Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 210.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Telzor Uchun

Дата регистрации 21 Апрель 2025

9 Продаж

Turizm xizmatlar bozorida turistik mahsulotning hayotiylik sikli

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ABU RAYHON BERUNIY NOMIDAGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR FAKULTETI TURIZM VA MEHMONDO‘STLIK YO‘NALISHI 1-BOSQICH MAGISTRANTI 241-TURIZM GURUHI TALABASI AMINBAYEVA GULINING “TURIZM XIZMATLAR BOZORI” FANIDAN YOZGAN KURS ISHI MAVZU: TURIZM XIZMATLAR BOZORIDA TURISTIK MAHSULOTNING HAYOTIYLIK SIKLI Qabul qildi: Abdullaev F.O Topshirdi: Aminbayeva G. MAVZU: TURIZM XIZMATLAR BOZORIDA TURISTIK MAHSULOTNING HAYOTIYLIK SIKLI MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………….……3 ASOSIY QISM……………………………………………………………...….….5 I BOB TURISTIK MAHSULOT VA XIZMATLAR MOHIYATI ……..….…5 1.1 Turistik mahsulot va xizmatlar haqida umumiy ma’lumot ………………….…5 1.2 Turistik xizmatlar va mahsulotlarning milliy iqtisodiyotda tutgan o‘rni …...… 12 II BOB TURISTIK XIZMATLARNING HAYOTIYLIK DAVRI…...……… 17 2.1 Turistik mahsulot va uning hayotiy davri ………………………………. …….17 2.2 Turistik mahsulotning ishlab chiqarilishi ………………………………….….21 2.3 Turistik mahsulotni rejalashtirish ………………………………………... ……27 XULOSA………………………………………………………………...……….32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………..……………34 ILOVALAR………………………………………………………………………35 2 3 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Turizm ijtimoiy sohaning bir qismi bo‘lib, dam olish uchun sharoit yaratish, sog‘liqni saqlashni ta’minlash, iste’mol jarayoniga xizmat ko‘rsatish, aholining umumiy ma’lumot va madaniy darajasini shakllantirish kabi bir qator funksiyalarni bajaradi. Milliy turizm balansining rivojlanish dinamikasini faravonlik va mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish ko‘rsatkichlaridan biri sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Dunyodagi eng daromadli biznes turlaridan biri bo‘lgan turizm butun dunyo turistik mintaqalarida ham katta foyda keltirishi mumkin. Ba’zi ekspertlar mamlakatning sayyohlik salohiyatini yuqori baholaydilar. Turizm boshqa sohalarga nisbatan tez taraqqiy etayotgan manbadir, chunki bu soha talab uchun unchalik katta investitsiyani jalb qilmasdan ham yaratish mumkin bo‘ladi. B о shq а s о h а l а r, juml а d а n h а v о , t е miryo‘l, а vt о m о bil tr а nsp о rti, о vq а tl а nish v а s а vd о sh а h о bch а l а ri, m е hm о n хо n а l а r riv о j t о ps а o‘sh а j о yd а turistik о by е ktl а r m а vjud bo‘ls а b е m а l о l turizmni riv о jl а ntirish mumkin 1 . Turizm mutaxassislarning fikricha, u XXI asrda dunyo miqiyosida eng ustuvor foyda keltiruvchi sohaga aylanadi. Hozir u dunyoni qayta tiklash avtomobil va neftni qayta ishlashni boshlashdan keyin o‘rinni egallab turibdi. Bu soha dunyo sanoat va qishloq xo‘jaligidan o‘zib ketdi. Turizmning tez suratda rivojlanishiga yana bir sabab, u yuqori darajada ilmiy tadqiqot harajatini (naukoyomkiy) vani ko‘p sarflaydigan (energoyom sarflaydigan) texnolologiyani talab qilmaydi, ba zi tarmoqlari bor ularda esa aksincha zamonaviy taraqqiyotʼ ham, turizmni rivojlantirishda o‘z o‘rniga ega. Turizmning yuqori daromad keltiruvchi soha bo‘lganligi tufayli ko‘plab davlatlar va tadbirkorlar uning rivojlanishi uchun katta e’tibor beradilar. Ular yangi-yangi mehmonxonalarni qurmoqda, eskilarini rekonstruksiya qilib ta'mirlamoqda, ular ham jahon standartlariga moslashtirmoqda. Bunga birgina Samarqand shahrida o‘nlab shahsiy mehmonhonalarni misol keltirish mumkin. Ular hech kimning ta’ziqi yoki ko‘rsatmasisiz o‘z tashabbuslari bilan belgilangan ob'ektivdir. Maqsadi shu sohani 1 Komilova F.K. “Xalqaro turizm bozori”. o‘quv qo‘llanma. –T.: “TDIU”, 2001. 4 rivojlantirib katta foyda olish. Bu esa o‘z foyda, turizmni rivojlantirish uchun eng muhimdan biridir. Yurtimiz jahon sayyohlik bozorida o‘z o‘rniga ega bo‘lishiga qaramasdan, turistlarga qulay sharoit yaratish, servis xizmatini yaxshilash, sayyohlik obidalarining jozibadorligini oshirish va reklamani kuchaytirish darajasi juda past. Shuning uchun bu borada sezilarli o‘sish haqida fikr yuritish ana shu omillarga bo‘‘liq.Turizm bo‘yicha raqobatbardosh mamlakatlar reytingida dunyodagi (madaniy zaxiralar, arzon infratuzilma, sayyohlik mahsulotlari narxi, xavfsizlik darajasi, xalqaro shaffoflik jihatidan) eng jozibador 140 ta sayyohlik maskani qayd etilgan bo‘lib, ushbu ro‘yxatda Qozog‘iston 85-o‘rin, Qirg‘iziston 116-o‘rin, Tojikiston 119-o‘rinni egallagan, O‘zbekiston esa Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida eng oxirgi o‘rinda turibdi va bu reytingga kiritilmagan. Kurs ishining maqsadi: Turizm xizmatlar bozorida turistik mahsulotning hayotiylik davrini chuqur tahlil qilish, uning turizm sanoati rivojlanishida tutgan o‘rnini aniqlash va turistik mahsulot va xizmatlarning hayotiylik davrlarini yanada takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari:  Turizm xizmatlari bozorida turistik mahsulot va xizmat haqida nazariy asoslarini o‘rganish:  Turistik mahsulot va xizmatlarning hayotiylik davrlari bosqichlarini tahlil qilish:  Hayotiylik davri samaradorligini baholash : Tadqiqot obyekti : Turizm xizmatlar bozorida turistik mahsulot va xizmatlarning hayotiylik davrlari bosqichlari . Tadqiqot predmeti: Turistik xizmat va mahsulotlar. Ishning metodologiyasi: Iqtisodiy tahlil, statistik tahlil, grafik usullar, taqqoslash, umumlashtirish va ilmiy-nazariy yondashuvlar. 5 I BOB TURISTIK MAHSULOT VA XIZMATLAR MOHIYATI 1.1 Turistik mahsulot va xizmatlar haqida umumiy ma’lumot Bugungi kunda turizm jahondagi uchta yetakchi sohalar qatoriga kiritilmoqda. Tez sur’atlarda rivojlanmoqda va uning muhim ijtimoiy hamda iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lishi quyidagi omilarga ta’siri bilan belgilanadi: - mahalliy daromadni o‘stiradi; - yangi ish o‘rinlarini yaratadi; - turistik xizmatlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha sohalarni rivojlantiradi; - sayyohlik markazlarida ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantiradi; - xalq hunarmandchilik markazlari faoliyatining rivojlanishini tezlashtiradi ; - mahalliy aholi yashash darajasining o‘sishini ta’minlaydi; - valyuta tushumlari miqdorining o‘sishiga yordam beradi. O‘zbekiston Respublikasining «Turizm to‘g‘risida»gi Qonunida ayrim moddalarda turistik xizmatlar bilan bog‘liq tushunchalarning ta’rifi berilgan. Jumladan, Qonunning 3-moddasida turistik xizmatlar tushunchasi haqida: «turistik xizmatlar turistik faoliyat sub’ektlarining joylashtirish, ovqatlantirish, transport, axborot-reklama xizmatlari ko‘rsatish borasidagi, shuningdek, turistlarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan boshqa xizmatlar», – deb ta’riflanadi. Turistik xizmatlar majmui transport xizmati ko‘rsatishni, yashash, ovqatlantirish, ekskursiya xizmati ko‘rsatish, madaniy, sport dasturlarini tashkil etish va boshqa xizmatlarni o‘z ichiga oladi», – deb belgilangan. Qonunning 21- moddasi: «Turistik xizmatlarni sertifikatlashtirish», – deb nomlanib, unda quyidagi jumlalarni o‘qiymiz: «Turistik xizmatlar majburiy sertifikatlashtirilishi lozim. Turistik xizmatlarni sertifikatlashtirish va sertifikat berish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Turistik faoliyat sub’ektining turistik xizmatlarni majburiy sertifikatlashtirishdan bosh tortishi, turistik xizmatlarni sertifikatlashtirishning 6 natijasi salbiy bo‘lishi, shuningdek, sertifikatning amal qilishini bekor qilish turistik faoliyatni amalga oshirish uchun berilgan litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib qo‘yishiga, yoki litsenziyadan mahrum qilishga sabab bo‘ladi». Qonunning 3-moddasida: «Turistik vaucher», – deb nomlanib, unda: «Turistik vaucher – turistning yoki turistlar guruhining tur tarkibiga kiruvchi turistik xizmatlarga bo‘lgan huquqini belgilovchi va bunday xizmatlar ko‘rsatilganligini tasdiqlovchi hujjat», deb qaraladi. Bizning nazarimizda , turistik xizmatlar sayohat davomida turistning barcha e htiyojlarini qondirishga , ta ’ minlashga qaratilgan va xizmat ko‘rsatish sohasidagi aniq maqsadga yo‘naltirilgan harakatlar t o‘ plami bo‘lib, ular turizm maqsadlariga, turiga va turistik xizmatning qanday yo‘naltirilganligiga to‘la javob berishi kerak. Turistik xizmatlar – turist va ekskursant ehtiyojlarini qondirish va ta’minlash ga qaratilgan, xizmat sohasidagi bir maqsadga yo‘naltirilgan harakatlar to‘plami bo ‘lib, ular turizm maqsadlariga, harakteriga va turistik xizmatning qanday yo‘naltiril ganligiga javob berishi hamda umuminsoniy tamoyillarga qarshi bo‘lmasligi kerak. Davlat standarti ta’rifiga ko‘ra, turistik xizmatlar – turistlarning ehtiyojlarini qondi rish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi turizm tashkilotlari faoliyatining mahsulidir 2 . Umuman xizmatlar – bu ko‘zga ko‘rinmas tovarning o‘ziga xos turidir. Xiz mat bevosita iste’mol jarayonida yuzaga keladi va alohida holda bo‘lmaydi , bu xiz matning moddiy tovarga nisbatan asosiy farqidir. Bundan tashqari, tovar iste’molc higa olib kelib beriladi, turistik xizmat esa iste’molchi bevosita xizmatning amalga oshiriladigan joyiga olib boriladi. Shuning uchun ham turistik xizmatlarni ishlab ch iqarish va sotish moddiy tovarlarni sotishga aloqador bo‘lgan qonunlar asosida em as, balki boshqa qonunlar majmui bilan boshqariladi. Turistik xizmatlar ikki turga bo‘linadi: Asosiy va qo‘shimcha turistik xizmatlarning bir-biridan farqli tomonlari quyidagilardan iborat: 2 Komilova F.K. “Xalqaro turizm bozori”. o‘quv qo‘llanma. –T.: “TDIU”, 2001. 7 1. Asosiy xizmatlar (tashish, joylashtirish, ovqatlantirish) turpaketga kiritiladigan xizmatlardir. Qo‘shimcha turistik xizmatlar esa turpaketga kiritilmaydi; 2. Asosiy turistik xizmatlar oldindan sotib olingan (sayohatni boshlashdan oldin) ya’ni to‘lov oldindan amalga oshirilgan bo‘ladi. Qo‘shimcha turistik xizmatlarda to‘lov – xizmatdan foydalanish jarayonida turist tomonidan qo‘shimcha to‘lov sifatida amalga oshiriladi. Ammo individual turist hech qanday dastur (turpaket)siz sayohat qilganda, uning asosiy va qo‘shimcha turistik xizmatlar to‘lovi bir xil ko‘rinishda amalga oshiriladi. Yuqoridagi farqlardan kelib chiqqan holda, qo‘shimcha turistik xizmatlar deganda turpaketda nazarda tutilmagan, turist o‘zining qo‘shimcha to‘lovi asosida foydalanadigan xizmatlar tushuniladi. Turistik mahsulotlar Turistik mahsulot turizm maqsadlari va jarayonida turistning ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli bo‘lgan, barcha turistik xizmatlar, ishlar, tovarlar va ta’minot vositalari hamda turpaketga kiritilgan boshqa turistik xizmatlar majmuidan iborat. Turistik mahsulot (turpaket) xizmatlar harakatining 24 soatdan ortiq vaqtiga ega va yoki tunab qolish (joylashtirish) va joydan -joyga ko‘chib o‘tish (yuk tashish) ni o‘z ichiga oladi. Turistik mahsulot barcha ko‘rsatilgan xizmatlar va barcha harajatlarni o‘z ichiga olgan umumiy narx bo‘yicha taklif etiladi, uning iste’mol xususiyatlari esa shartnoma shartlari asosida amalga oshiriladi. Turist turistik mahsulotlar (turistik xizmatlar, ishlar va tovarlar) iste’molchisidir. Turistik mahsulotlar-turistik asosiy xizmatlardan (bronlashtirish, transfert, joylashtirish, ovqatlantirish, ekskursiyalar), qo‘shimcha xizmatlar turistik-ishlardan (foto xizmati, sug‘urta, axborot, moliya, bank xizmati) va turistik tovarlardan (esdalik sovg‘alar, xilma-xil tur tovarlari, iste’mol tovarlari- parfyumeriya, tamaki, spirtli ichimliklar, maishiy texnika, kiyim-kechak) iboratdir. Agar biz turistik xizmatlar ko‘rsatish jarayonini sinchiklab kuzatadigan bo‘lsak, unda turizm tashkilotchilari (turoperatorlar) aynan xizmat ko‘rsatish bilan 8 emas, balki ular turistlarning ehtiyojlariga qarab, turistik mahsulotni shakllantiradilar va ularning turli kombinatsiyalarini tuzadilar, buning evaziga ular foiz ko‘rinishida mukofot oladilar. Shunday qilib, turizm tashkilotchilari turistlar va xizmat ko‘rsatuvchilar o‘rtasida vositachi vazifasini o‘taydilar. «Turizm tashkilotchilari nima bilan savdo qiladilar va turistik yo‘llanma yoki vaucherni harid qilgan turist bevosita nimaga ega bo‘ladi?» degan savol tug‘iladi. Agar ushbu jarayon diqqat bilan o‘rganilsa, unda turist ushbu yo‘llanmaning o‘rnatilgan muddatida turistik xizmatdan foydalanish huquqiga ega bo‘ladi. Turistik yo‘llanma (vaucher) bu turistning yoki turistlar guruhining tur tarkibiga kiruvchi turistik xizmatlarga bo‘lgan huquqini belgilovchi va bunday xizmatlar ko‘rsatilganligini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi. Narxni kamaytirish. Narxni oshirish yoki kichik qismlarni va ichki tarkibiy qismlardan foydalangan holda maxsulot sifatini arzonlashtirish iste’molchilarni yo‘qolishiga tezroq olib keladi. Xaridorlar bunday o‘zgarishlarni sezishi muqarrar. Shu yo‘sinda narxni kamaytirish bitta emas bir nechta buyurtmalarga asoslangan holda samaradorlikni oshirishi mumkin. 3 Biz bir nechta uslublarni eslatib o‘tganimizdek oziq-ovqat narxlarini kamaytirish ishchilarni ehtiyotkorlik bilan ro‘yhatga olishni, hissani yaxshilashni nazoratga olishni, muammolarni ko‘rib chiqishni, qog‘oz maxsulotlari va boshqa bir martalik narsalani ishlatishni taqazo etadi. Asosan, narxni kamaytirish jarayonini ko‘zdan kechirish asosida sifatni yo‘qotmasdan kamaytiriladigan joy toppish. Bu negizga binoan, haqiqiy standart narx belgilanadi, va namoyish shu standartlarga qarshi tekshiriladi. 4,1 formasi tekshirish uchun umumiy uslublarni narxlar namunalarini ko‘rsatadi. Agar narx tushishi maxsulot sifatining arzonlashishiga qaraganda ancha samarali bo‘lsa, ularning foydaga katta ta’siri bo‘ladi. Narxni dollarda saqlash, hammasidan keyin, ancha foydali bo‘ladi. Sotuvni oshirish ba’zi ko‘tarilgan narx va o‘zgaruvchan narxlar oziq-ovqat narxlari kabilar bilan hamroh bo‘ladi – va ko‘p foyda bo‘lmasligi mumkin. 3 Introduction to Management Hospitality. Clayron W.Barrows and anothets. USA, 2012. 9 Jarayonlar muhokamasi natijalarni saqlash metodilasini ko‘rib chiqmasdan to‘liq bo‘lmaydi. Boshqacha qilib aytganda, sizning mexmondo‘stlik darajangiz, siz shubhasiz nazorat fanini davomiy o‘qisiz. Sizni mexmondostligiz bilan tanishish qismi sifatida, bo‘lim qisqacha oziq-ovqat nazorat xizmatini, bayonot hisoblashni va statistikalarni muhokama qiladi. Sotuvlar narxi. Sotuv narxi operatsiyalar mobaynida xaridorlar tomanidan iste’mol qilinadigan maxsulotlar narxidir. Asosan maxsulot narxlari qyidagilarni o‘z ichiga oladi: Oziq-ovqat narxi: xaridorlar tomonidan iste’mol qilinadigan oziq-ovqat narxlari. Ichimliklar va bar narxlari: alkogol ichimliklar va boshqa sharbat , karbonat suvi, yoki mexmonlarga mevadan tayyorlangan ichimliklar. 1 .1-rasm. Turmahsulotning turistik xarajatlar bo‘yicha tarkibi Turistik harajatlar tarkibida ko‘rsatilganidek, turist sayohat uchun qiladigan umumiy harajatlarining o‘rtacha 50 foizi –tur (turpaket)ni sotib olishga ishlatadi, 30 foizi – qo‘shimcha turistik xizmatlardan foydalanishga sarflanadi, 20 foizi esa – tovar (sotib olish: suvenir va sovg‘alar) harajatlarini tashkil etadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, asosiy xizmatlar turist harajatlarining asosini tashkil etsa-da, qo‘shimcha xizmatlar uchun turist qolgan bor pulining aksariyat qismini sarflar ekan. Turistlarga nomoddiy xizmatlardan tashqari moddiy xizmatlar yoki maxsus mahsulotlar taqdim etilishi mumkin, masalan, shahar rejasi, metro haritasi, suvenirlar, turistik jihozlar va b. 10TURISTIK MAHSULOT (100%) Turpaket yoki asosiy xizmatlar (50%) Qo‘shimcha xizmatlar (30%) Tovarlar (20%) TURISTIK MAHSULOTLARNING TARKIBI Turistik tovarlar assortimenti Turizmning asosiy xizmatlari Turizmning qo‘shimcha xizmatlari Suvenirlar , estaliklar Turoperator xizmatlari Moliyaviy cheklar 1 .2-rasm. Turistik mahsulotning tarkibiy tuzilishi Turizm sohasi xizmatlari xususiyatlarining “4 ta S” bilan ifodalanishi Turizm xizmat ko‘rsatish jarayoni sohaning tashkil etuvchisi sifatida o‘z xususiyatlariga va funksiyasiga ega bo‘lib, bu uni xo‘jalik yuritishning avtonom sohasi ekanligini belgilaydi. Boshqa xizmat turlari kabi turistik xizmatlar o‘ziga xos xususiyatlarini shartli ravishda «To‘rtta S» bilan belgilasak, quyidagi holatda bo‘ladi 4 : 1. Sezilmaslik. Turistik xizmatlar moddiy mahsulot bo‘lib hisoblanmaydi. Ular ijtimoiy – madaniy (nomoddiy) sohalarga tegishli bo‘ladi, chunki iste’molchini ijtimoiy-madaniy xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini jismoniy, etnik-intellektual, ma’naviy va h.k. ehtiyojini qondirish bo‘yicha xizmatlarni ijro etuvchilar faoliyati aniqlaydi. Ularni harid vaqtida ko‘z bilan ko‘rish yoki ushlab ko‘rish mumkin emas. Bunday xizmatlar ob’ekti bo‘lib, shaxsan iste’molchi (turist) hisoblanadi. 2. Servisni va iste’molchini o‘zaro bog‘liqligi . Xizmatlar jarayoni iste’molchi va uni hosil etuvchilarning o‘zaro ta’siri natijasidan tashkil topganligi sababli, turistik xizmatlarni ko‘rsatish jarayoni ( ishlab chiqarish ) iste’mol bilan 4 Tuxliev I.S., Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q. Turizmni rejalashtirish. Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya» 2010 – 263 b. 11 Bank kredit kartalari Avtomobillarni ijaraga berish Immigrantlarning vizalari va hujjatlari Qo‘riqlash Sug‘urtalash Axborotlar bilan ta’minlashTuragentlar xizmatlari Tashish – transfert Joylashtirish Ovqatlantirish Turistik ekskursiya xizmatlari Davolash va dam olish xizmatlariTurizmga doir narsalar ва anjomlarMilliy hunarmandchilik mahsulotlariOziq-ovqat mahsulotlariMaishiy va industriya mollariTamaki mahsulotlariParfyumeriya mollari birga parallel ravishda yuz beradi. Ma’lumki, moddiy shaklda tovarlarni ishlab chiqarish, uni sotuvidan oldin amalga oshiriladi , faqat undan keyingina iste’mol jarayoni boshlanadi. Muhim xususiyatlaridan yana biri bu turistik tovarlar va xizmatlar iste’moli faqatgina iste’molchini, ya’ni turistni uning ishlab chiqilgan joyiga olib borilgan holdagina amalga oshiriladi. Oddiy tovarlar va xizmatlar iste’moli esa teskarisi, ya’ni ishlab chiqilgan mahsulot joyidan qat’iy nazar tayyor bo‘lgach, iste’molchi uni shu yerning o‘zida iste’mol qilishi mumkin. 3. Saqlanmaslik. Turistik xizmatlarning saqlanmasligi (saqlash mumkin emasligi). Turistik xizmatlarning hayotiy sikli moddiy tovardan tubdan farq qiladi, xususan saqlash bosqichining mavjud bo‘lmaganligi bilan turistik xizmatlarni saqlanmasligi bozor kon’yukturasini Yaxshilab o‘rganishni, talab va taklifni mutanosibligini talab etadi, chunki xizmatlar talab bo‘lmagunga qadar «omborlarda» turib qoladigan mahsulot emas 5 . 4. Sifatning doimiy emasligi (xizmatlar sifati ko‘p hollarda manbaning holati, xizmat ko‘rsatuvchining malakaviy tajribasi, kayfiyatiga bog‘liq bo‘ladi). Mehmondo‘stlik sohasidagi xizmatlar o‘zining o‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Bunday o‘zgaruvchanlikning bir necha sabablari mavjud. Birinchidan, bunday turdagi xizmatlar bir vaqtning o‘zida ko‘rsatiladi va qabul qilinadi, bu esa ularning sifatini nazorat qilish imkoniyatini cheklaydi. Ehtiyojning vaqtinchalik nobarqarorligi ehtiyoj yuqori bo‘lgan davrda xizmat sifatini saqlashni muammoli qilib qo‘yadi. Ko‘p narsalar xizmat ko‘rsatish vaqtida uni rad etish holatiga bog‘liq bo‘ladi. Aynan bir kishi bugun sizga Yaxshi xizmat ko‘rsatishi mumkin, ammo ertasi kuni sifatsiz xizmat qilishi mumkin. Bunday sifatsiz xizmat ko‘rsatishni turli sabablari bo‘lishi mumkin: xizmat sifatidagi o‘sish va tebranishlar, mehmondo‘stlik industriyasi sha’niga mijozlar tomonidan aytiladigan e’tirozlar norozilikning bosh sababi bo‘lib hisoblanadi. 5 Tuxliev I.S., Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q. Turizmni rejalashtirish. Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya» 2010 – 263 b. 12 1.2 Turistik xizmatlar va mahsulotlarning milliy iqtisodiyotda tutgan o‘rni Turizm sohasi bilan bog‘liq faoliyatning eng muhim iqtisodiy xususiyati shundaki, ular rivojlanayotgan mamlakatlarning uchta yuqori ustuvor maqsadiga hissa qo‘shadi: daromad olish, ish bilan ta’minlash va valyuta daromadlari. Shu jihatdan turizm sohasi iqtisodiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi sifatida muhim rol o‘ynashi mumkin. Bu tarmoqning iqtisodiy rivojlanishning turli bosqichlarida qanday ta’sir ko‘rsatishi har bir mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq. Turizm iste’molining murakkabligini hisobga olgan holda, uning iqtisodiy ta’siri boshqa ishlab chiqarish sohalarida keng seziladi, har bir holatda jadal rivojlanish maqsadlariga erishishga hissa qo‘shadi. Turizm sohasi chegaralarini aniqlashdagi katta qiyinchilik turizmni rivojlantirishga qanday investitsion xarajatlarni qo‘shish kerakligini aniqlashdir. Garchi shu paytgacha xalqaro agentliklar tomonidan milliy buxgalteriya hisobi atamalarida "tarmoq" sifatida ko‘rib chiqilmagan bo‘lsa-da, turizm faqat tashrif buyuruvchilar uchun taqdim etiladigan va boshqacha tarzda taqdim etilmagan tovarlar va xizmatlar to‘plamini o‘z ichiga oladi. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari bilan o‘zaro bog‘liqligi tufayli turizmni tahlil qilish va rejalashtirish qiyin. Ishonchli statistik ma’lumotlarning yo‘qligi turizmning o‘sish mexanizmlarini, shuningdek, uning rivojlanish salohiyatini aniqlashga to‘sqinlik qilmoqda. Vaholanki, tahlil o‘tkazilgan va rejalashtirishdan oldin tadqiqotlar o‘tkazilgan holatlarda turizmning taqchil investitsiya mablag‘lari uchun kurashdagi ustuvorligi belgilab qo‘yilgan. Bunda turizmni rivojlantirish bo‘yicha uzoq muddatli dasturlar ishlab chiqilgan. Tabiat va meros turizmini rivojlantirish an’anaviy turistik mehmonxonalarni rivojlantirishdan ma’lum jihatdan farq qiladigan investitsiya ehtiyojlariga ega. Attraksion yoki obyektga kirishni yaxshilash va nozik yashash joyi yoki tarixiy hududga xalaqit bermaydigan rivojlanish usuli zarur bo‘lishi mumkin. Talab va taklif elementlari 13 Tabiat va meros turizmiga bo‘lgan talab darajasiga uchta asosiy omil ta’sir ko‘rsatadi: turizmning umumiy o‘sishi, maxsus sayohatlarning o‘sishi va atrof- muhit haqida xabardorlik va g‘amxo‘rlikning oshishi. Bu omillarning har biri o‘z navbatida bir qator elementlar ta’sirida bo‘ladi. Umumiy turizm, masalan, aholi o‘sishi, daromadlar va bandlikning oshishi, dunyoning ko‘plab qismlarida ish haftasining qisqarishi hamda jahon iqtisodiyoti va jamiyatlarining tobora integratsiyalashuvi kabi omillar natijasida jahon iqtisodiy mahsulotiga qaraganda tezroq o‘sishda davom etishi kutilmoqda. Maxsus sayohatlarning tez o‘sishi bir xil omillar bilan bog‘liq, ammo bir qator qo‘shimcha tushuntirishlar mavjud: ochiq havoda dam olishning o‘sishi va sog‘liqni saqlash va fitnesga bo‘lgan yangi qiziqish. Ekologizm odamlarning ta’tilni qanday o‘tkazishga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirgan elementlardan biridir. Turistik xizmatlar va mahsulotlar milliy iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismini tashkil qiladi. Ular nafaqat iqtisodiy foyda keltiradi, balki ijtimoiy, madaniy va ekologik jihatdan ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shadi • Daromad manbai: Turizm orqali xorijiy va mahalliy sayyohlar xarajatlari iqtisodiyotga qo‘shimcha daromad olib keladi. Mehmonxonalar, restoranlar, transport xizmatlari va suvenir do‘konlari daromad oladi. • Soliq tushumlari: Turistik kompaniyalar va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar orqali davlat byudjetiga soliq tushumlari shakllanadi. • Eksport o‘rnini bosuvchi soha: Turizm xizmatlari mamlakat ichida xorijiy valyutani jalb qiladi, bu esa to‘lov balansi va valyuta zaxiralarini yaxshilaydi. • Investitsiyalarni jalb qilish: Turizm sohasi mehmonxona, ko‘ngilochar parklar, restoranlar va boshqa infratuzilma ob’ektlariga sarmoya kiritishni talab qiladi. Bandlikni ta’minlaydi • ish o‘rinlari yaratadi: Mehmonxonalar, restoranlar, sayyohlik agentliklari va transport kompaniyalari ko‘plab ish o‘rinlari yaratadi. 14 • Malakali mutaxassislar tayyorlaydi: Turizm sohasi uchun gidlar, mehmonxona ma’murlari, oshpazlar, ekskursiya tashkilotchilari kabi malakali mutaxassislar kerak. • Ayollar va yoshlar uchun imkoniyatlar: Turizm sohasida ayollar va yoshlar uchun ham bandlik imkoniyatlari mavjud. Hududiy rivojlanishga yordam beradi • Tashqi hududlarni rivojlantirish: Turistik yo‘nalishlar rivojlangan hududlar bilan birga chekka hududlarning ham iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo‘shadi. • Mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish: Mahalliy ishlab chiqarilgan suvenirlar, hunarmandchilik buyumlari va oziq-ovqat mahsulotlariga talabni oshiradi. • Mahalliy infratuzilmani yaxshilaydi: Yo‘llar, aeroportlar, temir yo‘llar va boshqa infratuzilma rivojlanadi. Madaniy merosni saqlash va targ‘ib qilish • Madaniy yodgorliklarni saqlash: Turizm daromadlari orqali tarixiy va madaniy obidalarni ta’mirlash va saqlash mumkin. • Milliy madaniyatni keng targ‘ib qilish: Sayyohlar mahalliy madaniyat, an’analar, san’at va hunarmandchilik bilan tanishadilar. • Mahalliy festival va tadbirlar: Turizm orqali milliy festival va tadbirlar xalqaro miqyosda tanitiladi. Innovatsiyalarni Rag‘batlantirish • Texnologiyalarni joriy qilish: Onlayn bron qilish tizimlari, raqamli marketing va virtual sayohatlar rivojlanadi 6 . • Yashil turizm: Ekologik toza turizm va ekologik toza mehmonxonalar rivojlanadi. • Elektron tijorat: Suvenirlar va turistik mahsulotlarni onlayn sotish imkoniyatlari kengayadi. 6 Tuxliev I.S., Raximov Z.O. Turizm xizmatlar bozori. O quv qo llanma. –Samarqand: SamISI, 2020, 280 bet.ʻ ʻ 15 • Xorijiy sayyohlar orqali: Chet el sayyohlarining xarajatlari xorijiy valyutani mamlakatga olib keladi. • Eksport sifatida qabul qilinadi: Turistik xizmatlar xalqaro bozorga eksport qilinadigan xizmat sifatida ko‘riladi. O‘zbekiston turizm sektorining iqtisodiyotdagi o‘rni • O‘zbekiston tarixiy shaharlari (Samarqand, Buxoro, Xiva) orqali xorijiy sayyohlarni jalb qiladi. • 2023-yilda turizm sohasidan olingan daromad mamlakat YAIMining sezilarli qismini tashkil etdi. • “Buyuk Ipak Yo‘li” brendi orqali milliy madaniyat va tarix keng targ‘ib qilinmoqda. Turistik xizmatlar va mahsulotlar nafaqat iqtisodiy foyda, balki ijtimoiy va madaniy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. Ular milliy iqtisodiyotning muhim qismi bo‘lib, mamlakatning jahon bozoridagi imidjini oshiradi va aholining turmush darajasini yaxshilaydi. Turistik xizmatlar va mahsulotlar milliy iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismini tashkil qiladi. Ular nafaqat iqtisodiy foyda keltiradi, balki ijtimoiy, madaniy va ekologik jihatdan ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Mamlakatimizda turizm soxasini iqtisodiyotning drayveri sifatida rivojlanishi tadbirkorlik va investitsion faollikning oshishiga, byudjetga valyuta tushumini taminlashga, mehmonxona va infratuzilmalarning yaxshilanishiga hamda xalqaro aloqalarning kengayishiga olib kelmoqda. O‘zbekiston zamonaviy turizm industriyasini milliy iqtisodiyotining drayveriga aylantirish uchun barcha zarur iy manbalarga ega bo‘lib, Buyuk Ipak yo‘li ustida joylashgan vatanimiz qulay tabiiy-iqlim sharoitiga , boy tarixiy, madaniy merosga (8 mingdan ortiq) va ayni paytda ham ichki, ham xalqaro turizmni rivojlantirish uchun yuqori salohiyatga egaligi jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etilmoqda. O‘zbekistonda turizm iqtisodiyotning strategik tarmoqlaridan biri sifatida belgilanishi natijasida, keyingi 5 yil davomida sohani jadallik bilan rivojlantirishga 16 qaratilgan hukumat tomonidan 90 dan ortiq normativ-huquqiy hujjatlar, farmon va qarorlar qabul qilindi. Xususan, xorijiy fuqarolaridan yurtimizga viza talab etilmaydigan mamlakatlar soni 9 tadan 90 taga etkazildi, 57 ta davlat uchun «elektron viza» tizimi joriy etildi. Turizm uchun qiyin bo‘lgan joriy yilda sohadagi sub’ektlar har tomonlama qo‘llab-quvvatlanmoqda va ularga subsidiya va ssudalar ajratilmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, turizmning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati uning multiplikativ samarasida ifodalanadi. Turizm sohasini rivojlantirish milliy iqtisodiyotning 40 dan ortiq sohasidagi multiplikativ samara bilan belgilanadi. Turizm sohasi milliy iqtisodiyotning ko‘plab yondosh tarmoqlarga bevosita va bilvosita bog‘liq. O‘zbekistonda turizm sohasini yondosh tarmoqlar bilan birgalikdagi rivojlanishini hisobga olgan xoldagi hisob-kitoblar, bandlik borasida yiliga kamida 112 mingdan ziyod qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish imkoniyati mavjud ekanligi aniqlangan. World Travel & Tourism Council tashkilotining ma’lumotiga ko‘ra, 2019 yilda O‘zbekistonning turizm va unga yondosh sohalarda (transport, ovqatlanish, xizmat ko‘rsatish v.b.) band bo‘lganlar, umumiy bandlikning 5,3 foizini tashkil qilgan va sohada 680,5 ming nafar mutaxassislar ish bilan ta’minlangan 7 . 7 Tuxliev I.S., Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q. Turizmni rejalashtirish. Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya» 2010 – 263 b. 17 II BOB TURISTIK XIZMATLARNING HAYOTIYLIK DAVRI 2.1 Turist ik mahsulot v a uning hay ot iy dav ri Turistik mahsulot va uning hayotiy sikli — inson hayoti faoliyatining murakkab ijtimoiy jarayonlari va ko‘p qirrali turi. Turistik faoliyatni, bir tomondan, turizm tashkilotchilari (turoperator va turistik agentlar hamda ishtirokchilar)ning iste’mol qiladigan mahsulotni — turistik mahsulotni shakllan- tirish bilan bog‘liq faoliyati, ikkinchi tomondan esa, bu mahsulotni iste’mol qiladigan turistlar faoliyati sifatida ko‘rish mumkin. Bunda davlat soliqlarni to‘plash uchun o‘z manfaatlari yo‘lida harakat qiladi. Turistik mahsulot turistik taklif va turning asosi bo‘ladi. Turistik mahsulotning asosiy manbalari bu destinatsiyaning turistik resurslari Turistik mahsulot — turizm jarayonida va maqsadida turistning ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli bo‘lgan ikkita yoki undan ko‘p bo‘lgan yakka yoki ko‘pgina maqsadga yo‘naltirilgan turistik xizmatlar, ishlar va tovarlar yig‘indisi (turpaket yoki turistik xizmatlar paketi)dir. Turistik mahsulot uni tashkil qiladigan uch tarkibiy qismdan iborat: a) turistik xizmatlar (turizm tashkilotchilari xizmatlaridan — turoperator va turistik agentlari, tashuvchilar xizmati, mehmondorchilik va ovqatlanish tizimining xizmatlari, boshqa turistik xizmatlar qatoriga kiradigan xizmatlar)dir; b) turistik xizmatlarni iste’mol qilish jarayoniga yo‘ldosh bo‘lgan ishlardan; c) turda iste’mol qiladigan tovarlar hamda tur tashqarisida iste’mol qilinadigan tovarlardan. Turistik mahsulot barcha iste’molchilar uchun yagonalik belgilariga ega bo‘lgan resurs unsurlarga, jumladan, resurs tarkiblari hamda turizm infratuzilmasining obyektlari va tizimlariga asoslanadi. Tarkibiy qismlari tabiiy tafsilotga ega bo‘lishi mumkin va ishlab chiqaruvchi — iste’molchi ongidan tashqarida amal qilishi mumkin. Masalan, shimol yog‘dusi, oq tunlar, tabiiy manzaralar va boshqalar. Turistik mahsulotning tarkibiy qismlari faqat birgalikda amal qilishi mumkin. SHunday rivojlangan infratuzilma bo‘lishi shart: aloqa qilish yo‘llari, kommunal va maishiy xizmatlar tizimi, savdo. 18 Unsurlarning bu o‘zaro aloqasi seziladigan yoki sezilmas bo‘lishi mumkin, ammo doimo va har qanday yakka unsur boshqa manbalarning mahsulotlari unsurlariga tayangan holda yashaydi. Salohiyatli turistik xossalarning rivojiga qat’iy shart bo‘lib, turistlarning resurs yoki resurs manbasiga etib kelishi hisoblanadi. Agar etib kelish sharoiti yoki boshqa zaruriy, yetarli sharoitlar bo‘lmasa, resurs yoki obyekt salohiyatli turistik mahsulot bo‘la olmaydi. Demak, bu mahsulotga turizm maqsadida sababli talab bo‘lishi zarur. Turistik mahsulotni yaratuvchi korxonaning bozor imkoniyatlarini aniqlash uchun uning hayotiy siklini tadqiqot qilish bo‘yicha marketing faoliyati tajribasi foydali bo‘lar edi. Tovarlarning hayot sikli tamoyillari shundan kelib chiqadiki, yuqori ist’emol xususiyatlarga ega bo‘lgan har qanday tovar vaqti kelib bozordan yangi, yanada takomillashgan tovar bilan siqib chiqariladi. Faqat ehtiyojlar doimiy bo‘ladi, ularni qondirish vositalari esa o‘zgaradi. Bozorda taklif etilgan tovar o‘z haridorlarni ma’lum vaqt ichida topib, hayot sikliga ega bo‘ladi. Turistik mahsulot o‘z rivojlanishida sotish va foyda hajmining egiluvchanligi bilan tavsiflanadigan bir qator ketma-ket bosqichlarni o‘tadi. Mahsulotning bozorga kirib borish fursati bo‘lib, uning turistik korxona tomonidan birinchi marta taklif etilgani hisoblanadi. Bu bosqichning asosiy tavsifi bo‘lib, mahsulotning asta-sekin sotilishi va natijasi foydaning umuman yo‘qligi yoki past darajada bo‘lishi. Odatdagidek, firmaning xodimlari yangi mahsulotdan foydalanishda ancha qiyinchiliklarga duch keladi, bozor infratuzilmasi esa, tanlangan mijozlar xohishiga moslasha olmaydi. Ichki tatbiq etish davomida marketingga ko‘p mablag‘‘lar to‘g‘ri keladi, chunki mahsulot ma’lumot yaratish uchun juda ko‘p harakat kerak bo‘ladi. SHu bilan birga, firma uchun bu bosqichda afzallik ham mavjud, ya’ni umuman raqobat yo‘qligi. Mahsulotning bozorga kirib borish bosqichi uzoq vaqt cho‘zilishi mumkin va mahsulot sifati, uning iste’molchi ehtiyojlariga mos kelishi, 19 marketing tanlangan strategiyasining to‘g‘riligi va uni ruyobga chiqarish ketma- ketligi bilan aniqlanadi. O‘sish bosqichi sotish hajmining tez o‘sishi va foyda ko‘payishi bilan tavsiflanadi. Marketing harajatlari juda yuqori bo‘lsa ularning umumiy harajatlarda ulushi o‘z-o‘zidan pasayadi. O‘sish bosqichi raqobatning sezilarli kuchayishi bilan bog‘liq. Turistik korxonaning marketing harakatlari esa iste’molchilarda mahsulot sifati va bozorning kelgusida kengayishiga ishonch hosil qilishni shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi. Bu bosqichning asosiy tavsifi shundaki, boshqalarga nisbatan, bu mahsulotni rivojlantirishga oldindan harakat qilgan firmalar raqiblardan ustun bo‘ladi. Ammo bu holat ularni turistik mahsulotni yanada takomillashtiruvchi harakatlardan ozod qilmaydi. Gap shundaki, «Kechikkan» korxonalar tadbiq etilayotgan mahsulotning sifatini har tomonlama yaxshilashga va uni yanada rivojlantirishga, etakchilarni orqada qoldirishga harakat qiladi. O‘sish bosqichida turistik korxona mahsulot sotish doirasini kengaytirishga va bozorning yangi segmentlarga kirishga harakat qiladi. Bu foydani yanada oshirishga va yangi mijozlarni ko‘proq jalb qilishga imkon beradi. Demak, o‘sish bosqichi firma uchun foydalidir, uni uzaytirish esa marketingning muhim vazifasidir. Etuklik bosqichi sotish o‘sishining sekinlashuvi va barqarorligi bilan tavsiflanadi. Bunga quyidagi omillar sabab bo‘lishi mumkin: - mijozlar ehtiyojlarining o‘zgarishi; - bozorga yangi, yanada takomillashgan mahsulotlarning kirib kelishi; - raqobat kuchayishi; - mahsulot firma uchun yetarli darajada rentabellik bo‘lmaydi, chunki mablag‘‘ yanada samarali joylashtirish uchun yangi imkoniyatlar paydo bo‘ladi. Bu bosqichda iste’molchilarning doirasi kengaymaydi, lekin ayrim paytlarda ularning soni ko‘payishi mumkin. Bu holat daromadlari olgan yoki valyutalar 20 ma’qul nisbatidan foydalanganlarning hisobidan ro‘y berishi mumkin. Bundan tashqari, bu bosqichda ko‘pgina hollarda taklif etiladigan mahsulotdan (masalan, yana xudi o‘sha mamlakatga sayr uyushtirish) foydalanishga undaydigan «Sodiqlik his-tuyg‘ulari» aniq namoyon bo‘ladi. Etuklik bosqichida oladigan foyda yetarli darajada yuqori bo‘lsa, ham sekin pasayaboshlaydi. Turistik korxona, o‘sish bosqichidagi kabi, etuklik bosqichining uzayishiga qiziqadi. Bu bosqichda firmaning asosiy harakatlari o‘z bozor ulushini saqlashga, mahsulotni takomillashtirish orqali uning iste’molni oshirish, marketing majmuasini o‘zgartirish hamda uni bozorda boshqacha joylashtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Agar bu holat amalga oshirilmasa, mahsulot o‘z o‘rnini bozorda yo‘qotishi va pasayish bosqichiga o‘tib ketishi mumkin 8 . Pasayish bosqichi turistik sohasining mahsulotga tuyinganligini aks ettiradi. Sotish hajmining barqaror kamayishi va olinadigan foyda miqdorining pasayishi (ehtimol, eng pastki nuqtagacha) ro‘y beradi. Turistik mahsulotning pasayish bosqichiga o‘tishi bir qator sabablarga asoslanadi. Birinchidan, bozorda yangi mahsulotlarning paydo bo‘lishi. Ikkinchidan, ma’lum bir mahsulotga oldindan bo‘lgan ehtiyojning yo‘q bo‘lishi. Masalan, turizmda va dam olishda cho‘milishni afzal ko‘rganlar o‘z qiziqishlarni o‘zgartiradi (dengizda cho‘milishlar va madaniy obyektlarni tomosha qilish sohasida), endi ularni ekzotika qiziqtira boshlaydi (Karib orollari, SHarqiy Afrika, Hind okeanining orollari). Bu bosqich ancha chuzilishi mumkin. Raqiblarning ta’siri pasayishi natijasida turistik korxona marketingga yuqori harajat sarflash zarurati yo‘q bo‘ladi, ayrim holatlarda esa narxni oshirishga imkon beradi. Ammo bu mahsulot korxonaga ko‘p foyda keltiradi deb aytib bo‘lmaydi, chunki susayish bosqichida sotish hajmi juda past bo‘ladi. Buning uchun mahsulotni takomillashtirish va moslashtirish hamda sotishni rivojlantirish bo‘yicha siyosat to‘g‘ri yuritilsa, u yangi talablarga javob berish mumkin. SHu 8 Tuxliev I.S., Raximov Z.O. Turizm xizmatlar bozori. O quv qo llanma. –Samarqand: SamISI, 2020, 280 bet.ʻ ʻ 21 jumladan, talabni jonlashtirish bo‘yicha mutanosib siyosat ayrim dam olish zona va bazalariga ikkinchi hayot bag‘ishlaydi. SHunday qilib, bir necha yil davomida kam foyda keltiradigan mahsulotlar hamda bozorda obruga sazovar bo‘lgan, ammo ularning sotuvini jonlashtirish uchun imidjini o‘zgartirish kerak bo‘lgan mahsulotlarni sinchiklab tahlil qilish kerak. Fransiyadagi turizm bo‘yicha Oliy kengash belgilanganidek, bu mahsulotlar «kuchga kiradi» va ancha uzoq muddatda ahamiyatli bo‘lib qoladi (masalan, madaniyat sohasidagi sinovdan o‘tgan xizmatlar, festivallar, ekologiya va qishloq turizmi, sport o‘yinlari) Bundan tashqari, talabning o‘zgarishiga binoan turistik korxonalarning ixtisosligi ham rivojlanadi. Asosiy mahsulotlar faqat o‘ziga xos xususiyatlar bilan va o‘rnini bosuvchi mahsulotlar bilan ajralib turadi. Bunga binoan mahsus mijozlarni o‘ziga tobe etish oson bo‘ladi. Demak, turistik mahsulotning hayotiy sikli uch yirik muammo vujudga kelishini bildiradi. Birinchidan, firma susayish bosqichida bo‘lgan mahsulotlar o‘rniga o‘z vaqtida yangi mahsulotlarni topishi kerak (yangilik yaratish muammosi). Ikkinchidan, firma hayot siklining har bir bosqichida mavjud bo‘lgan mahsulotlar bilan ishni samarali tashkillashtirishi kerak (turistik mahsulot hayot sikli bosqichlariga bo‘lgan strategik yondashuv muammosi). Uchinchidan, yetarli darajada muhim masala, bu hayot siklining har bir bosqichlariga tegishli nuqtai nazaridan firma taklif etadigan mahsulotlar tuzilishini optimallashtirishga qaratilgan bo‘ladi. 22 23 2.2 Turist ik mahsulot ning ishlab chiqarilishi Turizm va turistik faoliyati — inson faoliyatining murakkab ijtimoiy jarayonlari va ko‘p qirrali turlari. Turistik faoliyatni turizm tashkilotchilari (turoperator va turagent hamda barcha ishtirokchilar)ning iste’mol mahsulotni — turistik mahsulotni shakllantirish bo‘yicha faoliyatni, bir tomondan, va ikkinchi tomondan, bu mahsulotni iste’mol qiladigan turistlar faoliyati sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Bunda davlat soliqlarni yig‘ishda o‘z manfaatlarni hushyorlik bilan ta’minlaydi. Turistik mahsulot turistik taklif va turning asosi bo‘ladi. Turistik faoliyatni muvaffaqiyatli yuritish uchun firmalar o‘z sa’y-harakatlarni sovurish maqsadida muvofiq emas, balki turistik mahsulotni ist’emolchilarga o‘tkazib berishi shart. Turistik firmalar, boshqaruv va turizm organlari, mehmonxonalar va boshqa joylashtiruv vositachi korxonalar, transport korxonalari, o‘yin-tomosha vositalari, shuningdek, sayohat xizmatlari va tarjimon- gidlar xizmatlari faoliyatlarini o‘zaro mujassamlashtiriladi. Barcha turistik biznes korxonalarning asosiy faoliyati xizmat ko‘rsatish faoliyatini birlashtirish xizmat ko‘rsatish deganda, aholi tarkibini qoniqtiradigan foydali faoliyat sifatida mavjud, o‘ziga xos harid qiymati tushuniladi. O‘zbekiston Respublikasida ko‘rsatilgan barcha xizmat turlariga davlat tomonidan iste’molchilarning sog‘lig‘i va hayot xavfsizligini ta’minlashga talablar ishlab chiqilgan. Ushbu talablar davlat standartlarida aks etgan va ularga rioya qilish turistik biznes korxonalari uchun moyildir. Turistik biznes korxonalari quyidagilarni amalga oshiradi: 1. Asosiy ishlab chiqarish faoliyati; 2. Savdo-sotiq faoliyati bu boshqa korxonadan olingan mahsulot va xizmat ko‘rsatish savdosida namoyon bo‘ladi; Savdo sotiq faoliyati: a) ko‘tara (ulgurji) savdo (yuridik shaxslar o‘rtasida); b) chakana savdo (yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida); 24 3. Vositachilik faoliyati — turistik biznes korxonalari tomonidan o‘ziga tegishli bo‘lmagan xizmat ko‘rsatish va mahsulot savdosida aks etadi. Turistik biznes korxonalari ishlashi uchun umumiy sharti bu faoliyatning alohida turlariga litsenziya olishdir. Litsenziyasiz faoliyat turi bu shartni bajarmagan bo‘ladi va qonun bo‘yicha bu faoliyat noqonuniy hisoblanadi. Barcha turistik korxonalari haridorlar bilan pulsiz va naqd pullik hisob-kitobni amalga oshiradi va qonunda belgilangan hisob- kitob tartiblariga to‘la rioya qilishi shart. Ko‘pgina firmalarning maqsadi foyda olish va uzoq davom etadigan biznes hisoblanadi. Bu maqsadga erishish uchun kompaniyalar salohiyatli haridorlarni qondiradigan va shu bilan biznesni kengaytirishga ta’sir etadigan tovar yoki xizmatni yaratishlari kerak. Mahsulotni rejalashtirish bu foydali va uzoq davom etuvchi biznesni rivojlantirishning muhim tarkibiy qismi. Odatda, uni «besh qoidaga bo‘ysunish», ya’ni to‘g‘ri mahsulot yaratish, uni to‘g‘ri joyga yetkazish, to‘g‘ri vaqtga, to‘g‘ri narxda va kerakli (to‘g‘ri) miqdorda rejalashtirish, deb ataydilar. Iste’molchi uchun mahsulot — bu xizmatlarning moddiy tarkibiy qismlari va xizmatlari yig‘indisi emas, balki undan ko‘p bo‘lgan narsadir. Bu nafliklar, moddiy va nomoddiy qimmatliklar yig‘indisi. Demak, mahsulotni iste’molchilar uni qanday ko‘rmoqchi bo‘lsa, shunday rejalashtirish kerak. To‘g‘ri mahsulot (tovar yoki xizmat)ni yaratish oson masala emas. CHunki haridorlarning ehtiyojlari, talablari va xohishlari doimo o‘zgaradi. Raqobat kuchlari mahsulotning hayotiy sikliga ta’sir qiladi, ya’ni hayot siklining ma’lum bosqichida muvaffaqiyatga qozongan mahsulotlar, keyinchalik pasayish bosqichiga kiradi yoki yo‘q bo‘ladi. Odamlarning turmush tarzi va texnologik o‘zgarishlar tez rivojlanishi uchun ayrim tovar-xizmatlarning hayot sikli qisqaradi. Buning uchun mahsulot hayotiy sikli konsepsiyasi (tamoyillari) strategik rejalashtirishda muhim rol o‘ynaydi va 25 mahsulot hayot siklining har bir bosqichi marketing uchun aniq vazifalarni yaratadi. Bir necha o‘n yillar oldin ko‘pgina katta kompaniyalarda rejalashtirishga yondashuv tasodifiy holat hisoblanar edi. O‘shanda hamma ish ko‘ngildagidek ketayotgan bir vaqtda, aniq maqsadlar to‘g‘risida o‘z tinchini buzishmaydi. Bundan tashqari, ular ayrim hollardagina muvaffaqiyatga erishish uchun harakatlanish grafigi va marshrutlarini aniqlashga urinadilar. Bugungi kunda vaziyat birmuncha o‘zgardi. Muvaffaqiyat sari borayotgan topmenejerlar o‘zlarini firma ichidagi rejalashtirish konsepsiyasiga bag‘ishlaydi. Ular endi biznesni hayotiy muhim bo‘lgan sohalarini rejalashtirishsiz o‘z harakatlarni amalga oshirishmaydi, ya’ni turistik mahsulot, marketing, mehnat resurslari, moliya va hatto jamiyat bilan aloqalarni ham rejalashtirish maqsadga muvofiqligini anglaydilar. Top-menejerlar turistik tashkilotlarni hayotiy yo‘lini rejalashtira borib, barcha imkoniyatlarni ishga solishmoqda. Bugungi kunda bizga nisbatan G‘arbdagi turistik faoliyatning ko‘pgina sohalarida rejalashtirishga yondashuv hayratlanarli darajada keng tarqalgandir. Ular foydani rejalashtirishni kamrab oluvchi g‘oya ekanligini hamda bu tabiiy holat ekanligini ta’kidlashadi. Lekin foydani rejalashtirish o‘z vazifasini bajarishi mumkin hamda ba’zi kompaniyalarda mohirlik bilan amalga oshiriladi. Nima uchun foydani rejalashtirish shunday muvaffaqiyatlarga qodir ekanligini, ko‘pginpa kompaniyalar hali tushunishmaydi. Bunga javob bo‘lib, turistik tashkilotlarda foydani rejalashtirish bo‘yicha harakatlarga to‘siqlarni yaratuvchi to‘rtta asosiy noto‘g‘ri fikrlash orqali javob berish mumkin: ¾ foydani rejalashtirish noreal hisoblanadi; ¾ bu — ish faqatgina shtatdagi xodimlar ishi; ¾ bu — bevosita menejerlarga tegishli emas; ¾ bu — haqiqatda xodimlarning asosiy funksiyasida qo‘llanilmaydi. 26 YUqoridagi xatoliklarni har biri qandaydir ma’noda haqiqat kasb etadi, lekin ularni har biri foydani rejalashtirish uchun qilingan barcha harakatlarni to‘xtatib qo‘yishi mumkin. Ularni aniqlab, bartaraf qilinsa, foydani rejalashtirish muvaffaqiyat uchun real zamin yaratiladi 9 . YAnada aniqroq yo‘nalish olish uchun ishonchsizlikni bartaraf qilish yoki hatto kompaniyani avvalgi siyosatini o‘zgartirish uchun quyidagi savollarga aniq javob berishga ehtiyoj seziladi: - firmaning tashkil topganidan to hozirgi vaqtgacha har bir turistik yo‘nalish bo‘yicha sotish yiliga necha foizga oshadi? - taklif qilinayotgan turistik mahsulot qanday tarzda o‘zgartirilishi mumkin? - yangi turdagi turistik mahsulotni ishlab chiqish hisobidan foydaning qancha qismini olish rejalashtirilmoqda? Tabiiyki, istiqbolli rejalashtirishda shaxsiy kuchga va kompaniyaning kuchsiz tomoniga alohida e’tibor berish talab etiladi. Kompaniyalar biznes sohasida o‘z mavqeini SWOT tahlil usuli asosida baholash lozim, ya’ni o‘z faoliyatini amalga oshirishda raqobatchilar oldidagi afzalliklar hamda qaerda uning raqiblari sof afzallikka ega ekanligi tahlil qilinadi: Firmaning kuchli tomonlari: 1. Zaruriy moliyaviy resurslarning mavjudligi. 2. Tajribali (malakali) raqobat kurashining yuritish ko‘nikmasi. 3. Tan olingan yo‘lboshchilik maqomi. 4. Masshtabni texnologik va marketing samarasidan to‘liq foydalanish. 5. SHaxsiy texnologiyalar va standartlarning mavjudligi. 6. Nisbatan past harajatlar. 7. Samarali reklama. 8. Ishonchli va malakaviy tajribali menejment. 9 Tuxliev I.S., A.B.Bektemirov, Z.I.Usmanova. Turizmda strategik marketing. O‘quv qo‘llanma. – S.: SamISI, 2010 y.- 144 b . 27 9. Saamarli ishlab chiqarish quvvatlari. 10. Iste’mol bozorida firma xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojning mavjudligi. Firmaning kuchsiz tomonlari : 1. Aniq strategiyaning mavjud emasligi. 2. Eskirgan ishlab chiqarish quvvatlari. 3. Foyda olishning pastligi. 4. Korxona ishchi xodimlarida bilim va tajriba, ko‘nikmaning mavjud emasligi. 5. Turli bo‘limlar orasidagi korporativ madaniyat va elementlar o‘rtasidagi ziddiyatlar. 6. Ilmiy-tadqiqot ishlanmalarida orqada qolishlik. 7. Mahsulotning tor liniyasi. 8. Bozorda firmaning past nufuzi. 9. Sotishning kuchsiz kanallari. 10. Raqobatchilarga nisbatan ishlab chiqarish harajatlarining yuqoriligi. 11. Moliyaviy va moddiy resurslarning mavjud emasligi. Firma imkoniyatlari: 1. Iste’molchilarni qo‘shimcha guruhlarga xizmat ko‘rsatishi, yangi bozorga chiqishi, mahsulot liniyasini kengaytirishi. 2. Xizmatlar diversifikatsiyasi, vertikal va gorizontal integratsiya. 3. Savdo to‘siqlarining yo‘qligi. 4. Raqobatchilarning xayrixohligi. 5. Bozor o‘sish sur’atining ortishi. Firmaga solinadigan tahdidlar: 1. Kuchli raqibning bozorga kirib kelishi. 2. O‘rnini bosuvchi tovarlar sotilishining o‘sishi. 3. Bozorda o‘sish sur’atining tushib ketishi. 4. Valyuta kursi o‘sishining salbiy ta’siri. 5. Ma’lum guruhlar manfaatlarini himoyalash. 6. Iqtisodiyotdagi turg‘unlik. 28 7. Iste’molchilar xohish-istagining o‘zgarishi. 29 2.3 Turistik mahsulotni rejalashtirish O‘z imkoniyatlarini rejalashtiruvchi kompaniyalar foydani ko‘paytirish modeli quyidagi savollarga aniq javob berishni talab etadi: - muqobil strategiyalardan qaysi biri investitsiyalardan yanada ko‘proq foyda keltiradi? - sotish narxining o‘zgarishi, bozor segmentatsiyasi, mahsulot assortimenti va siljitish usulining o‘zgarishi foydada qanday ta’sir ko‘rsatadi? - foydani marketing siyosati va turli boshqaruv usullariga qanday mumkin bo‘lgan bog‘liqligi mavjud? - agar kompaniya o‘z yondashuvini qayta ko‘rib chiqsa va ko‘rib chiqish darajasini o‘zgartirsa, foydaning qanday darajasi ta’minlanadi? - xizmatlarning turli ko‘rinishlarini joriy qilishdan qanday samara olish mumkin? Bunday savollar har bir jumladan, turistik kompaniyalar oldida ham ko‘ndalang bo‘lib turadi. Lekin ba’zi holatlarda javoblar boshqalarga nisbatan ancha murakkabroq tuyiladi. YAngi axborot texnologiyalari istalgan rejalashtirish muammosiga xos bo‘lgan noaniqlikni bartaraf etishga va maqsadli, miqdoriy asosda mumkin bo‘lgan strategiyalarni baholashga imkoniyat yaratadi. Rejalashtirishda ishtirok etish muammosi . Amaldagi ishontirishlar, ya’ni foydani rejalashtirish faqatgina shtatdagi ekspertlar vazifasiga kiradi, deyish bu — ko‘pgina kompaniyalardagi ikkinchi xatolik hisoblanadi. Quyidagi izohlarni ko‘rib chiqamiz: a) «Bizning rejalashtirishimizning asosiy qismini amalga oshiruvchi maxsus bo‘limimiz faoliyat ko‘rsatadi». b) «Bu muammo mening nuqtai nazarimda bevosita menejer bajaradigan vazifadir. Men uzoq muddatli rejalashtirishni amalga oshirish imkoniyatiga va 30 vaqtiga ega emasman. Bizning shtatdagi xodimlar bu ish bilan shug‘ullanadi, istalgan vaziyatda bu ularning vazifasi va ishidir». Shtatdagi mutaxassislar, albatta, rejalashtirish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilishda muhim rol o‘ynaydi. Lekin foydani rejalashtirish mazmunsiz bo‘lib qoladi, agarda foydani natijasi uchun bevosita menejerlar javob bermasa va rejalashtirishda ular tamoman rol o‘ynamasa. Bevosita menejerlar nafaqat rejalar ishlab chiqarishda ishtirok etishi, balki ularning asosida o‘z muvaffaqiyatlariga erishishga qaratilgan shaxsiy rejasi sifatida qarashlari zarur. Rejalashtirish uchun asosiy javobgarlik bevosita menejerlar zimmasiga yuklanishi kerak. Lekin rejalashtirish nafaqat bevosita ularning ishi bo‘lib hisoblanadi. Bevosita menejerlar ishchi-xodimlar yordamiga ehtiyoj sezadilar. SHu bilan birga xodimlar taqdim etadigan axborotlar asosan faqatgina turistik mahsulotni joriy qilishga tegishli bo‘ladi. SHu sababli u bevosita rejalashtirishning o‘rnini hech qachon bosa olmaydi. Xizmatni loyihalashtirish asosi bo‘lib, uning og‘zaki modeli (yoki qisqacha tafsiloti) — buyurtmachi bilan kelishilgan va xizmat-larni bajaruvchining imkoniyatlarini hisobga olgan, xizmatlar bozorini tadqiqlash natijasida aniqlangan talablar majmuasi hisoblanadi. Xizmatlar tafsilotlari xizmatning munosib turiga o‘rnatilgan davlat standarti talablaridan past bo‘lmasligi kerak. Loyihaga xizmatning xavfsizligini ta’minlash, xizmatlar iste’molchilari va ularning mulki, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar va atrofmuhit uchun xavf-xatarni imkon boricha kamaytirish talablari kiritilgan bo‘lishi kerak. Turistlarga xizmat ko‘rsatishning har bir turiga talablarni ifodalaydigan hujjatlar quyidagilardan iborat bo‘lishi kerak: - turistlarga xizmat ko‘rsatish jarayonlarning tafsilotlari; 31 - xizmat ko‘rsatishning shartnomaviy ta’minoti; - turistlarga xizmat ko‘rsatish kafolatlari; - rekreatsion resurslar egalari, sanitariya-epidemiologik nazorati organlari, yong‘in xavfsizligi nazorati va boshq. bilan kelishuvlar. Turistlarga xizmat ko‘rsatish jarayoniga qo‘yilgan aniq talablar amaldagi me’yoriy hujjatlar talablaridan past bo‘lmasligi kerak. Turistlarga xizmat ko‘rsatish jarayonini loyihalashtirish xizmatni taqdim etishning ayrim bosqichlari va ularning har biri uchun texnologik haritalar majburiy holda tuzish bilan amalga oshiriladi. Turistik xizmatni loyihalashtirish natijasi bo‘lib, texnologik hujjatlar (texnologik haritalar, qo‘llanmalar, qoidalar, cheklanmalar va boshq.) bo‘ladi. «Turistik sayohat» kabi xizmatni loyihalashtirish ikki bosqichdan iborat bo‘ladi: 1) «turistik sayohat» xizmatiga kiritiladigan har bir turni turistlarga xizmat ko‘rsatish dasturiga mos ravishda loyihalashtirish; 2) «turistik sayohat» xizmatini butunligicha loyihalashtirish. Turist talablariga binoan xizmatni loyihalashtirishda korxona-xizmat bajaruvchining imkoniyatlarini hisobga olish zarur. «Turistik sayohat» xizmatining qisqacha bayoni aholi talablari va to‘lov qobiliyatini, turistik sayohatlar turlariga bo‘lgan talab hamda aniq tumanda rekreatsion resurslar imkoniyatlarini o‘rganish asosida tuziladi. U turistlarga xizmat ko‘rsatish dasturining loyihasida aniq ko‘rinish beradi. Xizmat ko‘rsatish dasturini ishlab chiqishda quyidagilar aniqlanadi: - sayohat yo‘nalishi; - turistik korxonalari — xizmatlar bajaruvchilarning ro‘yxati; - har bir korxona — xizmatlar bajaruvchilarning taqdim etadigan xizmatlar ro‘yxati; - ekskursiya va diqqatga sazovor obyektlarning tarkibi; 32 - turistik sayohat va aylanishlarning ro‘yxati; - bo‘sh vaqtni o‘tkazish tadbirlar majmuasi: - yo‘nalishning har bir to‘xtash joyida saqlash muddati: - sayohatda ishtirok etuvchi turistlar soni: - ichki tashish transport turlari: - gid, sayohatga boshlovchi, chet el vakillari, yo‘riqchi, tarjimon hamda ularni tayyorlashga bo‘lgan ehtiyoj; - transport vositalarining zaruriy miqdori; - reklama, axborot materiallarni tayyorlash tartibi, turistik yo‘llanmalarning ma’lumot varaqlari uchun sayohatning bayon shakli va ular miqdori. Turni loyihalashtirish natijasi quyidagilarning to‘g‘ri mazmuni bo‘ladi: a) turistik sayohatning texnologik haritasining; b) korxona — xizmatlarni etkazuvchining band etish jadvalining; v) turistik yo‘llanmasi axborot varaqasining; g) turistlarga xizmat ko‘rsatish dasturlarining. Majburiy talablar — hayot va salomatlik xavfsizligi, turistlar mulkining saqlanuvchanligi, atrof-muhitni asrash. Tavsiya etiladigan talablar — xizmatga javob berishi, bajarishning aniqligi va muddatligi, xizmat ko‘rsatuvchilarning to‘liqligi va mantihi, qulayligi, nafosatligi. Tavsiya etiladigan turistik xizmatlar qo‘shimcha qulayliklar, xizmatlarning jozibadorligi va obro‘sini ko‘zda tutadigan talablarga mos kelishi kerak. Xizmatga javob berishi. Turistik xizmatlar turistlar xohishiga va jismoniy imkoniyatlariga javob berishi kerak. Aniq va o‘z vaqtida bajarilishi . Iste’molchiga tavsiya etiladigan turistik xizmatlar o‘zining hajmi, muddati va xizmat ko‘rsatish sharoitlari bilan yo‘llanmada, chiptada va kvitansiyada ko‘rsatilgan talablarga mos kelishi kerak. To‘liqligi . Turistik xizmatlarni tavsiya etilishi faqat asosiy, balki qo‘shimcha xizmatlar (maishiy, aloqa, savdo va h.k.) olishni va ular orqali iste’molchilarning hayotini ta’minlaydigan sharoitlarni yaratishga imkoniyat berishi kerak. 33 Xizmat ko‘rsatuvchilarning mantiqligi . Xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar xulqi, axloq me’yorlariga javob berishi kerak. Iste’mol-chiga nisbatan hurmatli, do‘stona munosabatda, chiqishimli bo‘lish. Qulaylik . Turistik xizmatlar iste’molchilar uchun yaratilgan xizmat ko‘rsatishning qulay sharoitlarda (xonalarning ma’qul joylashuvi, ularni oqilona tarzda jihozlash, bezatish, ta’minlash va h.k.) tavsiya etilishi kerak. Nafosat . Turistik korxona binolari, hududning badiiy yechimlari, yo‘nalishning tevarak-atrofini tashkil etish, xizmat xonalarda interer bezatilishi majmuali kamol topishga va me’morchilik butunlik talablariga mos kelishi kerak. Xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning tashqi ko‘rinishi va nutq madaniyati nafosat talablariga javob berishi kerak. Ergonomiklik . Xizmat ko‘rsatishning davomiyligi, turistik va ekskursiya yo‘nalishlarning uzunligi va murakkabligi, turistlarga taklif etiladigan aslaha va moslamalar, ishlatiladigan transport vositalari, mebel va boshqa ta’minlash buyumlari turistlarning fiziologik va psixologik imkoniyatlariga mos kelishi lozim. Turizmda xizmatlarni loyihalashtirishda turistlarga xizmat ko‘rsatish sifatini nazorat qilish usullarini nazarga olish darkor. Sifat nazoratini loyihalashtirish quyidagilardan iborat bo‘ladi: - xizmat ko‘rsatish jarayonida xizmatlar tafsilotlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan muhim paytlarni aniqlash; - xxizmatlar tafsilotlarini to‘g‘rilash usullarini aniqlash; xnazorat qilinadigan tafsilotlarni baholash usullarini aniqlash. - Nazorat usullari bo‘lishi mumkin: ustama (yo‘nalishlarni va obyektlarni ko‘rish); - tahliliy (hujjatlar tahlili); sotsiologik (turistlar va xodimlarni so‘rash) va boshqalar 10 . 10 Tuxliev I.S., A.B.Bektemirov, Z.I.Usmanova. Turizmda strategik marketing. O‘quv qo‘llanma. – S.: SamISI, 2010 y.- 144 b 34 Xizmatni loyihalashtirishda yakuniy bosqich bo‘lib, nomuvofiqlarni aniqlash va ularni o‘z vaqtida yo‘q qilishga qaratilgan loyihaning tahlili hisoblanadi. U turistik korxonaning muvofiq vazifalarni bajaruvchi bo‘limlar bilan amalga oshiriladi. Loyihani tahlil qilish natijasi — turistik korxona texnologik hujjatlarning to‘g‘ri mazmuni. Loyihalashtirilgan turistik xizmatlar va turistlarga xizmat ko‘rsatish hujjatlarni turistik korxona rahbari buyurtmachi bilan kelishilgan holda tasdiqlaydi. Loyihani o‘zgartirilishi asoslangan holdagina buyurtmachi bilan kelishib turistik korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. 35 XULOSA Ushbu kurs ishida turistik mahsulotning hayotiylik davri chuqur tahlil qilindi. Tadqiqot davomida turistik mahsulotning hayotiylik davrining asosiy bosqichlari: kirish, o‘sish, yetuklik va tanazzul bosqichlari o‘rganildi. Har bir bosqichning xususiyatlari, turistik mahsulotni boshqarish strategiyalari va ushbu bosqichlarda yuzaga keladigan muammolar tahlil qilindi. Turistik mahsulotning hayotiylik davri modeli turizm sohasidagi mahsulotlarni samarali boshqarish va rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu model yordamida turistik tashkilotlar mahsulotning qaysi bosqichda ekanligini aniqlab, unga mos marketing strategiyalarini ishlab chiqishlari mumkin. Kirish bosqichida mahsulotni tanitishga e’tibor qaratiladi, o‘sish bosqichida esa talabni oshirish maqsad qilinadi. Yetuklik bosqichida mahsulotni bozorda ushlab qolish strategiyalari ishlab chiqiladi, tanazzul bosqichida esa mahsulotni qayta yangilash yoki uni bozordan olib tashlash qarori qabul qilinadi. Kurs ishi davomida turistik mahsulotlar uchun hayotiylik davrini muvaffaqiyatli qo‘llash amaliyotlari o‘rganilib, sohadagi dolzarb misollar bilan tahlil qilindi. Olingan bilimlar turistik kompaniyalarga o‘z mahsulotlarini bozorda uzoq muddat saqlash va raqobatbardoshligini ta’minlashga yordam beradi. Yakunda aytish mumkinki, turistik mahsulotning hayotiylik davrini chuqur anglash va unga mos strategiyalarni ishlab chiqish turizm sohasidagi muvaffaqiyatning asosiy omillaridan biridir. Mazkur kurs ishi ushbu jarayonlarni nazariy va amaliy jihatdan yoritib berdi. Turistik mahsulotning hayotiylik davri turizm sohasida bir qator muhim afzalliklarni taqdim etadi: 1. Strategik rejalashtirishni osonlashtiradi: • Turistik mahsulotning qaysi bosqichda ekanligini aniqlash orqali turistik kompaniyalar o‘z strategiyalarini samarali rejalashtirishi mumkin. • Misol: Kirish bosqichida marketing kampaniyalariga e’tibor qaratiladi, yetuklik bosqichida esa raqobatni boshqarish muhim. 36 2. Marketing faoliyatini samarali boshqaradi: • mahsulotning har bir bosqichiga mos marketing strategiyalarini ishlab chiqishga yordam beradi. • Misol: O‘sish bosqichida chegirmalar va aktsiyalar orqali talabni oshirish mumkin. 3. Mahsulotning raqobatbardoshligini oshiradi: • Mahsulotning hayotiylik davrini nazorat qilish orqali kompaniyalar uni bozorda uzoq muddat saqlab qolish yo‘llarini aniqlaydi. • Misol: Yetuklik bosqichida mahsulotni yangilash yoki xizmatni diversifikatsiya qilish orqali raqobatbardoshlikni saqlash. 4. Moliyaviy resurslarni samarali taqsimlaydi: • hayotiulik davri orqali har bir bosqichda moliyaviy resurslarni qanday taqsimlash kerakligi aniqlanadi. • Misol: Kirish bosqichida reklama va targ‘ibotga ko‘proq mablag‘ ajratiladi, tanazzul bosqichida esa xarajatlarni kamaytirish kerak. 5. Raqobat muhitini yaxshiroq tushunishga yordam beradi: • hayotiylik davri yordamida turistik kompaniyalar o‘z raqobatchilarining mahsulotlari qaysi bosqichda ekanligini tushunib, raqobat strategiyalarini moslashtirishi mumkin. 6. Innovatsiyalarni rag‘batlantiradi: • mahsulotning tanazzul bosqichiga o‘tishini oldini olish uchun yangi mahsulotlar yoki xizmatlar yaratishga undaydi. • Misol: Yangi ekskursiyalar yoki maxsus xizmatlar joriy etilishi mumkin. 7. Mijoz ehtiyojlarini chuqur tushunishga yordam beradi: • Har bir bosqichda mijozlarning xatti-harakatlari va talablarini kuzatish orqali kompaniyalar ularga yaxshiroq xizmat ko‘rsatishi mumkin. Umuman olganda, turistik mahsulotning hayotiylik davri modeli turizm sohasidagi kompaniyalarga o‘z mahsulotlarini samarali boshqarish, bozorda uzoq muddat faoliyat olib borish va mijozlarga yuqori sifatli xizmat ko‘rsatishga yordam beradi. 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1.Mirzayev M.A., Aliyeva MT Turizm asoslari. O‘quv qo‘llanma.-T.: O‘zbekiston faylafuslar jamiyati, 2011. Fayzieva SH. Razvitiya turizma v Uzbekistan asosiy yo‘nalishlari. //Ekonomicheskiy vestnik Uzbekistan. № 3–4, 2004 yil. 2. Алиева , Г . И . Turizmning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o‘rni / Г . И . Алиева . — Текст : непосредственный // Молодой ученый . — 2017. — № 24.1 (158.1). — С . 3-5. — URL:https://moluch.ru/archive/158/44595/ ( дата обращения : 13.08.2022). 4. Z.I.Usmanova, M.T.Alimova, U.R.Matyakubov.Turizm marketingi. Darslik.Samarqand.: “Stap-Sel” MCHJ.nasriyot matbaa bo‘limi. SamISI., 2022 y. 335b. 5. Komilova F.K. “Turizm marketingi”. O‘quv qo‘llanma. -T.: “Uzinkomsentr”, 2003. 6. Komilova F.K. “Xalqaro turizm bozori”. o‘quv qo‘llanma. –T.: “TDIU”, 2001. 7. Ro‘ziev S.S. Turizm marketingi. –T.: «Avto-nashr bosmaxonasi», 2006 y 8. Tuxliev I.S., Abduxamidov S.A.Turizm: nazariya va amaliyot .Darslik (Uchinchi nashr) –T.: «Fan va texnologiyalar nashriyot-matbaa uyi», 2021. 424 bet. 9. Tuxliev I.S., Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q. Turizmni rejalashtirish. Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya» 2010 – 263 b. 10. Tuxliev I.S., A.B.Bektemirov, Z.I.Usmanova. Turizmda strategik marketing. O‘quv qo‘llanma. – S.: SamISI, 2010 y.- 144 b. 11. Tuxliev I.S., Raximov Z.O. Turizm xizmatlar bozori. O quv qo llanma.ʻ ʻ – Samarqand: SamISI, 2020, 280 bet. 12.Tuxliev I.S. va bosh. Turizm atamalarining izohli lo‘g‘ati.- Samarqand.SamISI.2021.252 bet 38 ILOVALAR 1-Ilova. Turistik mahsulotning hayotiylik sikli 1. Xorijiy sayyohlar oqimi Yil Xorijiy sayyohlar soni (mln) 2020 1,4 2021 1,1 2022 3,6 2023 6,6 2024 5,7 (9 oylik) 2. Turizm xizmatlari eksporti Yil Eksport hajmi (mlrd USD) 2018 1,04 2023 2,14 39 3. Turistlarning o‘rtacha xarajatlari Yil O‘rtacha xarajat (USD) 2017 197 2023 400 2-Ilova. Turizm xizmatlari bo‘yicha statistik ma’lumotlar 40

TURIZM XIZMATLAR BOZORIDA TURISTIK MAHSULOTNING HAYOTIYLIK SIKLI.docx

Купить