Qarluq tog‘idan boshlanishiga asoslanib, shuni ta’kidlash joizki,
Qurama - Chotqol - Pskom tizma tog‘idan Tangritog‘ (Tyanshan) ning shimoli va
g‘arbiy qismlari va turkiy tilli qarluq va chig‘il qabilalarining ma’lum qismi
yashagan vohaning Piskent, Parkent tumanlarida ham qarluqlar ko‘pchilikni tashkil
etishgan 17
.
IX asrda Keles cho‘lida, Ohangaron va Chirchiq vodiylarida, Chotqol va Ugom
tog‘lari bag‘irlarida o‘g‘uzlarning ayrim guruhlari hamda qarluq qabilalari
istiqomat qilishgan 18
. Bu etnik guruhlar islom dinini qabul qilishgach, Somoniy
hukmdorlari ruxsati bilan vodiyga kelib o‘rnashishgan. O‘g‘uzlar VIII - IX asrlarda
Sirdaryo bo‘ylarida yashashgan. IX asr oxiri - X asr boshlarida hududda birinchi
O‘g‘uz davlati vujudga kelgan 19
.
O‘g‘uzlarning ayrim guruhlari Keles cho‘li, Angren va Chirchiq daryolari
vodiylarida, Chotqol va Ugom tog‘ oldi tumanlarida istiqomat qilishgan. Ularning
musulmon dinini qabul qilgan qismi Shosh viloyatining qishloq va shaharlarida
turishgan. Masalan, o‘g‘uzlar Biskent (Piskent) da qarluqlar bilan birgalikda
yashashgan. O‘g‘uz va qarluq guruhlarining vodiyga kelishi bilan bu hududda
turkiy tilli aholining soni birmuncha oshgan. K. Shoniyozovning yozishicha,
qarluqlarning ba’zi guruhlari Shosh vohasiga VIII asr boshlaridayoq kelishgan.
Qarluqlarning bu qismi allaqachon o‘troqlashib, Shosh vohasidagi turkiy tilli
aholining qadimiy qatlamlari bilan aralashib ketgan.
Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘i quyi havzasida yashovchi arg‘unlarning ayrim
guruhlari VIII-XII asrlarda Shosh – Toshkent vohasiga ko‘chib kelib, mahalliy
aholi bilan aralashgan va aksariyat qismi o‘troqlashgan 20
. Shuningdek, Shosh
vohasiga turkeshlar va uyg‘urlar ham kelib o‘rnashishgan.
17
Shoniyozov K. Qarluq davlati va qarluqlar. 141- bet
18
O ‘ sha asar . 74- bet
19
Агаджанов С. Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии ИХ-ХИИ вв. Ашхабад, 1969.
С.128
20
Asqarov A . Ko ‘ rsatilgan asar . 261- bet
19

IX-X asrlarda mahalliy hokimiyat forsiyzabon Somoniylar qo‘lida bo‘lsa ham,
Movarounnahrning shimoliy, shimoli-sharqiy va shimoli-g‘arbiy hududlarida,
jumladan Shosh vohasida o‘zbek elatining turkiy asosi shakllangan edi. Bu davrda
o‘g‘uzlar bilan bir vaqtda kelgan guruhlar islom dinini qabul qilishgan bo‘lishsada,
lekin o‘zlarining etnik xususiyatlarini saqlab qolishgan edi 21
.
Chingizxon imperiyasi tanazzulga uchrab, Chig‘atoy davlati vujudga kelgach, uni
harbiy jihatdan himoya qilish uchun har biri ming uyli turk-mo‘g‘ullar qabilalari
O‘rta Osiyo hududlariga kelishgan. Ular barlos, jaloyir, qovchin va orlot qabilalari
edi. Jumladan, jaloyirlar Toshkent vohasining Angren havzasiga kelib
o‘rnashishgan 22
.
Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo ’ lsak, Toshkent vohasi aholisining antropogik jarayonlari
juda ko ’ p . Chunki Toshkent ko ’ p davlardan berida ham siyosiy ham iqtisodiy ham
madaniy markaz bo ’ lib kelmoqda . Xullas, IX-XII asrlarda Movarounnahrda
iqtisodiy va madaniy jihatdan taraqqiy etgan Shosh, Toshkent vohasida o‘ziga xos,
21
Shoniyozov K . O ‘ zbek xalqining shakllanish jarayoni . Toshkent: Sharq, 2001. 222-223-betlar
22
Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 254-bet
20

nihoyatda qizg‘in etnik jarayonlar sodir bo‘lib, turkiy tilli va forsiyzabon turg‘un
aholi o‘troq, yarim o‘troq va ko‘chmanchi tarzda yashab, o‘zbek elatining
shakllanishiga o‘zlarining salmoqli hissalarini qo‘shib, o‘zbek xalqining etnik
tarkibidagi eng asosiy komponentlar sifatida salohiyatli o‘ringa ega bo‘lishgan.
Toshkent vohasi aholisining antropogik joylashuvi jihatidan qadimga ya’ni saklar
yoki dahlar davrlaridan boshlab ularning rivojlanish vaqtigacha bo’lgan davrlarni
o’rganib chiqdik. Voha aholisining kelib chiqishi yoki ko’chib kelishi natijasida
turli xil etnik gruhlarning tashkil topishi o’z navbatida antropogik jarayonni o’zida
mujjasam etadigan bir yo’nalishga kiradi. Bu bilan Toshkent vohasi aholisining
tarixi doimo Sirdaryoning yuqori oqimidan to deltasigacha bo lgan butun uzunligiʻ
bo ylab joylashgan xalqlar va madaniyatlar taqdiri bilan uzviy bog liq
ʻ ʻ
bo lganligini yana bir bor arxeologik izlanish va qazish ishlari bilan o’z yechimini
ʻ
topgan. Antik davrdan ya’ni miloddan avvalgi va milodiy asrlardan to hozirgi
davrgacha etnomadaniy munosabatlarni yozma manbalarda va yaxshi o rganilgan
ʻ
arxeologik majmualar materiallarida kuzatish mumkin. Bunga yana bir misol qilib,
G'arbiy va Shimoliy Farg'onaning tog'li va tog' oldi hududlari yashovchi sak
qabilalarining - skif cho'li - Saka para Sugdam - Daxov va saka amirgilarining
siyosiy va iqtisodiy manfaatlari doirasiga kirgan. Xulosa qilib aytsak, Toshkent
vohasi aholisining antropogik rivojlanishi tarixiga oid materiallar Sirdaryo
havzasiga borib taqaladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art
flex”,2009.
21

2. Baratov, 1991. B. 18–23
3. Mavlonov O‘. Markaziy Osiyoning qadimgi yo‘llari. Toshkent: Akademiya,
2008. 166-bet
4. Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. Toshkent: Universitet,
2007. 44-bet
5. Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 260-bet
6. Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 248-bet
7. Shoniyozov K. Qarluq davlati va qarluqlar. Toshkent: Sharq, 1999. 37-bet
8. Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 249-bet
9. Shoniyozov K. Qarluq davlati va qarluqlar. 141- bet
10. O ‘ sha asar . 74- bet
11. Агаджанов С. Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии ИХ-ХИИ
вв. Ашхабад, 1969. С.128
12. Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 261- bet
13. Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent: Sharq, 2001.
222-223-betlar
14. Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 254- bet
15. Ошанин Л. В., Антропологический состав населения Средней Азии и
этногенез её народов, ч. 1 – 3, Ереван, 1957 – 59 (Труди Среднеаз. Гос.
университета, Нов. сер, вип. 96 – 98; Историческийе науки кн. 16 – 18);
16. Xo ʻ jayov T . K ,., Xo ʻ jayova G . K ,., O ʻ zbek xalqining antro - pologiyasi va etnik
tarixi , T ., 1995;
17. Материали к этнической истории населения Средней Азии, T ., 1986.
Internet ma’lumotlari
https://uz.wikipedia.org/wiki/Antropologiya
22

http://www.hozir.org/oliy-va-orta-maxsus-talim-vazirligi-namangan-davlat-
universite.html?page=16
https://www.fayllar.org/1-mavzu-qadimgi-va-orta-asrlarda-toshkent-vohasi-tarixi-
mavzu.html
Ilova
23

Toshkent vohasi aholisining tarixiga oid antropogik materiallar

Sotib olish