Turk xoqonligi tarixshunosligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	75.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Turk xoqonligi tarixshunosligi

Sotib olish

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………2-5
I BOB. Turk xoqonligiga oid manbalar va xoqonligi tashkil topishini
tarixshunoslikda yoritilishi.
1.1. Turk xoqonligi tashkil topishini tarixshunoslikda o’rganilishi……….6-11
1.2. Turk xoqonligi davlat davlat boshqaruviga tadqiqotlar……………12-19
II. BOB. Tarixshunoslikda Sharqiy va G’arbiy turk xoqonligida
davlat boshqaruv tizimiga oid Nemis va Rus olimlari tadqiqotlari.
2.1. Nemis va Sovet tarixshunoslari tomonidan Sharqiy turk xoqonligining
o’rganilishi………………………………………………………………20-21
2.2. Mustaqillik davrida G’arbiy Turk xoqonligida davlat xoqonligida davlat
boshqaruv tizimiga oid tadqiqotlar……………………………………..22-26
2.3. Nemis tadqiqotlarda Turk xoqonligining davlat boshqaruvida mansab –
unvonlar……………………………………………………………….....27-30
III. Xulosa………………………………………………………….31-32
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………..33-34
V. Ilovalar…………………………………………………………. 35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi VI-VIII asrlarda mvjud bo`lgan Turk xoqonliging
qay tariqa tashkil topganligiva bu davlatning Markaziy Osiyo mintaqasida
istiqomat qiluvchi xalqlar etnogeneziga, madaniyatiga va ijtimoiy hayotiga qay
darajada ishtirok etganligi juda qiziq hamda muhimdir. Bu davrga kelib
xalqlarning rivojlanganligi hamda Turk xoqonligining unga ta`siri juda katta
bo`lganligini biz shu davrga oid manbalardan atroflicha o`rganib chiqdik. Turk
xoqonligining tashkil toppish davri O`rta Osiyoda yer egaligi rivojlanib borayotgan
bir davrga to`g`ri kelib qoldi. VI asr o`rtalarida Oltoydagi turkey qabilalar qo`shni
qabilalar bilan o`zaro birlashib Buyuk Turk xoqonligiga asos solgan. Ikki aka-uka,
Bumin va Istami, ulkan davlatni boshqarishgan.
“Mustaqillikga erishganimizdan keyin xalqimizning o`z yurti, tili,
madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o`zligi anglashga qiziqish ortib
bormoqda. Bu tabiiy hol. Odamzod borki, avlod – ajdodi kimligini, nasl – nasabini,
o`zi tug`ilib voyaga etgan qishloq, shahar,xullaski vatanining tarixinibilishni
istaydi” 1
.VI asr o’rtalarida Oltoyda (Janubiy Sibir va Shimoliy Mongoliya) O’rta
Osiyo tarixida muhim rol o’ynagan ko’chmanchilar davlati – Turk xoqonligi (551-
744) tashkil topdi. Turk so’zini birinchi marta tilga olinishi 542-yili to’g’ri keladi.
Yozma manbalarda u turlicha atalgan: Xitoy manbalarida “tutsdus”, forsiy tildagi
manbalarda “turk”, bitiktoshlarda saqlanib qolgan yozuvlarga qaraganda bu xalq
o’zini turk deb atagan. “Turk” atamasi (kuchli, baquvvat) dastlab etnik ma’noga
emas, ijtimoiy ma’noga ega bo’lgan. Ashina urug’u, unga bo’ysungan va yaqin
qarindosh bo’lgan hamda yangi davlat birlashmasining o’zagini tashkil etgan
qabilalarning harbiy zodagonlari shunday atalar edi. Keyinchalik, ulkan qabilalar
ittifoqini va unga itoat qilgan xalqlarni turk deb atay boshlaganlar. Qabilaning eski
nomi ashina hukmronlik qiluvchi sulola nomi bo’lib qolgan.
Xalqlarimiz davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan Turk
xoqonligi xususida talaygina manbalar bizning kunlarimizgacha saqlanib qolgan.
bo‘lsa-da, ularning ayrimlari bir-birini inkor etadi. Ushbu manbalar VI asrning
1 Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T,1998, B19.
2

oxirlarida yashagan vizantiyalik tarixchilar Menandr Protektor, Feofan
Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi Ionna Efessiylarning tarixiy asarlari, epigrafik
yodgorliklar - Urxo‘n-Yenisey, runiy yozuvlari, Xitoyning “Tan xonadoni tarixi”
qabilardir. Undan tashqari o‘rta asrlar mualliflari at-Tabariy, Denovariy, Beruniy,
Narshaxiylar asarlarida ham Turk xoqonligi to‘g‘risida ma’lumotlar uchraydi 1
.
V asrning ikkinchi va VI asrning birinchi yarmida Oltoy va Janubiy Sibirda
Ashina qabilasining yabg‘ulari Asanshod, Tuu va Buminlar (460-553)
boshchiligada turkiy qabilalarning ittifoqi vujudga keladi. Qadimgi turk
manbalarida bu ittifoq “tyurk”, “tyurk el”, “turk bo‘dun” kabi nomlar bilan tilga
olinadi. VI asr o‘rtalarida Bumin boshliq bu turk ittifoqi tele qabilasini o‘ziga
bo‘ysuntirgach, Markaziy Osiyodagi eng kuchli Jujan xoqonligiga qaqshatqich
zarba beradi. 551-yilda Bumin “xoqon”, ya’ni hukmdor unvoniga muyassar bo‘lib,
Markaziy Osiyoda yangi imperiya “Turk xoqonligi” ga asos soladi. Oltoy
xoqonlikning markazi bo‘lib qoladi. Markaziy Osiyo va Janubiy Sibirda
hukmronlikni mustahkamlab olgach, Bumin va uning ukasi Istemi xoqonlik
chegaralarini kengaytirishga kirishadilar. Qisqa vaqt ichida Enasoy (Enisey)
daryosi bo‘ylarida yashovchi qirg‘izlar, Janubi-G‘arbiy Manjuriyaning mo‘g‘ul
qabilasi-kidanlar bo‘ysundiriladi. Shimoliy Xitoy viloyatlari bosib olinib, Xitoy
imperatori turklar bilan sulh tuzishga, keyinchalik esa hatto u yiliga yuz ming to‘p
ipak mato hisobida xoqonlikka o‘lpon to‘lab turishga majbur bo‘ladi. Turklar
g‘arbga tomon muvaffaqiyatli yurishlar olib boradilar. Harbiy harakatlarga Istemi
boshchilik qiladi. Unga “Yabg‘u xoqon” degan unvon beriladi. Tez orada Yettisuv
va Sharqiy Turkistonga tutashgan yurtlarda yashovchi nushibi, dulu va turkash
kabi turkiy qabilalar bo‘ysuntiriladi. 555-yildayoq turklar Sharqiy Turkistonning
obod dehqonchilik viloyatlarining kattagina qismini boy hunarmandchilik
shaharlarini hamda Sirdaryo va Orol dengizi bo‘ylarigacha cho‘zilgan keng
dashtliklarini butunlay egallab oladilar. Turklar hokimligi shu paytlarda shubhasiz
Xorazmga ham yoyilib, xoqonlik chegarasi eftallar hududlariga borib yondashadi.
1 O’zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muxarrirlar: Alimova D.A, Rtveladze E.V.- T., “Sharq”, 2018.
B.61.
3

VI asr 50-yillarining oxirlarida Istemi xoqonga eftalitlarga qarshi harbiy
harakatlar olib borish uchun qulay imkoniyat paydo bo‘ladi. Eron shohi Xusrav I
Anushervon (531-579) eftalitlarga o’lpon to‘lashni to‘xtatib qo‘yadi va ularga
qarshi urushga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi hamda Vizantiya bilan aloqalarni
yo‘lga qo‘yadi. Xusrav I siyosiy jihatdan biroz o‘nglanib olgach Turk xoqonligiga
eftalitlarga qarshi ittifoq taklif etadi. Ayni vaqtda Vizantiyadan foydalangan Eron
eftalitlardan Tohariston, Chag‘aniyon, Qobul atrofidagi yerlarni tortib oladi
563-yilda eftalitlarga qarshi shimoldan turklar Choch vodiysiga bostirib
kiradilar. Tez orada ular tomonidan Samarqand, Kesh, Naxshab egallanadi.
“Shohnoma”da ma’lumot berilishicha, hal qiluvchi jang Buxoro atroflarida
bo‘lib o‘tadi va eftalitlarning Gatifar boshchiligidagi qo‘shinlari tor-mor etiladi.
Shundan so‘ng, turklar tezlik bilan harakat qilib iloji boricha eftalitlarning ko‘proq
yerlarini o‘z qo‘llariga olishga harakat qiladilar. Amudaryoning janubiy
sohiligacha bo‘lgan yerlar, Eron, uning shimolidan Kaspiy sohillarigacha bo‘lgan
yerlar turklar qo‘liga o’tadi. Eftalitlarning mag‘lubiyatidan so‘ng bevosita
ittifoqchilar o‘rtasida kelishmovchiliklar paydo bo‘la boshlaydiki, bu holat savdo
yo‘li nazorati bilan bog‘liq edi 1
.
Kurs ishi maqsadi: Turk xoqonligining tarixshunoslikda
o’rganilishini ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifasi
- Turk xoqonligiga oid manbalar va xoqonligi tashkil topishini
tarixshunoslikda yoritilishi;
- Turk xoqonligi tashkil topishini tarixshunoslikda o’rganilishi;
- Turk xoqonligi davlat davlat boshqaruviga tadqiqotlar; - Sovet davri
Tarixshunosligida Sharqiy turk xoqonligida davlat boshqaruv
tizimini o’rganilishi;

- Mustaqillik davrida G’arbiy Turk xoqonligida davlat xoqonligida davlat
boshqaruv tizimiga oid tadqiqotlar;
1 Eshov B O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruv tarixi.- T., “O’zbekiston Milliy Universitet”, 2019. B.56.
4

- Xorijiy tadqiqotlarda Turk xoqonligining davlat boshqaruvida mansab –
unvonlardir.
Kurs ishi ob’ekti: Turk xoqonligining tashkil topishi, davlat boshqaruviga
oid tadqiqotlarni o’rganish.
Kurs ishi predmeti: Turk xoqonligi tarixiga oid bo’lgan manbalar, ilmiy
tadqiqotlar, maqolalarni tarixshunoslikda yoritib berish.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini
ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo‘lim,
umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat

I bob. Turk xoqonligiga oid manbalar va xoqonligi tashkil topishi
1.1. Turk xoqonligi tashkil topishini tarixshunoslikda o’rganilishi
5

To‘n yabg‘u hukmronligi davrida amalda mustaqil bo‘lgan O‘rta Osiyo
davlatlari ustidan nisbatan qattiq siyosiy nazorat o‘rnatiladi. Chunki bu
davlatlarning vassalligi faqat o‘lpon to‘lash bilan chegaralanar edi. Isfijobdan
Toshkent vohasigacha, shimolda Janubiy Afg‘oniston va shimoli-g‘arbiy
Pokistongacha bo‘lgan hududlarga xoqon To‘n yabg‘uning ishonchli vakillari -
tudunlar yuborilib, ular soliqlar yig‘ish va xoqon qarorgohiga yuboriladigan
o‘lponlarni qattiq nazoratga oldilar.
Tarixshunos E. Shavanenning “Documents sur les Tou-kiue occidentaux”
asari xoqonlik haqida quyidagicha ma’lumotlar uchraydi “Mahalliy hokimlarga
ularni xoqonlik ma’muriy boshqaruviga qo‘shilganlik ramzi sifatida turk unvonlari
berildi” 1
. Shu bilan birgalikda To‘n yabg‘u nisbatan kuchli bo‘lgan mahalliy
hukmdorlar bilan shaxsiy munosabatlarini mustahkamlashga harakat qildi.
Manbalarda To‘n yabg’uning Samarqand hokimiga o‘z qizini xotinlikka
berganligi haqida ma’lumot bor. Xitoy manbasi To‘n yabg‘u haqida ma’lumot
berar ekan shunday xabar beradi: -“G‘arb varvarlari hali hech qachon bunchalik
qudratli bo‘lgan emas”.
O’ta yakkahokimlik xususiyatiga ega bo‘lgan To‘n yabg‘u boshqaruvi
talontarojchilik urushlari natijasida boyib ketgan qabila zodagonlari orasida
norozilik harakatlarini kuchaytirib yubordi.
Sovet davri tarixchi V. Bartold o’zining “Islom ensklopediyasi”ga yozgan
maqolalaridan birida shunday deydi “Boshlanib ketgan o‘zaro kurashlarni bartaraf
etishga harakat qilgan To‘n yabg‘uning tog‘asi Qo‘l Bahodir jiyanini o‘ldirib o‘zini
Qo‘l Elbilga xoqon deb e’lon qiladi” 2
. Ammo, qabila boshliqlarining ayrimlari
boshqa da’vogarni qo‘llab-quvvatlaganlari tufayli yana qabilalararo kurashlar
boshlanib ketadi. 630-634-yillarga kelib xoqonlik o‘zining Sirdaryoning g‘arbidagi
O‘rta Osiyo mulklaridan mahrum bo‘ldi. G‘arbiy turk xoqonligining asosi
bo‘lgan dulu va nushibi qabilalari o‘rtasida o‘zaro kurashlar avj olib ketdi.
1 Shavanen. E “Documents sur les Tou-kiue occidentaux” . 1903. P.18.
2 Бартолд. В. В. Стати Энсклопедия ислама. Сочинения. Т. II. Москва. 1964. C.412.
6

634-yilda nushibi qabilasi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Ishbara Elterish
Sher xoqon hokimiyat tepasiga keldi. U harbiy ma’muriy tartib bo‘lgan “o‘n o‘q
eli” boshqaruvini qayta tiklashga harakat qilib, qabila boshliqlarini o‘ziga shaxsan
tobe qilish maqsadida islohotlar o‘tkazdi. Undan tashqari, amaldagi nazoratni
amalga oshirish maqsadida Ishbara har bir mulkka xoqon urug‘i a’zosi - shodni
jo‘natadi. Shodlar qabila zodagonlari bilan hech qanday aloqada bo‘lmay, ularnig
markaziy hokimiyatga intilishini kuzatib borgan. Bu mahalliy hokimlarning siyosiy
tashabbuslarini nihoyatda chegaralab qo‘yar edi. Ammo, Ishbara Elterish Sher
boshchiligidagi xoqonlik hokimiyatining harbiy-siyosiy layoqati qaram mulklar va
qabilalarni ushlab turishga qodir emas edi. 638-yilda dulu qabilasi o‘zlariga
jo‘natilan shodni xoqon deb e’lon qildilar. Shundan so‘ng dulu va nushibi
qabilalari o‘rtasida og‘ir va qonli urushlar bo‘lib o‘tib g‘arbiy xoqonlik ikki qismga
bo‘linib ketdi. Shunday bo‘lsada, xoqonlikdagi qabilalararo va sulolalararo
urushlar 17 yil (640-657) davom etdi.
Turkshunos olim professor G’aybulla Boboyorvning “G’arbiy turk
xoqonligi” nomzodlik disertatsiyasida “VII asrning o‘rtalarida G‘arbiy turk
xoqonligi zaiflashib bir necha qismlarga bo‘linib ketdi. Vaziyatdan foydalangan
Xitoyning Tan imperiyasi qo‘shinlari 657-659-yillarda Yettisuvga bostirib kirdilar.
Xitoy bosqinchilariga qarshi kurashlar uzoq yillar davom etdi. Faqatgina VII
asrning oxirlariga kelib xoqonlik o‘z mustaqilligini tiklashga muvaffaq bo‘ldi va
xitoyliklar vakili Xusrav Bo‘rishod mamlakatdan xaydab yuborildi” deya
ma’lumot berilgan 1
.
O‘z davrida Turk hoqonligidagi madaniy jarayonlar Buyuk ipak yo‘lidagi
keng ko‘lamdagi, xalqaro aloqalar tufayli jamiyatdagi siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy
voqealar bilan o‘zaro bog‘liqlikda rivojlanib bordi. O‘troq dehqonchilik vohalari
aholisi va dasht qabilalari o‘rtasidagi madaniy aloqalar ayniqsa kuchaydi. Bu
davrdagi madaniy hayot moddiy madaniyat buyumlari, me’morchilik va san’at, din
va yozuv kabilarda o‘z ifodasini topdi.
1 Boboyorov. G’. G’arbiy turk xoqonligi. Tarix. nom. diss. T.: 2012. B. 46.
7

Dehqonlar mavjud suv resurslari hamda lalmikor yerlar imkoniyatlaridan
foydalanib, asosan don ekinlari hamda qovun, tarvuz, beda, uzumchilik,
paxtachilik sohalaridan yuqori hosil yetishtirganlar. Mevali daraxtlardan bog‘-
rog‘lar yetishtirishga alohida ahamiyat berilgan. Shahar aholisi asosan
hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan mashg‘ul edi. Dehqonchilik va konchilikdagi
taraqqiyot ko‘lami va sifati o‘zidan keyingi uch tarmoq hunarmandchilik, qurilish,
savdo-sotiq ravnaqi uchun qatta turtki bo‘ladi. Shuning uchun bu vaqtda
metalsozlik, zargarlik, kulolchilik, duradgorlik, shishasozlik keng rivoj topgan.
Hunarmandchilik rivojiga turkiy aholi katta ta’sir ko‘rsatdilar. Chunki ularda
qadimdan ko‘pchilik kasbhunarlar juda rivojlangan edi. Turkiy xoqonlik ulkan
hudud ichida zarur tinchlikni ta’minlaganligi natijasida “Buyuk ipak yo‘li”
samarali ishlashda davom etdi. O‘lkaning asosiy savdo hamkorlari Eron, Xitoy,
Hindiston va Vizantiya edi. Bu mamlakatlarga to‘qimachilik, ipakchilik
mahsulotlari, qimmatbaho toshlar va ulardan ishlangan buyumla r, taqinchoqlar,
dorivorlar, nasldor arg‘umoqlar, bir necha xil tuz, sharob, bog‘dorchilik
mahsulotlari, qazilma boylik va hokazolar olib borilgan. Ayniqsa Sug‘d
savdogarlarining mavqei kuchli bo‘lgan. Shu ma’noda xitoylik muallifning
quyidagi guvohligi e’tiborga sazovordir: “(Sug‘diyonalik) erkaklar yigirma yoshga
to‘lishlari bilan qo‘shni mamlakatga oshiqadilar va qayerda qulaylik va manfaat
bo‘lsa u erga ham qadam ranjida etadilar”.
O‘rta Osiyoning shu davrdagi Marv, Poykand, Buxoro, Samarqand, Shosh,
Isfijob, Suyob kabi shaharlari savdo-sotiqning markazlari edi. Xitoy bilan savdo
munosabatlari ayniqsa, rivojlanib, 627-647-yillar mobaynida Xitoyga 9 marotaba
savdo elchilari yuborildi. O‘rta Osiyoda shu paytda 15 taga yaqin mayda davlatlar
bo‘lib, Buxoroda buxorxudotlar, Xorazmda xorazmshohlar, Shosh va Iloqda
bo‘dun va dehqonlar, Farg‘onada ixshidlar hukmronlik qilishgan. Ularning
hammasi Turkiy xoqonlikka qaram bo‘lsa-da, amalda yarim mustaqil edilar.
Ta’kidlash joizki, O‘rta Osiyoning turk xoqonligi tarkibiga kirgan davridagi
moddiy madaniyati o‘zida mahalliy o‘troq xalqlar va ko‘chmanchi turklarning
mushtarakligini aks ettiradi.
8

Ularning umumiyligi qurol-aslaxa, zeb-ziynat buyumlarining o‘xshashligida,
qimmatbaho metallardan ishlangan buyumlar ko‘rinishida o‘z aksini topgan.
Tadqiqotchilarning fikricha, moddiy madaniyatdagi umumiylik, avvalo, O‘rta
Osiyo shahar va qishloqlari hamda turk xoqonlari manfaatlarining umumiyligi
bilan bog‘liq edi.
Turkiylarning dini haqida “Vey-shu” va “Suy-shu” Xitoy yilnomalarida
qayd etilgan. Unda turkiylar dini odatlari haqida shunday ma’lumotlar bor:
1-xoqon qarorgohiga Sharq tomonidan kiritilgan, bu bilan kun chiqish tarafga
hurmat ma’nosi ifodalangan, ayni paytda quyoshga sig‘inishni ham bildirgan.
2-har yili xoqon o‘z amaldorlari bilan maxsu s, g‘orga borib, ota-bobolari
ruhiga qurbonlik keltirgan.
3-har 5-marotaba oy chiqishida va o‘sha oyning o‘rtasida xoqon yaqinlarini
yig‘ib, daryo bo‘yiga borgan osmon ruhi (tangri) ga qurbonlik keltirganlar.
Qabilalar o‘rtasida ham turli xudolarga e’tiqod qilish bo‘lgan. Tangri (osmon
ruxi) barcha qabilalar uchun yagona asosiy xudo bo‘lgan. Unga doimiy
qurbonliklar keltirganlar. Ular ruh abadiyligi, narigi dunyo borligiga ishonganlar.
Biror kishi qazo qilsa yoniga boshqa kishilar, buyumlarni ham qo‘shib ko‘mganlar.
Masalan, 576-yil Istemi-yabg‘a vafot etganida u bilan birga 4 ta harbiy asir
o‘ldirilib ko‘milgan. Muqanxon vafot etganida unga oxiratda xizmat qilish uchun
20.000 kishi o‘ldirilib, birga ko‘milgan. Qiyomat kunini turkiylar “Qoldirilgan
kun” deb ataganlar. Turkiylar qabr toshlari, ya’ni bitigtoshlar yoniga odamlarining
tosh haykalchalarini qo‘yishgan. Ular “Balballar” deyilgan. Bu balballar o‘lgan
odamning ruhiga bag‘ishlangan yodgorlikdir.
Shamanizm o‘sha davrda turkiylarning asosiy dini bo‘lib, keyinchalik ular
ichida buddizim, xristianlik va boshqa dinlar ham tarqalgan. Tosh bitiglarida
o‘lgan odamga madhiyadan tashqari, ko‘plab tarixiy xodisa va voqealar ham
bitilgan.
Bunday bitiglar ichida eng ma’lumlari Kul tigin bitigtoshi, Bilga xoqon
bitigtoshi, To‘nyuquq bitigtoshi va boshqalar mashhurdir. Bular birgalikda O‘rxun-
9

Yenisey yozuvlari deb ataladi. Shuningdek, qog‘ozga yozilib, Xitoydan topilgan
104 satrlik “Ta’birnoma” asarida ham turkiylar xayotining sahifalari yor.
Ko’k-turklar idorasi ostida yashayotgan turk arvoniy xalqlari orasida ham
budda dini keng yoyilgandi. Buddaviy rohiblar dinlarini turk xoqonlariga va
xalqiga qabul qildirmoq uchun jonlarini jabborga berishar edi. Chunonchi,
Muqonxonning xalafi Topu (topo)xon (572-581) bir rohibning ta’sirida budda
diniga kiradi va bundan keyin hukmdorlik mavqeini o’sishiga ishonadi. Biroq
ushbu hodisa dinning yoyilishiga hech qanday ta’sir o’tkazmaydi. Ko’k-turklarning
xoqoni Tung yabg’u 626-yilda ziyoratga kelgan bir rohibni hurmat bilan kutib olib,
uning sharafiga bazm beradi. Biroq barcha g’ayrat va tashviqotga qaray, turklar o’z
shomoniy dinlariga sodiq qolganlar.
Turk xoqonligi davri O‘rta Osiyoda ko‘plab yirik shaharlar mavjud edi.
Katta va kichik shaharlarda hunarmandchilik, me’morchilik, rassomlik,
haykaltaroshlik kabilar rivojlanadi. Ularning ayrim namunalari o‘sha davrda
bunyod etilgan qasr va saroylarni bezagan devoriy suratlar va ganchkor naqshlar,
haykallar va haykalchalar, tangalarda zarb etilgan ramzlar sifatida bizning
kunlarimizgacha saqlanib kelgan.
Ularda o‘sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotdagi o‘zgarishlar o‘z
aksini topgan. Surxon vohasidagi Bolaliktepa, Zarafshon vodiysidagi Panjikent,
Varaxsha va Afrosiyob, Farg‘onadagi Quva xarobalaridan topilgan devoriy suratlar
manzaralari shular jumlasidandir.Bu davrda ulkan hududlarda yashagan turli
xalqlarning til va yozuvlari birbirlariga ta’sir o‘tkazgan edi. Arab yozuviga qadar
turk-runiy, uyg‘ur, moniy, sug‘d, braxma, kxaroshtiy, xorazmiy va suryoniy
yozuvlari mavjud edi. Sug‘d, Xorazm va Toxariston aholisining alohida-alohida
yozuvlari bor edi. Sug‘d va Xorazm yozuvlari oromiy yozuvi asosida paydo
bo‘lgan bo‘lsa, bu yozuvlar asosida Toxariston yozuvi paydo bo‘ladi. Sug‘d
yozuvlari keng hududlarga tarqalgan bo‘lib, bu jarayon Sug‘diylarning yangi
yerlarni o‘zlashtirish faoliyati va savdogarlarning ipak yo‘lidagi say-xarakatlari
bilan bog‘liq edi. Shu bois bo‘lsa kerakki, Sug‘d tilidagi yozma yodgorliklar O‘rta
Osiyo, Qozog‘iston, Sharqiy Turkiston, Pokiston va Mo’g‘uliston hududlaridan
10

topib tekshirilgan. Sug‘d yozuvi ish yuritishda, savdo va madaniy aloqalarda katta
ahamiyatga ega bo‘lib, qadimgi uyg‘ur, mo’g‘ul va manjurlar yozuvlari paydo
bo‘lishiga asos bo‘ldi.
Bu davrda Xorazmda mahalliy yozuv keng tarqalgan va amalda bo‘lgan.
Tuproqqal’adan shoh arxivlarining topilishi bunga misol bo‘la oladi. Boy bezaklar,
sopol, metall idishlar, devoriy sur’atlar, kiyimlardagi tasvirlar bu yerda tasviriy
san’atning rivojidan dalolat beradi.
Turklar sarrojlik, ruda qazib olish va undan qurol-yarog‘ yasashda ayniqsa
mohir edilar. Turklar yasagan qurol-yarog‘ va zeb-ziynat buyumlari o‘zining
xilmaxilligi va pishiqligi bilan ajralib turgan.
Bu davrda konchilik ishlari ham ancha rivojlangan. Oltin, temir, kumush,
mis, qimmatbaho toshlar, turli ma’danlar Sug‘d, Shosh, Farg‘ona, Qashg‘ar,
Tohariston kabi viloyatlardan qazib olinganligi manbalarda aniq ko‘rsatilgan.

11

1.2. Turk xoqonligi davlat davlat boshqaruvıga oid manbalar va tadqiqot
Turklar tazyiqi oqibatida bu davrda yuzaga kelgan qulay vaziyatdan foydalanib
sosoniylar Toxariston, Zabuliston, Qobuliston va Chag‘aniyonni eftallardan tortib
oladi. Bunday vaziyat, shubhasiz o‘z-o‘zidan turklar avval Eron, so‘ngra Vizantiya
bilan yaqinlashtiradi.
M. Xatamova “Turk xoqonligi shaharlari” nomzodlik dissertatsiyasida
“Bojdorlikdan qutulgan Eron ham, o‘z navbatida, eftallarga qarshi kurashda
turklar bilan harbiy ittifoq tuzish ilinjida bo‘ladi. Chunki uzoq vaqt eftallar
tazyiqida yashagan sosoniylar bu davlatning tamomila barbod bo‘lishidan
manfaatdor edi” 1
.
Xusrav I Anushervon (531-579) tashabbusi bilan yuzaga kelgan o‘zaro harbiy
ittifoq Eron shohining Yabg‘uxoqon Istemiga kuyov bo‘lishi
orqali yanada mustahkamlandi.

Professor G’aybulla Boboyorvning “G’arbiy turk xoqonligi” nomzodlik
disertatsiyasida Vizantiyaning avarlarga homiyligini to‘xtatishga imperatorni
ko‘ndirish maqsadida 563-yilda Turk xoqonligi elchilari Konstantinopol shahriga
yetib boradilar. Elchilikka nushubi qabilasining boshlig‘i Eskil rahbarlik qiladi.
O‘sha yili Eron askarlarining Balxga hujumi ko‘magida turklar eftallar davlati
yerlariga bostirib kiradilar. Parak (Chirchiq) vodiysi va uning markazi Choch
shahri olinadi. Sirdaryodan o‘tib, Zarafshon vodiysiga kirib boradilar. Ular
Samarqand, Kesh va Naxshabni egallab, Buxoroga yaqinlashadilar. Balx, Termiz,
Omul va
Zamm shaharlaridan katta kuch to‘plab, eftallar Buxoro yaqinida jangga
tayyorgarlik ko‘radilar” 2
.
Sakkiz kun davom etgan shidatli jangda eftallar qo‘shini turklardan yengiladi.
Shunday qilib, janubdan Eron sosoniylarida, shimoldan esa Turk xoqonligidan
qaqshatqich zarbaga uchragan Eftallar davlati bir asrdan oshiqroq hukmronlikdan
1 Xatamova. M. Turk xoqonligi shaharlari. Tarix. nom. diss. T.: 2018. B. 37.
2
Boboyorov. G’. G’arbiy turk xoqonligi. Tarix. nom. diss. T.: 2012. B. 41.
12

so‘ng, tamomila barbod bo‘ladi. Natijada mag‘lub davlatning merosi o‘zaro
bo‘linib, Amudaryoning janubiy qirg‘oqlarigacha bo‘lgan viloyatlar Eron, uning
shimoliy sohillari bo‘ylab Xarkon dengizigacha cho‘zilgan yerlar Turk xoqonligi
tasarrufiga o‘tadi.
Proffessor Mirsodiq Is’hoqovning “ Унутилган подшоликдан хатлар ”da
keltirilicha “VI asrning 70-80-yillarida Yeniseyning yuqori oqimidan to Amudaryo
bo‘ylarigacha, Manjuriyadan to Kimmeriy Bosforigacha cho‘zilgan ulkan
maydonda ko‘chmanchi chorvadorlarning buyuk turk xoqonligi tashkil topadi. Bu
ulkan saltanat Xitoy, Eron va Vizantiya kabi zamonasining yirik davlatlari bilan
bog‘lovchi Buyuk Ipak yo‘li ustidan o‘z nazoratini o‘rnatishga harakat qiladi. Bu
yo‘lning O‘rta Osiyo hududlaridan o‘tuvchi qismida asosan Sug‘diylar ipak bilan
savdo qilishni nazorat qilar edilar. Ipak matolarning asosiy xaridori Vizantiya
bo‘lib, ipak savdosi Sug‘d savdogarlari va turk xoqonlariga katta daromad keltirar
edi” 1
.
Shuni ta’kidlash joizki, turk xoqonligi qanchalik buyuk bo‘lmasin, lekin u
chinakkam markazlashgan davlat emas edi. Uning asosi turkiy qabilalar ittifoqidan
iborat bo‘lgan. Bu ittifoqni xoqon boshqarar edi. Hukmdorning hokimyati
urug‘aymoq udumlariga tayangan harbiy-ma’muriy boshqaruvga asoslangan.
Mamlakat chorvador ko‘chmanchi va o‘troq dehqon aholiga bo‘lingan.
Ko‘chmanchi chorvador aholisi “bo‘dun” yoki “qora bo‘dun” nomlari bilan
yuritilgan. Bo‘dun o‘z navbatida qabilalar ittifoqi birlashmasini tashkil etgan. U
“o‘n o‘q bo‘dun” yoki “o‘n o‘q el” deb yuritilgan. O‘n o‘q bo‘dun yoki elning
hokimi “yabg‘u” nom bilan atalgan. Yabg‘u darajasiga faqat xoqon urug‘iga qon-
qarindosh bo‘lganlargina ko‘tarilgan. Shu boisdan ba’zan u “yabg‘u xoqon” deb
ulug‘langan. Har bir o‘q el sardori raxnamoligida bir tuman, ya’ni o‘n ming
suvoriyni safga tortar edi. Bunday harbiy bo‘linmaning tumanboshisi “shod” deb
yuritilardi. O‘n o‘q bo‘dun o‘z navbatida “besh o‘q” birlashmasi asosida sharqiy va
g‘arbiy ikki qanotga bo‘linardi.
1 Исҳоқов М. Унутилган подшоликдан хатлар. – Т., 1992. B.49
13

Sharqiy qanot o‘qlari “cho‘r”, g‘arbiy qanot o‘qlari esa “erkin” deb atalgan
qabila sardorlari tomonidan boshqarilardi. Xullas, elni qabilaviy asosda tarkib
topgan harbiy bo‘linmalaridan iborat ikki qanotga bo‘lib boshqaruv o‘tmishda
ko‘pgina yirik turkiy qabilaviy ittifoqlarga xos edi.
Harbiy yurishlar vaqtida ular o‘ta jangovar qo‘shinni tashkil etardi. Qo‘shin
“su” deb yuritilardi. U ikki turdagi askariy qismlar: piyoda “yadag‘” va “otlig‘ su”
lardan tashkil topar edi. Qo‘shinning bosh sarkardasi “suboshi” unvoni bilan
ulug‘langan. Bunday jangovar qo‘shin, shubhasiz, katta kuch va an’anaviy puxta
boshqaruv tartiblariga ega bo‘lgan har qanday yirik davlatni ham dahshatga solar
edi. O‘rta Osiyoda hukmronlik o‘rnatilgan dastlabki davrda turk xoqonlari
mamlakatning o‘troq aholi yashaydigan obod viloyatlarini ko‘chmanchilar
ixtiyoriga topshirsalar-da, ammo eftallar kabi aholisining ichki hiyotiga deyarli
aralashmaydilar.
Turk xoqonligida davlatning oliy hukmdori “xoqon” unvoniga ega bo‘lgan.
Xitoy manbalari ma’lumotlariga ko‘ra, turkiylar xonni taxtga o‘tqazishda maxsus
marosim o‘tkazishgan. Ya’ni, amaldorlar bo‘lajak xonni kigizga o‘tqazib, quyosh
yurishi bo’ylab 9 marotaba aylantirganlar, ishtirokchilar esa uni qutlab va ulug‘lab
turganlar. So‘ngra xonni otga o‘tqazib, bo‘yniga ipak mato bog‘laganlar va undan
“Siz necha yil xon bo‘lmoqchisiz?” deb so‘raganlar. U necha yil xon
bo‘lishini aytgan va shu muddat tugagach taxtdan ketgan.
Qadimgi turkiy afsonalarda berilishicha, turklarning tasavvuriga ko‘ra,
davlatchilikning markazi, davlatni o‘z qo‘lida birlashtiruvchi shaxs xoqon
hisoblangan. Boshqaruvda xoqonlarning hukmron sulolasi asosiy bo‘lib u uchta
kuch - osmon (tangri), yer-suvning kuch va irodasi hamda turk xalqining
yaratuvchanlik faoliyati tufayli yuzaga keltiriladi.
Xoqondan keyingi shaxs, birinchi amaldor “Yabg‘u” (Bahodir) bo‘lib, u
bosh sarkarda hisoblangan. Ammo, yabg‘u taxtga merosxo‘rlik qila olmas edi.
Turk xoqonligi taxtiga vorislik tartibi turk davlatchiligi tuzilishi uchun xos bo‘lgan
uluslarga bo‘linish tizimiga asoslanib belgilanar edi. Ushbu tizimga ko‘ra taxt
aksariyat hollarda otadan o‘g‘ilga emas, akadan ukaga, amakidan jiyanga meros
14

qolar edi. Taxt merosxo‘ri tegin (shahzoda) deb yuritilgan. Shahzodalar to taxtga
o‘tirgunlariga qadar o‘zlariga berilgan uluslarni boshqarib turganlar. O‘rta
Osiyodagi mahalliy hokimlarning faoliyatini nazorat qiluvchi amaldor, xoqonning
nazoratchisi -“tudun” deb atalgan. Turk hoqonligi konfederativ davlat bo‘lgan.
Turkiylar o‘z yurti va davlatini “el” deb atashgan. Birinchi turk xoqoni
Buminxon elxon unvoniga ega bo‘lganligi bejiz emas.
Xoqonlik tarkibidagi ko‘plab qabila va elatlarni birlashtirish va boshqarib
turish, ulardan ma’lum miqdordagi soliqlar va o‘lponlarni o‘z vaqtida yig‘ib olish
maqsadida xoqonlikda maxsus ma’muriy va harbiy-siyosiy boshqaruv tizimi joriy
etilgan edi.
Davlatni boshqarishda xoqonga uning yaqin qarindoshlari, eng avvalo,
hukmron sulola a’zolari va ular tomonidan barpo etilgan boshqaruv tizimi yordam
berar edi. Qadimgi turkiy bitiklarga ko’ra u 4 ga bo’lingan: qarindoshlar; xoqonga
ittifoqdosh bo’lgan qabila va xalqlar; xoqonning o’ng tomonida o’tiruvchi
amaldorlar va ma’muriy xodimlar, xoqonning chap tomonidan joy olgan
amaldorlar va ma’muriy xodimlar. Xoqonning qarindoshlari- o’g’illari, amakisi,
jiyanlari va og’a-inilariga tegin unvoni berilgan. Xitoy manbalarining ma’lumot
berishicha, qadimgi turk davlatidagi mansablarning asosiy shtati 28 ta bo’lgan,
bunda ularning faqat 5 tasi oliy mansabdor hisoblangan: Exu (yabg’u), She (shad),
Dele (teginlar), Silifa (eltabarlar) va Tutunfa (tudunlar). Qolgan 23 kichik
amaldorlardan iborat bo’lgan. Barcha mansablar meros qilib qoldirilar edi.
G’aybulla Boboyorovning yana bir boshqa maqolasida “ Турон ҳукмдори
хоқон ” da “Turk xoqonligi davlatining asosini yer bilan birga xalq tashkil etar edi.
O‘z davrida O‘rta Osiyoda davlatchilikning mustaqil va an’anaviy shakllarini
rivojlantirgan turkiylar davlati mavjud jamiyatning muayyan ijtimoiy tuzilmalariga
va qadimgi turklarning davlat tomonidan tashkil etilgan hamda nazorat qilinadigan
xo‘jalik faoliyatiga tayanar edi. Tarixiy adabiyotlarda berilishicha, bu faoliyatning
asosini ko‘chmanchi chorvachilik tashkil etgan. Chorvador turklarda
urug‘qabilachilik an’analari nihoyatda kuchli bo‘lib, qabila va urug jamoalarining
15

asosi katta oilalardan iborat bo‘lgan. Ko‘chmanchi chorvadorlar xalq ommasini
turklar “budun” yoki “qora budun” deb atashgan 1
.
Turklardagi qabila va urug jamoalarining katta oilalarida uy qullari ham
mavjud bo‘lar edi. Qullarning ko‘payishi bilan sinfiy munosabatlar tarkib topa
boshlagan. Lekin qulchilik ijtimoiy hayotga keng kirib kelmagan. Shu bois bo‘lsa
kerakki, manbalar xoqonlikda qullar mexnatidan keng foydalanish haqida amalda
hech qanday ma’lumot bermaydi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, ko‘proq
ayollar mexnatidan foydalanilgan va qullar asosan uy ishlari bilan
shug‘ullanishgan.
Ko‘pincha jamoada ayollar qul qilib olib ketilar edi. Lekin, qul ayollardan
ham og‘ir ishlarda foydalanilmay, balki uy-ro‘zgor ishlarida ishlatilinar edi. Qul
erkakmi, ayolmi baribir qochib ketavergan. Qochgan qul ta’qib qilinmagan va
uning uchun hech kim tovon to‘lamagan. Turk xoqonligining markaziy boshqaruv
tizimi asosan yirik siyosiy davlat tadbirlari (davlat osoyishtaligini saqlash, davlat
sarhadlarini kengaytirish, soliq tizimi, ichki va tashqi savdo, diplomatik
munosabatlar va bosh.) bilan mashg‘ul bo‘lib o‘zlari zabt etgan hududlardagi
boshqaruv tizimiga ma’lum darajada erkinlik berilgan. Shuning uchun ham
Farg‘ona, Sug‘d, Shosh, Toxariston, Xorazm va boshqa mulklardagi boshqaruv
tartibi asosan mahalliy sulolalar qo‘lida bo‘lgan. Misol uchun, Sug‘d va
Farg‘onada oliy hukmdor -“ixshid”, Toxaristonda - “malikshoh”, Xorazmda -
“xorazmshoh”, Keshda - “ixrid”, Buxoroda - “xudot”, Ustrushonada - “afshin'”,
Choch va Iloqda -“budun” deb atalgan 2
.
A. Kubatin, M. Is’hoqov va G’ Boboyorovlarning “ Суғд тилидаги
манбалар .
Сўзбоши , таржима ва изоҳлар муал ” “Turk xoqonligi davrida Sug‘d
hududlariga hozirgi Panjikentdan Karmanagacha bo‘lgan yerlar kirgan. Buxoro
esa, VII asrdan boshlab mustaqil mulklar ittifoqidan iborat bo‘lgan. Sug‘dning
1 Бобоёров Ғ. “Турон ҳукмдори хоқон” унвонли Самарқанд тангалари (илк ўрта асрлар) // O‘zbekiston tarixi.
– T., 2018. №4, 2018. Б. 3
2 Исҳоқов М., Бобоёров Ғ., Кубатин А. Суғд тилидаги манбалар. Сўзбоши, таржима ва изоҳлар муал. М.
Исҳоқов, Ғ. Бобоёров, А. Кубатин / Ўзбекистон тарихи. Хрестоматия. 2- жилд, 1- китоб. Масъул муҳар. А.
Аҳмедов, О. Бўриев. – Т.: Фан, 2014. B.81.
16

mahalliy hokimlari ayrim vaqtlarda Choch va Xorazmning mustaqil hukmdorlari
birlashar edilar. Bunday yirik siyosiy birlashmalar ma’lum muddatlarda yirik
shaharlarda o‘z qurultoylarini o‘tkazib turganlar”. Farg‘ona Sug‘d siyosiy
ittifoqiga kirmagan bo‘lib, u alohida mustaqil davlat edi. Uni afshin boshqargan
bo‘lib, Farg‘onaliklar
Tyanshan xalqlari bilan o‘zaro aloqada bo‘lganlar. Xorazm boshqa mulklarga
nisbatan ancha mustaqil edi. Mamlakatni Afrig‘iylar sulolasiga mansub podsholar
boshqarib turgan.
Ta’kidlash lozimki, Turk xoqonligi ma’lum darajada to‘liq ishlab chiqilgan
jinoiy qonunchilikka ega bo‘lgan. Sodir etilgan jinoyat uchun jazoning asosiy
turlari - qatl etish, odam a’zolarini kesib tashlash, zararni to‘lash, mol-mulk tarzida
tovon to‘lashdan iborat edi. Misol uchun, manbalarning ma’lumot berishicha,
o‘lim jazosi davlatga qarshi jinoyatlar uchun (isyon ko‘tarish, sotqinlik) hamda
nohaq yoki qasddan odam o‘ldirganlik uchun berilgan. O‘g‘irlik qilgan yoki
buzuqlik qilgan shaxsning qo‘li yoki oyog‘i kesilgan. Shaxsga qarshi qaratilgan
boshqa jinoyatlar yetkazilgan zararni o‘n barobar qilib to‘lash, jarohat yetkazgani
yoxud mayib qilgani uchun mol-mulk tarzida tovon to‘lash, qizi, xotinini qullikka
beris h, suyagini sindirganlik uchun esa ot berish yo‘li bilan jazolanardi.
O‘rta Osiyoni ma’lum hududini o‘z ichiga olgan G’arbiy Turk xoqonligi ilk
feodal monarxiyasi shaklida idora etiluvchi davlat sifatida tashkil topgan. Bu
davlat nisbatan yagona hisoblangan, lekin uning hududi bir necha podsholiklarga
bo‘linib ketgan, ularning orasidagi aloqalar unchalik mustahkam bo‘lmagan. Shu
sababli G’arbiy Turk hoqonligini qat’iy markazlashgan davlat deya olmaymiz.
G’arbiy Turk xoqonligini monarxiya shaklidagi davlat bo‘lib, uning tepasida
xoqon turgan.
Xoqonga oliy qonun chiqarish hokimiyati tegishli bo‘lgan. Mahalliy mayda
hukmdorlar xoqonga bo‘ysunib, unga soliqlar to‘lab turar va hadyalar yuborar
edilar. Bunday soliqlarning, bojlarning miqdori va boshqalar haqida xoqonning
amrfarmonlari bo‘lganligi tabiiy. Lekin bular bizgacha yetib kelgan emas. Ijro
etuvchi hokimiyat ham xoqon qo‘lida bo‘lgan. Uning o‘zi ma’muriyat boshlig‘i
17

edi. Xoqon harbiy kuchlarining tepasida turib, urushlarda u shaxsan o‘zi
qo‘shinlarni boshqarib turgan.
Xoqon monarx hisoblansa ham davlat ishlarini o‘ziga yaqin maslahatsiz
yakka o‘zi hal qila olmagan. Uning atrofini qarindosh-urug‘lardan iborat bir guruh
oqsuyaklar o‘rab turgan va unga maslahatlar berib turgan. Bu o‘ziga xos kengash
bo‘lib, u hech qanday huquqiy hujjat bilan rasmiylashtirilmagan edi. Bundan
tashqari G’arbiy Turk xoqonligida, Sharqiy Turk xoqonligidagi singari xoqon
tomonidan qurultoylar zadogonlar yigilishlari chaqirilib turgan. Ularda eng muhim
davlat masalalari urush va tinchlik, o‘zaro nizo-adovatlarga oid va boshqa shu kabi
masalalar muhokama qilingan. Qurultoylar xoqon faoliyatini yo’naltirib turgan.
Mahalliy joylarda hokimiyat qabila boshliqlari qo‘lida bo‘lgan. G’arbiy Turk
hoqonligida 10 ta qabila yashab, ular 2 ta raqobatchi guruhga bo‘linganlar. Har
birining o‘z qabila oqsoqoli bo‘lgan edi. VI asrda Zarafshon, Qashqadaryo,
Amudaryo havzalarida 9 ta alohida o‘lka mavjud bo’lgan. Bular: Samarqand,
Kesh, (Shaxrisabz, Naxshab, Qarshi yaqinida) Ishtixon, Kushoniya, Buxoro, Amul
va Andxoy edi. Ularning tepasida podsholar turgan. Eng katta podsholik
Samarqand podsholigi hisoblangan. Manbalar shuni ko‘rsatadiki, O‘rta Osiyo
knazliklarining qurultoyi Xorazmda chaqirilib, unda ular o‘rtasida o‘zaro ittifoq
tuzilgan. Bu ittifoqqa faqat Termiz Toxariston va Farg‘ona kirmagan. Ularning o‘z
knazlari bo‘lib, mustaqil davlat bo‘lganlar.
Shunday qilib, Turk xoqonligi tarkibida O‘zbekiston hududida juda ko‘p
katta-kichik davlatlar bo‘lib, ularning mahalliy sulolarning vakillari idora etar
edilar.
Turk xonligi qo‘shini otliqlaridan va piyoda askarladan iborat bo‘lib,
otliqlarni oqsuyaklarning vakillari, piyodalari esa oddiy xalq tashkil etgan. Xoqon
va mahalliy boshliqlar o‘zlarining shaxsiy gvardiyasiga ham ega bo‘lganlar. Turk
xoqonligining huquq tizimi haqida bir-bir ma’lumotlar saqlanib qolmagan. Faqat
shuni aytish kerakki, u O‘zbekiston hududida asosan odat huquqi amal qilib
kelgan. Umumdavlat qonunchiligi bo‘lmagan. Chunki Turk xoqonligi
markazlashgan davlat emas edi. U bir necha mayda knazliklarga bo‘linib ketgan va
18

ular orasidagi aloqalar juda zaif bo‘lgan. (Shu sababli butun xoqonlikda yagona
huquqiy tizim bo‘lishi ham mumkin emas edi).
Xoqon -Turk xoqonligida ushbu unvon oliy unvon hisoblanib bu unvon
ostida oliy hokimiyatni markazdan boshqarganini ko’rishimiz mumkin. Avvalo
“xoqon” unvoni Sharqiy Turk xoqonligida ishlatilgan bo’lsa keyinchalik G’arbiy
Turk xoqonligida ham qo’llanganligini ko’rishimiz mumkin. G’arbiy Turk
xoqonligida “xoqonlikka” o’tish davri uch bosqichda amalga oshiriladi.
I bosqich: “Yabg’ulik” VI asr 60-yillarning boshi va so’ngi choragi davrida
bo’lgan;
II bosqich: “Yabg’u-xoqonlik” VI asr oxiri VII asr 30-yillari davomida
shakllanganligini ko’rishimiz mumkin.
III bosqich: “Xoqonlik” VII asrning 30- yillaridan to VIII asrning
2choragigacha davom etib kelgan.
Teginlar - “shahzoda” (xoqonlik xonadoniga mansub) kishilarga va “Ashina”
qabilasi va urug’idan bo’lgan shahzodalarga berilgan, ular voha ustidan nazoratni
o’rnatgan. Tudunlar - “noib” (biror elning yoki vassallar ustidan nazorat qilish va
soliq yig’imlarini amalga oshirishni tashkil etishga mas’ul).
Tarxon -“imtiyozli harbiy amaldor” (xoqonlarning joylardagi mas’ul vakili)
Tun yabg’u-xoqon (618-630) davrida kelgan Xitoy sayyohi Syuan Szyan
hayratlangan voqealardan birida shunday deydi: “Xoqonning atrofida ipak
chakmon kiygan va sochlari o’rilgan 200 ga yaqin “da-gan” (tarxon) deb ataluvchi
sarkardalar joy olishgandi”. Chabish - “lashkarboshi” (qo’shin noziri) hisoblangan.
Eltabir - “noib” bir elning boshqaruvchisi yoki harbiy unvon.
Barluq - “sud” ishlari va fuqarolarning ustidan qonunning bajarilishi ustidan
nazoratni o’rnatgan. Damochi -“tamg’achi” Xitoy sayyohi Syuan Szyan Sharqiy
Turkistonning vassal hukmdorlar xatlarini xoqonga bergan paytda xoqon xatlarni
diqqat bilan kuzatgan va ko’zdan kechirib ularni “damochi” (tamg’achi) deb
ataluvchi kishiga saqlash uchun topshirganini yozadi. Bu ma’lumot xoqonlikda
konsileriya - devon xizmati mavjud bo’lganidan darak beradi.
II. BOB. Tarixshunoslikda Sharqiy va G’arbiy turk xoqonligida
19

davlat boshqaruv tizimiga oid Nemis va Rus olimlari tadqiqotlari.
2.1. Nemis va Sovet tarixshunoslari tomonidan Sharqiy turk
xoqonligining
o’rganilishi
O‘rta Osiyoning Turk xoqonligi tarkibida bo‘lishi o‘sha davr davlatchilik
tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
Avvalo, Turk xoqonligi juda katta hududlardagi turkiy qabilalarning birlashuvi va
jipslashuviga keng imkoniyatlar yarati b, O‘rta Osiyodagi ayrim turkiy xalqlar
shakllanishiga asos soldi. Yana bir ahamiyatli tomoni shundaki, avval Turk
xoqonligi, keyin esa G‘arbiy turk xoqonligining qudratli va ko‘chmanchilarga xos
shiddatli harbiy tashkiloti, Sug‘diylarning bevosita aralashuvi tufayli olib borgan
diplomatik siyosati Xitoy, Vizantiya va Eronning O‘rta Osiyo ilk o‘rta asrlar davri
xalqlari va elatlariga nisbatan olib borayotgan tajovuzkorlik siyosati yo‘liga
mustahkam to‘siq qo‘ydi.
F. Buryakov “Историческая топография Ташкенского оасиза” asarida
yozishicha “Bepoyon dasht va cho’l hududlarida, serhosil va sersuv vohalarda
tashkil topgan ulkan davlat birlashmalari kattagina hududlardagi shaharlar,
hunarmandchilik, madaniyat, savdo-sotiq va o‘zaro aloqalarning rivojlanishi uchun
keng imkoniyatlar ochib berdi” 1
. Masalaning yana bir eng muhim tomoni
shundaki, Turk xoqonligi mavjudligi davr - ko‘chmanchilar madaniyati insoniyat
sivilizatsiyasining o‘z yo‘nalishi va jihatlariga ega bo‘lgan o‘ziga xos va betakror
tarmog‘i bo‘lib, o‘troq aholi madaniyati bilan aralashib, uyg‘unlashgan madaniyat
paydo bo‘lishi davri bo‘ldi.
A. N. Bernshtam “Turkiy elatlarning keng sharqiy hududlarda qadim-qadim
davrlardan buyon yashab, o‘zlaridan munosib madaniy iz qoldirib kelganligini juda
ko‘plab tarixiy manbalar tasdiq etadi. Mo‘’tabar Xitoy manbalari, mashhur
«O‘g‘iznoma», Urxon-enasoy yozuvlari, Kultegin bitiklari bunga ishonchli
guvohdir” 2
. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar,
1 Буряков. Ф. Историческая топография Ташкенского оасиза. Т. 1975. C. 34.
2 Бернштам А. Н. Согдийская колонизация Семиречья // Краткие сообщения о докладах и полевых
исследованиях института история материальной культуры. – М. -Л., 1940, №6. – С. 34
20

chunonchi, Ashin, Arg‘u, O‘g‘iz, To‘qqiz o‘g‘iz, O‘ttuz tatar, Qarluq, Kitan,
Tolis, Turk, Uyg‘ur, To‘qri (toharlar), Quriqan, Duba (tuba-tuva)va boshqalar
yashardilar. VI asr boshlarida Oltoyda siyosiy jarayonlar faollashadi. O‘sha
paytda hozirgi Mo‘g‘uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan
xonligi hukmronlik qilardi. Sharqiy Turkiston, Farg‘ona, Sug‘diyona, Xorazm,
Baqtriya, Shimoliy Hindiston va Sharqiy Eron hududlarida esa eftaliylar
hukmronlik qilardi.
Manbalarda ta’kidlanishicha Xitoyning shimoliy qismida hukmronlik qiluvchi
Vey sulolasi (386-558) xonadonlarining kelib chiqishi ham turkiy tilli xalqlarga
borib taqalardi. Shunday qilib, VI asr boshlarida Uzoq Sharqdan Kaspiy
dengizgacha bo‘lgan hududlarda hokimiyat tepasida turkiy sulolalar turardi.
VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin urug‘ining
mavqei ko‘tariladi. Ashin urug‘idan Asan va Tuu 460-545 yillarda boshqa
urug‘larni o‘zlariga bo‘ysundiradilar va Oltoyda turkiy qabilalar ittifoqiga asos
soladilar.Tuu o‘g‘li Bumin Tele qabilasini ham bo‘ysundiradi. Bumin Jujan
xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi va 551 yilda Jujan xoni qo‘shinlarini
engib, ularni o‘ziga bo‘ysundiradi. Bumin 551 yilda yangi davlat – Turk
hoqonligiga asos soladi. Uning poytaxti Oltoydagi O‘tukan shahri edi. Xoqonlik
tez orada kuchayib, uning dovrug‘i ortib borgan. U ko‘p bor Xitoyga yurishlar
qilib, uning bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga
har yili o‘lpon tariqasida yuz bo‘lakdan ipak mato berib turishga majbur bo‘lgan.

2.2. Mustaqillik davrida G’arbiy Turk xoqonligida davlat xoqonligida
davlat boshqaruv tizimiga oid tadqiqotlar
Mustaqillik davridan so’ng Turk xoqonligi tarixini yoritishda ko’plab
tadqiqotlar olib borildi. Xususan G’ Boboyorovning “ Ғарбий Турк
21

хоқонлигининг давлат тузуми ” nomzodlik dissertatsiyasida “563-567 yillar
davomida Istami yabg‘u qo‘shinlari eftaliylar davlatiga ketma-ket zarbalar berib
uning hududlarini, ya’ni hozirgi O‘rta Osiyo va Kaspiy dengizigacha bo‘lgan
erlarni egallashga muvaffaq bo‘ladi. Buning oqibatida Eftaliylar davlati qulaydi.
Turk xoqonligi O‘rta Osiyo erlarini ishg‘ol etgach, uning hududlari bevosita Eron
chegarasiga tutashadi. Dastlab xoqonlik Eron bilan yaxshi qo‘shnichilik, savdo-
sotiq aloqalarini o‘rnatishga intiladi. Eron shohi Xusrav 1 Anushirvonga turk
malikasi uzatiladi, Eronga elchilar yuboriladi” deya ma’lumot berilgan 1
.
Biroq Turk xoqonining Eronga ikki bor yuborgan elchilari faoliyati
muvaffiyatsiz chiqqach, Eronning turklar bilan murosaga bormasligi, uning qat’iy
dushmanligi ro‘yirost ma’lum bo‘ladi. Buning boisi Eron shohining O‘rta Osiyo
hududlariga da’vogarligida edi. Bu esa, shubhasiz, bir necha bor xoqonlikning
Eron bilan urushlar olib borishiga sabab bo‘ladi.
A. Otaxo’jayevning “ Илк ўрта асрларда Марказий Осиё цивилизациясида
турк - суғд муносабатлари ” asarida “Istami qo‘shiqlari Eron shohi Xisrav I ni
engadi, Eron shohlari Turk xoqonligiga 400 ming Vizantiya tillasi hajmida tovon
to‘lash majburiyatini olishga majbur bo‘ladi” 2
. Mug‘anxon va uning avlodlari
g‘arbda Qora dengizgacha bo‘lgan hududlarni zabt etib o‘zlariga bo‘ysundiradilar.
Turk xoqonligi 568-569 yillarda o‘sha davrning qudratli davlati-Vizantiya bilan
iqtisodiy va savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatishga intilib, so‘g‘d savdogari Maniax
boshchiligidagi elchilarni u erga yuboradi. Elchilar imperator Yustinian II qabulida
bo‘ladi. Shundan so‘ng Vizantiyannig Zemarx boshliq elchilari xoqonlik

davlatiga keladi. Bu esa shu davlatlar o‘rtasida o‘zaro ishonch va savdo-tijorat
munosabatlarini o‘rnatishda muhim ahamiyat kasb etgan deyishga asos beradi.
M. Is’hoqov “Turk xoqonligida boshqaruv tartiblari haqida gap borganda
shuni ta’kidlash kerakki, Turk hoqonlari O‘rta Osiyo hududlariga hukmronlik
qilsada, biroq o‘zlari bu hududga ko‘chib kelmadilar. Ular Ettisuv va boshqa
1 Boboyorov. G’. G’arbiy turk xoqonligi. Tarix. nom. diss. T.: 2012. B. 64.
2 Отахўжаев А . Илк ўрта асрларда Марказий Осиё цивилизациясида турк - суғд муносабатлари . – Т .:
ARTFLEX, 2010. B.59.
22

hududlardagi markaziy qarorgohlarida qolib, bo‘ysungan hududlarni mahalliy
hukmdorlar orqali boshqarib, ulardan olinadigan soliq-o‘lponlar va to‘lovlar bilan
kifoyalanganlar” 1
. Bundan ko‘rinadiki, Turk xoqonligi davrida bu hududdagi
mavjud mahalliy davlat tuzilmalari, ularning boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki
siyosat bobidagi mustaqil faoliyatlari davom etgan. Xoqonlik istisno hollardagina
o‘lkaning ijtimoiy-siyosiy hayotiga aralashardi. Bu narsa ko‘proq tashqi siyosat,
xalqaro savdo-sotiq masalalariga daxl etardi. Xitoy manbalarida ta’kidlanganidek,
Zarafshon, Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida bu davrda 9 ta mustaqil
hokimlikdavlatlar mavjud bo‘lgan: Samarqand, Ishtixon, Maymurg‘, Kesh,
Nahshab, Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir. Ayniqsa
Samarqand, Buxoro, Xorazm va Choch (Toshkent) hokimliklari o‘zlariga ancha
mustqil bo‘lganlar.
Buxorxudotlar zarb etgan tanga pullar keng muomalada bo‘lgan. Shu bilan
birlikda bu davlat hokimliklari o‘rtasida o‘zaro adovat, kurash, ichki ziddiyatlar
to‘xtovsiz bo‘lib turgan. Bu esa mahalliy aholi hayoti, turmushini nochor ahvolga
duchor etgan. 585-586 yillarda Buxoroda zodagon dehqon va boy savdogarlarga
qarshi qo‘zg‘olon ko‘tariladi. Unga Obro‘y boshchilik qiladi. Hoqon Qora-cho‘rin
qo‘shinlari qo‘zg‘olonni bostirib, qo‘zg‘olonchilarni qattiq jazolaydi.
VII asr ikkinchi yarmida ancha kuchayib ketgan Xitoy O‘rta Osiyo
hududlarini ham o‘z qo‘l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670 yilda tibetliklar
bosh ko‘tarib, sharqiy Turk xoqonligini yangidan tiklaganlaridan so‘ng va bu
davlat Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni keltirib chiqargach, endilikda Xitoy
O‘rta Osiyoga bo‘lgan o‘z da’vosidan voz kechib, butun diqqatini Tibetga qaratadi.
Bu

davrda O‘rta Osiyo hududlarida Turk xoqonligi ta’siri tobora zaiflashib
boradi. Bunga mahaliy hokimliklar o‘rtasidagi ichki ziddiyatlar, er-mulk uchun
o‘zaro kurashlar ham sabab bo‘ladi. Bu esa pirovard oqibatda bu hududlarning arab
istilochilari tomonidan bosib olinishiga sabab bo‘ldi.
1 Исҳоқов М . Унутилган подшоликдан хатлар . – Т ., 1992. B.48.
23

Endi xoqonlik davrida Turonzaminda kechgan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayotga nazar tashlar ekanmiz, shu narsa ayon bo‘ladiki, Turk xoqonligining
sharqiy erlaridan farqli o‘laroq bu hududda aholining ijtimoiyiqtisodiy hayot tarzi,
madaniy darajasi nisbatan yuqori bo‘lgan. Gap shundaki, sharqiy hududlarda
yashagan ko‘pchilik ko‘chmanchi turklarda urug‘-qabilachilik munosbatlari hamon
kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan.
Urug‘qabilaning nomdor vakillari «beklar» deb yuritilgan. Jamoani xoqon va
zodaganlar kengashi – «Qurultoy» boshqargan. Katta patriarxal oilalar-
xo‘jaliklarning boshliqlari «Kadxudolar» deb atalgan. O‘rta Osiyo erlarida esa bu
davrda dehqonchilik, bog‘dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada
rivojlangan.
O‘lkaning Farg‘ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida ko‘plab suv
ayirg‘ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan. Farg‘ona va Sug‘dda aholining
bir qismi tog‘-kon ishlari bilan ham mashg‘ul bo‘lgan. Bu erlarda oltin, mis, temir
eritish, ulardan kerakli asbob-anjomlar ishlash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.
Shuningdek Iloqda qo‘rg‘oshin, kumush, Shaxrisabzda esa qizil tuz qazib
olingan.
Xoqonlik davrida shaharlar hayoti xiyla rivoj topgan. Xitoy manbalarida
tilga olingan Xorazm, Farg‘ona, So‘g‘d, Chu vodiysidagi shaharlar; shuningdek
Tuproqqal’a, Buxoro, Samarqand, Ishtixon, Toshkent, Isfara, Qubo (Quva), Koson
va boshqalar o‘sha davrning hunarmandchilik va savdo-sotiq tarmoqlari gurkirab
rivojlangan shaharlari bo‘lgan. Buyuk ipak yo‘li bu shaharlarning xalqaro savdoda
faol ishtirok etishini ta’minlagan. O‘rta Osiyolik qo‘li gul hunarmandlar,
to‘quvchilar, zargarlar, miskaru temirchilar, ko‘nchiyu qurolsozlar ishlab chiqargan
nafis, xaridorgir buyumlar, asbob-anjomlar dunyoning turli nuqtalariga yuborilgan.
Mahalliy hunarmandlar ishlab chiqargan rangli shishalar, qimmatbaho qog‘ozlar,
zotdor otlarga xalqaro miqyosida talab katta bo‘lgan. Bu davrning o‘ziga xos
muhim o‘zgarishlaridan yana biri-bu O‘rta Osiyo kulolchiligi hunarining yuksak
san’at darajasida rivojlanganligidir.
24

Bu davrda ham yurtimizda moddiy va ma’naviy madaniyatning yangi-yangi
betimsol namunalari yaratildi. Turli olimlar mutaxassislar baxsiga sabab bo‘lgan
Turk-ruin, Urxon-Enasoy yozuvi, Kultegin bitiklari, Bilga xoqon yodnomasi va
shu singari noyob topilmalar turk yozma madaniyatning qadimiyligi va
rangbarangligiga guvohlik beradi. 1970 yilda Almati yaqinidagi «Issiq» degan
joydan topilgan va fanga «Issiq yozuvi» nomi bilan kirgan turkiy yozuv ham
bizning yozuv tariximizga oid qarashlarimizni yanada boyitadi. Endilikda topilgan
noyob ashyoi dalillar asosida turkiy yozuvning tarixi miloddan avvalgi II-I asrlarga
borib tutashishi ma’lum bo‘ldi.
Turonzaminda turkiy yozuv bilan bir qatorda so‘g‘d va xorazm yozuvlari
ham keng qo‘llanilgan. So‘g‘d yozuvi 22 ta belgidan iborat bo‘lib, chapdan o‘ngga
qarab yozilgan. Shaharlarda so‘g‘d-turk ikki tilliligi rasmiy odat bo‘lganligi haqida
Mahmud Qoshg‘ariyning «Devoni lug‘atit turk» (XI asr) asarida qayd etib o‘tgan.
Bu yozuvlarda ulug‘ ajdodlarimizning katta tarixi, boy madaniyatiga oid mislsiz
ma’lumotlar aks etgan. Yana shu narsa diqqatga sazovorki, o‘sha davrlarda ulug‘
ajdodlarimiz o‘z navqiron nasllari to‘g‘risida ham muttasil qayg‘urganlar. Shu
boisdan o‘smir 5 yoshga to‘lishi bilan uni ilm olishga yo‘llab, dastavval, xatsavdo
va hisob-kitobni o‘rganishga jalb etganlar. Bola o‘smir-balog‘at yoshiga etkach esa
uni dunyo tanish, savdo-tijorat ishlarini o‘rganish uchun xorijiy ellarga
yuborganlar.
Turk xoqonligida yashagan xalqlarning diniy tasavvurlari ham turlicha
bo‘lgan, ko‘p xudolilik xukm surgan. Bu esa ularda turli xil osmoniy va er
jismlarigaquyosh, oy, er-suv, hayvonlar va boshqa narsalarga sig‘inishlikni keltirib
chiqargan. Osmon xudosi Tangri turk qavmlarining eng oliy xudosi hisoblangan.
Hozirda «Tangri» iborasi Alloh nomiga nisbat sifatida qo‘llaniladi.
O‘rta Osiyo xalqlari orasida zardushtiylik dini bilan bir qatorda ko‘pgina
joylarda buddizm, monizm yoki xristianlik dinlariga e’tiqod qilishlik keng
yoyilgan. Bu narsa qadimgi ajdodlarimizning tor, biqiq holda hayot kechirmasdan
balki, boshqa ko‘plab qavmlar, elatlar bilan bog‘lanib, aralashib, ma’naviy jihatdan
yaqinlashib hayot kechirganliklaridan dalolat beradi. O‘rta Osiyo xalqlari orasida
25

tasviriy san’at o‘ziga xos uslubda rivojlangan. Jumladan, Varaxsha xarobalaridan
topilgan saroy binolari devorlari, peshtoqlariga bitilgan rang-barang, bir-biridan
nafis va jozibador rasm-suratlarni (qurollangan yoxud ov qilayotgan jangchi
askarlar, oq fillar, tuyalar, otlar va boshqa xil hayvonlar, parrandayu darrandalar
v.x.z.) ko‘zdan kechirar ekanmiz, bunda ajdodlarimizning noyob iste’dodi va
aqlzakovatiga tan beramiz va o‘zimizda g‘urur tuyamiz.

2.3. Nemis tadqiqotlarda Turk xoqonligining davlat boshqaruvida
mansab
unvonlar Turk xoqonligi tarixi haqida xorijiy tadqiqotlarda ham ko’p
ma’lumotlar uchraydi. Fransuz tarixshunosi F. Grenet “de le vaissere E. The last
days of Panjikent” kitobida “ Turk xoqonligi davrida ma’lum ma’muriy boshqaruv
lavozimlari nomlanishlariga o‘zgartirishlar kiritilgan. VI asrning so‘nggi choragida
hozirgi O‘zbekiston hududlari G‘arbiy Turk xoqonligi tarkibiga kiritilib, oliy
hukmdor — xoqon deb atalgan. Xoqonlik nasldan naslga o‘tib kelgan. Muhim
26

harbiy masalalarni hal etishda xoqon yabg‘u (birinchi sarkarda) va qurultoy
(oqsoqollar va harbiylar yig‘ini)ga tayangan” 1
.
Davlatni boshqarishda xoqonga uning qarindoshlari, eng avvalo, hukmron
sulola a’zolari va ular tomonidan yaratilgan boshqaruv apparati yordam berar edi.
U to'rtga boTingan bo‘lib:
• qarindoshlar;
• xoqonga ittifoqdosh bo‘lgan qabila va xalqlar;
• xoqonning o‘ng tomonida turgan amaldorlar va ma’muriy xodimlar;
• xoqonning chap tomonida turgan amaldorlar va ma’muriy xodimlardan
iborat bo’lgan.
Mamlakat aholisi ko‘chmanchi va ottroq dehqon aholiga bo’lingan, chorvador
aholi «budun» deb nomlangan. Elning hokimi «yabg‘u» deb atalib, amalga faqat
xoqon urug‘iga qarindosh bo’lganlargina kottarilgan. Shu boisdan ba’zan ular
«yabg‘u xoqon» deb ham yuritilgan.
Germaniyalik P. B. Lure “O‘troq viloyat hokimlarini xoqonlik ma’muriyati
bilan bevosita bog’lash va ular ustidan nazoratni kuchaytirish maqsadida mahalliy
hukmdorlarga «yabg‘u» unvoni berilgan va ular xoqonning noibiga aylangan” 2
.
Mustaqil hokimliklar ustidan nazoratni kuchaytirish uchun ular huzuriga vakillar
(ular «tudun» deb atalgan) yuborilib, viloyatlarni nazorat qilish, ulardan soliq
yig‘ish va davlat markaziga o‘z vaqtida yetkazish uchun hamjavobgar bo‘lganlar.
Endi xoqonlik davrida Turonzaminda kechgan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayotga nazar tashlar ekanmiz, shu narsa ayon bo‘ladiki, Turk xoqonligining
sharqiy erlaridan farqli o‘laroq bu hududda aholining ijtimoiyiqtisodiy hayot tarzi,
madaniy darajasi nisbatan yuqori bo‘lgan. Gap shundaki, sharqiy hududlarda
yashagan ko‘pchilik ko‘chmanchi turklarda urug‘-qabilachilik munosbatlari hamon
kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan.
Urug‘qabilaning nomdor vakillari «beklar» deb yuritilgan. Jamoani xoqon va
1 Genet. F. “de le vaissere E. The last days of Panjikent”. Paris. 2002. P.44.
2 Lure. P. B. Personal names in Sogdian texts in Iranisches Personennamenbuch. 2010. P.49
27

zodaganlar kengashi – «Qurultoy» boshqargan. Katta patriarxal oilalar-
xo‘jaliklarning boshliqlari «Kadxudolar» deb atalgan.
O‘rta Osiyo erlarida esa bu davrda dehqonchilik, bog‘dorchilik va uzumchilik
sohalari yuksak darajada rivojlangan. O‘lkaning Farg‘ona, Xorazm va Zarafshon
vohalarida ko‘plab suv ayirg‘ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan.
Farg‘ona va Sug‘dda aholining bir qismi tog‘-kon ishlari bilan ham mashg‘ul
bo‘lgan. Bu erlarda oltin, mis, temir eritish, ulardan kerakli asbob-anjomlar ishlash
yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Shuningdek Iloqda qo‘rg‘oshin, kumush, Shaxrisabzda
esa qizil tuz qazib olingan. Xoqonlik davrida shaharlar hayoti xiyla rivoj topgan.
Xitoy manbalarida tilga olingan Xorazm, Farg‘ona, So‘g‘d, Chu vodiysidagi
shaharlar; shuningdek Tuproqqal’a, Buxoro, Samarqand, Ishtixon, Toshkent,
Isfara, Qubo (Quva), Koson va boshqalar o‘sha davrning hunarmandchilik va
savdo-sotiq tarmoqlari gurkirab rivojlangan shaharlari bo‘lgan. Buyuk ipak yo‘li
bu shaharlarning xalqaro savdoda faol ishtirok etishini ta’minlagan.
O‘rta Osiyolik qo‘li gul hunarmandlar, to‘quvchilar, zargarlar, miskaru
temirchilar, ko‘nchiyu qurolsozlar ishlab chiqargan nafis, xaridorgir buyumlar,
asbob-anjomlar dunyoning turli nuqtalariga yuborilgan. Mahalliy hunarmandlar
ishlab chiqargan rangli shishalar, qimmatbaho qog‘ozlar, zotdor otlarga xalqaro
miqyosida talab katta bo‘lgan. Bu davrning o‘ziga xos muhim o‘zgarishlaridan
yana biri-bu O‘rta Osiyo kulolchiligi hunarining yuksak san’at darajasida
rivojlanganligidir. Bu davrda ham yurtimizda moddiy va ma’naviy madaniyatning
yangi-yangi betimsol namunalari yaratildi. Turli olimlar mutaxassislar baxsiga
sabab bo‘lgan Turk-ruin, Urxon-Enasoy yozuvi, Kultegin bitiklari, Bilga xoqon
yodnomasi va shu singari noyob topilmalar turk yozma madaniyatning qadimiyligi
va rangbarangligiga guvohlik beradi.
1970 yilda Almati yaqinidagi «Issiq» degan joydan topilgan va fanga «Issiq
yozuvi» nomi bilan kirgan turkiy yozuv ham bizning yozuv tariximizga oid
qarashlarimizni yanada boyitadi. Endilikda topilgan noyob ashyoi dalillar asosida
turkiy yozuvning tarixi miloddan avvalgi II-I asrlarga borib tutashishi ma’lum
bo‘ldi. Turonzaminda turkiy yozuv bilan bir qatorda so‘g‘d va xorazm yozuvlari
28

ham keng qo‘llanilgan. So‘g‘d yozuvi 22 ta belgidan iborat bo‘lib, chapdan o‘ngga
qarab yozilgan.
Angilyalik W. Henning “The Name of the «Tokharian»” maqolasida
“Shaharlarda so‘g‘d-turk ikki tilliligi rasmiy odat bo‘lganligi haqida Mahmud
Qoshg‘ariyning «Devoni lug‘atit turk» (XI asr) asarida qayd etib o‘tgan. Bu
yozuvlarda ulug‘ ajdodlarimizning katta tarixi, boy madaniyatiga oid mislsiz
ma’lumotlar aks etgan. Yana shu narsa diqqatga sazovorki, o‘sha davrlarda ulug‘
ajdodlarimiz o‘z navqiron nasllari to‘g‘risida ham muttasil qayg‘urganlar. Shu
boisdan o‘smir 5 yoshga to‘lishi bilan uni ilm olishga yo‘llab, dastavval, xatsavdo
va hisob-kitobni o‘rganishga jalb etganlar” 1
.
Bola o‘smir-balog‘at yoshiga etkach esa uni dunyo tanish, savdo-tijorat
ishlarini o‘rganish uchun xorijiy ellarga yuborganlar. Turk xoqonligida yashagan
xalqlarning diniy tasavvurlari ham turlicha bo‘lgan, ko‘p xudolilik xukm surgan.
Bu esa ularda turli xil osmoniy va er jismlarigaquyosh, oy, er-suv, hayvonlar va
boshqa narsalarga sig‘inishlikni keltirib chiqargan. Osmon xudosi Tangri turk
qavmlarining eng oliy xudosi hisoblangan. Hozirda «Tangri» iborasi Alloh nomiga
nisbat sifatida qo‘llaniladi. O‘rta Osiyo xalqlari orasida zardushtiylik dini bilan bir
qatorda ko‘pgina joylarda buddizm, monizm yoki xristianlik dinlariga e’tiqod
qilishlik keng yoyilgan. Bu narsa qadimgi ajdodlarimizning tor, biqiq holda hayot
kechirmasdan balki, boshqa ko‘plab qavmlar, elatlar bilan bog‘lanib, aralashib,
ma’naviy jihatdan yaqinlashib hayot kechirganliklaridan dalolat beradi. O‘rta
Osiyo xalqlari orasida tasviriy san’at o‘ziga xos uslubda rivojlangan. Jumladan,
Varaxsha xarobalaridan topilgan saroy binolari devorlari, peshtoqlariga bitilgan
rang-barang, bir-biridan nafis va jozibador rasm-suratlarni (qurollangan yoxud ov
qilayotgan jangchi askarlar, oq fillar, tuyalar, otlar va boshqa xil hayvonlar,
parrandayu darrandalar v.x.z.) ko‘zdan kechirar ekanmiz, bunda ajdodlarimizning
noyob iste’dodi va aqlzakovatiga tan beramiz va o‘zimizda g‘urur tuyamiz.
Shahar
aholisining bir qismi savdo bilan mashg’ul bo’lgan, VI-VIII asrlarda Sharqiy
Turkiston bilan savdo-sotiq qilishda chochliklar Samarqand va Buxoro
1 Henning W. B. The Name of the «Tokharian» Language // AM. – London 1950. – Vol. I. – P. 158
29

savdogarlaridan keyin uchinchi o’rinda turgan. Choch poytaxti toshqi savdo
munosabatlarining markazi edi.

Xulosa
Turk xoqonligida davlatning oliy hukmdori “xoqon” unvoniga ega bo‘lgan.
Xitoy manbalari ma’lumotlariga ko‘ra, turkiylar xonni taxtga o‘tqazishda maxsus
marosim o‘tkazishgan. Ya’ni, amaldorlar bo‘lajak xonni kigizga o‘tqazib, quyosh
yurishi bo’ylab 9 marotaba aylantirganlar, ishtirokchilar esa uni qutlab va ulug‘lab
turganlar. So‘ngra xonni otga o‘tqazib, bo‘yniga ipak mato bog‘laganlar va undan
“Siz necha yil xon bo‘lmoqchisiz?” deb so‘raganlar. U necha yil xon
bo‘lishini aytgan va shu muddat tugagach taxtdan ketgan.
30

Qadimgi turkiy afsonalarda berilishicha, turklarning tasavvuriga ko‘ra,
davlatchilikning markazi, davlatni o‘z qo‘lida birlashtiruvchi shaxs xoqon
hisoblangan. Boshqaruvda xoqonlarning hukmron sulolasi asosiy bo‘lib u uchta
kuch - osmon (tangri), yer-suvning kuch va irodasi hamda turk xalqining
yaratuvchanlik faoliyati tufayli yuzaga keltiriladi.
Xoqondan keyingi shaxs, birinchi amaldor “Yabg‘u” (Bahodir) bo‘lib, u
bosh sarkarda hisoblangan. Ammo, yabg‘u taxtga merosxo‘rlik qila olmas edi.
Turk xoqonligi taxtiga vorislik tartibi turk davlatchiligi tuzilishi uchun xos bo‘lgan
uluslarga bo‘linish tizimiga asoslanib belgilanar edi. Ushbu tizimga ko‘ra taxt
aksariyat hollarda otadan o‘g‘ilga emas, akadan ukaga, amakidan jiyanga meros
qolar edi. Taxt merosxo‘ri tegin (shahzoda) deb yuritilgan. Shahzodalar to taxtga
o‘tirgunlariga qadar o‘zlariga berilgan uluslarni boshqarib turganlar. O‘rta
Osiyodagi mahalliy hokimlarning faoliyatini nazorat qiluvchi amaldor, xoqonning
nazoratchisi -“tudun” deb atalgan. Turk hoqonligi konfederativ davlat bo‘lgan.
Turkiylar o‘z yurti va davlatini “el” deb atashgan. Birinchi turk xoqoni Buminxon
elxon unvoniga ega bo‘lganligi bejiz emas.
Xoqonlik tarkibidagi ko‘plab qabila va elatlarni birlashtirish va boshqarib
turish, ulardan ma’lum miqdordagi soliqlar va o‘lponlarni o‘z vaqtida yig‘ib olish
maqsadida xoqonlikda maxsus ma’muriy va harbiy-siyosiy boshqaruv tizimi joriy
etilgan edi.
Davlatni boshqarishda xoqonga uning yaqin qarindoshlari, eng avvalo,
hukmron sulola a’zolari va ular tomonidan barpo etilgan boshqaruv tizimi yordam
berar edi. Qadimgi turkiy bitiklarga ko’ra u 4 ga bo’lingan: qarindoshlar; xoqonga
ittifoqdosh bo’lgan qabila va xalqlar; xoqonning o’ng tomonida o’tiruvchi
amaldorlar va ma’muriy xodimlar, xoqonning chap tomonidan joy olgan
amaldorlar va ma’muriy xodimlar 98
. Xoqonning qarindoshlari- o’g’illari, amakisi,
jiyanlari va og’a-inilariga tegin unvoni berilgan. Xitoy manbalarining ma’lumot
berishicha , qadimgi turk davlatidagi mansablarning asosiy shtati 28 ta bo’lgan,
bunda ularning faqat 5 tasi oliy mansabdor hisoblangan: Exu (yabg’u), She (shad),
31

Dele (teginlar), Silifa (eltabarlar) va Tutunfa (tudunlar). Qolgan 23 kichik
amaldorlardan iborat bo’lgan. Barcha mansablar meros qilib qoldirilar edi.
Turk xoqonligi davlatining asosini yer bilan birga xalq tashkil etar edi. O‘z
davrida O‘rta Osiyoda davlatchilikning mustaqil va an’anaviy shakllarini
rivojlantirgan turkiylar davlati mavjud jamiyatning muayyan ijtimoiy tuzilmalariga
va qadimgi turklarning davlat tomonidan tashkil etilgan hamda nazorat qilinadigan
xo‘jalik faoliyatiga tayanar edi. Tarixiy adabiyotlarda berilishicha, bu faoliyatning
asosini ko‘chmanchi chorvachilik tashkil etgan. Chorvador turklarda
urug‘qabilachilik an’analari nihoyatda kuchli bo‘lib, qabila va urug jamoalarining
asosi katta oilalardan iborat bo‘lgan. Ko‘chmanchi chorvadorlar xalq ommasini
turklar
“budun” yoki “qora budun” deb atashgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T,1998
II. Asosiy adabiyotlar.
1. Shavanen. E “Documents sur les Tou-kiue occidentaux”. 1903. 2.
Бартолд. В. В. Стати Энсклопедия ислама. Сочинения. Т. II. Москва. 1964.
32

3. Boboyorov. G’. G’arbiy turk xoqonligi. Tarix. nom. diss. T.: 2012.
4. Xatamova. M. Turk xoqonligi shaharlari. Tarix. nom. diss. T.: 2018.
5. Henning W. B. The Name of the «Tokharian» Language // AM. –
London 1950. – Vol. I. 6. Исҳоқов М . Унутилган подшоликдан хатлар . – Т .,
1992. 7. Бобоёров Ғ . “ Турон ҳукмдори хоқон ” унвонли Самарқанд тангалари
( илк ўрта асрлар ) // O‘zbekiston tarixi. – T., 2018. №4, 2018. 8. Исҳоқов М.,
Бобоёров Ғ., Кубатин А. Суғд тилидаги манбалар.
Сўзбоши, таржима ва изоҳлар муал. М. Исҳоқов, Ғ. Бобоёров, А.
Кубатин / Ўзбекистон тарихи. Хрестоматия. 2- жилд, 1- китоб. Масъул
муҳар. А. Аҳмедов, О. Бўриев. – Т.: Фан, 2014. 9. Буряков. Ф. Историческая
топография Ташкенского оасиза. Т. 1975. C. 34.
10. Бернштам А. Н. Согдийская колонизация Семиречья // Краткие
сообщения о докладах и полевых исследованиях института история
материальной культуры. – М. -Л., 1940, №6.
11. Отахўжаев А. Илк ўрта асрларда Марказий Осиё
цивилизациясида турк-суғд муносабатлари. – Т.: ARTFLEX, 2010.
12. Genet. F. “de le vaissere E. The last days of Panjikent”. Paris. 2002.
13. Lure. P. B. Personal names in Sogdian texts in Iranisches
Personennamenbuch. 2010.

33

Turk xoqonligi tarixshunosligi

Sotib olish