Dokument ma'lumotlari

Narxi 98000UZS
Hajmi 1.1MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Dissertatsiyalar
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Эргашев Бахромжон

Ro'yxatga olish sanasi 11 Oktyabr 2024

0 Sotish

Transfert narxlarini aniqlashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llari

Sotib olish
ANNOTATSIYA O‘zbekistonda so‘nggi yillarda tashqi savdo defitsiti muttasil oshib - eksport va import orasidagi farq tobora kengayib bormoqda hamda bu tendensiya ko‘pchilikni, xususan, qaror qabul qiluvchilarni xavotirga sola boshlagani shubhasiz. Soliq to lovchilarning teng huquqliligining huquqiy tamoyillarini,ʻ O zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining (o zgartirishlar kiritilgan soliq turlari, ʻ ʻ hisobot berish va to lamaslik qoidalari to g risida) qoidalari, soliq to lash taqvimi, ʻ ʻ ʻ ʻ tijorat qarzlarini hisoblash tartibi, ma lumotlarini ta minlash. tijorat qarzlari ʼ ʼ bo'yicha, soliq ma'muriyati, imtiyozlar Soliq bo'lmagan soliqlar (barcha o'tkazma soliq to'lovlari va soliq olinganidan keyin ma'muriy va soliq hisob-kitoblari). Soliq to'lovchining ma'lumotlari xuddi shu tarzda qo'llanilishi kerak. Transfert bahosini shakllantirishda soliq menejmentining maqsadi shundan iboratki, transfert narxlari nafaqat biznes yuritishning yaxshi usuli, balki soliq to'lovchilarning soliqlarini kamaytirish usulidir. Transmilliy korporatsiyalar tomonidan transfert narxlarini manipulyatsiya qilish iqtisodiy xavfsizlikka bevosita tahdiddir, chunki soliq to'lovlaridan byudjet daromadlarini kamaytiradi. Bundan tashqari, narxlarning o‘zgarishi mamlakat xavfsizligiga tahdid soluvchi boshqa oqibatlarga olib kelishi mumkin. Kalit so‘zlar: Manipulyatsiya, byudjetni tashkil etish, byudjet tuzish, soliq xarajatlari, davlat xarajatlari, asosiy fondlar, milliy iqtisodiyot, moliya, daromadlarni prognozlashlashdir . 1 ANNOTATION In recent years, the foreign trade deficit in Uzbekistan has been steadily increasing - the difference between export and import is widening, and this trend is undoubtedly starting to worry many people, especially decision-makers. In order to ensure the general legal principle of equal rights of taxpayers, the provisions of the Tax Code of the Republic of Uzbekistan on correction by taxpayers in the court procedure) collection of unpaid taxes on time, the procedure for applying the rules of reconciliation, methods of calculating market prices, information on market prices sources of income, tax control measures, grounds for exemption from responsibility for non- payment (full payment) of tax, possibility. symmetric adjustments) should also be applied to the procedure for conducting tax audits when tax authorities recognize transfer pricing and control by the taxpayer. The objective of tax management in transfer pricing is that transfer pricing is not only a good way of doing business, but also a way to reduce the amount of tax paid by taxpayers. Because it reduces the income from income. In addition, price changes can have other consequences that threaten the security of the country . Key words: Manipulation, budget organizations, budget expenditures, tax system, state expenditures, fixed assets, state economy, treasury, income forecast indicators. 2 MUNDARIJA I BOB. KIRISH................................................................................................. 8 1.1. Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi.................. 8 1.2. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari...................................................... 9 1.3. Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari...................................... 10 1.4. Tadqiqot ob’yekti va predmeti .............................................................. 11 1.5. Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati................... 12 1.6. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi.............................................. 13 II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI................................................................. 1 4 2.1. Nazariy adabiyotlar sharhi ............................ ........................................ . 1 4 2.2. Emperik adabiyotlar sharhi…………………………………… ...... ...... 19 III BOB. TADQIQOT METODOLOGIYASI.................................................. 2 4 3.1. Tadqiqot dizayni ………………………………………………………. 24 3.2. Ma’lumotlar manbalari, tadqiqotda qo‘llanilgan uslublar. .. .................... 28 3.3. Tahlil uchun qo‘llanilgan usullar……………………………………… 30 IV BOB. TAHLIL VA NATIJALAR..................... ... ............... ........................ ... 33 4.1 Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llarining rivojlantirishning mazmun-mohiyati va ahamiyati…………………….. 33 4.2 Transfert narxlari siyosatini ishlab chiqish moliyaviy, soliq va operatsion usulining tadqiqot modeli……………………………..…….. 41 4. 3 . Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llarining o‘ziga xos xususiyatlari………………..……………………………….. 46 4. 4 . Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlashning amaldagi holati hamda takomillashtirish yo‘nalishlari .... ......................... 52 V BOB. XULOSA VA TAKLIFLAR............................................................... 65 5.1. Tadqiqot savoliga tegishli natijalarning qisqacha ifodasi… ................... 65 5.2. Fan va bilimni oshishiga qo‘shilgan hissa………………. ..................... 66 5.3. Tadqiqot cheklovlari va kelgusi tadqiqotlar uchun takliflar…………..... 70 5.4. Tadqiqot natijalarining amaliyotga tegishliligini va natijalarning amaliy ahamiyati……………………………………………………… 73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.......................................... 75 ILOVALAR………………………………………………………………………. 3 Keltirilgan jadvallar ro‘yxati: 1 Soliq nazoratini amalga oshirish usullari bo‘yicha qiyosiy tahlil 36 2 Iqtisodiy-matematik tahlil va soliq xarajatlarining matematik taxminlarini prognozlashlash usuli 42 3 Transfert narxlari belgilashda rentabellik oralig‘ini aniqlashning algoritmi 43 4 Soliq organlari tomonidan bog'liq shaxslar o'rtasidagi bitimlar bo'yicha tekshirishlarni o'tkazishda qo'llaniladigan usullar 49 5 Soliq tahlili turlarining tasnifi 5 2 6 2017-2022-yillarda O‘zbekistonning tashqi aloqalari bo‘yicha makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha bilvosita soliq tushumlari miqdori va ulushi tahlili 5 5 7 O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining 2023-2025 yillardagi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq tushumlarining miqdori va ulushini tahlil qilish 5 7 8 Soliq ma'muriyati siyosatiga umumiy tahlili 6 8 4 Keltirilgan rasmlar ro‘yxati: 1 Davlat byudjeti daromadlari 35 2 Milliy TIF tartibga solish yondashuvlarida soliq qoidalarini tasniflash 40 3 Soliq tahlilining konseptual asoslari 48 4 Transfert narxini belgilash sxemasi 51 5 Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlashning ta’sirini baholash algoritmi 54 6 O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining 2023-2025 yillardagi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq tushumlarining miqdori va ulushini tahlil qilinishi 58 7 2023-2025 yillarda m akroiqtisodiy ko'rsatkichlar sur'atlarini tahlil qilish 59 8 QQS samaradorlik ko‘rsatkichlari, 2000-2020 y 60 9 Soliq turlari bo‘yicha 2023-yil davomida budjetga tushgan tushumlar to‘g‘risida ma’lumot 61 10 2023-yil davomida byudjetga tushumlar to‘g‘risida ma’lumotlar 62 11 Soliqlarni tahlil qilish metodologiyasi modelining bosqichlar 63 12 Transfert narxlarini belgilashda soliq jarayonining bosqichlarida soliq tahlili 64 5 I BOB. KIRISH 1.1. Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar pirovardida iqtisodiyotni jadal rivojlanishiga zamin yaratmoqda, bunda moliya sohasida huquqbuzarlikning oldini olishning muhim vositasi bo‘lib soliq nazorati hisoblanadi. Manzilli va aniq maqsadli o‘tkaziladigan soliq nazorati soliq to‘lovchilarning soliq qonunchiligiga rioya etishini va kelgusida soliq soliq solinadigan bazani kengayishi hisobiga soliq tushumlarini oshishiga xizmat qiladi. Respublikamizda soliq nazorati bo‘yicha samarali amaliyot yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa-da, lekin tranfert narxlarini belgilanishida soliq nazoratini tashkil qilish bo‘yicha deyarli tajriba mavjud emas. Tadbirkorlik va xalqaro savdo munosabatlarining xususiyatiga ko‘ra soliqqa tortish davlatda ma’muriy axborotni boshqarishning muhim qismi hisoblanadi. Bugungi kundagi xalqaro tijorat munosabatlaridagi o‘zgarishlar yangi tekshirishlarni talab qiladi, ular ham soliq tekshiruvining muhim qismi hisoblanadi. Transfert narxlar foydaning soliq stavkalari past bo‘lgan mamlakatlarga olib o‘tilishiga yoki soliqqa tortishdan qochishga yordam beradi. Dunyo bo‘ylab hukumatlar adolatli soliqqa tortishni ta minlash va berilgan imtiyozlar suiste molʼ ʼ qilinishining oldini olish uchun transfert narxlarini qat iy nazorat qiladi. Shu bilan ʼ birga, O‘zbekiston Respublikasida transfert narxlar shakllanishini nazorat qilish yo‘nalishi yangiligi, nazorat jarayoni endi boshlanayotgani tufayli transfert narxlari shakllanishi hisobiga byudjetga soliq tushumlarining to‘liq tushmasligini aniqlash muhim hisoblanadi. Transfert narxlar globallashuv va xalqaro savdoning kuchayishi sharoitida ayniqsa dolzarb hisoblanadi. Shuningdek, respublika ichidagi savdoda soliqni to‘lamaslik yoki kam to‘lash maqsadida transfert narxni shakllantirish davlat byudjetiga tushishi lozim bo‘lgan soliqlarni tushmasligiga olib kelishida ham dolzarbligi ko‘rinadi. 6 Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasida mavjud iqtisodiyotning soliqqa tortish yo‘li bilan iqtisodiy munosabatlarga ta’sir etishi mumkin emas. Qolaversa, hududning iqtisodiy rivojlanishiga to‘siq bo‘layotgan, Respublikamizda ko‘plab sohalarda muammolarni keltirib chiqaradigan iqtisodiy to‘siqlar mavjud bo‘lganda, soliq xarajatlari qoidalarini tanlash, yaratish va amalga oshirishda to‘g‘ri yo‘ldan foydalanish mumkin emas. Ko'rinib turibdiki, mamlakatimizda xalqaro ishlab chiqarish bosqichma- bosqich rivojlanib bormoqda, bu esa davlatning jarayonli ishlab chiqarish va xo'jalik munosabatlariga ta'sirining doimiy o'zgarishi va o'zgarishiga olib keladi. (Sh.Mirziyoyev, 20 19 ). Davlat tomonidan tartibga solish vositalarini amalga oshirishdagi bunday tezkor dinamizm ikkinchisi samaradorligini pasayishiga olib kelishi mumkin. Bu ta'sir birinchi navbatda soliq siyosati orqali amalga oshiriladi, bu siyosat orqali mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish amalga oshiriladi. Bunday vaziyatda transfert narxlarini tartibga solish soliq siyosatining tarkibiy bo'g'inlarida hal qiluvchi nuqta hisoblanadi, chunki u ishlab chiqarishning ortib borayotgan xalqarolashuvi oqibatlarini zararsizlantirishga qaratilgan. Bir qarashda, transfert narxlarini belgilash O‘zbekiston Respublikasining milliy iqtisodiyoti amaliyotidan uzoqdek tuyulsa-da, ikkinchi tomondan, o z-o ziniʻ ʻ rivojlantirish jarayonida faol ishtirok etib kelmoqda. So'nggi o'n yilliklarda xalqaro mehnat taqsimoti va transfert narxlaridan foydalanish norezidentlarning mamlakatdagi iqtisodiy sharoitlarni o'rganishi va tushunishi uchun faol sabab bo'ldi. 1.1. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Ushbu tadqiqotning maqsadi ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash, shuningdek soliq siyosatini o'zgartirish uchun tadqiqot va amaliy foydalanish bo'yicha takliflar berishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan xolda quyidagi vazifalar belgilab olindi: - T ransfert narxlarining soliq nazorati mintaqaviy darajada asosiy nazariy yondashuvlarining mohiyatini o‘rganish; 7 - soliq nazoratini tashkil etishning nazariy va huquqiy asoslarini tadqiq etish; - transfert narxni belgilashda soliq nazorati to‘g‘risida umumiy qoida va tushunchalarni o‘rganish; - soliq nazorati va transfert narxni belgilashda soliq nazoratini tashkil etishning xorij tajribasini tahlil etish; - umumiy soliq nazorati va transfert narxni belgilashdagi soliq nazoratini qiyosiy baholash; - o‘zaro bog‘liq bo‘lgan shaxslar va nazorat qilinadigan bitimlar shakllanishi xususiyatini aniqlash; - Jahon amaliyotida transfert narxlarining soliq nazorati institutining rivojlanishini tahlil qilinishi, hamda O‘zbekistonda (qaysi huquq norma tizim ushbu vaqt o'tishi bilan u qanday o'zgarganligi va u O‘zbekiston soliq tizimiga qanday shaklda o‘zgartirishlar kiritilgan), shuningdek, xalqaro amaliyotda qo'llaniladigan soliq bazasini tuzatishning asosiy tamoyillarini tadqiqot qilish; - Tr ansfert soliq boshqaruvi amaliyotini xalqaro tan olish imkoniyatini baholash; - Soliq boshqaruvi tashkilotlarini O‘zbekiston soliq tizimiga integratsiyalash hamda soliq boshqaruvi, hisobdorlik, soliq hisobi va reklama, davlat huquqi, tadbirkorlik va boshqa standartlar bilan hamkorlik qilishga qaratilgan tavsiyalar va chora-tadbirlar ishlab chiqish; Tadqiqot umumiy tadqiqot (tahlil, tasnif, sintez, taqqoslash, o‘rganish usullari) va maxsus tadqiqot (uslubiy huquq, huquq tarixi, qiyosiy huquq, huquqiy tuzilma)da ilmiy tadqiqotda qo‘llaniladigan an’anaviy usullarni o‘z ichiga oladi. 1.2. Tadqiqot asosiy muammolari va savollari. Bu o'zaro bog'liq tomonlar o'rtasidagi munosabatlarning alohida iqtisodiy ma'nosi va O‘zbekistonda bunday munosabatlar natijasida olingan foydani soliqqa tortish xavfining ortishi bilan bog'liq bo'lgan transfert narxlarini soliq nazorati bo'yicha aniq moddiy va protsessual qoidalarning kombinatsiyasi hisoblanadi. - O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida korxona qiymatini va/yoki maxsus 8 jihozlardan foydalanish natijasida ta’sir ko‘rsatadigan tegishli soliq qiymatini hisoblash maqsadida transfert narxlaridan foydalanishni aniqlash va undan so‘ng xulosa berishga qaratilgan. xarajatlar ta'sirini quyidagicha muvozanatlash: - - soliq nuqtai nazaridan kontrakt narxini aniqlash - buyurtma shaklida soliq qonunlarida ko'rsatilgan kompaniyaning narxini (rentabelligini) aniqlash uchun maxsus usuldan foydalanish. Birinchidan. soliq ma’muriyatining imtiyozlarini o‘z ichiga oladi; "Soliq to'lovchilarning teng huquqlari to'g'risida"gi umumiy qonunning qoidalari, O'zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi va soliq to'lovchilarning sudga murojaat qilish qoidalari) soliqlarni soliqlarni to'lamagan holda o'z vaqtida to'lash maqsadida, soliqlarni aniqlashda qiyosiy usuldan foydalanish. soliq usuli "tartibga solish” uchun juda muhimdi. Biznes xarajatlarini hisoblash, hujjatlarning biznes ma'lumotlari, soliq ma'muriyati, soliq majburiyatidan ozod qilish sabablari (to'liq to'lov), salohiyat. Soliq organlari narxlarning o'zgarishi va soliq to'lovchi rahbariyatiga ma'lum bo'lganda, ular soliq tekshiruvi jarayonida tegishli o'zgarishlardan foydalanishlari kerak. 1.3. Tadqiqot ob’yekti. Tadqiqot ob’yekti – Transfert narxni belgilashda soliq nazorati tadqiqotning obyekti hisoblanadi. T ransfert bahosini soliq nazorati institutining pozitsiyasini aniqlashga yondashuvni tahlil qilish va shakllantirishdan iborat . 1.4. Tadqiqot predmeti - O‘zbekiston Respublikasi transfert bahosini soliq nazorati munosabatlarining me’yoriy mazmuni, O‘zaro bog‘liq bo‘lgan shaxslar, nazorat qilinadigan bitimlar bo‘yicha transfert narxni belgilashda yuzaga keladigan moliyaviy munosabatlar tadqiqotning predmeti bo‘lib hisoblanadi. 1.5. Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning amaliy ahamiyati uning natijalaridan ilmiy-tadqiqot faoliyatida, O‘zbekiston Respublikasi amaliy huquqni qo‘llash faoliyatida, shuningdek, “Soliq huquqi” fanini o‘qitishda foydalanish mumkin. bag’ishlangan mahsus ilmiy 9 tadqiqotlar takomillashtirishda va o‘quv-uslubiy qo‘llanma sifatida foydalanish mumkin. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - nazorat qilinadigan bitimlarda soliq solish maqsadida daromadlarni soliq qonunchiligida nazarda tutilgan tartibda aniqlashda foydalanish uchun rentabellik ko‘rsatkichlarini baholash bo‘yicha dasturiy mahsul yaratilishi taklif etilgan; - nazorat qilinadigan bitimlarda soliq solish maqsadida daromadlarni aniqlash bo‘yicha uslubiy qo‘llanma ishlab chiqish va nazorat qilinadigan bitim to‘g‘risidagi xabarnomani taqdim etish uchun yagona muddatni belgilash taklif etilgan; - transfert narxni belgilashda soliq nazorati doirasida nazorat qilinadigan bitimlar tuzilganligi munosabati bilan soliqlarning to‘liq hisoblab chiqarilishi va to‘lanishi tekshiruvini o‘tkazish vakolatini xududiy soliq organlariga ham berish taklif etilgan; - soliq organlari nazorat qilinadigan bitim mavjud ekanligini aniqlagan taqdirda tekshiruv o‘tkazilishi imkonini berish bo‘yicha tegishli o‘zgartirishlarni Soliq kodeksiga kiritish taklif etilgan; 1.6. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya ishining tarkibi besh bobdan iborat bo‘lishi rejalashtirildi. Magistrlik dissertatsiyasining 1-bobi, ya’ni kirish qismi; Dissertatsiyaning kirish qismida quyidagilar bayon etiladi: - Dissertatsiya ishining dolzarbligi; - Tadqiqot maqsadi va vazifalari; - Tadqiqot ob’yekti va predmeti; - Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari; - Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati; Tadqiqot ishining 2-bobi. Ushbu bob adabiyotlar sharhiga bag‘ishlanadi, unda tadqiqot mavzusi bo‘yicha boshqa manbalarda keltirilgan nazariy, amaliy va 10 monografik tadqiqotlar natijalarining tanqidiy tahlili yoritiladi, tadqiqot gipotezasi asoslanadi. Dissertatsiyaning 3-bobi tadqiqot metodologiyasiga bag‘ishlanadi, unda ma’lumotlar manbalari, tadqiqot dizayni, tadqiqotda qo‘llanilgan uslublar, tadqiqot paradigmasi, tadqiqot dizaynining cheklovlari hamda foydalanilgan vositalar bayoni keltiriladi. Dissertatsiyaning 4-bobi. Bu bobda tadqiqot tahlili va natijalari keltiriladi hamda ular muhokama qilinadi, ulardan kelib chiqqan holda tavsiya va takliflar keltiriladi, tavsiyalarga ta’rif va asoslar bilan bayon qilinadi. Dissertatsiyaning 5-bobi xulosa va takliflar qismidan iborat bo‘lib, unda olib borilgan izlanishlar asosida aniqlangan bilimlarimizni umumlashtiramiz hamda ular asosida muammolarni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan. Shuningdek, dissertatsiya ishida tadqiqot davomida foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini keltirib o‘tiladi. 11 II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 2.1. Nazariy adabiyotlar sharhi Soliq to‘lovchilar va soliq yig‘uvchilar odatda, soliq sohasida turli maqsadlarga ega. Bir tomondan, soliq to‘lovchilar imkon qadar kamroq soliq to‘lashni xohlashadi, ammo odatda, hukumatlarning moliyaviy resurslarga bo‘lgan ehtiyoji ortib boradi. Soliq to‘lovchilar uchun soliqlar og‘ir yuk hisoblanadi. Hukumatlar o‘z vakolatlaridan foydalangan holda va ular bilan ishonchli munosabatlar o‘rnatish orqali soliq to‘lovchilarni soliq qonunchiligiga rioya qilishga undashga harakat qiladi. Soliq qoidalariga rioya qilmaslik moliyaviy yo‘qotishlar va jarimalarga olib keladi, shuningdek, har qanday tashkilot obro‘siga putur yetkazadi. Bu esa o‘z navbatida, soliq organlari tomonidan soliq to‘lovchilarni o‘z soliq majburiyatlarini bajarishga undaydi hamda bu vazifani soliq nazorati ta minlaydi.ʼ Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda transfert narxlarni belgilash byudjet tizimiga soliq to‘lovlarini minimallashtirishning asosiy usullaridan biri hisoblanadi. (Alimardonov M.I., Toxsonov Q.N., 2005) Jahon amaliyotida birinchi marta transfert nazorati instituti AQShda paydo bo'lgan va rivojlangan, AQSh transfert narxini soliq nazorati qoidalari yaratilgan. 1990-yillardan boshlab AQSh uzoq davom etgan retsessiyaga kirdi va jiddiy byudjet muammolariga duch keldi. AQSH hukumati savdo va byudjet taqchilligini boshqarish sohasida o zining xalqaro mavqeini mustahkamlash choralarini ko rar ʻ ʻ ekan, siyosat e tibori xorijiy kompaniyalar guruhining AQShdagi faoliyatiga ʼ qaratildi. ( S.Nuritdinova, M.A.Sharapova,2014) Bunday korporatsiyalar daromadlarni xorijiy mamlakatlarga o'tkazish natijasida AQSh soliqlarining adolatli ulushini to'lamayapti, degan fikr paydo bo'ldi. Iqtisodiyotning globallashuvi, kapitalning kontsentratsiyasi, bir qator yirik transmilliy kompaniyalarning paydo bo'lishi sharoitida,yalpi ichki mahsulotning 12 qisqarishi va jahon iqtisodiyotining turg'unligi, transfert narxlari bu jarayonlarning ob'ektiv natijasidir. Bunda davlat tomonidan transfer narxini nazorat qilishdan maqsad uni kooperativ guruhda qo‘llashni taqiqlash emas, balki o‘tkazish uchun huquqiy shart- sharoitlar yaratishdir. Tuzatilgan xarajat ishning xarajatlari va foydalarini muhokama qilish uchun ishlatiladi. Xitoy Xalq Respublikasida transfert narxini rasmiy ravishda ko'rib chiqish xavfi bartaraf etilishini kafolatlamaydi. Xitoy qonunchiligi, shuningdek, birlashtiruvchi davlat tashkilotlarining faoliyat doirasiga muvofiq tegishli usulni tanlash erkinligini ko'rsatadigan transfert narxlari usullarining o'ziga xos ierarxiyasini nazarda tutmaydi. Hozirgi raqamli iqtisodiyot sharoitida soliq nazoratini o‘tkazish usullari zamonaviy tus olishi lozim. Soliq nazorati raqamli texnologiyalarga asoslangan soliq nazoratining yangi shakllarini amalga oshirish hamda barcha soliq to‘lovchilar va soliq solish obyektlari uchun yagona ma lumotlar bazasiniʼ shakllantirish bo‘yicha boshqa vazifalar ham belgilandi, bu esa soliqning yangi funksiyasining paydo bo‘lishida ham o‘z ifodasini topmoqda. Raqamli texnologiyalarga asoslangan soliq nazoratining tizimi: nazorat analitik va raqamli bo‘ladi. Transfert bahosi bo‘yicha hujjatlarni tayyorlash Xitoy kompaniyalari uchun, hatto zarar ko'rgan holatlarda ham majburiydir. Daromad darajasiga qarab, tashkilotlar mahalliy va asosiy faylni yaratadilar, ular faqat xitoy tilida tuzilishi va rasmiy so'rov bo'lganda soliq organlariga taqdim etilishi kerak. ( Vahobov A.V, Jo‘rayev A. , 2009) Biroq, agar Xitoy kompaniyasidagi xorijiy kapitalning ulushi 51% dan oshmasa va transfer operatsiyalari faqat mahalliy xususiyatga ega bo'lsa, hujjatlarni taqdim etishdan to'liq ozod qilinadi. K.A. Nepesov xorijiy qonunchilikda transfert narxlarini tartibga solishning 13 xususiyatlarini qiyosiy huquqiy o'rganishlar bordi. D.N. Surugin transfert bahosini mintaqada soliq nazoratining asosi sifatida bitim taraflarining o'zaro bog'liqligini ko'rib chiqdi. E.V. Altuxova ikki yoki undan ortiq soliq to'lovchilarning o'zaro bog'liqligini o'zaro bog'liq shaxslar uchun maxsus huquqiy maqomning paydo bo'lishini nazarda tutuvchi maxsus huquqiy tuzilma sifatida belgilab berdi. O.A. Ikonnikova huquqiy rejimlar nazariyasi nuqtai nazaridan o'zaro bog'liq shaxslarning soliqqa tortish muammosini o'rganish bo‘yicha ilmiy ish olib bordi. Masalan, B.X.Aliev, X.Musaev, A.M.Abdulgalimovlarning fikricha, umuman olganda, soliqqa tortish soliqlarni aniqlash, hisoblash va to'lash orqali yaratilgan ijtimoiy tizimdir. Transfert bahosining quyidagi maqsadlarini aniqlash mumkin:  transfert narxlari tizimi bo'lim rahbarlarini samarali qarorlar qabul qilishga undashi va ularning asosliligini ta'minlash uchun ma'lumotlarni taqdim etishi kerak. Bu, agar menejerlar o'z bo'linmalari daromadlarini ko'paytirishga intilib, butun kompaniyaning daromadlarini ko'paytirsalargina mumkin;  2) transfert narxlarining qiymati to'g'risidagi qarorlar bo'linmalarning rentabelligida aks ettirilishi va bo'linma faoliyatini o'lchash uchun oqilona mezon bo'lishi kerak;  Transfert narxlari tizimi bo'linmalarning avtonomiyasini buzmasligi kerak. Menejerlarga qo'shimcha mas'uliyat yuklash va shu bilan birga ichki narxlarni markazlashtirilgan holda belgilash qabul qilinishi mumkin emas. O‘zbekistonda transfert bahosi mamlakatda olib borilayotgan soliq islohotining bir qismi sifatida alohida ahamiyat kasb etdi. Hozirgi ishbilarmonlik dunyosida soliq siyosatining muhim qismi bu ishtirokchilarning real qiymatining o'zgarishini samarali soliq tekshiruvi hisoblanadi. Soliq to'lovchining soliq majburiyatini kamaytirishning keng tarqalgan usulidir transfert usulidir. 14 Transmilliy korporatsiyalar tomonidan transfert narxlarini manipulyatsiya qilish iqtisodiy xavfsizlikka bevosita tahdiddir, chunki soliq to'lovlaridan byudjet daromadlarini kamaytiradi. Bundan tashqari, narxlarning o'zgarishi mamlakat xavfsizligiga tahdid soluvchi boshqa salbiy natijalarga olib kelishi hamda misol uchun masalan, korrupsiyaga olib kelishi mumkin. Transfert bahosi birinchi navbatda soliq tushunchasi bo'lib, lekin buxgalteriya hisobi va tavakkalchilik bilan bog'liq muhim oqibatlarga ham ega. Kapitalistik iqtisodiyotning asoslaridan biri - bozor tizimi, bozor tizimining asosiy tamoyillari esa talab va taklif qonunlaridir. ( S.Nuritdinova, M.A.Sharapova ,2014) Mamlakat guruhning soliq yukini kamaytirish uchun o‘zgaruvchan stavkalardan foydalanish uning moliyaviy natijalariga ta’sir qiladi, deb hisoblaydi va tashkilotning soliq bazasini nazorat qilish imkonini beruvchi milliy qonunlar va xalqaro shartnomalarni yaratish orqali soliq yukini yaxshilash choralarini ko‘rmoqda. AQSH kompaniyasi o rtasidagi nizo bo yicha 1969-yildagi sud qaroriʻ ʻ misolidan foydalanib, bir guruh kompaniyalarning soliq bazasini kamaytirib ko rsatish vositasi sifatida transfert narxlaridan foydalanish misolini ko rib ʻ ʻ chiqaylik. Gipsum va AQSh Ichki daromad xizmati (bundan buyon matnda AQSh IRS deb yuritiladi)30. Amerika kompaniyasi (AQSh Gipsum) Kanada va AQShda joylashgan ikkita sho'ba korxonasiga ega edi. Boshlang'ich material, gips Kanadada qazib olinib, keyin AQSh kompaniyasiga sotilgan. Kanada va AQSh soliq yuki yuqori bo'lgan mamlakatlardir, shuning uchun transfert narxining kattaligi unchalik muhim emas edi. Biroq, AQShdagi sho''ba korxonasi G'arbiy Yarimshar Savdo Korporatsiyasi (WHTC) soliq imtiyozlaridan foydalandi va AQShdan past daromad solig'ini 15 to'ladi. (Alimardonov M.I., Toxsonov Q.N., 2005) Shu bilan birga, ko'pgina biznes guruhlari narxni nazorat qilish maqsadiga ega emas, lekin soliq imtiyozlari ulushi uchun har bir mamlakatning turli soliq tizimlari va usullariga muvofiq narx o'zgarishini kuzatishi kerak. Soliq solinadigan bazani tuzatishning mohiyati, O‘zbekistonda soliq va yuridik universitetlari o'rtasida soliq solinadigan bazani moslashtirish qoidalarining qoidalari, soliq bazasini moslashtirishda shaxsiy va davlat manfaatlari muvozanatini saqlash masalasiga jiddiy e’tibor berishi zarur. ( Vahobov A.V, Jo‘rayev A., 2009) Turli mamlakatlardagi soliq stavkalaridagi farq investitsiyalar oqimiga jiddiy ta’sir ko‘rsatuvchi hal qiluvchi omillardan biriga aylanib bormoqda. O'zbekiston Respublikasida o'zgaruvchan xarajatlarni qo'llash orqali moliyaviy operatsiyalar bo'yicha kompaniyalarning soliq majburiyatlarini qonuniy va adolatsiz qisqartirish muammosini hal qilish kerak. Transfer t narxlarini soliq nazorati mamlakat soliq siyosatining asosiy tamoyillaridan biridir. Soliqlarni kamaytirish uchun tegishli sub'ektlar tomonidan o'zgaruvchan xarajatlardan foydalanishdan himoya qilish O'zbekiston Respublikasida murakkab masala hisoblanadi. (Sh.Mirziyoyev, 20 19 ). Soliq nizolarining tez jadallikda o'sib borishi soliq organlarining ushbu masalaga e'tibori ortib borayotganidan va soliq organlari tomonidan transfert narxlari ustidan soliq nazorati bo'yicha amaldagi qonunchilikning noaniq idrok etilishidan dalolat beradi, natijada qonun hujjatlarida qabul qilingan soliq nazorati usullarining turlicha talqin qilinishiga olib keladi. Transfert bahosini ishlatilishiga ko‘ra unga bog'liq soliq nizolari sonining ko'payishi nafaqat soliq organlarining ushbu mavzuga e'tiborini oshirish tendentsiyasini aks ettiradi, balki transfert narxlarini nazorat qilish bo'yicha soliq qonunchiligida muammolar va kamchiliklar mavjudligini qo'shimcha ravishda tasdiqlaydi. Ko'pincha soliq organlari nazoratni amalga oshirish uchun taqqoslanadigan 16 bozor narxlari usulidan foydalanadilar. Masalan, O‘zbekistonda Respublika Konstitutsiyasida faqat huquqiy hujjatlar amal qiladi, deb belgilab qo‘yilgan. Soliq tizimi soliqqa tortishda global muammolarga duch kelayotgan mamlakatlarda savdo, xavfsizlik va innovatsiyalarni yaxshilash uchun iqtisodiy boshqaruvning kuchli vositalardir hamda bular odatda quyida vazifalarga bo‘linadi: • soliq tushumlari tushumini ta'minlash. • xalqaro soliq raqobati sharoitida soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashga qarshi kurashish mexanizmini ta’minlovchi tashkiliy-huquqiy tartiblarni o‘rnatish. • xalqaro soliq raqobatining kuchayishi sharoitida transfert narxlari ustidan nazoratni kuchaytirish. • s oliq organlari o'rtasidagi hamkorlikni aniqlash va ikki tomonlama soliqqa tortish mojarosi manbalarini bartaraf etish bilan bog‘liq . ( S.Nuritdinova, M.A.Sharapova,2014). Tadqiqotda regressiya tadqiqot usullari va kontent-tahlil qo'llanilgan bo'lib, u birinchi bo'lib transfert narxlari muammosini tahlil qilishda qo'llanilgan. Transfer t bahosi modelini yaratishda manfaatlar to'qnashuvini tahlil qilish uchun muallif o'yin nazariyasi apparatidan foydalangan. Taqqoslash va analogiya usuli muhim rol o'ynadi, bu xalqaro transfert narxlari rejimi sohasidagi asosiy tendentsiyalarni aniqlash va milliy transfert narxlari rejimlarini solishtirish imkonini beradi. (Alimardonov M.I., Toxsonov Q.N., 2005) 2.2. Emperik adabiyotlar sharhi Soliq monitoringi bo‘yicha esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 20-noyabrdagi 736-sonli qaroriga 1-ilova “Soliq monitoringini o‘tkazish tartibi to‘g‘risida nizom”da “soliq organlari tomonidan oldingi yil uchun daromadlari yillik moliyaviy hisobot ma lumotlariga ko‘raʼ kamida besh milliard so‘mni tashkil etgan yuridik shaxslarda soliq monitoringini o‘tkazish tartibini belgilaydi” deb belgilab quyilgan. Shuningdek, ushbu nizomda “Soliq organining vakolatli mansabdor shaxslari va soliq to‘lovchi soliq 17 monitoringi ishtirokchilari hisoblanadi. Soliq monitoringi soliq to‘lovchiga nisbatan ixtiyoriy bo‘lib, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahar va viloyatlar davlat soliq boshqarmalari tomonidan, yirik soliq to‘lovchilarga nisbatan esa Yirik soliq to‘lovchilar bo‘yicha hududlararo davlat soliq inspeksiyasi tomonidan o‘tkaziladi” deb asoslantirilgan. Xalqaro savdo va xalqaro kompaniyalarning biznes hajmining oshishi o'rtasidagi farq soliqlarning foydalanish xarajatlarini o'tkazishdagi ahamiyati va ahamiyatini oshirdi. Kompaniyalar o'z bizneslarini imkon qadar samarali qurish va maksimal foyda olish uchun jahon iqtisodiyotidagi mavjud vaziyatdan foydalanmoqda. Kompaniyalarning kengayishi ularni ko'pincha soliqlarni, shu jumladan korporativ qayta qurish xarajatlarini kamaytirish uchun turli vositalardan foydalanishga olib keladi ( Vahobov A.V, Jo‘rayev A., 2009). Soliq to'lovchilar tovarlar, ishlar va xizmatlar uchun ma'lum narxni belgilash orqali o'z byudjetlariga to'langan soliqni aks ettirish imkoniyatiga ega. shuning uchun soliq yukini minimallashtirish maqsadida kompaniyalarning transfert narxlaridan foydalanish amaliyotiga chek qo yish va soliq organlari ishiniʻ takomilashtirish zarur. Transfert bahosi, agar kompaniya ma'lum soliq imtiyozlaridan foydalansa, umumiy tranzaksiya yukining kamayishi hisobiga soliq stavkasini kamaytirish uchun qo'llaniladi. Bundan tashqari, kompaniyalar nazorat ostidagi operatsiyalar orqali soliq to'lovlarini optimallashtiradi. Transfer t bahosi sohasidagi nazorat masalasining dolzarbligi ushbu nazorat faoliyati sohasining fiskal ahamiyati bilan izohlanadi. Soliq to'lovchilar o'rtacha biznes bilan raqobatbardosh narxlarni belgilash orqali past yoki yuqori narxlarni belgilash maqsadiga erishadilar va soliq to'lovchilar bu mablag'lardan soliqlarni kamaytirish uchun foydalanishlari mumkin. Qonunlar va me'yoriy hujjatlarning yo'qligi sababli iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish mamlakatning iqtisodiy muhitiga katta ta’sir ko‘rsatadi 18 (Alimardonov M.I., Toxsonov Q.N., 2005). Bu nisbat kompaniyaning umumiy foydasini kompaniyaning turli bo'linmalari va filiallari o'rtasida taqsimlash imkonini beradi va ko'pincha soliqlarni kamaytirish uchun ishlatiladi. Shu sababli, soliq stavkalarini tuzatish orqali foyda soliq stavkalari pastroq bo'lgan mintaqalar yoki shtatlarda faoliyat yurituvchi kompaniyalarga taqsimlanadi, zararlar esa soliq stavkalari yuqori bo'lgan mintaqalar yoki shtatlarda faoliyat yurituvchi kompaniyalarga taqsimlanadi. Bundan tashqari, soliqlarni minimallashtirishning bu usuli kapitalning chet elga olib chiqilishiga olib keladi. Masalan: arzonlashtirilgan narxdagi tovarlar offshor kompaniyaga sotiladi, u o'z navbatida ularni bozor narxlarida sotadi). Yuqoridagilar bilan bog'liq holda, transfer t narxlari dunyoning barcha mamlakatlarida nazorat qiluvchi organlarning diqqat markazida bo'ladi. Guruh ichidagi kompaniyalar muqarrar ravishda o'zaro aloqada bo'lib, bir- birlari bilan bitimlar tuzadilar. Biroq, narx transfer narxi bo'ladi va soliq organlarining e'tiborini tortadi. Soliq munosabatlarining ushbu sohasidagi moliyaviy nazorat barcha uchta ma'lum shaklda amalga oshirilishi mumkin: I. dastlabki nazorat, ya'ni soliq to'lov ma'lumoti oldindan oshkor qilish, soliq organidan bo'lajak operatsiyaning soliq oqibatlarini o‘rganish; II. joriy nazorat - soliq majburiyatlarini aniqlash uchun xo'jalikda narxlarni kuzatish va ularni bozor darajasiga moslashtirish; III. keyingi nazorat - soliq organi tomonidan transfer narxlarining bozor narxlari darajasiga muvofiqligini tekshirish. O‘zbekistonda transfert narxlari ustidan dastlabki nazorat ta'minlanmagan, joriy nazorat majburiy emas va amalda faqat keyingi nazorat qo'llaniladi. Shunday qilib, salbiy natijalar sezilmaydi va nazorat qonuniy ravishda harakat qilishdan ko'ra byudjetga hissa qo'shish rejasi yomon yashiringan soliq to'lovchilarga tanlab ta'sir qilishgacha kamayadi. 19 Haqiqiy narxlardan kelib chiqqan holda soliqlar miqdorini hisoblab, soliq to'lovchi qonuniy harakat qiladi, chunki tekshirish natijalari boshqacha belgilanmaguncha narx bozor bahosi hisoblanadi. Agar asrab olish stavkalari bozor stavkalariga mos kelmasa, soliq to'lovchilar qarz va jarimalar xavfiga duch kelishadi. Agar soliq organlari tomonidan korxona boshqaruvi to‘g‘risida soliq to‘lovchi tomonidan taqdim etilmagan haqiqat aniqlansa, soliq to‘lovchi O‘zbekiston Moliya vazirligiga iqtisodiyotni boshqarish va ma’lumotlarni tarqatish bo‘yicha shaxsan hisobot beradi va undan shu tarzda hisobot olinadi. O‘zbekiston Respublikasi Soliq xizmatiga ga taqdim etiladi ( A. Vahobov, Z. Sirojiddinova , 2009). Shu bilan birga, agar soliq to'lovchi soliq organiga kalendar yilida yakunlangan nazorat qilinadigan operatsiyalar to'g'risidagi bildirishnomalarni belgilangan muddatda taqdim etmasa yoki to'g'ri taqdim etilmagan xolatda ma'lumotlarni o'z ichiga olgan nazorat qilinadigan operatsiyalar to'g'risidagi bildirishnomalarni soliq organiga taqdim etsa, ushbu qoidabuzarlik jarima solishga sabab bo'ladi . Bugungi kunda soliq ma'muriyatchiligining eng muhim muammolari qatoriga soliq to'lovchilar tomonidan ko'plab soliq chegirmalari rejalarini tuzish, xarajatlar muammolarini o'zgartirish va korxonalarning O'zbekiston Respublikasiga soliq xarajatlarini baholash muammolari kiradi. T ransfer t bahosini qo'llash dolzarb bo'lib qoladi va yechimlarni talab qiladi. Iqtisodiyotni rivojlantirish, barqarorlikni ta'minlash va yangi korxonalar o'sishini ko'paytirish uchun soliq tizimi soliqqa oid quyidagi kichik muammoga duch kelayotgan mamlakatda iqtisodiyotni boshqarishning kuchli vositasidir: Soliq tushum ma’lumotlarini to‘g‘ri taqdim etish uchun va uni munosib tarzda taqdim etishni ta'minlash uchun: • xalqaro soliq raqobatining kuchayishi sharoitida transfert narxlari ustidan nazoratni kuchaytirish • Mamlakatda va xorijda ikki tomonlama soliqqa tortish va soliqqa qarshi 20 qonunchilikning kompleks yechimini yaratish; Mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlarning kengayishi va ularning sekin, lekin doimiy aloqalari, ya'ni butun dunyo miqyosida jarayonning rivojlanishi sharoitida milliy soliqqa tortishning asosiy jarayoni va dizayni bozordan farq qilsa, muammo sifatida qaraladi. Chunki xar qanday firibgarlik jarimaga olib keladi. Korxonalar va jismoniy shaxslarning nomlari ko'rsatilishi kerak. Bu soliq to'lovchilarni ruxsatsiz tekshirishlardan himoya qiladi. Bugungi kunda bu haqda hech qanday bahs-munozara yo'q. Konsolidatorlar o'zlari uchun qulay narxlar yaratishi mumkin, bu esa hukumatni soliq to'lashdan qochishga va tijorat mahsulotlari, ish o'rinlari yoki xizmatlar uchun raqobat qonunini buzishga olib keladi. Soliq tavakkalchiligini boshqarishning bir qismi sifatida biz transfert bahosini qo'llashda biznesning soliq xavfini kamaytiradigan transfert narxlari siyosatini yaratish usulini ishlab chiqdik. Ertami-kechmi kimdir, albatta, natijaga qarshi chiqishni xohlashini hisobga olinadi. Hozirgi noqulay sharoitda "qayta sug'urtalash" strategiyasi yo'q: soliq to'lovchilar transfer narxlari siyosati va tartiblariga nisbatan dastlabki yondashuvlari qanchalik konservativ bo'lishidan qat'i nazar, ular muammolarga duch kelishlarini taxmin qilishlari kerak. 21 III BOB. TADQIQOT METODOLOGIYASI 3.1. Tadqiqot dizayni Ko'pgina mamlakatlarning soliq organlari transfert stavkalari rejimining asosiy maqsadi tadbirkorlik sub'ektlaridan olinadigan umumiy soliqni kamaytirish deb hisoblaydi. Biroq soliqlarni hisobga olish narxlarning o'zgarishiga sabab bo'lgan yagona narsa emas. Mualliflar transfert narxlari sohasidagi muhim muammo va muammolarni aniqlash maqsadida o‘zgaruvchan xarajatlarni yaratish bilan bog‘liq mavzular bo‘yicha mavjud nashrlarning batafsil tahlilini o‘tkazdilar. Soliq kodeksida transfert narx va transfert narxni belgilash tushunchalariga tarif berilgan bo‘lib, unga muvofiq: -o‘zaro aloqador taraflar o‘rtasidagi bitimlarda shakllanadigan va (yoki) mustaqil shaxslar o‘rtasida bitimlar tuzilayotganda taqqoslanadigan iqtisodiy sharoitlarda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan xolis tarzda shakllanadigan narxdan farq qiladigan narx ushbu Kodeks maqsadida transfert narx deb tushuniladi. -o‘zaro aloqador taraflar faoliyatining mustaqil shaxslar tomonidan taqqoslanadigan iqtisodiy sharoitlarda olinishi mumkin bo‘lgan sharoitlar va natijalardan farq qiladigan tijoratga oid va (yoki) moliyaviy sharoitlar va (yoki) natijalar ushbu Kodeksning maqsadida transfert narxni belgilash deb tushuniladi. Tadqiqotda turli mamlakatlarda soliq tizimlari va transfert narxlarini o‘rganish uchun qiyosiy tahlil usuli qo‘llaniladi. Asosiy e'tibor kompaniyalar va soliq organlariga samarali siyosatni ishlab chiqish uchun ma'lumot beruvchi 22 transfert narxlari amaliyotiga qaratilgan. Tadqiqot usuli sifatida jarayon va hodisalar o rtasidagi sabab-natijaʻ munosabatlarini aniqlash, sabab va oqibatlarning qonuniyatlari va munosabatlarini o rnatish imkonini beruvchi tarixiy-dialektik yondashuv qo llanildi. ʻ ʻ Soliqqa tortish jarayonlarini transfert narxlari asosida o'rganish ob'ektni o'rganishga umumiy yondashuv sifatida iqtisodiy tahlil usuliga asoslanadi. Soliq tushum o'zgarishi har xolda turli xil sabablari eng asosiy uchta bilim sohasidan olingan usullardan foydalangan holda o'rganiladi: - iqtisodiy matematiklar, - iqtisodiy - statistika, - iqtisod orqali . Transfer t narxlari globallashuv va xalqaro savdoning kuchayishi sharoitida ayniqsa dolzarb bo'lib qoldi. Bu foydaning soliq stavkalari past bo'lgan mamlakatlarga o'tishi yoki soliqqa tortishdan butunlay qochishning oldini olishga yordam beradi. Dunyo bo'ylab hukumatlar adolatli va adolatli soliqqa tortishni ta'minlash va taqdim etilgan imtiyozlardan suiiste'mol qilinishining oldini olish uchun transfert narxlarini qat'iy nazorat qiladi. Qiyosiy tahlilning zaruriy sharti quyidagilardan iborat: - solishtirilgan ko'rsatkichlarning solishtirilishi; taqqoslash amalga oshiriladigan vaqt davrlarining birligi; ishlab chiqarish sharoitlarining solishtirilishi va ko'rsatkichlarni hisoblash usullari. Tadqiqot ob'ektini batafsilroq tahlil qilish uchun detallashtirish usullari qo'llaniladi, bu usul bilan tadqiqot ob'ekti bir nechta kichikroq ob'ektlarga bo'linadi. U soliqlarni tahlil qilishning individual tartiblarini belgilaydi, to'ldiradi va kengaytiradi. Transfert bahosi - narxni o'zgartirish murakkab va har bir mamlakat qonunlari va qoidalariga muvofiq bajarilishi kerak bo'lgan ish. Mazkur jarayonning umumiy maqsadi yuridik shaxslarga, jumladan, real tadbirkorlik subyektlari va 23 faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlariga beriladigan imtiyozlar va soliqlarning adolatliligini ta’minlashdan iborat. Bu soliq nizolarining oldini olishga yordam beradi va barqaror va shaffof xalqaro savdo uchun sharoit yaratadi. Ushbu dissertatsiya turli soliq tizimlariga ega bo'lgan mamlakatlarda transfer narxlarini qiyosiy tahlil qilish, tadqiqot maqsadi, usullari, ob'ekti va predmetiga e'tibor qaratish vazifasi qo'yilgan. Business Week tadqiqoti shuni ko'rsatadiki, xalqaro savdo so'nggi o'ttiz yillikda global yalpi ichki mahsulot o'sishiga qariyb 25 foiz hissa qo'shgan va bu uning muhimligini ta'kidlaydi. Tashqi savdo O‘zbekistonga texnologik yutuqlarning 50-75 foizini va zarur tovarlarning bir qismini yetkazib beradi, bu esa uning ahamiyatini yanada yaqqol ko‘rsatadi. Shuning uchun import va eksportni soliq qonunlari orqali nazorat qilish juda muhimdir. (Sh.Mirziyoyev, 2019). Keyingi yillarda mamlakat iqtisodiyoti uchun tashqi savdoning ahamiyati ortib, uning moliyaviy ta’siri 2017-yildagi 19,3 foizdan 2022-yilda 38,9 foizgacha oshdi. Asosiy model sifatida O‘zbekistonda Respublika dan mahsulot eksporti modeli ishlatilgan. Dissertatsiya natijalarining nazariy ahamiyati transfer narxini aniqlashning toifali apparatini ishlab chiqishda; soliq solinadigan bazaga to'g'rilash faqat soliq to'lovchilar tomonidan o'zini-o'zi tartibga solish maqsadida kvartallararo diapazondan kelib chiqqan holda bozor oralig'idan chetga chiqqan taqdirda va nazorat qilinadigan operatsiyalarni tekshirish natijalariga ko'ra qo'llashni taklif qilishdir. Ushbu fikrga ko'ra, T.F. Yutkina shuni aytadiki, soliq ma'muriyati daromadlarni, shu jumladan shaxsiy soliq va soliqdan tashqari daromadlarni moliyaviy boshqarishning bir qismidir. Bugungi kunga qadar dunyoning aksariyat mamlakatlari – xalqaro savdoning 24 asosiy ishtirokchilari – transfert narxlari bilan bog‘liq masalalarni hujjatlashtirish bo‘yicha batafsil talablarni ishlab chiqdilar. So'nggi paytlarning hozirgi tendentsiyalaridan biri bunday beqaror hududda aniqlikka erishishning yagona mantiqiy yo'li rasmiylar bilan erta muzokaralar olib borish ekanligini tushunishdan kelib chiqdi. Bir paytlar eng murakkab operatsion tartib-qoidalarga ega bo'lgan yirik soliq to'lovchilarning eksklyuziv sohasi hisoblangan soliq to'lovlari va shartnomadan oldingi to'lovlar bugungi kunda ko'chmas mulkdan ko'proq himoyalangan mulkni egallaydi. U shbu tadqiqotning maqsadi turli soliq rejimlariga ega bo'lgan mamlakatlarda transfer stavkalarini aniqlash va solishtirishdir. Soliq tizimlari o'rtasidagi farqlarni va ularning narx o'zgarishiga ta'sirini ko'rib chiqib, mamlakat resurslari va korxonalari duch keladigan muammolarni va qonuniylik va adolatni ta'minlash usullar modelini ishlab chiqishdan iboratdir. Rejalashtirish jarayoni biznes ma'lumotlarini to'plash va ilgari yashirin soliqlar va operatsiyalarni ochish uchun ham muhim bo'lishi mumkin ( Vaxabov A.V. va boshq alar, 2010). Transfert narxlari siyosatini ishlab chiqish moliya, soliq va ishchi kuchi mutaxassislarini o'z ichiga oladi va o'zaro faoliyat guruhlari uchun g'oyalar almashish va biznes ustuvorliklarini baholash uchun hamkorlik imkoniyatlarini taqdim etadi. Bundan tashqari, amalga oshirish transmilliy kompaniyaning turli bo‘limlari o‘rtasida muvofiqlashtirishni talab qiladigan sohadir, chunki muvaffaqiyat siyosat va protseduralarning muhim biznes funktsiyalari va ta'sir natijalari bilan bajarilishini ta'minlashga bog‘liq. Zamonaviy jamiyat sharoitida iqtisodiy munosabatlarda transfert narxlarini qo'llash masalalari dolzarb ko'rinadi. Transfer t bahosi yuridik shaxslar faoliyatida moliyaviy vositalardan biri sifatida ishlaydi. Hozirgi vaqtda o'zgaruvchan foiz stavkasini qo'llashdan asosiy maqsad soliq 25 stavkasini kamaytirishdir. Transfert narxi kompaniyaning turli bo'limlari va kompaniya a'zolari guruhining biznesi uchun tovarlar yoki xizmatlar narxi sifatida aniqlanadi. Egerev A.V.ning ta'rifini alohida guruhga kiritish kerak, chunki transfer Narxlarni to'g'irlash nafaqat biznesni boshlash uchun, balki biznes egalarining daromadlarini boshqarish uchun ham qo'llaniladi. Shuning uchun, mualliflar ko'pchilik egalari o'z foydasiga bozor narxini o'zgartirish uchun narxlarni sozlash foydalanish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, bu mahsulot yoki xizmatning ichki korporativ qiymati bo'lib, uning asosida ochiq e'lon qilinishi mumkin bo'lmagan yagona kompaniyaning tarkibiy bo'linmasi uchun bitim qiymati hisoblanadi. Transfert narxlari kompaniyalar guruhi doirasida qo'llaniladigan hollarda, turli mamlakatlarda joylashgan kompaniyalar o'rtasida foydani qayta taqsimlash mumkin bo'ladi. Bunday narxlarni shakllantirish faoliyati narxlash jarayoni deb ataladi. Aloqador tomonlar o'rtasida biznesga kirish uchun soliq ma'muriyati usuli soliq bazasini yoki olingan daromadni, shu jumladan rentabellikni aniqlash uchun minimal va maksimal miqdorni aniqlash uchun ishlatiladi. Daromad solig'i maqsadlari uchun tashkilotning moliyaviy hisobotidan shakllanadigan bir qator rentabellik ko'rsatkichlari qo'llaniladi. Bularga yalpi rentabellik, tugallangan sotish rentabelligi, qilingan xarajatlarning rentabelligi, tijorat va ma'muriy xarajatlarning rentabelligi, mavjud aktivlarning rentabelligi kiradi. Soliq nazorati qoidalarining takomillashtirilishi ularni qat’iy rasmiylashtirishda, mavhum shakllanishlarga barham berishda va shaxslarni o‘zaro bog‘liq, bitimlarni esa nazorat qilinadigan deb tasniflash mezonlarining to‘liq ro‘yxatini belgilashda ko‘rinadi. Buni amalga oshirish amaldagi qonunchilik bazasini, ya'ni Soliq kodeksi normalarini modernizatsiya qilish orqali ko'rilmoqda. 26 Bundan tashqari, bugungi sharoitda energiyadan foydalanish, deklaratsiyalar mazmunini yengillashtirish, deklaratsiyalarni ma’muriyatchilikka topshirish jarayonini qisqartirish, turli chora-tadbirlarni qo‘llash kabi tadbirkorlik sub’yektlarining soliq boshqaruvidan foydalanish zarur. Mazkur yo‘nalishlarda modernizatsiya majmuasidan foydalanish samarali soliq nazoratini va soliqlarni transfert narxlarida to‘liq to‘lashni ta’minlaydi. 3. 2 . Ma’lumotlar manbalari, tadqiqotda qo‘llanilgan uslublar Soliq nizolari bilan bog'liq risklarni aniqlash bilan bir qatorda, transfer narxlarini puxta rejalashtirish ko'plab kompaniyalarga soliqqa oid bo'lmagan muammolarni ham hal qilish imkonini beradi. Masalan, kompaniyani qayta qurish, ta'minot zanjiri, resurslarni taqsimlash, boshqaruvning ish haqi sxemalari va uchinchi tomonning potentsial majburiyatlarini boshqarishga ta'siri ham hisobga olinishi kerak. Narxlarni o'zgartirish siyosatining ta'siri tartibga solish va xulq-atvor iqtisodiyoti kabi sohalarda munozaralarning kuchayishiga olib keldi va shunday bo'lib qolmoqda; masalan, mahalliy kompaniyaning operatsion foydasiga qarab mukofot to'lanadigan rahbarlarning harakatlariga sezilarli ta'sir ko'rsatish imkoniyatini inkor etib bo'lmaydi. Guruhning transfert narxini belgilash siyosatidagi o'zgarishlar, ayrim xodimlar tomonidan sezilishi mumkin bo'lgan ta'sirni hisobga olmagan holda, rahbariyat erishmoqchi bo'lgan xatti-harakatlarning yaxshilanishiga olib kelmasligi mumkin. Transfer t bahosi masalasini bugungi kunda soliq tafakkurining eng muhim masalalaridan biri deb hisoblash mumkin. Bu, odatda, davlat byudjetida soliqqa tortishda adolat va muvaffaqiyatni ta'minlashda odatda muhim hisoblangan maqsad bilan bog'liq. Boshqacha aytganda, soliq solinadigan bazaning yemirilishiga yo‘l qo‘ymaydigan, soliq imtiyozlarini bartaraf etadigan tizimni tashkil etish mamlakatimizda muhim vazifa hisoblanadi. Valyuta kursining mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri bir-biriga qarama-qarshidir: 27 ikkita qarama-qarshi pozitsiya mavjud bo’lib, ulardan biri valyuta kursini nazorat qilish va ushlab turish muhim hisoblanadi. Bundan tashqari, to'g'ridan-to'g'ri ushbu siyosat bilan ishlaydigan buxgalterlar va buxgalterlar ko'pincha o'z tashkilotlarining moliyaviy ko'rsatkichlariga ta'sir qiladigan narxlardagi o'zgarishlar haqida kam tushunchaga ega. Ushbu holat foydalanish xarajatlarini o'zgartirishga odatda noodatiy yoki salbiy ta'sir ko'rsatadi buning natiajasida, bu esa oldindan aytib bo'lmaydigan moliyaviy oqibatlarga va salbiy soliq oqibatlariga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasi uchun soliqlarni minimallashtirish uchun o'zaro bog'liq tashkilotlar tomonidan transfer narxlaridan foydalanishga qarshi choralar ko'rish dolzarb muammodir. Ayni paytda ko‘plab xorijiy davlatlar, jumladan, O‘zbekistonda ham tashkilotlarning nazorat markazining valyuta kursini tekshirish orqali soliqlarni kamaytirish amaliyoti mavjud ( Vaxabov A.V. va boshq alar, 2010). Buning sabablari sifatida iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida monopoliyaning yuqori darajasi, bozor va bozor narxlari to‘g‘risida muhim ma’lumotlarning yo‘qligi, mamlakatimizdagi turli tashkilotlar o‘rtasidagi soliqqa tortishdagi farqlar kiradi. Soliqlarni pasaytirish uchun transfer t narxlarini belgilashdan foydalanishning asosiy usuli quyidagilardan iborat.: - O‘zbekiston Respublikasining asosiy tuzilmasiga kiruvchi korxonalardan daromad to‘layotgan korxonalar uchun imtiyozlar beriladi, imtiyozli soliq stavkalari ro‘yxatida yaxshiroq sharoitlar ta’minlanadi yoki byudjetdan mablag‘lar ajratiladi; - soliq majburiyatlarini bajarmasdan o'z faoliyatini to'xtatgan va iqtisodiy foydani uchinchi shaxslarga o'tkazgan tashkilotlardan qo'shimcha xarajatlar undiriladi; - Tashkilotning foydasi qulay soliq imtiyoz asosida bilan chet elga yo'naltirilgan ligi . 28 Shu bilan birga, asosiy faoliyati ishlab chiqarish va marketing bo'lgan tashkilotlar ko'pincha soliq yurisdiktsiyalarida kamroq ish qilish yoki real yoki uydirma xizmatlar (konsalting, konsalting, reklama) ko'rsatish orqali darhol daromad yoki qo'shimcha xarajat asosida vujudga keltirishi mumkin. III.3. Tahlil uchun qo‘llanilgan usullar Narxlarning o'zgaruvchanligi biotexnologiya, neft va gaz, avtomobilsozlik, maishiy texnika, telekommunikatsiya, moliyaviy xizmatlar va farmatsevtika kabi sohalarda keng tarqalgan. Soliq ma'muriyati tomonidan transfer narxlarini belgilashda duch keladigan muammoning asosiy sabablaridan biri ma'muriy majburiyatlarning muhimligidir. Valyuta kursini nazorat qilish moliyaviy barqarorlikka tahdid soladi, chunki bu davlat byudjeti daromadlarini kamaytiradi. Bu 2019-2021 yillarda yiliga taxminan 1 trillion AQSH dollarini bo‘lib xizmat etadi va barcha rivojlanayotgan mamlakatlarning soliq tushumlari yiliga o rtacha 98-106 milliard AQSH dollarini tashkil etib, umumiy milliy daromadningʻ 4,4 foizini tashkil etadi. Bu holat mamlakatlar o'rtasida soliqqa tortish huquqi bo'yicha raqobatga olib keladi. Bundan tashqari, narxlarning o'zgarishi mamlakat xavfsizligiga tahdid soluvchi boshqa natijalarga olib kelishi mumkin , masalan, korrupsiyani rivojlanishiga olib keladi. Bunday holda, soliqqa tortish holatida yaxshi audit o'zgaruvchan xarajatlardan foydalanadigan soliq to'lovchilar uchun yaxshi soliq boshqaruvi bilan bog'liq. Ushbu qoidalarni ishlab chiqishdan maqsad tegishli biznesdagi foydalanuvchilar bilan biznes xarajatlarini muvozanatlashda yordam beradigan huquqiy vositalarni yaratishdir. Ilmiy adabiyotlarda transfer bahosi deganda doimo ishtirokchilarning bozor bahosidagi sotuvi, ishi va xizmatlari tushuniladi. Transfert bahosi muammolarini o'rganuvchi xorijiy olimlar orasida mashhurlari Garri Grubert, Kimberli Klauzing, Kliv Emmanuel va boshqa 29 shaxslarni ko'rsatish mumkin, ularning ishlari transfer narxlarini soliq tizimini takomillashtirishga bag'ishlangan. Soliq qonuni organlarga bitimlar tijorat qoidalarining yopiq ro'yxatiga nisbatan tijorat ekanligini tekshirish huquqini beradi. Iqtisodiy o zgarishlarning yangi bosqichi sharoitlari o zgarib, davlat, xo jalikʻ ʻ ʻ tashkilotlari va jismoniy shaxslar o rtasidagi munosabatlar o zgardi, ko plab ʻ ʻ ʻ tadbirkorlar va korxonalar rivojlanishda davom etdi, byudjet o rtasidagi ʻ munosabatlar qiyinlashdi, hukumatning roli o zgardi. ʻ U milliy moliya boshqaruvi va boshqaruvining muhim qismi bo‘lib, moliyaviy boshqaruv va soliqqa tortishning to‘liq shakli hisoblanadi. A. N. Poponova ta'kidlaganidek, "Soliq ma'muriyati" tushunchasini keng va tor turlarga bo'lish mumkin, u birinchi navbatda vakolatli organning barcha faoliyatini qamrab oladi hamda shuning natijasi soliq tushunchasi boshqariladi. Ushbu mazmunda soliq ma'muriyatchiligining mohiyati va ahamiyati, uning soliq jinoyatlarini aniqlash, oldini olish va oldini olishdagi roli tushuntiriladi. Shu bilan birga, ushbu mazmunning asosiy mazmuni mamlakatimiz soliq organlari tomonidan soliq tekshiruvlari uchun soliq to‘lovchilarni tanlash, tadbirkorlik faoliyatining oldini olish va jarayonlarni takomillashtirish maqsadida amalga oshirilayotgan ishlarni aniqlashdan iborat. Transfert bahosi turli mamlakatlardagi tegishli kompaniyalar o'rtasida tovarlar, xizmatlar va intellektual mulk o'tkazmalari uchun tegishli narxni aniqlashda muhim rol o'ynaydi. Transfert bahosi foydaning adolatli taqsimlanishini ta'minlash va xalqaro savdoda soliqdan qochishning oldini olish uchun juda muhimdir. Biroq, turli mamlakatlarda turli soliq tizimlarining mavjudligi transfer operatsiyalari uchun tegishli narxlarni aniqlashda muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. 30 IV.BOB. TADQIQOT TAHLILI VA NATIJALAR 4. 1 Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llarining o‘ziga xos xususiyatlari Ko'pgina mamlakatlarning soliq organlari transfer t stavkalari rejimining asosiy maqsadi tadbirkorlik sub'ektlaridan olinadigan umumiy soliqni kamaytirish deb hisoblaydi. Biroq, narx tarkibini o'zgartirishda soliqni hisobga olish bir xil emas. Transfert narxlari sohasidagi muhim muammo va muammolarni aniqlash maqsadida dissertatsiyada o‘zgaruvchan xarajatlarni yaratish bilan bog‘liq mavzular bo‘yicha mavjud nashrlarning batafsil tahlilini o‘tkazildi. Barcha biznes menejerlari singari, u bir qator foydali tamoyillarga amal qiladi. ( Malikov T. , 2002) Kompaniya qiymatini oshirish asosiy maqsadlardan biri ekanligini hisobga olsak, bu maqsadga ikki asosiy strategiyada narx o'zgarishini aniqlash orqali erishish mumkin: Asosiy model sifatida O‘zbekistonda Respublika dan mahsulot eksporti modeli ishlatilgan. Model kompaniyaning o'zgaruvchan xarajatlarni boshqarishi ta'sir ko‘rsatishi 31 mumkin bo'lgan xamma soliqlar va to'lovlarni, xususan daromadlarni, qo'shimcha soliqlarni (Birlashgan Millatlar Tashkiloti standartlariga muvofiq) va bojxonani o'z ichiga olgan modelni hisobga oladi.. Model xorijiy valyutani hisobga oladi va joriy xorijiy soliq hisobi tizimi valyutani naqd pulda qaytarish mumkin. Xorijiy davlatlar bilan ikki tomonlama soliqqa tortishni saqlab qolish va boshqaruv to‘lovlarini o‘zgartirish bo‘yicha kelishuv doirasida kompaniyalar va soliq organlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni simulyatsiya qilish uchun narxlarni moslashtirish bo‘yicha mikroiqtisodiy yordamni tahlil qilish zarur. Zanjirli ishlab chiqarish usulini qo'llash soliqni hisoblash modeli (N) asosida tavsiflanishi mumkin:N = Nb×C ; N 1 = N b 0 × C 0 ; N 2= Nb1×C1; ∆ N ( N b ) = N 1 − N 0 ; ∆ N ( C ) = N 2 − N 1 ; ∆(Numum )= ∆N (N¿¿b)+∆N (C)= N2− N0;¿ (1) bu erda N b 1 , C 1 - omillarning haqiqiy qiymatlari: soliq bazasi (N b ) va soliq stavkasi (C); N bo , C 0 - umumiy ko'rsatkichga ta'sir qiluvchi omillarning asosiy qiymatlari - soliqlar miqdori (N). bu yerda ∆ N ( N b ) – Soliq bazasining o'zgarishi soliq solinadigan bazaning o'zgarishini aks ettiradi; ∆ N ( C ) – soliq stavkasi natijasid a soliq summasining o‘zgarishi; ∆ N b – soliq bo'yicha soliq solinadigan bazani o'zgartirish ko‘rsatkichlari ; ∆ ( C ) - soliq bo'yicha soliq stavkasining o'zgarishi parametrlari . bu erda Nb1,Nb0 mos ravishda hisobot va bazaviy davrlar uchun soliq solinadigan baza; Xodimning foydasi va almashtirish qiymatini farqlaganda, agar almashtirish qiymati imkon qadar yuqori belgilansa, foyda ham yuqori bo'lishini ko'rish 32 mumkin.δN δNtr =ey (1−t1b)− ey (1+τ)(1−t2b)(1− t1¿− N2¿)+ey (1+τ)t2HДС >0 (1) e - Valyuta kurslari O‘zbekiston Respublikasi va boshqa mamlakatlar valyutalarida ko‘rsatilgan ; N 2¿ − ¿ b oshqa mamlakatlarda to'langan daromad solig'i miqdori da; t1¿−¿ O'zbekiston Respublikasiga xorijiy manbalardan olinadigan daromadlardan olinadigan soliqlar stavkasi; t 2N , t 1 N - turli xil daromad solig'i stavkalari . 1-rasm. Davlat byudjeti daromad lari Manba: stat.uz Zanjirni almashtirish usuli, mutlaq farq usuli va nisbiy farq usuli bilan solishtirganda, umumiy usul ta'sirni baholashda ta'sir va xatolardan qochish nuqtai nazaridan aniqroq natijalarga erishishi mumkin. Birinchi bosqichda o'tgan yil uchun soliq va soliq ma'lumotlari tuziladi va solishtirma soliq holati sifatida hisobot yilidagi soliq holati hisoblanadi. Ushbu ma'lumotlar biznes soliq majburiyatlarini aniqlash uchun ishlatiladi. 33 Bundan tashqari, ushbu bosqichda asosiy soliqlarning yuk ko'rsatkichlari ham kiritilgan. Jami soliq o'zgarishi umumiy soliqning turli jihatlaridagi o'zgarishlarning ta'sirini tahlil qilish asosida aniqlanadi. Shundan so'ng, ma'lum soliqlarni, shu jumladan o'tkazmalarni to'lashdan taxminiy hisob-kitob qilinadi. 1-jadval Soliq nazoratini amalga oshirish usullari bo‘yicha qiyosiy tahlil Soliq auditi Kameral soliq tekshiruvi Transfert tekshiruvi Boshlashga asos Buyruq Buyruq Qaror O‘tkazish joyi Soliq to‘lovchining hududida Soliq organi joylashgan joyda Soliq qo‘mitasida Soliq to‘lovchini xabardor qilish Tekshirish boshlanishidan kamida 30 kalendar kun oldin Tekshirish boshlanishidan kamida 10 ish kuni oldin Qaror qabul qilingan kundan 3 kun ichida Boshlanish kuni Soliq to‘lovchiga buyruq topshirilgan kundan Buyruqda ko‘rsatilgan sanadan boshlanadi Qaror chiqarilgan kundan Muddati 30 ish kuni 30 kun 6 oy Muddatni uzaytirish Maksimal muddat 6 oy Maksimal muddat 60 kun Maksimal muddat 21 oy Hujjat talab qilish huquqi Mavjud Mavjud emas Mavjud Mavzusi Belgilangan davrda barcha soliqlar to‘g‘ri hisoblanganligi Belgilangan davrda barcha soliqlar yoki soliqning bir (bir necha) turi to‘g‘ri hisoblanganligi Nazorat qilinadigan bitimlar O‘tkazilishini tartibga soluvchi normativ- huquqiy hujjat Soliq kodeksining 140-moddasi, Vazirlar Mahkamasining 07.01.2021 yildagi 1-sonli qarori bilan tasdiqlangan Nizom Soliq kodeksining 138- moddasi, Vazirlar Mahkamasining 07.01.2021 yildagi 1- sonli qarori bilan tasdiqlangan Nizom Soliq kodeksining 194-195-moddalari, Vazirlar Mahkamasining 10.03.2022 yildagi 111- sonli qarori bilan tasdiqlangan Nizom Yakuni bo‘yicha tuziladigan hujjat Dalolatnoma Dalolatnoma va xulosa tuziladi Dastlab ma lumotnoma,ʼ soliq bazasi 34 kamaytirilganligi faktlari aniqlanganida esa, 2 oy ichida dalolatnoma ham tuziladi Manba: Tadqiqotchi timonidan tuzilgan Bunda taqqoslanadigan bozor narxlari usuli nazorat qilinadigan bitimlar narxlarining bozor narxlariga muvofiqligini soliq solish maqsadida aniqlash uchun ustuvor hisoblanadi. Agar soliq solish maqsadlarida taqqoslanadigan bozor narxlari usulini qo‘llash mumkin bo‘lmasa yoxud uni qo‘llash nazorat qilinadigan bitimlar narxlarining bozor narxlariga muvofiqligi bo‘yicha asoslangan xulosa chiqarish imkonini bermasa, boshqa usullarni qo‘llashga yo‘l qo‘yiladi. Demak eng ko‘p qo‘llaniladigan usul taqqoslanadigan bozor narxlari usuli ekan dastlab mazkur usulni qo‘llanilishini ko‘rib chiqamiz. Tushunish oson bo‘lishi uchun shartli misollarda ushbu jarayonlarni ko‘rib chiqamiz. 1-misol. Nazorat qilinadigan bitim bo‘yicha mahsulot birligi uchun narx – 25,4 ming so‘mdan belgilanib realizatsiya qilingan. Taqqoslanadigan bitimlar bo‘yicha mahsulot birligi uchun turli korxonalarga nisbatan qo‘llanilgan quyidagi narxlar tahlil qilinmoqda: 25,6 ming so‘m, 28,7 ming so‘m, 25,0 ming so‘m, 26,8 ming so‘m, 25,0 ming so‘m, 31,5 ming so‘m, 28,7 ming so‘m, 25,0 ming so‘m, 34,5 ming so‘m, 32,8 ming so‘m, 33,6 ming so‘m. Ushbu ma lumotlar asosida bozor narxlari oralig‘ini aniqlash va nazoratʼ qilinadigan bitimning narxi bilan solishtirgan holda transfert narxlari bo‘yicha soliq nazorati amalga oshirilishi yuzasidan xulosa chiqarish talab etiladi. Soliq kodeksida keltirilgan qoidaga muvofiq bizning misolimizda keltirilgan bir xil tovarlar predmeti bo‘lgan bir nechta taqqoslanadigan bitim to‘g‘risida axborot mavjud bo‘lganda, bozor narxlari oralig‘ini hisoblashda dastlab taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan, bozor narxlari oralig‘ini aniqlash uchun foydalaniladigan narxlar majmui ushbu oraliqni aniqlash uchun foydalaniladigan to‘plamni hosil qilgan holda o‘sib borish tarzida tartibga solinadi. Bunda narxning 35 har bir ko‘rsatkichiga, eng kam miqdoridan boshlab o‘z tartib raqami beriladi. Lekin keltirilayotgan shartli misolda 25,0 ming so‘m narx uch marta qayta takrorlanayapti, 28,7 ming so‘m narx ikki marta takrorlanayapti. Bunday holatlarda, agar to‘plam narxning ikki va undan ortiq bir xil qiymatini o‘z ichiga olgan bo‘lsa, unga barcha bunday ko‘rsatkichlar kiritiladi. So‘ngra to‘plamda taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan narxlar ko‘rsatkichlari soni 4 ga qoldiqsiz bo‘linishiga bog‘liq holda bozor narxlari oralig‘i quyidagi ikki usuldan biri bilan aniqlanadi: 1) agar ushbu son qoldiqsiz bo‘linsa, bozor narxlari oralig‘ining eng kam ko‘rsatkichi taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan narxlar ko‘rsatkichlarining yarim summasiga teng deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkichlar to‘plamda bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismga teng bo‘lgan tartib raqamiga va keyingi tartib raqamiga ega bo‘ladi. Bozor narxlari oralig‘ining eng yuqori qiymati ushbu holda taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan narxlar ko‘rsatkichlarining yarim summasiga teng deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkichlar to‘plamda bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismning uch karrasiga teng bo‘lgan tartib raqamiga va keyingi tartib raqamiga ega bo‘ladi; 2) agar ushbu son qoldiqsiz bo‘linmasa bo‘linsa, bozor narxlari oralig‘ining eng kam qiymati taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan narx ko‘rsatkichiga teng deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkich to‘plamda bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismning butun qismi birligiga oshirilgan ko‘rsatkichga teng bo‘lgan tartib raqamiga ega bo‘ladi. Bozor narxlari oralig‘ining eng yuqori ko‘rsatkichi ushbu holda taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan narx ko‘rsatkichiga teng deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkich to‘plamda bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismning butun qismi uch karrasi birligiga oshirilgan qiymatga teng bo‘lgan tartib raqamiga ega bo‘ladi. Keltirilgan shartli misolda taqqoslanadigan bitimlarda qo‘llanilgan narxlar ko‘rsatkichlari soni 4 ga qoldiqsiz (8/4=2) bo‘linganligi tufayli bozor narxlari oralig‘ining eng kam ko‘rsatkichi 26,2 ming so‘mga teng, chunki ko‘rsatkichlar 36 to‘plamda bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismga teng bo‘lgan tartib raqamiga va keyingi tartib raqamiga ega bo‘lgan ko‘rsatkichlarning yarim summasiga teng deb qabul qilinadi, 2-ko‘rsatkich 25,6 ming so‘m va 3-ko‘rsatkich 26,8 ming so‘mlarning yarmi ((25,6+26,8)/2). Bozor narxlari oralig‘ining eng yuqori miqdori 33,2 ming so‘mga teng, chunki ko‘rsatkichlar to‘plamda bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismning uch karrasiga teng bo‘lgan tartib raqamiga va keyingi tartib raqamiga ega bo‘lgan ko‘rsatkichlarning yarim summasiga teng deb qabul qilinadi, 6 (2*3) ko‘rsatkich 32,8 ming so‘m va 7 (6+1) ko‘rsatkich 33,6 ming so‘mlarning yarmi ((32,8+33,6)/2). Mamlakat darajasida o'zgaruvchan stavkalarni tahlil qilishning ob'ektiv yondashuvi quyidagi xususiyatlarga ega: - Muammolarni hal qilish uchun erishiladigan maqsadlarni aniqlashtirish va tizimlashtirish; - Muammoni kamaytirish yoki bartaraf etish uchun harakatlar va tadbirlarni aniqlash uchun maqsad va harakatlardan foydalanish maqsadida; - Belgilangan vaqt ichida loyihani amalga oshirish uchun zarur bo'lgan mablag ‘ lar, resurslar va resurslar miqdorini oshirish chora-tadbirlari; Dastur soliq masalalarini yaratish va tahlil qilishning samarali vositasi sifatida ishlab chiqilgan; shunday qilib, muammoni hal qilish uchun barcha zarur choralarni o'z vaqtida bajarilishini ta'minlash va loyiha maqsadlariga erishish uchun hamkorlik qilish qobiliyati amalga oshirish zarur. Maqsadli tahliliy dastur mazmuni va amalga oshirish ketma-ketligi jihatidan universal bo'lgan alohida bosqichlarga bo'linadi (2-jadval). Ushbu tasnif aniq emas, chunki dasturiy ta'minotni ishlab chiqish jarayonining ketma-ketligi va mazmuni haqida turli xil fikrlar bildirilishi mumkin. To'g'ri dasturiy ta'minotni ishlab chiqish jarayoni arxitekturasi nafaqat jarayonni soddalashtiradi, balki uning mazmunini tushunishni ham osonlashtiradi. Tahlilni ishlab chiqish uchun to'g'ri algoritm ishlab chiqilmagan. Deyarli har 37 bir dastur zarur bo'lib, ishlab chiquvchining tarkibi va mahoratiga bog'liq ( Malikov T. , 2002). Umuman olganda, almashtirish xarajatlari sotish usullari va o'zgaruvchan xarajatlarni o'z ichiga oladi. Agar ikkita bitimning oddiy (kutilgan) natijalari kompaniyaning haqiqiy jamidan yuqori bo'lsa, keyingi sotish usuli narxdan pastroq almashtirish narxini ko'rsatadi. 38 2-rasm. Milliy TIF tartibga solish yondashuvlarida soliq qoidalarini tasniflash Manba: Tadqiqotchi timonidan tuzilgan 39 4.2. Transfert narxlari siyosatini ishlab chiqish moliyaviy, soliq va operatsion usulining tadqiqot modeli Ushbu tadqiqotning maqsadi turli soliq rejimlariga ega bo'lgan mamlakatlarda transfert stavkalarini aniqlash va solishtirish hamda nazoratga olish hisoblanadi. Turli soliqlar bo‘yicha va ularning valyuta kursiga ta'sirini tadqiqot qilib, biz iqtisodiy masalalarni, shuningdek, davlat byudjet daromadi hamda qonuniylik va halollikni ta'minlash yo'llarini tahlil qilamiz.. Rejalashtirish jarayoni biznes ma'lumotlarini to'plash va ilgari yashirin soliqlar va operatsiyalarni ochish uchun ham muhim bo'lishi mumkin ( Vaxabov A.V. va boshq alar, 2010). Birja qiymati siyosatini ishlab chiqish moliya, soliq va biznes mutaxassislarini o'z ichiga oladi va jamoalarga g'oyalarni almashish va biznes ustuvorliklarini baholash uchun hamkorlik imkoniyatlarini taqdim etadi. Modellar o‘zining o‘tmish dinamikasini miqdoriy tahlil qilish asosida ma'lum bir o'zgaruvchining xatti-harakatlarini bashorat qilish imkonini beradi. Iqtisodiy modellar, shuningdek, tahlilning miqdoriy usullaridan foydalanishni o'z ichiga oladi, ammo, bashorat qilingan ko'rsatkichning o'tmishdagi dinamikasiga qo'shimcha ravishda, ular ushbu ko'rsatkichning boshqa iqtisodiy o'zgaruvchilarga bog'liqligini ham hisobga olishga imkon beradi. Matematik model, rasmiylashtirilgan diagrammadan farqli o'laroq, ob'ektni tavsiflovchi aniq raqamli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Iqtisodiy va matematik modellashtirishdan foydalanish imkoniyatlari juda keng - tahlildan tortib boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishgacha, shu jumladan soliq jarayonlarining rivojlanishini prognozlash masalalari ko’rib chiqiladi. Matematik modellar usuli yordami bilan moliyaviy prognoz va rejalashtirishni tekshirishning eng yaxshi usuli: - Iqtisodiy statistika usul hamda uning modellari; - p rofessional ma'lumot ni to‘g‘ri va qayta ishlash uchun matematik modellar asosida ; 40 - t a'riflovchi modellarga asoslangan bashorat usullari (statik va dinamik). 2-jadval Iqtisodiy-matematik tahlil va soliq xarajatlarining matematik taxminlarini prognozlashlash usuli Usul nomi Xarekteristika 1 2 Iqtisodiy va statistik usullar d iskriminant tahlil usuli Ikki yoki undan ortiq elementlar guruhlari orasidagi farqni aniqlash uchun foydalaniladigan statistik tahlil usuli f aktor tahli l qilish usuli u bir-biriga bog'langan qiymatlar to'plami asosida mustaqil o'zgaruvchilar to'plamini aniqlash imkonini beradi. klaster tahlili o b y ektlar guruhini nisbatan bir hil ob'ektlarning o'zaro ajratilgan kichik to'plamlariga bo'lish imkonini beruvchi statistik tahlil usuli. Iqtisodiy matematik modellashtirish usullari matematik kutilmalar usullari ular biznesni optimallashtirish bilan bog'liq muammolarni hal qilishda asosiy nuqtalardir (ular biznesni rejalashtirish harakatlarini baholashga imkon beradi)). Operatsion tahlil-tadqiqot usullari maqsadli harakatlarni ishlab chiqish, ishlab chiqarish resurslarini miqdoriy baholash va eng yaxshisini tanlash Empirik-tahlil usullar ular mutaxassislarning fikri, tajribasi va amaliyotiga asoslangan murakkab biznes muammolarini hal qilish yo'llarini ifodalaydi. Optimallashtirish usullari differensial hisoblash matematik jihatdan aniqlangan uzluksiz funktsiyalar (va ba'zi boshqalar) uchun maksimal va minimal qiymatlarni topishga imkon beradi. matematik dasturlash uning yordami bilan siz ma'lum shartlar bilan cheklangan ba'zi funktsiyalar optimal darajaga yetadigan parametr qiymatlarini aniqlashingiz mumkin. statistik nazariyasi maksimal foyda olish imkonini beruvchi moliyaviy qarorlar qabul qilish Manba: https://stat.uz/uz Prognozlashda eng ko'p qo'llaniladigan biznes, statistika va modellar, shuningdek, ma'lumotlarni qayta ishlashning professional matematikasi qayta ishlab chiqish zarur. 41 3-jadval Transfert narxlari belgilashda rentabellik oralig‘ini aniqlashning algoritmi Manba: Tadqiqotchi timonidan tuzilgan Miqdor va son - sifat ko'rsatkichlari ko'p bo'lsa, birinchi darajali ko'rsatkichga qarab, birinchi darajaning qiymatini, so'ngra pastki yarmini o'zgartirishingiz kerak. Zanjirni almashtirish usulining afzalligi shundaki, bir omilning ta'sirini alohida hisoblash, boshqalari esa o'zgarishsiz qoladi. Ushbu usulning kamchiligi shundaki, hisob-kitoblarning turli ketma-ketligi bilan omillar ta'sirining turli natijalarini olish mumkin (Vaxabov A.V. va boshqalar, 2010) . Yuqorida sanab o‘tilgan usullardan 2-4-usullarni qo‘llash maqsadida rentabellik oralig‘i quyidagi tartibda aniqlanadi. 42Т/ r SKning 187-moddasida belgilangan tartib Hisoblash usuli Formula Foydalanila-digan hisobot shakli va ko‘rsatkichlari 1 Aksiz solig‘ini va qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobga olmagan holda hisoblab chiqarilgan, tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan yalpi foydaning tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan sof tushumga nisbati sifatida aniqlanadigan yalpi rentabellik Yalpi foyda = Yalpi rentabellik Sof tushum Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning 5-ustun 030-satri ko‘rsatkichini 5-ustun 010-satridagi ko‘rsatkichga bo‘lish orqali topiladi. 2 Yalpi foydaning sotilgan tovarlar (xizmatlar) tannarxiga nisbati sifatida aniqlanadigan xarajatlarning yalpi rentabelligi Yalpi foyda = Xarajatlarning yalpi rentabellikSotilgan tovarlarning tannarxi Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning 5-ustun 030-satri ko‘rsatkichini 6-ustun 020-satridagi ko‘rsatkichga bo‘lish orqali topiladi . 3 Aksiz solig‘ini va qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobga olmagan holda hisoblab chiqarilgan, asosiy faoliyatdan olingan foydaning tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan tushumga nisbati sifatida aniqlanadigan sotish rentabelligi Asosiy faoliyatdan olingan foyda = Sotish rentabelligi Tushum Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning 5-ustun 100-satri ko‘rsatkichini 5-ustun 010-satridagi ko‘rsatkichga bo‘lish orqali topiladi. Dastlab rentabellik oralig‘ini aniqlash uchun foydalaniladigan rentabellik jami ko‘rsatkichlari ushbu oraliqni aniqlash uchun foydalaniladigan tanlamani hosil qilgan holda, o‘sib borish tarzida tartibga keltiriladi. Bunda rentabellikning har bir ko‘rsatkichiga, eng kamidan boshlab o‘z tartib raqami beriladi. Agar tanlanma rentabellikning ikki va undan ortiq bir xil ko‘rsatkichini o‘z ichiga olsa, unga barcha shunday ko‘rsatkichlar kiritiladi. Rentabellik oralig‘ini aniqlashda nazorat qilinadigan bitim rentabelligi hisobga olinmaydi. So‘ngra to‘plamda rentabellik ko‘rsatkichlarining soni to‘rtga qoldiqsiz bo‘linishiga qarab, rentabellik oralig‘i quyidagi ikki usuldan biri bilan aniqlanadi: 1) agar ushbu son qoldiqsiz bo‘linsa, rentabellik oralig‘ining eng kam ko‘rsatkichi rentabellik ko‘rsatkichlarining yarim summasiga teng deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkichlar tanlamada bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismga teng bo‘lgan tartib raqamiga va keyingi tartib raqamiga ega bo‘ladi. Rentabellik oralig‘ining eng yuqori qiymati bunday holda rentabellik ko‘rsatkichlarining yarim summasiga teng deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkichlar tanlamada bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismning uch karrasiga teng bo‘lgan tartib raqamiga va keyingi tartib raqamiga ega bo‘ladi; 2) agar ushbu son qoldiqsiz bo‘linmasa, rentabellik oralig‘ining eng kam qiymati rentabellik ko‘rsatkichiga teng deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkich tanlamada bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismning butun qismi birligiga oshirilgan ko‘rsatkichga teng bo‘lgan tartib raqamiga ega bo‘ladi. Rentabellik oralig‘ining eng yuqori ko‘rsatkichi bunday holda rentabellik ko‘rsatkichiga teng deb qabul qilinadi, mazkur ko‘rsatkich tanlamada bo‘linishdan hosil bo‘lgan qismning butun qismi uch karrasi birligiga oshirilgan qiymatga teng bo‘lgan tartib raqamiga ega bo‘ladi. Mutlaq farq usuli yo'q qilishning modifikatsiyalaridan biri bo'lib, multiplikativ va kombinatsiyalangan modellarda qo'llaniladi. 43 Omillar ta'sirining kattaligi o'rganilayotgan omilning mutlaq o'sishini uning o'ng tomonida joylashgan omillarning bazaviy qiymatiga va uning chap tomonida joylashgan omillarning haqiqiy qiymatiga model yo'li bilan hisoblanadi. Har bir modelning ahamiyatini tushunish uchun soliq modellarining umumiy ko'rinishini yaratish va har bir model o'rtasidagi farqni xarajat modellari va mahsulot modellariga bo'lish kerak. Ushbu model soliq organlari ushbu model bo'yicha tovarlarning bozor qiymatini aniqlay olmaydi, chunki shunga o'xshash mahsulotlar mavjud emas. Shuning uchun almashtirish qiymati quyidagi hisob-kitoblardan biri yordamida aniqlanadi: sotish narxi yoki standart tannarx soliq asosida. Modelga transfert narxi soliq siyosati sohasidagi muayyan qarorlarga javoban to'lovchilarning xatti-harakatlari qanday o'zgarishi haqida taxminlarni kiritish mumkin, buning natijasida model statikdan dinamikaga o'tadi. Barcha soliq to'lovchi shaxslar uchun hisob-kitoblar tugallangandan so‘ng, model olingan natijalarni koeffitsientlarga ko'paytiradi, bu bizga soliq to'lovchilarning mavjud tanlovi natijalaridan butun aholi uchun kutilgan natijalarga o'tishga imkon beradi va bir qator chiqish jadvallarini yaratadi. Aslida, ushbu dastur har bir shaxs soliq deklaratsiyasini to'ldirishda amalga oshiradigan hisob-kitoblar tartibini aniq takrorlaydigan hisob-kitob formulalarining ma'lum bir to'plamidir. Soliq qonunchiligidagi o'zgarishlarning ta'sirini ba'zi buxgalteriya standartlarini soliq qonunchiligidagi o'zgarishlarni aks ettiruvchi boshqa buxgalteriya standartlari bilan almashtirish orqali hisoblash mumkin. Soliq kalkulyatori korxonalarning soliq qonunchiligidagi o'zgarishlarga munosabati kabi murakkabroq munosabatlarni hisobga olgan holda tuzilishi mumkin. Ammo ikkinchi holatda, muallif narxni o'zgartirish siyosatini o'rnatish orqali soliq xavfini kamaytirishga qaror qiladi, asosiy vazifa soliq qonunlari oldida kompaniyaning foydasini himoya qilishdir. 44 Muallif soliqlarni hisoblashda kompaniya manfaatlarini himoya qilish tamoyilini qabul qiladi va xavfli soliq imtiyozlari qiymatini o'zgartirish uchun zarur qoidalarni yaratadi. 4.3. Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llarining o‘ziga xos xususiyatlari Soliq nazoratining transfert narxlarni belgilash yo‘nalishi yuqorida qayd etilganidek, O‘zbekiston Respublikasida qonunchiligida yangi yo‘nalish hisoblanadi. Soliq kodeksining 193-moddasida ushbu moddaning birinchi qismida ko‘rsatilgan hujjatlar soliq to‘lovchidan nazorat qilinadigan bitimlar tuzilgan kalendar yildan keyingi yilning 1 iyunidan keyin Soliq qo‘mitasi tomonidan talab qilinishi mumkinligi belgilangan. Ya ni sodda qilib aytganimizda Soliqʼ kodeksining transfert narxlarni belgilashga doir qoidalari 2022-yil 1 yanvardan boshlab amalga kiritildi hamda 2022-yilda amalga oshirilgan nazorat qilinadigan bitimlar bo‘yicha tekshiruv 2023-yilning 1-iyunidan boshlab o‘tkazilishi mumkinligi nazarda tutilgan. Bizning fikrimizcha Soliq kodeksining qoidalarida quyidagi muammolar mavjud deb hisoblaymiz: 1. Soliq kodeksining 194-moddasida tekshiruv Soliq kodeksining 182- moddasiga muvofiq yuborilgan nazorat qilinadigan bitimlar haqidagi bildirishnoma yoki hududiy soliq organining xabarnomasi asosida, shuningdek soliq tekshiruvini o‘tkazish natijasida nazorat qilinadigan bitim aniqlangan taqdirda o‘tkazilishi belgilangan. Soliq kodeksining 182-moddasida soliq to‘lovchilar soliq organlarini kalendar yilda o‘zlari tuzgan nazorat qilinadigan bitimlar to‘g‘risida xabardor qilishi shartligi hamda xabarnoma soliq to‘lovchi tomonidan o‘zi hisobda turgan joydagi soliq organiga nazorat qilinadigan bitimlar tuzilgan kalendar yilga oid yillik moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatidan kechiktirmay yuborilishi belgilangan. Yillik moliyaviy hisobotlarni taqdim etish muddati xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi korxonalar uchun hisobot yilidan keyingi yilning 25 martidan va 45 boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun hisobot yilidan keyingi yilning 15 fevralidan kechiktirmay taqdim etilishi belgilangan. Qonunchilikda doimiy muassasalar va jismoniy shaxslar uchun xabarnomani taqdim etish muddati belgilanmagan bo‘lib, lekin doimiy muassasalar va jismoniy shaxslar tomonidan ham nazorat qilinadigan bitimlar amalga oshiriladi.Transfert narxini realliklarini o'rganar ekanmiz, kompaniyalarning uchta asosiy xususiyatini ajratib ko'rsatishimiz mumkin: 1) Mudofaa strategiyasi soliq organlari tomonidan so'ralganda javob berishdir ; 2) Soliq tekshiruvlari paytida to'lovlarni o'tkazayotgan kompaniyalar to'g'risida aniq ma'lumot to'plash va uni soliq organlariga yuborish uchun yaxshi xavfsizlik choralari; 3) Huquqiy himoya strategiyasi, bu soliq organlari bilan barcha munosabatlarni sudda nizo darajasiga olib chiqishni anglatadi. Transfer t narxlari siyosatini ishlab chiqish bo‘yicha bir qator takliflar kiritildi va ushbu siyosatlarni belgilash tartiblari taklif qilindi. Tizimda narx o'zgarishining oldini olishda ikkita asosiy element mavjud: asosiy ma'lumotlarni tayyorlash va narxlarni nazorat qilish qoidalarining mavjudligi oshirishdan iborat. Shu bilan birgalikda , transfert narxni to'g'irlash ta'sirini ko'rsatadigan narxlarni to‘g ‘ irlash hisobotini yaratish kerak. 46 3-rasm. Soliq tahlilining konseptual asoslari Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan Kerakli ma'lumotlarni ta dqiqot qilish va transfert narxni sozlash asosida mualliflar soliq organlariga yuboriladigan hisobot uchun eng yaxshi qiymatni aniqlaydilar. 47 Hisobot 5 ta asosiy fikrni o'z ichiga olishi kerak: kompaniyaning tuzilishi va ishlab chiqarish xususiyatlari, biznes ishtirokchilari ro'yxati, bozor tahlili, kompaniya bo'limlari va xo'jalik operatsiyalarini taqqoslash, moliyaviy tahlil va natijalardan iboratdir. Hukumatlar va korxonalar uchun narxlarni moslashtirishdan iqtisodiy foyda olishning asosiy usuli mos ravishda soliq stavkasini va korxona narxlarini moslashtirish siyosatini o'zgartirishdir. Qonunchilikda soliq to‘lovchi tomonidan nazorat qilinadigan operatsiyalarda narx belgilashning bozor xarakterini tasdiqlashning kompleks mexanizmi nazarda tutilgan. Aniqroq aytganda, 4-jadval beshta o'tkazma stavkalari ierarxiyasini va tegishli hujjatlar ro'yxatini taklif qiladi.. Barcha sanab o'tilgan usullar byudjetda soliq stavkasini pasaytirmasagina qo'llaniladi. Agar baholovchi tomonidan qo'llaniladigan narxni tuzatish soliq tushumining oshishiga olib keladigan bo'lsa, bu soliq to'lovchiga jarima solishga olib kelmaydi. 4 -jadval Soliq organlari tomonidan tadbirkorlik sub'ektlarini tekshirish tartiblaridagi usullar Amaldagi usullar Usulning tavsifi Bozor qiymati orqali hisobga olganda Biznesni tahlil qilishda foydalaniladigan xarajatlarni operatsion xarajatlar bilan solish tirganda qayta sotish qiymati usuli Biznes tahlilida sotilgan tovarlarni keyingi sotishdan biznes tahlilchisi tomonidan olingan yalpi daromadni biznesning umumiy daromadi bilan taqqoslash Narx tanlov usuli qimmatli qog'ozlar narxining yalpi foyda va aktsiya bahosining yalpi bozor qiymatini taqqoslash Usul natijalarini solishtirish Soliq to‘lovchi tomonidan aniqlangan operatsion daromadning taqqoslanadigan sanoatning iqtisodiy natijalari bilan qanday solishtirilish Tarqatish usuli Birja taraflaridan olingan umumiy foyda taqsimotini qiyosiy bozor ishtirokchilaridan olingan foyda taqsimoti bilan solishtirish. 48 Manba: tadqiqotlar natijasida tuzilgan Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida tejamkor soliq tizimini tayyorlash bo‘yicha muhim ishlar amalga oshirilmoqda. O'z vaqtida soliq tekshiruvini o'tkazishning eng aniq belgilari xolding kompaniyasining yuqori foyda yoki katta yo'qotishlar, yuqori ma'muriy xarajatlar, tarqatishning qisqarishi yoki yopilishi bilan bog'liq biznes modellari hisoblanadi. Biznes narxlari, keyingi sotish usuli, narx usuli va qiyosiy natijalarni taqqoslash usulining eng katta kamchiliklari taqqoslash va tashkilotni tanlashning qiyinligi hisoblanadi. Daromadlarni taqsimlash soliq organlarining biznes tahlili va tajribasini talab qiladi. Bozor narxlarini taqqoslash usulidan (transfer narxini belgilashning afzal usuli) foydalanilganda, kompaniya foydalanadigan narxlarni kompaniyaning davlat manbalaridan oladigan narxlari bilan taqqoslaganda, taqqoslash uchun etarli ommaviy ma'lumotlarni topish qiyin bo'ladi. Bundan tashqari, jarayonni amalga oshirish mahsulot tarkibini biznes bilan solishtirishni talab qiladi. Transfer narxi bir kompaniya ishtirokchilari o'rtasida almashiladigan tovarlar, xizmatlar va intellektual mulk narxini anglatadi. Bu xalqaro soliqqa tortishning muhim jihati hisoblanadi, chunki u turli yurisdiktsiyalar o'rtasida foyda va soliq majburiyatlarini taqsimlashni belgilaydi. Dunyo mamlakatlari soliq to‘lashdan bosh tortishi va soliqning to‘lamaslining oldini olish va soliq adolatliligini ta’minlash uchun o‘tkazma stavkasini nazorat qilish muhimligini anglab yetdi. Yillar davomida transfer narxlari bo'yicha yo'riqnomalarni ishlab chiqish va aloqador tomonlar o'rtasidagi bitimlarni baholash uchun umumiy asos yaratish bo'yicha muhim xalqaro sa'y-harakatlar amalga oshirildi. Quyida 4-rasmda transfert narxini belgilash sxemasi keltirilgan. Transfert bahosini belgilash qoidalarini tatbiq etish birinchi navbatda soliq organlari tomonidan taftish va tekshirishlar orqali amalga oshiriladi. Soliq organlari tegishli bozorlarda olingan narxlarni turli shaxslar o rtasidagiʻ 49 o xshashlik bilan solishtirish orqali transfer bahosini belgilashning maqsadgaʻ muvofiqligini baholash uchun ushbu qo llanmada tasvirlangan turli transfert ʻ narxlarini belgilash usullaridan foydalanishi mumkin ( Tuxliyev B.K., Aliyeva L.K., Aliyev S.K.2 007). Soliq to'lovchi shaxslar hamda s oliq organlari o'rtasida transfert narxlari bo'yicha kelishmovchiliklar tez-tez yuzaga keladi, bu esa butun dunyo bo'ylab transfert narxlari bo'yicha ko'plab holatlar va soliq nizolariga olib keladi. Ushbu kelishmovchiliklarni hal qilish uchun mamlakatlar o'zaro kelishuv tartiblari kabi mexanizmlarni joriy qildilar. 4- rasm. Transfert narxini belgilash sxemasi Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan. Mamlakatning soliq tizimi turli soliq majburiyatlariga ega bo'lishi 50 mumkinligini hisobga olsak, o'tkazma stavkasining maqsadi adolatli va turli soliq qonunchiligiga mos kelishidir. Hozirgi dunyoda transfert narxlari strategiyasini turli mamlakatlarning turli soliq tizimlariga moslashtirish zarurati bilan duch kelmoqdalar. Akademik tadqiqotlar ko'pincha soliq siyosati turlicha bo'lgan mamlakatlarda transfer narxlari muammosiga e'tibor qaratadi. Ushbu tizimlarni taqqoslash va ularning xalqaro kompaniyalarning marketing strategiyalariga ta'siri ushbu sohadagi tahlil ma'lumotlari dalillariga asoslangan dolzarb tadqiqotdir. 4.4. Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlashning amaldagi holati hamda takomillashtirish yo‘nalishlari Ushbu tadqiqotda qiyosiy tahlildan foydalaniladi. Bu har bir davlatning soliq va transfert narxlari siyosatini o‘rganish va kelishmovchiliklarning asosiy yo‘nalishlarini aniqlashni o‘z ichiga oladi. Xalqaro qonunlar, qoidalar va yo'riqnomalarni tahlil qilish orqali turli soliq rejimlarining transfert narxlari, muvofiqlik va hal qilish jarayonlariga ta'sirini tahlil tahlil qilindi. Soliq tahlili biznesni tahlil qilish turiga qarab turli tasniflarga ko'ra amalga oshirilishi mumkin ( Qosimova G. , 2008). Biznesga oid adabiyotlarda umuman moliyaviy tahlilning ayrim jihatlari, xususan, soliq tahlili maqsadlarga erishish va hal qilinishi kerak bo'lgan muammoning turi sifatida belgilanadi. Amaliyotda soliq tahlilining alohida turlari kam uchraydi, chunki soliq ma’muriyatchiligi jarayonida samarali nazoratni aniqlash uchun har xil turdagi soliq tahlillari kombinatsiyasidan foydalaniladi. Makrosoliq tahlili asosan asosiy byudjetni tashkil etuvchi soliqlar bo'yicha amalga oshiriladi: tadbirkorlik solig'i, qo'shilgan qiymat solig'i, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'i, iste'mol solig'i, yer solig'i, mulk solig'i. 5-jadval 51 Soliq tahlili turlarining tasnifi Tasniflash xususiyati bilan bog‘liq Tahlil turi Boshqar ish model daraja  makro darajada soliq tahlili;  mikro darajada soliq tahlili ; Axborotni qo'llab-quvvatlash turi  ichki soliq;  tashqi soliq ; Bosh qarish jarayonining mazmuni  istiqbolli (dastlabki) soliq;  retrospektiv (keyingi) soliq;  operatsion soliq;  yakuniy (yakuniy) soliq ; Davriy uzatish holati modeli yillik; har chorakda; oylik; o'n yil; har kuni O'rganilayotgan masalalar mazmuni va to'liqligi  umumiy soliq;  mahalliy soliq;  tematik soliq Ob' y ektni o'rganish usullari  umumiy soliq;  tizimli soliq;  tanlab olinadigan soliq ; Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan Boshqaruv darajasiga ko'ra soliq tahlili makrodarajadagi yoki mamlakat darajasidagi tahlil va mikrodarajadagi yoki biznes darajasidagi tahlillarga bo'linadi. Davlat solig'i tahlili O'zbekistondagi tashkilotlar va shaharlarning xo'jalik faoliyatini prognozlash uchun asos bo'lib hisoblanadi. Ko'pgina mamlakatlarning soliq organlari transfer stavkalari rejimining asosiy maqsadi tadbirkorlik sub'ektlaridan olinadigan umumiy soliqni kamaytirish deb hisoblaydi. Biroq soliqlarni hisobga olish narxlarning o'zgarishiga sabab bo'lgan yagona narsa emas. Taqqoslashning ikki turi mavjud: - Gorizontal yo'nalish o'lchovning aniqligi va tayanch va farq o'rtasidagi farqni aniqlash uchun ishlatiladi; - b iznes voqealarini o'rganish naqshlarini vertikal tahlil qilish. Mualliflar transfert narxlari sohasidagi muhim muammo va muammolarni aniqlash maqsadida o‘zgaruvchan xarajatlarni yaratish bilan bog‘liq mavzular bo‘yicha mavjud nashrlarning batafsil tahlilini o‘tkazdilar. Makrodarajadagi soliq tahlili, shuningdek, mintaqaviy va mahalliy soliq tahlili sifatida batafsil tavsiflanishi mumkin. 52 Qiyosiy tahlilning zaruriy sharti quyidagilardan iborat: -solishtirilgan ko'rsatkichlarning solishtirilishi; -taqqoslash amalga oshiriladigan vaqt davrlarining birligi; ishlab chiqarish sharoitlarining solishtirilishi va ko'rsatkichlarni hisoblash usullari. 53 5- rasm. Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlashning ta’sirini baholash algoritmi Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan Transfer t narxlari globallashuv va xalqaro savdoning kuchayishi sharoitida 54 ayniqsa dolzarb bo'lib qoldi. Bu foydaning soliq stavkalari past bo'lgan mamlakatlarga o'tishi yoki soliqqa tortishdan butunlay qochishning oldini olishga yordam beradi. Dunyo bo‘ylab hukumatlar adolatli va adolatli soliqqa tortishni ta'minlash va taqdim etilgan imtiyozlardan suiiste'mol qilinishining oldini olish uchun transfert narxlarini qat'iy nazorat qiladi. (Романовский М.В, 2010) 6-jadval 2017-2022-yillarda O‘zbekistonning tashqi aloqalari bo‘yicha makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha bilvosita soliq tushumlari miqdori va ulushi tahlili T/r Ko‘rsatkichlar Yillar kesimida 2022-yilda 2017 yildagiga nisbatab o‘zgarishi (marta)2017 2018 2019 2020 2021 2022 1 YaIM, trln. so‘m 249,1 326,0 524,2 580,2 734,6 776,5 3,12 2 Tashqi savdo aylanmasi, mlrd. AQSH dollari 15,90 14,26 16,11 18,69 20,75 39,53 2,49 3 Davlat byudjeti daromadlari, trln. so‘m 44,5 62,2 112,3 132,9 164,7 200,0 4,49 4 Bilvosita soliqlardan tushumlar, trln. so‘m 22,3 24,3 33,4 39,8 56,2 71,39 3,2 a) QQS: qiymati, trln. so‘m, ulushi % 12,5 28,8 13,4 30,2 22,02 35,4 29,9 35,9 38,44 37,4 52,19 37,9 4,2 1,32 b) Aksiz solig‘i; qiymati, trln. so‘m, ulushi % 6,48 16,0 6,87 15,5 8,34 13,4 9,21 13,7 13,09 14,1 13,46 13,9 2,08 0,87 v) Boj to‘lovlari: qiymati, trln. so‘m, ulushi, % 1,72 4,2 1,63 3,7 1,42 2,3 1,74 2,4 4,76 3,9 5,75 4,1 3,3 0,98 Manba: Soliq qo’mitasi va www.stat.uz sayti ma’lumotlari Tegishli yondashuvlar va xalqaro standartlarni qabul qilish orqali 55 mamlakatlar transchegaraviy biznes operatsiyalari uchun qulay muhit yaratib, transfer narxlarini belgilash amaliyotining izchilligi va adolatliligini oshirishi mumkin. Tadqiqot ob'yektini batafsilroq tahlil qilish uchun detallashtirish usullari qo'llaniladi, bu usul bilan tadqiqot ob'ekti bir nechta kichikroq ob'ektlarga bo'linadi. Birja qiymati siyosatini ishlab chiqish moliya, soliq va biznes mutaxassislarini o'z ichiga oladi va jamoalarga g'oyalarni almashish va biznes ustuvorliklarini baholash uchun hamkorlik imkoniyatlarini taqdim etadi. Ushbu farqni tushunish transmilliy kompaniyalar va soliq organlari uchun transfer narxlari qoidalaridan samarali foydalanish uchun muhimdir. Ushbu tadqiqot turli mamlakatlarda soliq va xarajatlar o'zgarishini o'rganish uchun qiyosiy tahlildan foydalanadi. Asosiy e'tibor davlat byudjet tizimi va soliq organlariga samarali siyosatni ishlab chiqish uchun ma'lumot beruvchi transfert narxlari amaliyotiga qaratilgan. Eksport hajmi (2017 yildan 2022 yilgacha 2,7 marta) va eksport hajmi (2017 yildan 2022 yilgacha 2,1 marta) tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. Umumiy ichki mahsulot hajmining o‘sish sur’atidan kelib chiqqan holda (2022-yilda 2017-yilga nisbatan 1,3 barobar yuqori) 2022-yilda bu miqdor 2017-yilga nisbatan 2,6 barobar, import kvotasi esa 2022-yilda 2017-yilga nisbatan 1,8 barobar ortadi. 2017 yildan 2022 yilgacha bo'lgan davrda makroiqtisodiy ko'rsatkichlar, tashqi savdo, savdo-jami mahsulot, tashqi daromad, milliy daromad hajmidan qat'i nazar. foiz stavkalari yuqori, soliqlar adolatsiz va soliq farqlari juda katta hisoblanadi. Kelgusi 2023-2025-yillarda mamlakatimiz iqtisodiyoti va iqtisodiy o‘sishi nuqtai nazaridan valyuta makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarining qiymati va ulushini baholash zarur. 56 7-jadval O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining 2023-2025 yillardagi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq tushumlarining miqdori va ulushini tahlil qilish T/r Ko‘rsatkichlar Yillar kesimida 2025-yilda 2023 yildagiga nisbatab o‘zgarishi (marta)2023 2024 2025 1 YaIM, trln. so‘m 990,34 1147,05 1326,93 1,34 2 Tashqi savdo aylanmasi, mlrd. AQSH dollari 48,5 62,1 65,8 1,36 3 Davlat byudjeti daromadlari, trln. so‘m 224,7 249,4 275,7 1,23 4 Bilvosita soliqlardan tushumlar, trln. so‘m 82,5 91,4 99,5 1,21 a) QQS: qiymati, trln. so‘m, ulushi % 60,1 66,8 72,6 1,21 b) Aksiz solig‘i; qiymati, trln. so‘m, ulushi % 15,9 17,8 19,8 1,25 v) Boj to‘lovlari: qiymati, trln. so‘m, ulushi, % 6,5 6,8 7,1 1,09 Manba: Soliq qo ‘ mitasi va www.stat.uz sayti ma’lumotlari . 2.4-jadvaldagi ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-2026-yillarda jami ichki mahsulot hajmi 1,34 barobar (336,6 trln. so‘m), xorijiy mahsulot hajmi 1,36 barobar (17,3 mlrd. AQSH dollari) oshadi va respublika byudjeti o‘sadi (51,0 trln so‘m), soliq tushumlari 1,21 marta (17,0 trln. so‘m), qo‘shimcha tushumlar 1,21 marta (12,5 trln. so‘m), soliq tushumlari 1,25 barobar (3,9 trln. so‘m) ga, bojxona tushumlari 1,11 martaga ko‘paydi (0,6 trln. so m) tashkil etadi. ]ʻ Mavjud vaziyat va kutilmalar tashqi savdo soliqlarini to‘lash tizimi samaradorligini baholash yo‘llarini o‘rganish zaruriyatini belgilaydi. 57 YaIM, trln. so‘mTashqi savdo aylanmasi, mlrd. AQSH dollari Davlat byudjeti daromadlari, trln. so‘mBilvosita soliqlardan tushumlar, trln. so‘m 0 200 400 600 800 1000 1200 140099049 22582 114762 25091 132666 27699 2025 2024 2023 6-rasm. O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining 2023-2025 yillardagi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq tushumlarining miqdori va ulushini tahlil qilinishi Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan Barchamizga ma'lumki, har bir davlatning byudjeti barqaror, qat'iy va ortib borayotgan investitsiya daromadlaridan iborat bo'lib, shuni tushunish kerakki, ortib borayotgan xarajatlar mamlakatning vaqt va moliyaviy ta'minlanishini ta'minlashga qaratilgan. Uning asosiy maqsadi ijtimoiy ehtiyojlardan moliyaviy foydalanish va hukumat qarori bilan moliya tizimining o'sishiga ta'sir qilishdir. Soliqlarning umumiy daromaddagi ulushiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlar, ayniqsa, ko‘pgina mamlakatlar natijalarining muhim qismi bo‘lgan qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) tushumlarining ulushi ham kiradi. Ushbu tadqiqotda tashqi savdoda soliq tizimining samaradorligi, jumladan, qo'shilgan qiymatni boshqarish va daromadlarni hisoblash masalalari muhokama qilinadi. 2019 yilda mening mamlakatimdagi soliq siyosati bo'yicha QQS samaradorligini baholash ayniqsa muhimdir, chunki QQS qiymati daromadlarni boshqacha oshirish uchun yaxshi vositadir. 58 YaIM, trln. so‘m Tashqi savdo aylanmasi, mlrd. AQSH dollari Davlat byudjeti daromadlari, trln. so‘m Bilvosita soliqlardan tushumlar, trln. so‘m0200400600800100012001400 990 49 225 821147 62 250 911326 66 276 99 2023 2024 2025 7-rasm. 2023-2025 yillarda m akroiqtisodiy ko'rsatkichlar sur'atlarini tahlil qilish Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan Bu ko'rsatkich QQS tizimlari samaradorligini vaqt bo'yicha yoki turli mamlakatlar o'rtasida taqqoslash imkonini beradi. Ushbu ko'rsatkich koeffitsientining 1 dan katta bo'lishi QQS tizimining iqtisodiy davrda turli xil tashqi zararlarga nisbatan moslashuvchanligini (istamasligini) ko'rsatadi. O‘zbekistonda tashqi savdoda qo‘shilgan qiymat solig‘i mexanizmining samaradorligi (masalan, mahalliy mahsulotlar uchun bir foizlik QQS standart stavkasini undirish imkoniyati ko‘rsatkichi) 2020-yilda 0,35 (35 foiz) ga teng. Biz yaxshilanishga erishishimiz mumkin. 2015 yilga nisbatan 0,1 koeffitsientni tashkil etdi. QQS bo‘yicha amaliyotning soliq qonunchiligidagi o‘zgartirishlarga muvofiqligini baholash maqsadida 2017-2019 yillar davomida majburiyatlarning bajarilishini ekspertizadan o‘tkazish belgilandi. Bu davrda o'rtacha elastiklik koeffitsienti 1,5 ni tashkil etdi. 59 8-rasm. QQS samaradorlik ko‘rsatkichlari, 2000-2020 y Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan Transfert bahosi - bu turli mamlakatlarning qonunlari va me'yoriy talablariga rioya qilishni talab qiluvchi murakkab va texnik yo‘naltirilgan sohadir. Har qanday davlat soliq siyosatining asosiy muammolaridan biri bu, birinchi navbatda, soliqlar va tegishli transfert xarajatlarini minimallashtiradigan transfer stavkalari tizimini yaratishdir. Standartlar va ko'rsatmalardan foydalanish orqali xalqaro bilimlarning qiymatini yetkazishga olib boradi. (Qosimova G., 2008) Bundan tashqari, amalga oshirish transmilliy kompaniyadagi barcha funktsiyalarning hamkorligini talab qiladigan sohadir, chunki muvaffaqiyat qoidalar va tartiblarning muhim biznes faoliyati bilan samarali va to‘liq rejimda bo'lishini ta'minlashga bog'liq. Har qanday davlatning soliq siyosatidagi asosiy masalalardan biri soliqlarni kamaytirishdan tortib, oqilona valyuta kursini oshirishgacha bo‘lgan ko‘plab davlatlar va xalqaro tashkilotlar tomonidan o‘rnatilgan o‘zgaruvchan xarajatlarni rivojlantirishdir. 601,0 0,8 0,6 0,4 0,2 - - 0,2 - 0,4 - 0,6 - 0,8 35 30 25 20 15 2000 2005 2010 2015 2020 10 5 QQS унумдорлиги QQS мослашувчанлик S 0 QQС тушуми Qo‘shilgan qiymat solig‘i Aksiz solig‘i Foyda solig‘i Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i Mol-mulk solig‘i Yer solig‘i Davlat boji va jarimalar Boshqa tushumlar va yig‘imlar 0 5 10 15 20 25 20.5 9.1 24.6 17.8 3.1 4.2 2.9 6.7 Soliq turlari bo‘yicha 2023-yil davomida budjetga tushgan tushumlar to‘g‘risida ma'lumot (mlrd. so'm) foizlarda Ulushi (foiz) 2024-yil 1-yanvar holatiga tushum9-rasm. Soliq turlari bo‘yicha 2023-yil davomida budjetga tushgan tushumlar to‘g‘risida ma ’ lumot Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan Qiyosiy tahlil turli soliq tizimlariga ega mamlakatlarda transfert narxlarini qo'llash muammolari va oqibatlarini ko'rsatadi. Soliq ma’muriyatchiligining bilimlarini o‘zgartirishga qaratilgan tadqiqot natijalari va takliflar amaldagi soliq qonunchiligini ishlab chiqishda huquqiy asos bo‘lishi mumkin. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi soliq organlari real loyihalarda foydalanishi mumkin bo'lgan soliq stavkalarini boshqarish usulini o'zgartirish xarajatlarini ochib berishdir. Bunday yondashuv solishtiriladigan kompaniyalarni tanlash va soliq to'lovchilar tomonidan qo'llaniladigan stavkalarning iqtisodiy jihatdan izchilligini ta'minlash orqali joriy soliq stavkalarini tuzatish jarayonini yaxshilashi mumkin. 61 Mazkur jarayonning umumiy maqsadi yuridik shaxslarga, jumladan, real tadbirkorlik subyektlari va faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlariga beriladigan imtiyozlar va soliqlarning adolatliligini ta’minlashdan iborat. Bu soliq nizolarining oldini olishga yordam beradi va barqaror va shaffof xalqaro savdo uchun sharoit yaratadi. 10-rasm. 2023-yil davomida byudjetga tushumlar to‘g‘risida ma’lumotlar Manba: https://soliq.uz Xalqaro savdo va soliqqa tortish sharoitida yagona tashkilot doirasida aloqador tomonlarning bitimlari uchun narxlarni belgilash amaliyoti juda muhim dolzarb kasb etmoqda. ( Юткина Г.Ф. , 2006) Bunday operatsiyalar turli soliq tizimlariga ega bo'lgan mamlakatlarda sodir bo'lganda, bu farqlarning transfer narxlari amaliyotiga ta'sirini o'rganish juda muhim bo'ladi. Ushbu dissertatsiya turli soliq tizimlariga ega bo'lgan mamlakatlarda transfer 62 narxlarini qiyosiy tahlil qilish, tadqiqot maqsadi, usullari, ob'yekti va predmetiga e'tibor qaratish vazifasi qo'yilgan (11-rasm). 11-rasm. Soliqlarni tahlil qilish metodologiyasi modelining bosqichlar Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan Ushbu tadqiqotning maqsadi turli soliq rejimlariga ega bo'lgan mamlakatlar o'rtasidagi transfer stavkalarini aniqlash va solishtirishdir. Turli soliqlar va ularning valyuta kurslariga ta’sirini tahlil qilib, biz davlat byudjetlaridagi iqtisodiy muammolarni, qonuniylik va halollikni ta’minlash yo‘llarini aniqlaymiz. Natijalar viloyat va shahar hokimiyatlarining byudjet va soliq siyosatida foydalaniladi: - bosqichli markaziy moliyaviy rejalashtirishdan keyin strategik rejalar va hududiy rivojlanish rejalarini ishlab chiqish; U mamlakatimizning R espublika muassasalarining moliyaviy munosabatlarni boshqarishning amaldagi modeli samaradorligini baholashda foydalaniladi. Shu sababli, soliq maslahati va boshqaruvidagi tahliliy ish soliqlarga ta'sir qilish usullarini izlashdan iborat.. 12-rasm. Transfert narxlarini belgilashda soliq jarayonining bosqichlarida soliq tahlili 63 Manba: Tadqiqotlar natijasida tuzilgan Tayyorgarlik jarayoni biznes ma'lumotlarini to'plash va soliq va mehnat tarixini taqdim etish uchun ham muhimdir. Zamonaviy jamiyat sharoitida iqtisodiy munosabatlarda transfert narxlarini qo'llash masalalari dolzarb ko'rinadi. Transfer t bahosi yuridik shaxslar faoliyatida moliyaviy vositalardan biri sifatida ishlaydi. Ushbu tadqiqot turli soliq tizimlariga ega mamlakatlarda transfer t narxlarini tushunishga yordam beradi. Soliq organlari va siyosatchilar uchun qimmatli ma'lumotlarni taqdim etadi, bu esa ongli qarorlar qabul qilish va samarali transfert narxlari siyosatini ishlab chiqishga yordam beradi. V.BOB. XULOSA VA TAKLIFLAR 5.1. Tadqiqot savoliga tegishli natijalarning qisqacha ifodasi O'zbekiston Respublikasida ma'muriy soliq stavkasini o'zgartirish muammosining ta'siri va nazariy va amaliy ishlanmalarning etishmasligi tadqiqot maqsadi va loyihalarini tanlashni belgilaydi. Nihoyat, ushbu tadqiqot turli soliq rejimlariga ega bo'lgan hududlar o'rtasida transfert narxlari qoidalariga rioya qilish, shaffoflik va adolatni ta'minlashga qaratilgan. Dissertatsiya tadqiqotining maqsadi soliq qonunchiligini takomillashtirish bo‘yicha nazariy tavsiyalar va amaliy takliflar hamda soliq nazoratining xarajatlarga asoslangan usulini qo‘llash usullarini ishlab chiqish orqali transfert narxlarini shakllantirishda soliq nazorati samaradorligini oshirishdan iborat. Tadqiqot dissertatsiyasining maqsadi soliq qonunchiligini rivojlantirish bo‘yicha nazariy tavsiyalar va strategiyalar bilan yaratilgan narxlarni o‘tkazishda soliq ma’muriyatchiligi natijalarini takomillashtirish va bu maqsadga erishish uchun soliq boshqaruvi tizimidan foydalanishdan iborat. 64 Model quyidagi nazariy va amaliy vazifalarni o'z zimmasiga oladi va hal qiladi: - valyuta kursini nazorat qilish imkoniyatlarining xususiyatlarini aniqlash; - xorijiy rivojlangan mamlakatlarni boshqarish strategiyalarini tahlil qilish; - xorijiy soliq boshqaruvi mazmunidagi soliq qonunchiligidagi o'zgarishlar va transfer narxlarini shakllantirish tajribasini tahlil qilish; - transfert bahosini belgilash, transfert bahosini belgilash va soliq boshqaruvi xususiyatlarini aniqlash. Transfer t bahosini aniqlash hamda r ivojlanish bo'yicha nazariy va amaliy maslahatlar beradi. Muallif tomonidan shaxsan olingan eng muhim natijalar quyidagilardan iborat: 1) transfert bahosi tushunchasiga aniqlik kiritildi, ya'ni transfert bahosi faqat bitimlar narxlarining shakllanishiga ta'sir ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'lgan o'zaro bog'liq kompaniyalar o'rtasida sodir bo'ladi va nafaqat turli mamlakatlarda joylashgan kompaniyalar o'rtasida amalga oshirilishi mumkin; 2) Differensial soliq stavkasini boshqarishning asosiy xususiyatlari va uni turli yo'llar bilan amalga oshirish tafsilotlari, ayniqsa, xarajatlarni dastlabki kelishuvni amalga oshirish natijasida qo'shilgan qiymat, foydalanish qulayligi va boshqalarni aniqlashtirish va o'ziga xos talablarni kiritish; 3) transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratining oltita usulini qo‘llashning afzalliklari va kamchiliklari aniqlandi va umumlashtirildi, Bu ishning xususiyatlariga ko'ra barcha usullarni to'g'ri ishlatish imkonini beradi; 4) Qimmatbaho soliq nazorati usullarini, shu jumladan soliq nazorati samaradorligini pasaytiruvchi kamchiliklar va mavjud muammolarni qo‘llagan holda transfert tannarxini aniqlash usulini ishlab chiqishda foydalanish mumkin. 65 Soliq stavkalarini boshqarish bo'yicha nazariy bilimlarni o'zgartirish bo'yicha tadqiqot natijasida olingan natijalar va tavsiyalar amaldagi soliq siyosatini takomillashtirishda qonunchilik sifatida foydalanish mumkin. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi real loyihalarda ishlaydigan soliq o'tkazmalari stavkalarini boshqarish tizimining xarajatlarini ochib berishdir. Bunday yondashuv solishtiriladigan kompaniyalarni tanlash va soliq to'lovchilar tomonidan qo'llaniladigan stavkalarning iqtisodiy jihatdan izchilligini ta'minlash orqali joriy soliq stavkalarini tuzatish jarayonini yaxshilashi mumkin. 5.2. Tadqiqot natijasida keltirilgan asosiy tavsiya va takliflar Transfert narxlari haqidagi ma'lumotlar soliq organlariga valyuta kurslarini tushunish, moliyaviy hisobot intizomini yaratish va o'zgaruvchan xarajatlarni soliqqa tortishni tushunish uchun ma'lumot berish orqali iqtisodiyotning mohiyati va boshqaruvini tushunishga yordam beradi. Tadqiqot ishida shakllantirilgan ilmiy xulosalardan kelib chiqib, quyidagi takliflar ilgari surilmoqda: 1. Nazorat qilinadigan bitimlarda soliq solish maqsadida daromadlarni soliq qonunchiligida nazarda tutilgan tartibda aniqlashda foydalanish uchun rentabellik ko‘rsatkichlarini baholash bo‘yicha dasturiy mahsul yaratilishi maqsadga muvofiq. 2. Nazorat qilinadigan bitimlarda soliq solish maqsadida daromadlarni aniqlash bo‘yicha uslubiy qo‘llanma ishlab chiqish va nazorat qilinadigan bitim to‘g‘risidagi xabarnomani taqdim etish uchun yagona muddatni belgilash lozim. 3. Transfert narxni belgilashda soliq nazorati doirasida nazorat qilinadigan bitimlar tuzilganligi munosabati bilan soliqlarning to‘liq hisoblab chiqarilishi va to‘lanishi tekshiruvini o‘tkazish vakolatini xududiy soliq organlariga ham berish maqsadga muvofiq. 4. Soliq organlari nazorat qilinadigan bitim mavjud ekanligini aniqlagan taqdirda tekshiruv o‘tkazilishi imkonini berish bo‘yicha tegishli o‘zgartirishlar Soliq kodeksiga kiritilishi zarur; 5. Nazorat qilinadigan bitimi mavjud bo‘lgan holda bu haqidagi xabarnomani 66 taqdim etmaganlik uchun javobgarlikni belgilanishi va nazorat qilinadigan bitim to‘g‘risidagi xabarnomani taqdim etish uchun yagona muddatning o‘rnatilishi soliq nazoratini amalga oshirish jarayonini takomillashtirishga xizmat qiladi. Bu keyingi soliq tekshiruvlari va soliq ma'muriyatchiligining samaradorligini oshirishga yordam beradiIqtisodiy adabiyotlarda transfer bahosi tushunchasiga yagona nuqtai nazar mavjud emas. Transfer bahosi ta'riflarini tahlil qilish asosida dissertatsiya muallifi ushbu kontseptsiya quyidagi jihatlarni hisobga olishi kerakligini aniqladi: - transfert narxlari faqat tranzaksiya narxlarining shakllanishiga ta'sir ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'ladi; - Transfer bahosi nafaqat turli mamlakatlardagi kompaniyalar o'rtasida, balki bir mamlakatdagi kompaniyalar o'rtasida ham amalga oshirilishi mumkin va bu xalqaro transfert bahosi deyiladi. 8-jadval Transfer t bahosi ustidan soliq nazorati usullari ning umumiy tahlili Usullar Usulning mohiyati Kamchiliklar Afzalliklar Soliq to'lovchining daromadlarini boshqa shunga o'xshash kompaniyalarning daromadlari va soliq to'lovchining aktivlari, daromadlari, xarajatlari yoki sotishlari bilan taqqoslash. Moliyaviy qarorlar qabul qilishning iloji yo'q audit jarayoniga mos kelmaydigan loyihalar, xizmatlar va aktivlardan foydalanish;; Usulning haqiqiyligi o'zgarishlarni taqqoslash haqida ma'lumotsiz ham aniq o'zgarishlarni aniqlash imkonini beradi.. Manba: Tadqiqotchi tomonidan tuzilgan 67 Tadqiqot ishi mualliflari transfert narxlarining soliq ma'muriyatchiligini yaxshilash uchun Yaponiya va Amerika soliq to'lovchilari tomonidan muvaffaqiyatli qo'llanilgan avans narxlari kelishuvlaridan foydalanishni tavsiya qiladi. Shuningdek, soliq organlariga yirik soliq to‘lovchilar o‘rtasida shartnomalar tuzish tavsiya etiladi. Forvard kursi shartnomalari turli mamlakatlarda, muayyan bozorlarda yoki bozorlarda bozor stavkalari haqida ma'lumot bo'lmaganda eng samarali hisoblanadi. Soliq stavkasini imzolash orqali soliq to‘lovchilar ixtiyoriy ravishda kompaniya faoliyati to‘g‘risidagi moliyaviy ma’lumotlarni taqdim etadilar, bu ularga real vaqt rejimida daromadlarni hisoblash va navbatdagi soliq tekshiruvi vaqtida davlat xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi. Ikki tomonlama yoki ko'p tomonlama shartnomalarni imzolash boshqa mamlakatlar soliq organlari bilan hamkorlikni osonlashtirishi va soliq organlariga soliq stavkalarining o'zgarishi to'g'risida ma'lumot almashish imkonini beradi. Mualliflar tomonidan yaratilgan model mamlakatlarning soliq ma'muriyatchiligini o'zgartirishni takomillashtirish, dastlabki kelishuvga erishish ehtimolini o'lchash, soliq to'lovchilar tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlarni tahlil qilish va qayta ishlash hamda qo'shimcha soliqlarni boshqarishni tushunishga bo'lgan ehtiyojlarini tushunish uchun yaratilgan. U tadbirkorlar va soliq to'lovchilar bilan muloqot qilish imkoniyatiga ega. Bitim kompaniyalar va soliq organlari o rtasida ma lumotlar va ma lumotlarʻ ʼ ʼ almashinuvini ta minlash orqali soliq tekshiruvchilariga katta ta sir ko rsatdi. ʼ ʼ ʻ Mualliflarning ta’kidlashicha, soliq yig‘uvchilarni ajratish yoki transfert narxlari masalalari bo‘yicha yangi ekspertlarni tayinlash soliq inspektorlari tomonidan joyida tekshirishni osonlashtiradi va boshqa masalalarga e’tiborni qaratadi, shu orqali ta’minot solig‘i stavkasini o‘zgartirish oqibatlarini yaxshilaydi. Axborot va ma’lumotlarni takomillashtirish maqsadida soliq to‘lovchi oldindan shartnoma tuzsa, moliyaviy ma’lumotlar bilan birga ma’lumotlar bazasi 68 ham yaratiladi va albatta axborotni boshqarish ishlari amalga oshiriladi. Ushbu ma'lumotlar ma'lumotlarni uzatish, saqlash yoki saqlash, dastlabki kelishuvni qayta ko'rib chiqish va soliq qonunchiligidagi xodimlarni o'zgartirish va boshqa masalalar bo'yicha keyingi muzokaralarda foydalaniladi. Yagona ma'lumotlar bazasini yaratish va turli hududlardagi turli soliq organlari o'rtasida valyuta kurslari o'zgarishi va soliq boshqaruviga yordam beradi. Muallif narxlarni moslashtirish jarayonida soliqqa tortish va boshqarish nazariyasi va amaliyotini o‘rganib, soliq to‘lovchilar qaroriga ko‘ra soliqqa tortish va boshqarish darajasini belgilovchi soliqqa tortish va boshqaruv strategiyasini taklif etadi. Narxlar biznes aloqalari tomonidan qo'llaniladi. Soliq islohotini boshqarishdan foydalanganda foydalanilgan ma'lumotlarning ishonchliligi va to'liqligi, shuningdek tanlangan kompaniyalarning solishtirilishi va jismoniy shaxslar tomonidan soliq amaliyoti darajasiga nisbatan sarflangan xarajatlar hisobga olinishi kerak. Dizayn jarayoni bizga ushbu kompaniyalar o'rtasidagi taqqoslashni tahlil qilish uchun kompaniyalarni aniqlash va tanlash va foyda marjasini va shuning uchun o'zgaruvchan xarajatlarni soliq ma'muriyatchiligini yanada tekshirish uchun ularning faoliyatini batafsil tahlil qilish imkonini beradi. 5.3. Tadqiqot cheklovlari va kelgusi tadqiqotlar uchun takliflar Ayni paytda ko‘plab xorijiy davlatlar, jumladan, O‘zbekistonda ham tashkilotlarning nazorat markazining valyuta kursini tekshirish orqali soliqlarni kamaytirish amaliyoti mavjud. Tanlangan mavzu bo‘yicha olib borilgan tadqiqot ishi natijasida quyidagi ilmiy xulosalar shakllantirildi: 1. Transfert narxlarni belgilashda soliq nazoratini amalga oshirishda transfert narx shakllanishi bo‘yicha soliq to‘lovchilar uchun qo‘llanma yaratilmaganligi, soliq to‘lovchilar tomonidan nazorat qilinadigan bitimlari mavjud bo‘lgan holda bu haqidagi xabarnomani taqdim etmaganlik uchun javobgarlik belgilanmaganligi kabi muammolarning mavjudligi transfert narxlar shakllanishi ustidan soliq 69 nazorati lozim darajada olib borilmasligiga va respublika byudjetiga tushishi lozim bo‘lgan soliqlarning to‘liq tushmasligiga sabab bo‘ladi. 2. Transfert narxlarni belgilashda soliq nazoratini ta minlashda muhimʼ hisoblangan xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun hamda soliq organlari uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlarning rentabellik ko‘rsatkichlarini aks ettiruvchi dasturiy mahsul yaratilmagan. 3. Transfert narxni belgilashda soliq nazorati doirasida nazorat qilinadigan bitimlar tuzilganligi munosabati bilan soliqlarning to‘liq hisoblab chiqarilishi va to‘lanishi tekshiruvini o‘tkazish vakolati xududiy soliq organlariga berilmagan va bu o‘z navbatida qamrov darajasi to‘liq bo‘lmasligiga olib keladi. 4. Tekshiruvni o‘tkazish uchun asoslar (nazorat qilinadigan bitimlar haqidagi bildirishnoma yoki hududiy soliq organining xabarnomasi) cheklab qo‘yilgan va bu tekshirilishi lozim bo‘lgan, lekin asos mavjud bo‘lmaganligi sababli nazorat qilinadigan bitimlar bo‘yicha tekshiruv o‘tkazilmasdan qolib ketishiga sabab bo‘ladi. Bu iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida monopoliyaning yuqori darajasi va bozor va bozor narxlari haqida muhim ma'lumotlarning yo'qligi bilan bog'liq. Mamlakatimizda turli korporativ soliqlarning asosiy farqi shundaki: - Daromadlar kompaniyalar tomonidan yig'iladi. O‘zbekiston Respublikasi daromadlarini to‘lash va to‘lash Imtiyozli soliq stavkalari yoki fiskal ajratmalar ro‘yxatida eng yaxshi shartlar nazarda tutilgan – soliq majburiyatlarini bajarmagan holda faoliyat yurituvchi tashkilot tomonidan to‘lanadigan qo‘shimcha to‘lovlar va uchinchi shaxslarga soliq tushumlari; Shu bilan birga, soliq tizimida ishlaydigan tashkilotlar ko'pincha mahsulot va korxonalarni yaratishi mumkin. yoki ijtimoiy tadbirkorlarga taqdim etilgan ko'plab soliq imtiyozlari tufayli tashkilotlarda qo'shimcha soliq rejalashtirish alohida o'rin tutadi. Soliq rejalashtirish kompaniyada moliyaviy rejalashtirishning (byudjetlashtirishning) muhim qismi bo'lib, qonuniy vakolatlardan foydalangan 70 holda soliq to'lovlarini boshqarish va optimallashtirishga qaratilgan. Bu manfaatdor tomonlar o'rtasidagi maxsus ishbilarmonlik munosabatlarini aks ettiruvchi, ushbu munosabatlardan Respublikamiz foydasiga soliq tavakkalchiligiga ta'sir etuvchi va oshiruvchi transfer narxlarining soliq ma'muriyatchiligiga oid maxsus axborot va huquqiy jarayonning kombinatsiyasi saqlay olishi kerak. O'z vaqtida soliq tekshiruvini o'tkazishning eng aniq belgilari xolding kompaniyasining yuqori foyda yoki katta yo'qotishlar, yuqori ma'muriy xarajatlar, tarqatishning qisqarishi yoki yopilishi bilan bog'liq biznes modellari hisoblanadi. Biznes narxlari, keyingi sotish usuli, narx usuli va qiyosiy natijalarni taqqoslash usulining eng katta kamchiliklari taqqoslash va tashkilotni tanlashning qiyinligi hisoblanadi. Daromadlarni taqsimlash soliq organlaridan biznesni tahlil qilishda malaka va tajribani talab qiladi. Bozor narxlarini taqqoslash usulidan (transfer t narxini belgilashning afzal usuli) foydalanilganda, kompaniya foydalanadigan narxlarni kompaniyaning davlat manbalaridan oladigan narxlari bilan taqqoslaganda, taqqoslash uchun y etarli ommaviy ma'lumotlarni topish qiyin bo'ladi. Bundan tashqari, jarayonni amalga oshirish mahsulot tarkibini biznes bilan solishtirishni talab qiladi. Transfert narxi bir kompaniya ishtirokchilari o'rtasida almashiladigan tovarlar, xizmatlar va intellektual mulk narxini anglatadi. Bu xalqaro soliqqa tortishning muhim qismidir, chunki u turli yurisdiktsiyalar o'rtasida imtiyozlar va majburiyatlarni taqsimlashni belgilaydi. Dunyo mamlakatlari soliq to‘lovlari kechektirmaslikni oldini olish va soliq adolatliligini ta’minlash uchun o‘tkazma stavkasini nazorat qilish muhimligini anglab yetdi. O‘zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligi tadbirkorlik sub’ektlarining ish haqi yoki tegishli soliqlarni hisoblash va/yoki hisoblash uchun maxsus vositalardan foydalanadigan kompaniyalar guruhi uchun soliq stavkasini pasaytirish uchun o‘tkazma mablag‘laridan foydalanishni belgilashga qaratilgan. Omillar ta'sirining kattaligi o'rganilayotgan omilning mutlaq o'sishini uning 71 o'ng tomonida joylashgan omillarning bazaviy qiymatiga va uning chap tomonida joylashgan omillarning haqiqiy qiymatiga ko'paytirish yo'li bilan hisoblanadi. Har bir modelning ahamiyatini tushunish uchun soliq modellarining umumiy ko'rinishini yaratish va har bir model o'rtasidagi farqni xarajat modellari va mahsulot modellariga bo'lish kerak. Ushbu modelda soliq organlari ushbu usul bo'yicha tovarlarning bozor qiymatini aniqlay olmaydilar . Modelga transfert narxi soliq siyosati sohasidagi muayyan qarorlarga javoban to'lovchilarning xatti-harakatlari qanday o'zgarishi haqida taxminlarni kiritish mumkin, buning natijasida model statikdan dinamikaga o'tadi. Barcha soliq to'lovchi shaxslar uchun hisob-kitoblar tugallangandan so'ng, model olingan natijalarni koeffitsientlarga ko'paytiradi, bu bizga soliq to'lovchilarning mavjud tanlovi natijalaridan butun aholi uchun kutilgan natijalarga o'tishga imkon beradi va bir qator chiqish jadvallarini yaratadi. Transfert narxi muammosining ahamiyati shubhasizdir, chunki bugungi kunda iqtisodiyotda biznesni boshqarish doirasida yuzaga keladigan eng muhim muammolardan biri bu narx siyosati muammosidir. Daromadning asosiy iqtisodiy ko'rsatkichlar bunga tegishli. Biznesning samaradorligi kompaniyada ishlaydigan hisob-kitoblar tizimiga bog'liq. 5.4.Tadqiqot natijalarining amaliyotga tegishliligini va natijalarning amaliy ahamiyati Narxlarni to'g'irlash kompaniyadagi tegishli sub'ektlar o'rtasidagi munosabatlar natijasi bo'lganligi sababli, menejerlar kompaniya xarajatlarni to'g'irlash orqali ushbu jarayonni suiiste'mol qilmasligini ta'minlashi va ularning huquqlarini qo'llab-quvvatlaydigan imtiyozlarni taqdim etishi kerak. Soliq dunyosida yaxshi narsalar bo'ladi. Yuqoridagi sabablarga ko'ra valyuta kursi ko'plab mamlakatlarda e'tibor va moliyaviy boshqaruvni talab qiladigan mahsulotga aylandi. Shu munosabat bilan, aksariyat mamlakatlarda, mamlakat farqlariga qarab, 72 soliq qonunchiligiga amalda rioya qilishni uchta muhim narsaga bo'lish mumkin: 1. Soliq to'lashdan bo'yin tovlash xavfini minimallashtiradigan soliq tizimini yaratish (masalan, qattiq ogohlantirishlarni joriy etish); 2. Soliq yordami, axborot va ta'lim (shu jumladan, ularni ma'lumot va o'qitish bilan ta'minlash); 3. soliq to‘lamaydigan shaxslarga nisbatan salbiy sanktsiyalarni qo‘llash. Mavjud iqtisodiy vaziyatda transfert narxlari kompaniya ichidagi boshqaruvning mumkin bo‘lgan mexanizmlaridan biri bo'lib xizmat qiladi, bu yirik tashkilotlar sonining o‘sishi bilan asoslanadi. Moslashuvchan narxlarni qabul qiladigan tashkilotlar nafaqat resurslarni taqsimlash, mehnatni taqsimlash va ish joyidagi mustaqillikni oshirish imkoniyatiga ega, balki soliqlardan qochish uchun siyosat qonunlaridan ham foydalanishlari mumkin. Shu bilan birga, transfert narxlari menejerlarni rag‘batlantirishning samarali mexanizmi, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi sub'yektlarning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash mumkin bo‘lgan ko‘rsatkich bo‘lishi mumkin. Dissertatsiya natijalarining nazariy ahamiyati transfer narxini aniqlashning toifali apparatini ishlab chiqishda; soliq solinadigan bazaga to'g'rilash faqat soliq to'lovchilar tomonidan o'zini-o'zi tartibga solish maqsadida kvartallararo diapazondan kelib chiqqan holda bozor oralig'idan chetga chiqqan taqdirda va nazorat qilinadigan operatsiyalarni tekshirish natijalariga ko'ra qo'llashni taklif qilishdir. Dunyo bo'ylab hukumatlar adolatli va adolatli soliqqa tortishni ta'minlash va taqdim etilgan imtiyozlardan suiiste'mol qilinishining oldini olish uchun transfert narxlarini qat'iy nazorat qiladi. Qiyosiy tahlilning zaruriy sharti quyidagilardan iborat: - solishtirilgan ko'rsatkichlarning solishtirilishi; taqqoslash amalga oshiriladigan vaqt davrlarining birligi; ishlab chiqarish sharoitlarining solishtirilishi va ko'rsatkichlarni hisoblash usullari. 73 Tadqiqot ob'ektini batafsilroq tahlil qilish uchun detallashtirish usullari qo'llaniladi, bu usul bilan tadqiqot ob'ekti bir nechta kichikroq ob'ektlarga bo'linadi. U soliqlarni tahlil qilishning individual tartiblarini belgilaydi, to'ldiradi va kengaytiradi. Qiyosiy tahlil turli soliq tizimlariga ega bo‘lgan mamlakatlarda transfert narxlarini joriy etishning qiyinchiliklari va oqibatlarini ko‘rsatadi. Ushbu farqlarni tushunish transmilliy kompaniyalar va soliq organlari uchun transfer narxini belgilashning murakkab qoidalaridan samarali foydalanish uchun juda muhimdir. Maqsadli tahliliy dastur mazmuni va amalga oshirish ketma-ketligi jihatidan universal bo'lgan alohida bosqichlarga bo'linadi. Ushbu tasnif aniq emas, chunki dasturiy ta'minotni ishlab chiqish jarayonining ketma-ketligi va mazmuni haqida turli xil fikrlar bildirilishi mumkin. To'g'ri dasturiy ta'minotni ishlab chiqish jarayoni arxitekturasi nafaqat jarayonni soddalashtiradi, balki uning mazmunini tushunishni ham osonlashtiradi. Tahlilni ishlab chiqish uchun to'g'ri algoritm yo'q hamda deyarli har bir dastur noyob bo'lib, ishlab chiquvchining tarkibi va mahoratiga bog'liq. FOYDALANILGAN A DABIYOTLAR R O‘ YXATI: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 30-oktyabrdagi “Yashirin iqtisodiyotni qisqartirish va soliq organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-6098-son Farmoni. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 10-iyuldagi “Soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4389-son Qarori. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 29-iyundagi “O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF-5468-son Farmoni. 74 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Transfert narxini belgilashda soliq nazoratini va norezidentlarning soliq solish ma’muriyatchiligini tartibga soluvchi ayrim qonunchilik hujjatlarini tasdiqlash to‘g‘risida” qarori,2022- yil 10-mart . 5. O‘zbekiston Respublikasining soliq kodeksi qabul qilinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimcha kiritish, shuningdek ayrim qonun hujjatlarini o‘z kuchini yo‘qotgan deb topish to‘g‘risida 601-son Qonuni. 2020-yil 7-yanvar. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, - T.: (Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 08.01.2020-y., 03/20/601/0025-son) 6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori “ Transfert narxini belgilashda soliq nazoratini va norezidentlarning soliq solish ma’muriyatchiligini tartibga soluvchi ayrim qonunchilik hujjatlarini tasdiqlash to‘g‘risida ” 7. O‘zbekiston Respublikasining 2014-yil 4-dekabrdagi «Soliq va byudjet siyosatining 2015-yilga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari qabul qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘RQ-379-son Qonuni. // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2014- y., 49-son. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2017-yil 7- fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida"gi PF-4947-son Farmoni. // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari milliy bazasi, 31.07.2018-y., 06/18/5483/1594-son; 11.12.2019 y., 06/19/5892/4134-son. 9. O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi (yangi tahriri) // qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 31.12.2019-y., 02/19/sk/4256-son; 11.03.2020-y., 03/20/607/0279-son 10. V.S.Nuritdinova, M.A.Sharapova. Moliyaviy nazorat. -T.: “IQTISOD- MOLIYA” nashriyoti, 2014. –380 b. 75 11. Alimardonov M.I., Toxsonov Q.N. Soliq nazariyasi. O‘quv qo‘llanma, – T.: O‘zbyokiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2005. 168 b. 12. Vaxabov A.V. va boshq. Xorijiy investitsiyalar. -T.: “Moliya”, 2010. - 328 b. 13. Vahobov A.V, Jo‘rayev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. - T:.”Sharq”, 2009. - 448 b. 14. Vahabov A., Jo‘rayev A. Soliqlar va soliqqa tortish: Darslik /Hammual.: A.Vahobov, A.Jo‘rayev. – T.: ““IQTISOD-MOLIYA»” nashriyoti, 2007. – 309 b. 15. Tuxliyev B.K., Aliyeva L.K., Aliyev S.K. O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimi: O‘quv qo‘llanma – T.: TDIU., 2007. – 144 b. 16. Tuxliyev B.K., Yusupov O.A., Agzamov A.T, To‘xsanov Q.N. Soliqlar va soliqqa tortish: O‘quv qo‘llanma. – T.: 2007. -320 b. 17. Qosimova G. Davlat byudjeti ijrosining g‘aznachilik tizimi. O‘quv qo‘llanma. – T.: “Iqtisod-moliya”, 2008. 18. A. Vahobov, Z. Sirojiddinova. O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti. -T., TMI, 2002. 19. Malikov T. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. Monografiya; «Akademiya nashriyoti». T.: 2002 y. 20. Yahyoyev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti: Darslik. –T.: “Fan va texnologiyalar”, 2003. – 247 b. 21. Tojiboeva D. Iqtisodiyot nazariyasi. «Sharq». 2003 y 22. . Вахобов А., Жамолов Х. Согласование межбюджетных отношений. Учеб.пос.-Т.: “Иктисод-молия”, 2003 23. Кирсанов С.А., Борисоглебская Л.Н. Государственные и муниципальные финансы: Финансирование социальных услуг: Учебник для вузов. -M.:Андреевский издательский дом, 2008. 24. Лушина С.И., Слепова В.А. Государственные и муниципальные финансы: Учебник, Москва: Экономистъ, 2006. 76 25. Модели финансирования вузов: анализ и оценка. / Под ред. С.А. Белякова. - М.: ИЭПП, 2005, - С.282. 26. Романовский М.В., Врублевский О.В. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник. – М.: «ИД Юрайт», 2010. – С.714 с. 27. Финансы бюджетных организаций: Учебник / под ред. проф. Поляка Г.Б. – М.: Вузовский учебник, 2006. - 363с 28. Юткина Г.Ф. Налоги и налогообложения. Учебник. – 5-е изд., перераб. и доп. – М.: ИНФРА-М, 2006. – 509 с. 29. Яндиев М.И. Финансы регионов.-М.:Финансы и статистика, 2002.- С.240. 30. . http://www.gov.uz 31. http://www.press-service.uz 32. . http://www.mf.uz 33. . http://www.stat.uz 34. . http://www.soliq.uz 35. . http://www.lex.uz 77 ILOVALAR 78 1-ilova 79 2-ilova 3-ilova 80 4-ilova 81 82

TRANSFERT NARXLARINI ANIQLASHDA SOLIQ NAZORATINI TA’MINLASH YO‘LLARI, 

KIRISH.................................................................................................8
Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uningdolzarbligi..................8
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari......................................................9
Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari......................................10
Tadqiqot ob’yekti va predmeti ..............................................................11
Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliyahamiyati...................12
Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi..............................................13
ADABIYOTLAR SHARHI.................................................................14
Nazariy adabiyotlar sharhi.....................................................................14
Emperik adabiyotlar sharhi……………………………………............  19
TADQIQOT METODOLOGIYASI..................................................24
Tadqiqot dizayni……………………………………………………….24
Ma’lumotlar manbalari, tadqiqotda qo‘llanilgan uslublar.......................28
Tahlil uchun qo‘llanilgan usullar………………………………………30
TAHLIL VA NATIJALAR..................................................................33
Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llarining rivojlantirishning mazmun-mohiyati va ahamiyati……………………..33
Transfert narxlari siyosatini ishlab chiqish moliyaviy, soliq va operatsion usulining tadqiqot modeli……………………………..……..41
Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlash yo‘llarining o‘ziga xos xususiyatlari………………..………………………………..46
Transfert narxlarini belgilashda soliq nazoratini ta’minlashning amaldagi holatihamda takomillashtirish yo‘nalishlari .............................52
XULOSA VA TAKLIFLAR...............................................................65
Tadqiqot savoliga tegishli natijalarning qisqacha ifodasi…...................65
Fan va bilimni oshishiga qo‘shilgan hissa………………......................66
Tadqiqot cheklovlari va kelgusi tadqiqotlar uchun takliflar………….....70
Tadqiqot natijalarining amaliyotga tegishliligini va natijalarning amaliy ahamiyati………………………………………………………73
Sotib olish