Turkiston general-gubernatorligi ta’lim masalalarining tizimidagi muammolarga oid tadqiqotlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	92.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	15 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Turkiston general-gubernatorligi ta’lim masalalarining tizimidagi muammolarga oid tadqiqotlar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Turkiston general-gubernatorligi ta’lim masalalarining tizimidagi
muommolarga oid tadqiqotlar
1

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................... 3
I Bob. Turkiston general-gubernatorligi tashkil topishi ................................................................... 5
1.1. Turkiston general-gubernatorligining tashkil topishi va ma`muriy-hududiy tuzulishi ............. 5
1.2. Turkiston o‘lkasini boshqarish hususida 1865-1917 yillar qabul qilingan Nizomlar va
ularning mustamlakachilik tizimini mustahkamlashdagi ahamiyati. ............................................. 10
II Bob. Turkiston general-gubernatorligi ta’lim masalalarining tizimidagi muommolarga oid
tadqiqotlar ...................................................................................................................................... 19
2.1. Turkiston general -gubernatorligi ta’lim sohasi va vaqf mulkchilik siyosatiga munosabati
tarixshunosligi masalalari .............................................................................................................. 19
2.2. Turkiston o’lkasida xalq maorif tizimi. Madrasa va maktablar faoliyati. Mustamlaka
hukumatining maxalliy maorif tizimiga bo’lgan munosabati. ....................................................... 24
2.3. Turkiston o’lkasida milliy madaniyat musiqa, tasviriy san’at. Me’morchilikda Yevropa va
Sharq madaniyati uygunligi ijobiy natijalari. ................................................................................ 29
Xulosa ............................................................................................................................................ 49
Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................................................................. 51

2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston istiqloli XX asr mobaynida
mamlakatimiz va jahon miqyosida ro‘y bergan eng muhim tarixiy voqealar sirasiga
kiradi. Zero, mustaqillikning hayotbaxsh ta’siri ostida Respublikmiz hayotining
barcha sohalarida tub inqilobiy o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatimiz
ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy hayotdagi sifat o‘zgarishlariga hamohang tarzda
tarixshunoslikka xam yangicha rux va mazmundagi ilmiy tadqiqotlar uchun g‘oyat
qulay shart-sharoitlar yaratildi.
XXI-asr jahon g‘oyaviy kurashlar maydoni insoniyat tarixida misli
ko‘rilmagan darajaga yetgani tufayli har bir xalqning milliy qiyofasi va o‘zligini
saqlab qolishi, buning uchun esa tarixiy ildizlarni teran anglash masalasi dolzarb
bo‘lib qolmoqda. O‘zbekiston qadimdan hozirgacha dunyo sivilizatsiyasining
rivoji tarixida o‘z o‘rniga ega bo‘lib, ayniqsa Islom sivilizatsiyasining rivoji
tarixida yetakchi o‘rinlardan birida turadi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda amalga oshiralayotgan tub o‘zgarishlar
zamirida tarix fani rivoji yangi bosqichga ko‘tarildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev ta’kidlaganidek,
“...bizning mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech
qaerda yo‘q. Bu merosni chuqur o‘rganishimiz, halqimizga, dunyoga yetkaza
bilishimiz kerak.” Tarix fani oldida turgan muhim vazifalardan biri Mustabid
sho‘rolar davrida hukmron mavfkuraga aylangan dahriylik siyosati tufayli
muqaddas Islom dinidagi eng ilg‘or oqim sanalgan tasavvuf ta’limoti va uning
namoyondalariga nisbatan doimiy tarzda xurujlar qilinib, tuxmat toshlari otildi.
Natijada tariximiz qo‘pol tarzda buzilib, soxtalashtirildi.
Kurs ishining maqsadi Turkiston general-gubernatorligi ta’lim
masalalarining tizimidagi muommolarga oid tadqiqotlar haqidagi malumotlarni
umumlashtirish va qisqa tavsiflash, ilmiy-amaliy tavsiya va takliflar ishlab
chiqishdan iborat.
3

Kurs ishining obyekti: Turkiston general-gubernatorligi ta’lim masalalariga
oid tadqiqodlar. Turkiston o’lkasida xalq maorif tizimi. Madrasa va maktablar
faoliyati. Mustamlaka hukumatining maxalliy maorif tizimiga bo’lgan munosabati.
Kurs ishining predmeti Turkiston general-gubernatorligi ta’lim
masalalarining tizimidagi muommolarga oid tadqiqotlar
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini xorijlik yetakchi olimlarning
bank tizimiga doir amaliy ishlanmalari, ilmiy maqola va konseptual nazariyalari
tashkil etadi.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarliʻ
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo yilgan
ʻ
maqsadga erishishi uchun to plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
ʻ
elektron manzillari keltirildi.
4

I Bob. Turkiston general-gubernatorligi tashkil topishi
1.1. Turkiston general-gubernatorligining tashkil topishi va ma`muriy-
hududiy tuzulishi
Chor m а ’murl а ri Turkiston o‘lk а sid а dahshatli must а ml а k а chilik siyos а tini
olib boradil а r. Turkiston XIX а srning oxirl а rid а V.I.Lenin ibor а si bil а n а ytg а nd а
«Xalql а r q а moqxon а si»g а а yl а ng а n, Rossiyaning «tipik must а ml а k а si» edi.
Rossiya s а lt а n а ti jahonning qudr а tli d а vl а tl а ri А ngliya, Fr а ntsiya,
Germ а niya impyeriyal а ri q а tori ulk а n must а ml а k а chi d а vl а t edi. Rossiya o‘z
must а ml а k а l а ri hududi jihatid а n Buyuk Brit а niya, Fr а ntsiya v а Germ а niyani
orq а d а qoldirib ketgandi. А ngliya must а ml а k а l а ri 13 million k а vdr а t kilomyetr,
Fr а ntsiyaniki 11 million kv а dr а t kilometrni tashkil qils а , Rossiyaning birgin а Sibir
must а ml а k а si hududi 13 million kv а dr а t kilometrni tashkil qil а rdi. Rossiyaning
Turkiston general-gubern а torligi hududi es а kengligi jihatid а n Fr а nsiya,
Germ а niya v а А vstro-Vengriya impyeriyal а ri m а ydonig а teng bo‘lg а n. 1
Chor Rossiyasining O‘rt а Osiyod а gi must а ml а k а chilik siyos а ti v а а m а liyoti
uning bu o‘lk а d а o‘z d а vl а tchiligini joriy etish orq а li olib borildi. Butun bir
boshliq must а qil Qo‘qon xonligi d а vl а ti yo‘q qilinib bir viloyatg а а yl а ntirildi,
Turkistond а milliy d а vl а tchilikk а b а rham berildi. Chor Rossiyasi o‘zining
boshqaruv tizimini joriy etdi. А mmo impyeriyaning bu o‘lk а d а o‘rn а tg а n
m а ’muriyati uning t а s а rruvid а gi boshqa o‘lk а l а r boshqaruvid а n o‘zining keskin
harbiy-mirshablik ruhi bil а n а jr а lib turg а n. Must а ml а k а chi hukumat Turkistonni
boshqaruvig а oid ko‘pl а b qonunl а r loyihal а rini (1865, 1867, 1873, 1884, 1886,
1908, 1912, 1916) ishl а b chiqdi v а ul а rni t а sdiql а di, hayotg а t а dbiq etdi. Bu
qonunning modd а l а rig а а dliya, moliya, harbiy, ichki ishl а r v а boshqa v а zirlikl а r
kiritg а n o‘zg а rtirishl а rd а Turkistonni boshqaruvid а gi harbiy-mirshablik ruhi а niq
o‘z ifod а sini topg а n.
Rus zod а gonl а rid а n А .B.Vrevskiy «Turkiston xalql а ri o‘zl а rini boshqaruvchi v а
sud qiluvchi yagon а hokimiyatg а o‘rg а ng а n» deb, o‘lk а d а q а ttiqqo‘l must а bid
idor а z а rurligig а ichora qilg а n edi.
1
O‘zbekiston tarixi. Mualliflar jamoasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2003.
5

Turkistond а impyeriyachilik boshqaruvining must а ml а k а chilik h а r а kteri
birinchi generalgubern а tor Rossiya impyer а torining general- а dyud а nti Konst а ntin
fon-K а ufm а n tomonid а n ifod а l а ng а n. U 1868 yil 22 yanv а rd а Toshkent sh а har
а holisi bil а n bo‘lg а n uchr а shuvd а gi nutqid а rusl а rni O‘rt а Osiyo xalql а rining k а tt а
og‘ а si deb а t а g а n, Turkistond а rus hokimiyatining mustahkam v а doimiy
o‘rn а shg а nligini alohida uqtirib o‘tg а n edi. Fon K а ufm а n а sli horijlik nemis
dvoryanl а rig а m а nsub edi, podshohlik ishonchini qozong а n, sin а lg а n, barcha
l а voziml а rd а podsho siyos а tini ko‘ngild а gidek а m а lg а oshirg а nl а rd а n biri edi.
Ung а kuchli v а qudr а tli hokimiyat podsho А lyeks а ndr II tomonid а n oltin yorliq
t а rzid а in’om etilg а n edi.
K а ufm а n 1868-1876 yill а rd а o‘lk а d а gi harbiy yurishl а rg а bosh-qoch bo‘ldi
v а bu yurishl а r uning nomini Turkiston o‘lk а sining om а dli zobiti v а istiloshisi
sif а tid а mashhur qiladi.
K а ufm а nning hukmronligi d а vrid а Turkiston general-gubern а torlik
boshqaruvi uning shaxsiy istibdodi а sosid а а m а lg а oshirilg а n. M а xfiy maslahatchi
F.Girs q а yd etganidek «generalguburn а torning hokimiyati, qonun bo‘yich а ish
ko‘rilishini t а qoz а etg а n bo‘ls а -d а , а m а ld а o‘zi xohl а gancha а m а lg а oshirildi.
General-gubern а tor o‘lk а d а gi hokimiyatning yagon а boshqaruvchisig а а yl а ng а n
edi. Hokimiyatni bund а y t а rtibd а m а rk а zl а shtirish oqib а tid а ishl а r qonun а sosid а
em а s, а ksinch а , general-gubern а torning ko‘rs а tm а si а sosid а а m а lg а oshiril а
boshl а di.
1865 yild а Toshkent shahri qo‘lg а oling а nid а n keyin, must а ml а k а
sharoitid а n kelib chiqq а n hold а , Sird а ryo hududi hamd а 1864 v а 1865 yill а rd а
yangid а n qo‘lg а oling а n yerl а r hisobig а Orenburg general-gubern а torig а
buysundirilg а n Turkiston viloyati tashkil etilg а n edi. 2
1867 yil 14 iyuld а imper а tor А leks а ndr II Turkiston harbiy okrugini t а ’sis
etdi v а O‘rt а Osiyod а bosib oling а n v а s а lt а n а t t а rkibig а kiritilg а n hududl а r
hisobid а n Tukrsiton generalgubern а torligini tashkil qilish to‘g‘risid а f а rmon e’lon
qiladi.
2
Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullaev U. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. – Toshkent:
Sharq, 2010.
6

Viloyatl а rning harbiy gubern а torl а ri v а uezd boshliql а ri ham o‘z ixtiyorl а rid а gi
harbiy qisml а rning qo‘mondonl а ri bo‘lishgan. Shu t а riq а , «harbiy xalq
boshqaruvi»d а gi harbiy hokimiyat chor zobitl а ri v а generall а ri qo‘lid а j а ml а ng а n
edi. «Xalq boshqaruvi»-volost boshqaruvl а ri, yuzboshi-oqsoqoll а r, «xalq
sudyal а ri»-qozil а r а holi tomonid а n «s а yl а ng а n».
General-gubern а torlik O‘rta o‘lk а boshqaruvid а Turkistond а mutl а q hokim
bo‘lg а n. O‘rta o‘lk а boshqaruvi general-gubern а tor hamd а uning Kengashi v а
mahkamasid а n ibor а t edi. M а rk а ziy o‘lk а boshq а ruvid а Turkistond а gener а l-
gubern а torligi mutl а q hokim bo‘lg а n.M а rk а ziy o‘lk а boshq а ruvi gener а l-
gubern а tor h а md а uning Keng а shi v а m а hk а m а sid а n ibor а t edi.
Turkiston general-gubern а tori o‘z qo‘lid а harbiy v а fuq а ro hokimiyatini
birlashtirg а n. Bir v а qtning o‘zid а u podsho noibi, harbiy okrug qo‘shinl а ri
qo‘mondoni, Yettisuv k а z а k qo‘shinl а ri qo‘mondoni, bosh mirshab, bosh prokuror
v а zif а l а rini ham o‘t а g а n. Ung а Buxoro а miri v а Xiva xoni ham buysung а n.
Bosh boshqarm а ning ijroiya org а ni bo‘lg а n general-gubern а tor mahkamasi
d а stl а b to‘rt bo‘limd а n ibor а t edi.
Birinchi bo‘lim m а ’muriy v а n а zor а t ishl а rini boshqarg а n.
Ikkinchisi bosh boshqarm а ning moliyaviy-xo‘j а lik ishl а rig а q а r а g а n.
Uchinchi bo‘lim soliql а r, sh а harl а r m а bl а g‘l а ri hamd а boshqaruvg а doir
nizoml а r loyihal а rini tayyorlash bil а n shug‘ull а ng а n.
To‘rtinchi bo‘lim es а maxsus bo‘lim hisobl а nib, uning f а oliyat doir а si
g‘oyat keng v а serqirr а bo‘lg а n. 1886 yilgach а must а qil ish ko‘rg а n bu bo‘lim
harbiy v а а dliya v а zirl а ri ko‘rs а tm а l а rid а n must а sno r а vishd а sud q а rorl а rini ham
q а yt а ko‘rish xuquqig а eg а bo‘lg а n.
Turkiston o‘lk а si markaziy bosh boshqarm а si t а rkibid а general-gubern а torg а
bo‘ysunm а ydig а n m а rk а z v а kill а ri- а dliya, moliya v а d а vl а t mulkl а ri v а zirlikl а ri
ham bo‘lg а n.Turkiston general-gubern а torligi 90-yill а rg а kelib besh viloyatg а
(Sird а ryo, F а rg‘on а , S а m а rq а nd, Yettisuv v а K а spiyorti) bo‘linadi.
Turkistond а а m а lg а oshirg а n hukmronlik boshqaruv tizimi quyid а ilov а
qilin а yotg а n maxsus j а dv а ld а o‘z ifod а sini topg а n.
7

Chor Rossiyasining Turkistond а gi а sosiy tayanch m а ’muriy v а m а jbur
qiluvchi tashkiloti-bu politsiya idor а si edi. U jud а k а tt а v а kol а tl а rg а eg а bo‘lg а n.
Politsiya m а ’muriyati must а ml а k а chilik qonun-qoid а l а rig а а m а l etishni n а zor а t
qil а r, m а halliy xalqning ist а lg а n shubhali shahsni ist а lg а n p а ytd а hibsg а ol а r edi.
А m а liy hayotd а es а politsiyaning o‘zi inson xuquql а rini qo‘pol r а vishd а buz а rdi.
Rus xalqp а rv а rl а ri, “mirshablik podsholigi” deb а t а g а ni bejiz em а s. А n а shu
politsiya tuzumig а suyang а n podsho hukumati Turkiston o‘lk а si idor а sini eng quyi
bo‘g‘inid а n oliy bug‘inigach а o‘z qo‘lid а tutg а n. General-gubern а torning o‘zi bosh
mirshab v а zif а sini o‘t а g а n. Hokimi mutl а q general-gubern а tor o‘lk а d а gi ist а g а n
od а mini, Xoh o‘zbek Xoh rus bo‘lishidan q а t’i n а z а r, impyeriyaning chekk а l а rig а
5 yil mudd а tg а surgun qilishi xuquqi qonun а n mustahkaml а ng а n edi. U harbiy
bo‘lm а g а n fuq а rol а r ustid а n harbiy sudl а r hukmini t а sdiql а shdek ichki ishl а r v а ziri
v а kol а tl а rini ham o‘z qo‘lid а j а ml а ng а n. Viloyatl а rning harbiy gubern а torl а ri,
tum а nboshil а r, q а s а b а prist а vl а ri ham politsiya generall а ri v а zobitl а ri
v а kol а tl а rig а eg а bo‘lg а nl а r. Bundan tashqari, o‘lkada ichki ishlar vazirligining
idoralari, uning vakillari ham shunga muvofiq ush ko‘rishgan.
Turkiston sh а harlarida politsmeyster lavozimi joriy etilib, ularning huquqlari
ham tumanboshilar huquqlari bilan tenglashtiriladi.
Toshkentd а yangi v а eski sh а har politsmeysterl а ri ish olib borg а n. Ul а rg а
politsiya prist а vl а ri bo‘ysung а n. M а halliy m а ’muriyat-volost boshqaruvchil а ri v а
oqsoqoll а r ham quyi mirshablik zobitl а ri v а kolotl а rig а eg а bo‘lib, ul а rg а
yoll а ng а n mirshabl а r xizmat qilg а n. 3
Mustamlakachilik m а ’muriyatining muhim xuquqiy bo‘g‘ini sud org а nl а ri
hisobl а ng а n. Sudl а r ikki hil ko‘rinishg а eg а bo‘lib, sudl а r v а xalq sudl а rid а n
tashkil topg а n. Ul а rning birinchisi sof mustamlakachilik shaklid а bo‘ls а , xalq
sudl а ri sh а ri а t а sosid а ish yurituvchi qozilik idor а si edi. Sudl а r hududiy
bo‘linishg а ko‘r а , tum а n sudl а ri, xalq p а l а t а si xuquqid а gi viloyatl а r boshqarm а l а ri,
dunyoviy m а s а l а l а r bo‘yich а ish yurituvchi sudl а r qurultoyl а ri, harbiy sud
komissiyal а rid а n ibor а t bo‘lg а n.
3
Musayev N. Turkistonda sanoat ishlab chiqarishining vujudga kelishi va rivojlanishi tarixidan (XIX asrning
ikkinchi yarmi XX asr boshlari). – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2011.
8

1886 yild а gi «Nizom»g а ko‘r а m а vjud sud t а rtibl а ri s а ql а ng а n hold а ung а а yrim
o‘zg а rishl а r kiritildi. Tum а n sudl а ri bekor qilindi. O‘lk а d а viloyat sudl а ri tashkil
etildi. Viloyat prokurori v а uning yordamchisi muovini, sud tergovchisi
l а voziml а ri joriy etiladi.
Impyeriya sudid а mustamlakachilik tuzumig а qarshi m а qs а dl а rd а sodir
etilg а n «jinoyat»l а r ko‘rilg а n. Uning а sosiy v а zif а si m а halliy xalq or а sid а n
chiqq а n v а t а np а rv а rl а rning d а vl а t hokimiyatini а g‘d а rish m а qs а did а har а k а t
qilg а n siyosiy «jinoyat»chilik ishl а ri ustid а n hukm chiq а rish edi.
Rus imperiyasi D а vl а t Kengashi tomonid а n sud islohoti tiziml а ri 1893 yil 2
iyund а t а sdiql а ndi. Toshkent shahrid а sud p а l а t а si, Sird а ryo, S а m а rq а nd,
F а rg‘on а , Yettisuv, K а spiyorti viloyatl а rid а bitt а d а n okrug sudl а ri t а ’sis qilinadi.
1899 yil 14 m а y Toshkent sud p а l а t а sining t а nt а n а li ochilish m а rosimi
bo‘ldi. U o‘lk а ning barcha sud org а nl а ri f а oliyatini boshqar а r v а n а zor а t qil а r edi.
Chor hukumatining siyosiy tusg а eg а bo‘lm а g а n barcha fuq а rolik ishl а ri
sh а ri а t v а biy sudl а rig а topshirilg а n edi. Mustamlakachilar sh а ri а t qonun-
qoid а l а rid а n istibdod negizig а qurilg а n o‘z tuzuml а rini o‘lk а d а b а rq а ror qilishd а
unumli foyd а l а ng а nl а r. Shu m а qs а dd а uni uch hil qilib tuzishgan. Sird а ryo,
S а m а rq а nd, F а rg‘on а v а Yettisuv viloyatl а rining o‘troq а holisi uchun qozil а r sudi,
shu viloyatl а rning ko‘chm а nchi а holisi uchun biy sudl а ri hamd а K а spiyorti
viloyati uchun maxsus xalq sudl а ri f а oliyat ko‘rs а tg а n.
А vv а l Toshkentd а , so‘ngr а boshqa sh а harl а rd а sh а har dum а l а ri tashkil etiladi.
1877 yild а maxsus Muv а qq а t komissiya tuzilib, s а ylovl а r, s а ylovchil а r mulkdorlik
d а r а j а sig а q а r а b uch toif а g а а jr а tiladi. Bund а sh а har ziyolil а ri, ishchil а r v а
hunarm а ndl а r yet а rli miqdord а mulki bo‘lm а g а nligi uchun s а ylov xuquqid а n
mahrum etiladi.
2400 saylovchi ishtirokida o‘tgan yig‘inda shahar dumasi va boshqarmasi
saylanadi. Ruslar uchun noiblarning uchdan ikki qismi miqdorida o‘rin ajratiladi.
Sh а har boshqaruvi f а oliyatini n а zor а t qiluvchi viloyat idor а si tuziladi. Uning r а isi
Sird а ryo harbiy gubern а tori edi. 1888 yild а rus impyer а tori Toshkentni boshqarish
ishini m а ’qull а g а ni hold а uni n а zor а t qilishni general-gubern а torg а topshiradi.
9

Ichki ishl а r v а ziri xuquqi harbiy okrug qo‘mondoni zimm а sig а yukl а nadi. Dum а
oqsoqoli harbiy v а zir tomonid а n t а yinl а n а di.
Toshkent sh а har dum а sining oqsoqoli v а zif а sini 1877 yild а n 1907 yilgach а
sh а har boshlig‘ihokim to‘r а ning o‘zi boshqarg а ni ham must а ml а k а
m а ’muriyatining qiyof а sini ko‘rs а tib turibdi. Sird а ryo viloyati harbiy gubern а tori
1885 yil 15 sentabrd а podshog а yo‘ll а g а n m а ktubid а yan а ham kengroq xuquq
berilishini so‘r а b yoz а di: «Sh а harning m а ’muriy-politsiya hokimiyatig а ... to‘l а
ito а tkorligini hisobg а olib, а n а shu ito а tkorlik qonunl а shtirib qo‘yils а , ya’ni sh а har
oqsoqoli l а vozimi sh а har boshlig‘i l а vozimi bil а n qo‘shib yuborils а ..» А m а ld а
shunday bo‘lg а nini ziyr а k z а mondoshl а rd а n biri bund а y e’tirof etg а n;
«S а yl а n а dig а n sh а har oqsoqoli mahalliy aholi ko‘z o‘ngid а doimo boy, s а vdog а r
qiyof а sid а g а vd а l а ns а , sh а har boshlig‘i es а hokim to‘r а dir». 4

1.2. Turkiston o‘lkasini boshqarish hususida 1865-1917 yillar qabul qilingan
Nizomlar va ularning mustamlakachilik tizimini mustahkamlashdagi
ahamiyati.
Rossiya imperiyasid а а m а ld а bo‘lg а n sh а harg а oid ikkit а nizom (1870, 1892
yilgi) Turkistond а f а q а t Toshkent v а Yettisuvd а gi Verniy (hozirgi А lm а ti)
sh а harl а rid а qo‘ll а nilib, boshqa sh а harl а rd а joriy etilm а di. Rus m а ’muriyati
Toshkent t а jrib а si «bu chorani Turkiston o‘lk а sid а gi boshqa sh а harl а rg а
qo‘ll а shning foyd а si haqida fikr yuritishg а ert а » degan t а xqiromuz xulosag а
kelgan edi. Sh а har m а ’muriy-politsiya t а rtib qoid а l а ri а sosid а boshqarildi.
M а ’lumotl а rg а q а r а g а nd а , 1870 yild а Toshkentd а 80 mingg а yaqin а holi
yashag а n. Ul а rd а n 7 mingg а yaqin kishi dehqon, 6 ming kishi hunarm а nd, 4 ming
kishi s а vdog а r, 4 ming kishi m а rdikor bo‘lg а n.
XIX а sr oxirl а rid а Toshkentd а 20 t а m а hall а , 310 t а m а sjid, 17 t а m а dr а s а ,
11 t а hammom, 15 t а k а rvons а roy, 11 mingt а loy suvoqli p а hs а uyl а r bo‘lib,
sh а har а holisining soni tobor а oshib borg а n.
4
O’zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob...207-bet

10

Turkiston general-gubern а torligining siyosiy-m а ’muriy m а rk а zi bo‘lg а n
Toshkent shahri o‘lk а m а d а niy hayotining а sosiy o‘chog‘i hisobl а ng а n.
Chor mustamlakachilari qishloql а rni boshqarishd а 1867 yilgi Turkiston general
gubern а torligining viloyatl а rni boshqarish haqidagi «V а qtli Nizom-loyihasi» deb
а t а lg а n hujj а tl а r m а jmu а sig а а m а l qiladil а r. Ung а ko‘r а ko‘chm а nchi а holig а ikki
bosqichli (volost v а ovull а r), o‘troq а holig а es а bir bosqichli (oqsoqoll а r)
boshqaruv tizimi joriy etiladi.
Volost а sosini ming xonadond а n ikki ming xonadongach а , ovul j а mol а rini
es а yuz o‘tovd а n ikki yuz o‘tovg а q а d а r а holi tashkil etg а n. Chorizm bu
o‘zg а rishl а r bil а n ko‘chm а nchi а holining urug‘chilik а sosid а gi tarixiy bo‘linishini
bekor qiladi.
1886 yild а kuchg а kirg а n «Turkiston o‘lk а sini boshqarish haqidagi Nizom»
bo‘yich а o‘troq а holining bir bosqichli boshqaruvi ikki bosqichg а а yl а ntirilib,
oqsoqoll а r volostl а rg а birlashtiriladi. Ovul j а mo а l а ri v а oqsoqoll а r v а kill а ri yig‘ini
barcha s а ylovchil а r yig‘ilishi bil а n а lm а shtiriladi.
Sh а harl а r o‘zl а rining tutg а n mavqeig а ko‘r а siyosiy, harbiy, iqtisodiy v а
m а d а niy m а rk а zl а r v а zif а sini b а j а r а r edi. Toshkent, S а m а rq а nd, Qo‘qon, А ndijon,
M а rg‘ilon, N а m а ng а n, А shhobod (hozirgi А shgobod) o‘lk а ning yirik sh а harl а ri
edi. Bund а n tashqari m а halliy ahamiyatg а eg а bo‘lg а n Chimkent, Jizzax, Qarshi,
Termiz v а K а tt а g‘o‘rg‘on k а bi sh а harl а rd а iqtisodiy hayot rivojl а n а boradi.
Bosqinchil а rning O‘rt а Osiyoni must а ml а k а g а а yl а ntirishl а ri n а tij а sid а
yangi sh а harl а r ham p а ydo bo‘ladi. Juml а d а n, K а z а linsk Petro- А lek а ndrovsk
Skobelyev, Chernyaevk а k а bi sh а hard а r shu t а riq а vujudg а keladi. Bosib oling а n
sh а harl а rd а rusl а r uchun maxsus а jr а tilg а n m а nzilgohl а r p а ydo bo‘ladi. Sh а harl а r
ikki qismg а bo‘linib, biri eski sh а har (m а halliy а holi yashaydig а n qism) v а
ikkinchisi yangi sh а har (rusl а r yashaydig а n qism) deb а t а l а dig а n bo‘ldi. M а s а l а n,
Toshkentning rus qismini tashkil qilish uchun maxsus qo‘mit а tuziladi. Rejag а
kirg а n joyl а rd а n m а halliy а holig а m а nsub yuzl а b oil а l а r zo‘r а vonlik bil а n
ko‘chiriladi. Ul а rg а yangi hovli, yer olish uchun yord а m berilm а ydi. Hovlil а r
buzib t а shl а nib, Yevrop а v а rus muhitid а gi toif а l а r bo‘yich а zobit v а а m а ldorl а r
11

uchun uyl а r, oromgohl а r, keng ko‘ch а l а r quriladi. Eski sh а harning ya’ni o‘zbeklar
yashaydig а n qism а holisning mustamlakachilar yashaydig а n sh а har qismig а o‘tishi
q а t’iyan t а qiql а nadi. Toshkentning yangi sh а harini bunyod etish uchun k а tt а
m а bl а g‘ t а l а b qilin а rdi. Bu m а bl а g‘l а r ko‘proq eski sh а har а holisi d а rom а di
hisobid а n qopl а n а rdi. 5

Toshkent, Xo‘j а nd, Turkiston, Chimkent, А vliyoot а , Petrovsk K а z а linsk k а bi
sh а harl а rd а s а vdo-sotiq, s а no а t v а hunarm а ndchilik bil а n shug‘ull а nuvchi rus
fuq а rol а rig а jud а ko‘p imtiyozl а r beriladi. А yni choqd а musulmonl а rning ul а rd а n
har tomonl а m а kuch а yib ketm а sligi choral а ri ko‘rib boriladi.
Chor mustamlakachilari yer eg а ligi v а suvd а n foyd а l а nish m а s а l а l а rini hal
etishg а d а stl а bki d а vrd а to‘g‘rid а n-to‘g‘ri yord а ml а shm а dil а r. Chorizm istilo
qilg а n v а qtd а o‘lk а d а gi yer-suv d а vl а t mulki, v а qf v а xususiy mulkd а n ibor а t
bo‘lg а n. Dehqonchilik v а chorvachilik xo‘j а lik yuritishning а sosiy t а rmoql а ri
hisobl а ng а n. Sun’iy sug‘oril а dig а n yerl а r dehqonchilik rivojl а nishid а а sosiy negiz
edi. Shuning uchun dehqonchilikni rivojl а ntirishd а irrig а tsiyaning ahamiyati jud а
k а tt а bo‘lg а n. Irrig а tsiya rivojl а nishid а mirobl а r alohida o‘rin tutg а nl а r.
1873 yild а general fon K а ufm а n rus podshosig а Turkistond а yerg а eg а lik
tuzilishini o‘zg а rtirish loyihasini t а qdim etadi. Loyihag а ko‘r а а mlok yerl а r uni
ishl а tib turg а n od а ml а r t а s а rrufig а o‘tishi lozim edi. Bu qoid а ni v а qf yerl а rig а ham
joriy qilish to‘g‘risid а gi loyiha t а klifi es а r а d etildi.
А mmo fon K а ufm а n o‘z so‘zid а q а t’iy turib oldi. U m а ’suliyatni o‘z
zimm а sig а olib, yer m а s а l а sig а doir bir qancha t а dbirl а rni а m а lg а oshiradi.
Juml а d а n, yer haqiqatd а kimning qo‘lid а ek а nligini e’tiborg а olish to‘g‘risid а
f а rmoyish ber а di. Shung а muvofiq jud а ko‘p yerl а r d а vl а t hisobig а o‘tk а zil а di.
А yni choqd а mulkiy yerl а rg а v а hatto v а qf yerl а rig а ham soliq joriy etil а di. 1886
yild а Turkiston o‘lk а sini boshqarish to‘g‘risid а gi yangi Nizomg а muvofiq yer
munos а b а tl а rig а doir bir qancha t а dbirl а r а m а lg а oshiriladi. Bund а n kuz а tilg а n
а sosiy m а qs а d m а halliy boy-zod а gonl а rni z а ifl а shtirish v а mustamlakachilar
hokimiyatini kuch а ytirish edi.
5
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. –
Т:Шарқ, 2000. – Б. 191.
12

Rossiya imperiyasining Turkistond а gi а gr а r siyos а tid а n ko‘zl а ng а n bosh
m а qs а d v а а sosiy yo‘n а lishl а rini D а vl а t mulkl а ri v а ziro а tchilik v а ziri
А .V.Krivoshein shunday ifod а l а g а n; «Bu O‘rta Osiyo m а s а l а sid а uch lavha
m а vjud. А g а r birinchisig а yarqir а b turg а n yozuv «Paxta» bo‘ls а , ikkinchisid а
«Sug‘orish» v а nihoyat, uchinchisid а soyal а nib turg а n bo‘ls а ham а slid а
hamm а sid а n muhimi «rusl а rni keltirib o‘rn а shtirish» yozuvi turibdi».
Chor m а ’murl а ri Turkiston o‘lk а sid а olib borg а n mustamlakachilik
siyos а tl а rid а o‘z oldil а rig а bosh m а qs а d qilib rusl а shtirish siyos а tini qo‘ydil а r. Bu
bor а d а gi eng muhim v а boshl а ng‘ich q а d а m Rossiya hududl а rid а gi xalql а rni
Turkiston yerl а rig а ko‘chirishd а n ibor а t bo‘ladi. Chorizmning ko‘chirish
siyos а tining mohiyatig а shundan iborat ediki ko‘chirm а xo‘j а likl а r uchun yer fondi
m а halliy xalqning yerg а bo‘lg а n xuquql а rini o‘t а ketgan d а r а j а d а buzish yo‘li bil а n
tuzilgan Rossiyad а n dehqonl а rni u yerg а ko‘chirish es а , chekk а o‘lk а l а rni
rusl а shtirish m а qs а dini ko‘zl а b mill а tchilik tamoyili asosida amalga oshirilgan.
1869 yild а yoq Yettisuvd а gi dehqonl а r m а nzilgohl а ri to‘g‘risid а gi qoid а l а r
ishl а b chiqilg а n bo‘lib, bu qoid а l а r rusl а rning turkistonlil а r yurtig а ko‘pl а b
ko‘chib kelishl а ri uchun qul а y sharoitl а r yar а tib ber а rdi. 1868-1882 yill а rd а
Yettisuvd а har birid а 250 а holi bo‘lg а n 29 rus qishlog‘i tuziladi. Shu d а vrd а
Sird а ryo viloyatid а bund а y qishloql а r 19 t а bo‘lib 1300 а holini o‘z q а mrovig а
ol а rdi. Xususan 1891 yild а gi Russiyad а ro‘y berg а n ochlikd а n so‘ng O‘rta Osiyog а
b а misoli v а bodek yopirilib kelayotgan rus oil а l а ri oqimi kuch а ydi. 1906 yild а
o‘lk а ning besh viloyatid а 451 ming t а nob yerg а eg а bo‘lg а n 136 rus posyolk а l а ri
p а ydo bo‘ladi. Har bir xo‘j а likning tomorq а si 34,5 t а nobd а n ibor а t edi.
Turkistond а gi eng yaxshi yerl а rg а eg а lik qilg а n bund а y rus xonadonl а ri 1916 yilg а
kelgand а 2.659 ming desyatin а yerni o‘ziniki qilib olg а n 336 ming oil а d а n ibor а t
edi. Bu o‘lk а umumiy а holisining 4,5 foizini tashkil et а rdi. Bund а n tashqari 14
million desyatin а yer bevosita d а vl а t h а zin а si ixtiyorig а olinadi. 190 ming
desyatin а yerni es а rus pl а nt а torl а ri v а pomeshchikl а ri o‘zl а riniki qilib oldil а r. Eng
k а tt а yer eg а si bo‘lg а n podsho Nikol а y II ning birgin а Murg‘ob vohasid а gi yerl а ri
104 desyatin а g а teng edi.
13

1886 yild а Chor hukumati yer islohoti o‘tk а zadi. Mustamlakachilik
h а r а kterid а gi bu yer islohoti n а tij а sid а barcha serunum v а sug‘oril а dig а n yerl а r
boyl а r v а z а mindorl а r qo‘lig а o‘tib ketadi, k а mb а g‘ а l dehqon xo‘j а likl а ri yan а d а
qashshoql а shdi v а xon а v а yron bo‘ladi.1889-1893 yill а rd а bund а y xon а v а yron
bo‘lg а n dehqonl а r o‘z bisotl а rid а gi 15.588 desyatin а yerni sotib yuborqadil а r.
А QSHd а n paxta olishd а n deyarli mahrum bo‘lg а n Russiya hukumati bu
qimm а tli hom а shyog а nisb а t а n o‘sib bor а yotg а n ehtiyojnini а sor а tg а soling а n
Turkiston hisobid а n qondirishg а а sosiy diqq а t-e’tiborini q а r а tadi. 1869 yili «Rus
s а no а ti v а s а vdosi o‘sishig а yord а m berish j а miyati» kengashid а I.N.R а evskiy
«Rossiya v а ung а qo‘shni sh а rq m а ml а k а tl а rid а paxtachilikni rivojl а ntirish»
m а vzuid а m а ’ruz а qil а di. M а ’ruz а chi Rossiyag а O‘rta Osiyo v а boshqa paxtakor
joyl а rd а n hom а shyo keltirilishi har jihatd а n foyd а li v а qul а yligini isbotl а b ber а di.
Uning t а ’kidl а shich а , Rossiyag а j а mi 3 088 285 pud (42 710 136 so‘mlik) paxta
keltirilg а n bo‘lib, shund а n 639192 pud (5972491 so‘mlik) paxta sh а rq o‘lk а l а rid а n
olib keling а n ek а n. Bu Rossiyag а keltirilg а n paxtaning 21 foizini tashkil etg а n. 6
А lb а tt а ko‘p miqdord а gi paxtani harid qilish uchun millionl а b so‘m m а bl а g‘
s а rfl а ng а n. Rossiyad а s а vdo floti bo‘lm а g а nid а n paxta Yevrop а m а ml а k а tl а ri floti
v а temir yo‘ll а rid а olib keling а n, n а tij а d а ulovid а n tushovi qimm а tg а tushg а n.
O‘rta Osiyod а paxtachilikni rivojl а ntirish Rossiya uchun k а tt а foyd а ek а nini
I.N.R а evskiy alohida uqtirib o‘t а di. U m а halliy g‘o‘z а n а vl а rining nuqsonl а rini
g а pirib, uni А merik а n а vl а ri bil а n а lm а shtirishni t а vsiya qil а di.
1871 yili I.V.R а evskiyning shaxsan o‘zi Toshkentg а kelib А merik а
paxtasini iqliml а shtirish bor а sid а k а tt а ishl а rni а m а lg а oshir а di. S а m а rq а ndd а
А merik а paxtasi n а vini ek а di.
Toshkentd а Amerika paxtasini 1875 yili birinchi bo‘lib ekk а n kishi Mull а
Yo‘lchi To‘ychiboevdir. Xorijiy paxta n а vi urug‘i Buxoro xonligid а , shuningdek
1878 yild а А ndijon, N а m а ng а n, Qo‘qon v а M а rg‘ilond а ham q а d а lg а n.
XIX а srning 80 yill а rig а kelib, Amerika paxtasi urug‘l а ri or а sid а «Upl а nd»
n а vi m а halliy sharoitd а sif а tli v а ko‘p hosilli bo‘lib chiqdi. To‘qim а chilik s а no а ti
6
Ziyoyev H. Tarix o’tmish va kelajak ko’zgusi. G’ G”ulomov nomidagi adabiyot va sana’t nashriyti. T., 2000, 140-
141betlar.
14

t а l а bl а rig а har jihatd а n mos tushadi. V а qt o‘tishi bil а n dehqonl а r Amerika paxtasi
n а vi ekilg а n m а ydonl а rni oshir а borg а nl а r. 1884 yili xorijiy n а vl а r 300 desyatin а
yerg а ekilg а n bo‘ls а , 1890 yilg а kelib 58859 desyatin а ni tashkil etg а n.
Amerika v а «m а ll а g‘o‘z а » n а vid а n oling а n tol а 1890 yild а 2 million pudg а ,
1896 yild а 2 665 337 pudg а yet а di. Tol а ning а sosiy qismi Amerika paxtasid а n
oling а n. Paxta, а sos а n F а rg‘on а vodiysid а yetishtirilg а n. Sird а ryo, S а m а rq а nd
viloyatl а rid а ham bu qimm а t-baho hom а shyo n а vl а ri ekilg а n. 1900 yilg а kelib
paxta ekilg а n m а ydon 257 501 gyekt а rni tashkil qilg а n.
Turkiston o‘lk а sid а Amerika paxtasining muv а ff а qiyatli iqliml а shtirib
borilishi v а s а no а t t а l а bl а rig а mos tushish rus s а no а ti korxon а l а ri eg а l а rini, s а vdo
ahlini, harbiy xizmatchil а rni, qo‘yingki, puli bor barcha korsh а lonl а rni
x а yajonl а ntirib v а shoshirib yuboradi. Ul а r o‘lk а g а kelib, bevosita paxtachilik
bil а n shug‘ull а nishg а v а paxta z а vodl а ri ochishg а kirishadil а r. Ul а r shu t а riq а
mo‘m а y d а rom а d ketid а n quvib, boyligig а boylik qo‘shishg а mukk а sid а n
tushadil а r. Puldor od а ml а rd а n Turkiston m а ’muriyati nomig а paxta m а ydonl а rini
keng а ytirish, paxta z а vodl а rini ochishg а ruhs а t so‘r а b yozilg а n а riz а l а r birin-ketin
tush а boshl а ydi. Rossiyad а «Paxta v а sv а s а si» а vjg а min а di. N а tij а d а , o‘lk а d а rus
paxta m а ydonl а ri v а paxtachilikk а bog‘liq z а vodl а r miqdori ortib boradi 7
.
XIX а sr oxirid а , Toshkent shahri а trofid а rusl а rg а qarashli paxtazorl а r 4000
desyatin а yerni eg а ll а b, bu umumiy m а ydonining 20 foizining tashkil et а rdi.
M а s а l а n, s а vdog а r Belyakov 620, Yar а sl а vld а gi k а tt а to‘qim а chilik korxon а si 400,
tijor а tchi T а rsin 200 desyatin а yerd а dehqonchilik qilg а n. F а rg‘on а vodiysid а rus
paxta m а ydonl а ri 500 desyatin а yerni tashkil etg а n. 1890 yild а S а m а rq а nd
viloyatining Xo‘j а nd uezdid а Kudrin firm а si v а boshqa kishig а tegishli 300
desyatin а yerd а Amerika paxtasi yetishtirilg а n. Hatto o‘lk а ni bosib olishd а
jonbozlik ko‘rs а tg а n generalm а yor А br а movning S а m а rq а ndd а shaxsiy paxta
m а ydoni bor edi.
7
Eshov B. О‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012. – B. 423.
15

Paxta m а ydonl а rid а m а rdikor v а chorikorl а r ishl а tilg а n. Q а r а bsizki, o‘lk а ni
bosib olg а n rusl а r endi yerli xalqni xo‘j а yin sif а tid а o‘z yerid а eksplu а t а tsiya qil а
boshl а g а n.
Paxtachilik rivoji chor hokimiyati h а zin а sini boyit а bordi. Hatto а dol а tsizlik
haqida o‘lk а d а rus tilid а chiq а dig а n «Okr а in а » ro‘znom а sining 1896 yilgi
sonl а rid а n birid а shunday yozilg а n edi: «Rus s а no а ti ehtiyojini qondirish
m а qs а did а paxtachilik rivojl а nishidan s а no а t eg а l а rid а n o‘zg а hech kim foyd а
ko‘rm а di. Paxta а rzon bahod а olinib, Rossiyag а yuborildi. Shu paxtad а n ishl а ng а n
t а yyor mahsulotl а rni u yoqd а n o‘lk а g а keltirib sotish а di v а k а tt а foyd а ko‘rish а di.
M а vjud paxta m а ydonl а rini qisq а rtirib meyorid а ekish haqida jo‘shib g а pir а l а di-
yu, lekin uni ekish а ver а di.»
XIX а sr oxirid а boshl а ng а n paxta yakk а hokimligi keyingi yill а rd а tobor а
mustahkaml а n а bordi.«Turkest а nskiy xlopok» kitobining mu а llifi I.Slutskiy
paxtachilikning umumrossiya hayotid а gi ahamiyatini quyid а gich а izohl а g а n edi:
«Paxta butun Turkiston o‘lk а si hayotining а sosiy t а rmog‘idir. F а rg‘on а , Sird а ryo,
S а m а rq а nd v а K а spiyorti viloyatl а ri, Buxoro v а Xiva xonlikningl а rid а yashovchi
tub а holi v а rusl а r turmushi ko‘p jihatd а n hiyl а foyd а li ekin-paxtag а bog‘liqdir.
O‘rta Rossiyad а istiqom а t qil а dig а n yuz mingl а b kishil а r, f а brik а -z а vod eg а l а ri,
temir yo‘l ichil а rining hayoti Turkiston paxtasig а ch а mbarchas а loq а dordir.
Turkiston o‘lk а si v а Rossiyaning O‘rta qismid а s а vdo-sotiq rivojl а nib, bund а n
chor hukumati ancha m а nf аа t ko‘rmoqd а . А g а r chor harbiyl а ri Turkiston o‘lk а sini
bosib olib, chin а k а m j а vohirotni qo‘lg а kiritg а n bo‘ls а , x а qli r а vishd а а ytish
mumkinki, bu j а voxirning biri-paxta edi v а u Turkiston o‘lk а sini Rossiyag а butkul
bog‘l а b qo‘ydi. Shuningdek O‘rt а Osiyo temir yo‘lining А ndijong а yetk а zilishi,
ToshkentOrenburg temir yo‘li qurilishig а ham shu bebaho boylik s а b а b bo‘lg а n».
Chor hukumati yerning izd а n chiqishig а q а r а m а y, paxtachilikni kuch а ytirishni o‘z
v а kill а rid а n t а l а b qil а verdi. Bu xususd а Rossiya dehqonchilik noziri Krivoshein
shunday degan edi: «Turkistonning har bir pud g‘ а ll а si Rossiyag а , rus v а Sibir
g‘ а ll а sig а r а qob а tdir, ortiqcha har bir pud Turkiston paxtasi es а Amerika paxtasig а
r а qob а tdir. Shuning uchun o‘lk а g а qimm а tg а tushs а ham g‘ а ll а keltirib berish
16

lozimdir». Paxta yakk а hokimligini o‘rn а tish haqidagi bund а y g‘oyani Turkiston
general-gubern а tori qo‘ll а b-quvv а tl а b, bu t а dbir hukm а tg а yilig а 70 million oltin
rublni tej а shg а imkoniyat yaratishini uqtir а di. Uning fikrig а ko‘r а «ko‘p millionli
v а t а n paxta tol а sini q а yt а ishl а sh s а no а tini xon а v а yron bo‘lishd а n s а qlovchi
k а fol а t rolini o‘yn а shi-m а n а shu Turkistonning Rossiyag а ko‘rs а t а dig а n buyuk
iqtisodiy xizmatidir».
Bund а n chiqq а n m а ’no shuki, а g а r Turkiston diyorig а g‘ а ll а ko‘p ekils а ,
Rossiyad а n keltiril а yotg а n g‘ а ll а g а nisb а t а n t а l а b k а m а yib, ziyon ko‘ril а di.
Demak qancha ko‘p paxta ekils а , Rossiya g‘ а ll а sig а ehtiyoj shuncha oshib
bor а ver а di. O‘z n а vb а tid а bu Rossiyaning ulovid а n tushovi qimm а tg а tush а yotg а n
Amerika paxtasig а bog‘liq mu а mmol а rni ham b а rt а r а f et а rdi. Nozirning fikrich а ,
paxtachilik rivojl а n а vers а , ikki t а r а fg а foyd а dir. Turkiston а holisining ahvoli nim а
kechs а -kechsinu, lekin Rossiya m а nf аа tl а ri to‘l а s а ql а nsin-bu chor m а ’murl а ri
yuritg а n yakk а yu-yagon а siyos а tdir.Chor Rossiyasi Turkiston xalql а rig а
t а r а qqiyot, baxt-s а od а t v а istiqbol olib keladi, deb o‘zimizni o‘zimiz nodonl а rch а
а ld а m а ylik.
Mobodo Rossiya hukumati Turkiston o‘lk а sid а s а no а t korxon а l а ri qurg а n
bo‘ls а , u hech qachon og‘ir industriya t а rmoql а rini yaratishg а intilg а n em а s. U
а sos а n o‘z m а nf аа ti nuqt а in а z а rini o‘yl а b hom а shyo mahsulotl а rig а birinchi
ishlov ber а dig а n yengil-s а no а t korxon а l а rini qurishg а e’tiborni q а r а tg а n. Paxta
toz а l а sh, yog‘ ishl а b chiq а rish, vino, pivo z а vodl а ri, pill а quritish korxon а si,
tegirmon, bosm а xon а v а x а kozol а r а n а shunday korxon а l а rdir. А g а r 1880 yilgach а
bund а y korxon а l а r 21 t а bo‘ls а , 1900 yild а ul а rning soni 195 t а g а yetadi. O‘lk а d а
qurilg а n birinchi temir yo‘l ham chor Rossiyasining bosqinchilik m а nf аа tl а rini
ko‘zl а g а n. 1880 yild а boshl а ng а n chor m а ’murl а ri uchun g‘oyatd а og‘ir bo‘lg а n
Axaltaka urushi Rossiyani K а spiyorti temir yo‘lini qurishg а m а jbur etadi.
Mih а ylovskiy bo‘g‘ozid а n to Qizil А rvotgach а bo‘lg а n temir yo‘l qurilishining
birinchi n а vb а ti 1881 yil 1 sentabrgach а qurib bitk а zildi v а 20 sentabrd а n doimiy
r а vishd а poezdl а r q а tnovi boshl а nadi. Keyichalik temir yo‘l qurilishi d а vom
ettirilib, А shhobodg а , so‘ng S а m а rq а ndg а keltiriladi. 1888 yil 15 m а yd а birinchi
17

poyezd S а m а rq а ndg а keladi. 1889 yild а temir yo‘l а loq а l а ri M а ri-Kushk а orq а li
Toshkent v а А ndijon bil а n bog‘l а nadi. 1890 yild а Rossiya hukumatining yuqori
m а ns а bdorl а ri o‘rt а sid а gi uzoq fikr а lm а shuvl а rd а n so‘ng yangi-
OrenburgToshkent temir yo‘l qurilishi boshl а b yuboriladi v а 1905 yil 1 iyuld а bu
yo‘ld а n birinchi poyezd o‘tadi. Chunki K а spiyorti temir yo‘li orq а li Turkiston
bil а n а loq а o‘rn а tish m а sof а ning uzoqligi tuf а yli Rossiyag а iqtisodiy jihatd а n
qimm а tg а tush а yotg а n edi. Endi yangi temir yo‘li qurilishi munos а b а ti bil а n
Toshkentd а n Orenburggach а bo‘lg а n m а sof а ilg а rigig а q а r а g а nd а ancha qisq а
mudd а td а -ikki kech а kunduzd а , Moskv а gach а es а to‘rt kech а kunduzd а bosib
o‘til а dig а n bo‘ladi. Har ikk а l а temir yo‘l ham Turkiston xalql а rining m а nf аа tl а rini
ko‘zl а b, yoki Turkistonni jahon m а ml а k а tl а ri bil а n bog‘l а ch m а qs а did а qurilg а n
em а s.
А g а r Rossiya bosqinchil а ri q а lbid а bund а y olij а nob niyat bo‘lg а nd а bund а y
temir yo‘ll а rni u а vv а lo turkiy xalql а r etniq m а d а niy, diniy hududiy tomond а n
yaqin bo‘lg а n v а Turkiston bil а n chegaradosh А fg‘oniston, Pokiston, Eron,
Turkiya k а bi d а vl а tl а r tomon ham qurg а n bo‘lur edi. Yo‘q. Rossiya m а ’muriyati
bu temir yo‘ll а rni birinchi n а vb а td а v а а sos а n Turkiston o‘lk а sid а gi xalq
boylikl а rini tezroq, ko‘proq v а mo‘lroq tashib ketish m а qs а di bil а n quradi. Bu
bor а d а r а q а ml а r tilig а quloq sol а dig а n bo‘ls а k m а s а l а yan а d а oydinl а sh а di. 1888
yild а Turkistond а n O‘rta Osiyo temir yo‘li orq а li 873093 pud paxta jo‘n а tilg а n
bo‘ls а , 1890 yild а 2673267 pud v а 1893 yild а es а 3 588 025 pud paxta Rossiyag а
yuborilg а n. Yoki 1888-1893 yill а rd а , ya’ni olti yild а Turkiston o‘lk а sid а n 14 257
515 pud qimm а tbaho paxta hom а shyosi Rossiyag а tashib ketilg а n. Bu j а r а yon yil
s а yin oshib bor а verg а n. F а q а t 1900 yilning o‘zid а O‘rta Osiyo temir yo‘li orq а li
Rossiyag а tashib olib ketilg а n boylikl а r hajmi 5 million pudni tashkil et а di.
Shund а n 60 foizi paxta bo‘lib qolg а nl а ri quruq mev а , ip а k tol а si, paxta yog‘i, jun,
teri v а boshqa mahsulotl а r edi. 1895 yilning o‘zid а birgin а F а rg‘on а d а n Rossiyag а
3399371 pud paxta, 452 ming 740 so‘mlik teri, 192 ming so‘mlik pill а tashib
ketildi. Temir yo‘l qurilishi bil а n bu sohaning ishchil а ri ham o‘sib bordi. 1890
yild а temir yo‘ll а rd а 2778 ishchi ishl а g а n bo‘ls а , 1894 yild а -3222 v а 1898 yild а
18

5044 ishchi ishl а g а n. Shund а n m а halliy mill а t v а kill а ri 1890 yild а 728 kishini,
1894 yild а -863 v а 1898 yild а es а 948 kishini tashkil etg а n.
II Bob. Turkiston general-gubernatorligi ta’lim masalalarining tizimidagi
muommolarga oid tadqiqotlar
2.1. Turkiston general -gubernatorligi ta’lim sohasi va vaqf mulkchilik
siyosatiga munosabati tarixshunosligi masalalari
XXI-asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining
Turkistondagi vaqf mulkchilik siyosatiga munosabati maslasi haqida to‘laroq
tushunchaga ega bo‘lish uchun uning Movarounnahr tarixidagi o‘rni haqida ba’zi
ma’lumotlarni keltirishni zarur deb hisoblaymiz.
Davlat va jamoat arbobi Islom Karimov Respublika tarixchilari bilan
uchrashuvida Xo‘ja Ahror Valiy haqida: “Bu mutafakkur zot o‘z davrida 25 -30
yil mobaynida Markaziy Osiyodagi halqlarni birlashtirish, siyosatchilarning
boshini qovushtirish orqali har xil to‘qnashuvlarning oldini olish uchun bor kuch-
g‘ayratini sarflagan, uning yuksak obro‘ e’tibori bunda hal qiluvchi ahamiyat kasb
etgan. “Shayxlar Shayxi" deb nom olgan bu ulug‘ zotning gapini biror hukmdor,
hokim, shaxzoda ikki qilmagan. Nega deganda, halq uni boshiga ko‘targan. Biz
ham bunday aziz ajdodlarimizni boshimizga ko‘tarishga tayyormiz” - degan
fikrlarni bildirgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi 4947-sonli
“2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni 2017
yil 17 fevraldagi PK-2789 sonli “Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot
ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish
choratadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, 2017 yil 30 iyundagi PK-3105 sonli
“O‘zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi huzuridagi O‘zbekistonning eng
yangi tarixi bo‘yicha jamoatchilik kengashi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi
qarori va sohaga oid boshqa meyoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni
amalga oshirishda va O‘zbekiston tarixi bilan bog‘liq ayrim jihatlarni yoritishda
ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi.
19

Rossiya imperiyasining Turkistonda vaqf mulkchilik siyosatiga munosabati
va uning oqibatlari XIX ikkinchi yarmida faoliyat ko‘rsatgan rus olimlarining
asarlarida uchraydi. Chunki Turkiston Rossiya imperiyasi tomonidan to‘la istilo
etilganidan keyingi davrda mustamlaka tuzumini yanada mustahkamlash siyosati
o‘lkaning ijtimoiy - iqtisodiy xayotiga oid turli statistik ma’lumotlarni to‘plash va
umumlashtirishni taqozo etadi. Vaqf masalalari qisman V.P.Nalivkin va
M.N.Rostislavovlarning asarlarida ham uchraydi. Mazkur mualliflar o‘z asarlarida
vakf mulklarining xonlar va alohida shaxslar tomonidan diniy tashkilotlarga
berilgan yerlar qishloqlardagi davlat yerlaridan olinadigan xirj va tanob
soliqlarining vaqf qilinganligi, ulardan koranda, chorakorlar yordamida
foydalanishi, shunigdek O‘rta Osiyo chorizm tomonidan bosib olingandan keyin
dastlabki yillarda vaqflarning holati, rus hukumatining vaqf sohasidagi siyosati, bu
hakda chor ma’muriyatining maxsus qonuni yo‘qligi, lekin ayrim viloyat
boshliqlarining vaqflarini rus ma’muriyati o‘z nazoratiga olganligi, vaqfga egalik
qiluvchi diniy tashkilotlar mutavallilariga daromadni bir qismini ajratib ulardan
hisobot talab qilganliklari ko‘rsatib o‘tilgan.
Ularda 1886 yili 12 iyunda Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi
nizom imperator tomonidan tasdiqlanib vaqf haqida yo‘l-yo‘riqlar, qoidalar e’lon
qilinganidan so‘ng vaqflarning holati, aholi yashaydigan vaqf yerlaridan davlat
solig‘ini olish tartibi bayon etiladi. Vaqfnomalarning haqiqiy yoki qalbalikiligi
ekanligi ustidan tekshiruv o‘tkazilganligi, uning natijalari, xon va amirlar muhri
bo‘lmagan vaqfnomalarning qalbaki deb hisoblangani va shu yul bilan musulmon
ruhoniylarining iqtisodiy negizi va tayanchlari zaiflashtirilganligi ko‘rsatib
o‘tiladi. Vaqf daromadlari nazoratsiz bo‘lgani va ular mutavallilar tomonidan
talontaroj etilishi, harajatlar to‘g‘ri sarflanmasligi achinib qayd qilingan. Boz
ustiga V.P.Nalivkin vaqf mulklarini to‘la davlat ixtiyoriga va nazoratiga o‘tishi
lozimligini ta’kidlaydi 8
.
Darhaqiqat, hukumat 1898-yil may oyidagi Andijon qo‘zg‘olonidan keyin
vaqf mulklariga ahamiyat berib, unga nisbatan olib boradigan siyosatni belgilab
8
Ismoilova J. XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Toshkentning “Yangi shahar” qismi tarixi. –
Toshkent: Fan va texnologiya. 2004.
20

olishni boshlagan. A.P.Xoroshkin “Toshkentdagi vaqflar” nomli maqolasida
nafaqat Toshkent viloyati, balki o‘lkaning boshqa hududlaridagi vaqf mulklari
haqida ma’lumotlarni bergan. Uning xulosasiga ko‘ra vaqf mulklari diniy
tashkilotlarga emas, balki davlat tasarrufidagi mulk sifatida bo‘lishi lozim ekan.
N.Yemelyanov ham o‘z maqolasida Turkiston o‘lkasidagi vaqf yerlari
haqida ma’lumot bergan uning ma’lumotiga qaraganda Sirdaryo, Farg‘ona,
Zarafshon va Samarqand viloyatlarida hammasi bo‘lib 2909 vaqflar va ularda
46266 ta tanob yer mavjud ekan.
Akademik V.V.Bartold ham o‘z asarlarida Turkistondagi vaqf masalasiga
ahamiyat berib o‘tgani bizga ma’lum. U “Turkistonda madaniy hayot tarixi” nomli
asarida Turkistonda vaqf masalasiga olib boriladigan chorizm hukumatining
siyosatini tahlil etadi va natijada ushbu siyosat natijasida yerli halq ayniqsa
ruhoniylarning noroziligi kelib chiqishini qayd qilgan. Birinchi guruh mualliflari
jamoasiga B.A.Bobrovnikov, O.M.Kerenskiyni asarlarini ham kiritish mumkin.
Mavzu tarixshunosligida chorizm hukumati tomonidan o‘tkazilgan statistik
tadqiqot va tekshirishlar katta ahamiyatga egadir. Shunday statistik materiallarda
madrasalar, xususan Hoji Ahror avlodlariga tegishli vaqf mulklari haqidagi
ma’lumotlar ham berilgan. Masalan, o‘lkashunos A.N.Sobolev Turkistonning
tarixiy geografiyasiga oid yirik kitobida Hoja Ahror avlodlariga qarashli bo‘lgan
vaqf mulklari haqida ham ma’lumotlarni keltirgan holda quyidagilarni yozadi:
“Biz Xoja Ahrorning hujjatlarini (ya’ni vaqf yorlig‘ini - U.Sh.) sinchiklab ko‘rib
chiqdik. U uzunligi bir necha sajen, eni yarim arshindan iborat hujjatdir. Hujjat
bir-birga yopishtirilgan ko‘plab varoqlarning o‘ramidan iborat. Uning birinchisi,
boshlang‘ichi, anchagina eskirgan qismi fikrimizga asl nusxa bo‘lgani holda
ikkinchi qismining soxtaligi ko‘rinib turibdi” Muallif mazkur vaqf yorlig‘ini
Turkistondagi eng ko‘hna hujjatlar sirasiga kiritgan.
O‘sha hujjatlarni o‘rganish asosida L.N.Sobolev shunday fikrga keladi:
“Avliyo (ya’ni Hoja Ahror - U.Sh.)ning oyog‘i qaerga yetsa, o‘sha joy vaqfga
aylantirilgan. Avliyo Qarshi shahridan Samarqand orqali Toshkentga qadar
bo‘lgan yul bo‘ylab ketgan yerlarning uchdan bir qismini (kengligini aniqlab
21

bo‘lmadi) avlodlar uchun vaqf qilgan. Shuningdek Ya.N.Sobolev Hoja Ahror
avlodlari tasarrufidagi vaqf qishloqlari haqida ham aniq ma’lumotlarni keltirgan.
Boshqa bir o‘lkashunos olim A.P.Xoroshxin ham Hoja Ahrorning ulkan boyliklari
tarixiga qiziqib, halq orasida keng tarqalgan hikoya va rivoyatlarni to‘plagan.
Olim haq og‘zaki ijodiyoti namunalari asosida “Samarqandning janubidan
Shaxrisabz tog‘lariga qadar cho‘zilgan yerlar” Hoja Ahrorning vaqf mulklari
bo‘lgan, degan xulosaga kelgan.
Hoja Ahror avlodlarining Toshkentdagi vaqf mulklariga oid g‘oyat qimmatli
ma’lumotlar ham A.P.Xoroshxinning tadqiqotidan o‘rin olgan. Mana bu ma’lumot
ham e’tiborga loyiq: “XIX-asrning ikkinchi yarmida Hoja Ahror avlodlarining
vaqf mulklari Toshkent shahrining Sebzor dahasidagi Oqtepa va Oqqo‘rg‘on
mahallalarida ham mavjud bo‘lgan holda, ularning umumiy qiymati 300 ming
rublni tashkil etgan. O‘sha mulklarda 800 ijrochi ishlagan”.
1896 yilda “Turkestanskie vedomosti” gazetasining 88-sonida “L.K.Yu.”
qisqartmasi ostida no’malum muallifning “Marg‘ilon maktublari” nomli maqolasi
e’lon qilingan. Ushbu maqolada Hoja Ahrorning boyliklari haqida ma’lumot
keltirilgan: Hoja Ahror avlodlari Turkiston o‘lkasida g‘oyat ulkan vaqf mulklariga
egadirlar. Buxoro amirligidan biri tomonidan berilgan hujjatga asosan, Toshkent,
Samarqand, Buxoro va Qarshidagi yer maydonlarining uchdan bir qismi, ya’ni
Qarshidan Samarqand orqali Toshkentga qadar yerlar yuqorida aytilgan avliyo
(Hoja
Axror-U.Sh.) avlodlarining vaqf mulklari bo‘lgan.”
O‘lkashunos tarixchi V.L.Vyatkin ham Hoja Ahrorning vaqfnomalarini
o‘rganish asosida uning avlodlariga tegishli yer maydonlari haqidagi muhim
ma’lumotlarni keltiradi. Uning Toshkent shahridagi avlodlari qo‘lidagi yer
mulklarining bir qismi 300 desyatinadan iborat bo‘lgan.
1902-yilda Hoja Ahrorning vaqf yorliqlari bilan akademik V.V.Bartald ham
tanishgan. Olimning tasdiqlashicha, mazkur hujjat 1533-yilda tuzilgan
vaqfnomadan 1875-yilda ko‘chirilgan nusxadir. V.V.Bartold ilk bor Hoja Ahror
vaqf hujjatlari matnining asosiy qismini fors-tojik tilida keltiradi. Bu vaqfnomani
22

O.D.Chexovich 1533 yildan ilgari Hoja Ahror hayotligida tuzilgan deb taxmin
qiladi.
Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davri tadqiqotlari uchun xos bo‘lgan
xususiyat shuediki vaqf mulklarining qiymati, joylashgan o‘rni, ba’zi vaqf
hujjatlari, muassasalar nomlari ma’lumotlar tarzida keltirib o‘tiladi.
Sovet istibdodi davrida ham sharqshunos tarixchilar Hoja Ahror
avlodlarining vaqf mulklariga oid masalalarni o‘rganishgan. Chunonchi
P.P.Ivanov Hoji Ahrorning yirik feodal xo‘jaligiga oid muhim fikrlarni ilgari
surgan. U Hoji Ahrorning Qarshi va Samarqanddagi vaqf mulklarining umumiy
maydonini aniqlashga harakat qilgan. P.P.Ivanovning taxminiy hisob-kitoblariga
ko‘ra, Hazrati Eshonning. Qarshidagi yer mulklari 150 ming tanobni,
Samarqanddagi esa 200 ming tanobni tashkil etgan. Muallif Hoja Ahrorning
o‘limidan so‘ng o‘sha ulkan xo‘jalik tanazzulga uchraganligini ham ta’kidlab
o‘tadi.
Olimning bu xulosalari vaqfnomalardagi ma’lumotlarga asoslanmagan. Chunki
Hoja Ahrorning vaqf yorliqlari bilan tanishish P.P.Ivanovga nasib etmagan. Uning
1936-1937 yillar davomida Toshkent va Samarqanddagi vaqf xujjatlarini qidiruv
ishlari natija bermagan.
Sho‘rolar davrida chorizmning Turkistonda olib borilgan mustamlakachilik
siyosati P.Goluzo va G.Safarov tomonidan fosh qilingani tarixchilarga ma’lumdir.
Mavzu bo‘yicha L.I.Dembo o‘z asarida O‘rta Osiyoda vaqf yerlarining huquqiy
jihatlarini tahlil etgan va unda vaqfning asosiy unsurlari vaqf-vaqfni ta’sis etuvchi,
vaqf mol-mulki, vaqfga egalik qiluvchi va uni qonunlashtiruvchi
xujjatvaqfnomalardan iborat ekanligini uqtirgan. Haqiqatan ham vaqfnomalar juda
murakkab yuridik hujjat bo‘lib, unda vaqfning ism sharifi, mulkning joyi, uning
chegaralari (agar mulk yer bo‘lsa), qaysi maqsadga uni sarflashi, foydalanish
qoidasi va x.k guvohlar ishtirokida qayd qilinadi. Vaqflar soliqlardan ozod
ekanligi ta’kidlanadi. Xonlar davrida vaqf mulklari hukmdorlar tomonidan
berilgan inoyatnomalar orqali soliqlardan butunlay ozod qilingan.
23

Sharqshunos R.A.Nabiev XV-XVI asrlarga mansub bo‘lgan qo‘lyozma
manbalar: noma’lum muallifning “Manoqibi Hoja Ahror”, Faxriddin Ali as
Safiyning “Rashahat ayn al-xayot” (hayot bulog‘idan tomchilar) kabi mo‘tabar
manbalardan foydalangan holda, Hoja Ahror boyliklarining, bu ulkan xo‘jalikni
boshqarish usullari haqida muhim faktlarni bildirgan.
Afsuski o‘sha ko‘hna manbalar haqiqat va adolat tamoyillari asosida emas,
balki o‘sha davrda hukmron bo‘lgan kamfirqa mafkurasi ruhidan kelib chiqib, bir
yoqlama tadqiq etilgan. 1960-yildan boshlab Hoja Ahror va uning avlodlari vaqf
mulklari tarixi bilan sharqshunos tarixchi Z.A.Qutibaev shug‘ullana boshlagan.
Shuningdek sovet davrida vaqf mulklari haqida ilmiy tadqiqotlar olib borilgan
olimlardan B.Qozoqov, O.A.Suxarev, va boshqalarni qayd etish mumkin.
Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, mamlakatimiz mustaqillikga erishganidan
so‘ng barcha sohalarda islohotlar tubdan o‘zgartirildi. Iqtisodiyot, siyosat, ilm-fan,
din va boshqa sohalar.
2.2. Turkiston o’lkasida xalq maorif tizimi. Madrasa va maktablar faoliyati.
Mustamlaka hukumatining maxalliy maorif tizimiga bo’lgan munosabati.
Turkiton o’lkasida maorif sohasi. Chor Rasiyasi bosqiniga qadar
Turkistonda keng tarmoqli xalq maorifi o‘choqlari: maktablar va madrasalar
mavjud edi. Istilochilar ularning faoliyati bilan tanishib, mustamlakachilikning
bundan keyingi taqdiri uchun o‘sha maktab va madrasalarning g‘oyatda havfli
ekanligini tushunib yetgandilar. Shu bois chorizm o‘lkada ruslashtirish siyosatini
ayni shu sohadan boshlab, bu soha bo‘yicha o‘z dasturini ishlab chiqadi. O‘sha
ustamon pixini yorgan siyosatchi K.P.Kaufman bu sohada ayniqsa jon kuydirib
faoliyat ko‘rsatgandi.
1880 yilda Imperiya Davlat Kengashida Turkistondagi mahalliy aholi
bolalarini ruslar bilan birgalikda o‘qitish masalasi ko‘rilganda Turkiston
aholisining “savdo-sotiq, dehqonchilikda suyagi qotganligi va yuvosh tabiati”
ta’kidlanib, ularning “imperiyadagi boshqa musulmonlardan keskin ajralib
turishlari” qayd qilinadi.
24

Davlat Kengashining bu qarori Kaufman tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi.
Kaufman “ruslar va tuzemetslarning bolalarini birgalikda tarbiyalash” masalasini
ko‘taradi. U musulmon va rus maktablarining ajralib turishi” iqtisodiy va siyosiy
jihatdan zararli deb hisoblaydi. Uning bu g‘oyasini keyingi general-gubernatorlar
davom ettiradilar. 1884 yilda Toshkentda birinchi rustuzem maktabi ochiladi,
ularning soni XIX asr oxirida yuzdan oshib ketadi
Chor Rossiyasi ma’murlarining Turkiston o‘lkasida yerli xalq vakillarini
qorong‘ulik zulmat va zabunlikda saqlashga qaratilgan mustamlakachilik va zo‘rlik
siyosatiga qaramasdan XIX asrning oxiri XX asr boshlarida o‘lkada milliy maorif,
fan va madaniyat taraqqiyoti to‘xtab qolgan emas. Ammo ushbu masalada ham
Sovet hokimiyati yillarida kommunistik mafkura ta’siri ostida manqurtlik va
qullarcha tobelik dunyoqarashida shakllangan mahalliy olimlar o‘z asarlarida
chorizm davrida yuritilgan maorif, fan va madaniyat sohasidagi siyosatni
ko‘pirtirib maqtadilar.
Rossiya bosqiniga qadar o‘lkadagi bu sohadagi ahvolni kamsitib yerga
urdilar.
Ular 1897 yil o‘lkada savodli o‘zbeklar-1,6 foizni, qozoqlar-1 foizni,
turkmanlar-0,7, qirg‘izlar-0,6 foizni tashkil etgan, aholining savodxonligi shundan
keyingi yillarda ham oshmagan,
O‘zbekistonda har 100 kishining 98 tasi savodsiz edi, deb keldilar. «O‘rta
Osiyo xalqlari inqilobgacha deyarli yoppasiga savodsiz edi. 1897 yili
o‘zbeklarning atigi 1,9 foizi o‘qish va imzo chekishni bilardi. 1897 yilgi
Butunrossiya aholi ro‘yxatiga ko‘ra savodlilar o‘lkada 1,8 foizni tashkil etgan,
ya’ni inqilobgacha Turkiston deyarli yoppa savodsiz o‘lka edi». «O‘zbek xalqi
deyarli yalpi savodsiz edi. Savodlilar 1,5-2 protsentdan oshmasdi» kabi fikrlarni
yozdilar, targ‘ib qiladilar.
Hatto ayrim olimlar vatanga, o‘z xalqiga xiyonat qilgan va bosqinchi Rossiya
hukmdorlari tomoniga o‘tgan Saidazimboy singari savdogarlarni Toshkentda o‘z
uyida rus-tuzem maktabi oshdi deb osmonga ko‘tarib maqtaydilar. Aslida esa rus-
25

tuzem maktablari asosan tilmochlar-tarjimonlar tayyorlashga mo‘ljallab tashkil
etilgan edi.
Ammo sovet davrida bu kabi da’volarni inkor etuvchi xolisona tadqiqotlar
ham e’lon qilinadi. Tarixchi olim Pyotr Geronovich Kim o‘zining «Uydirma va
haqiqat» maqolasida o‘zimizdan chiqqan «olimlar»ga qonuniy savol bilan murojaat
qiladi:
Xo‘sh, savodsiz xalq butun dunyo xalqlarining faxru iftixoriga aylangan
Samarqand, Buxoro, Xorazm, Toshkent va Xivadagi Go‘ri Amir, Shohi Zinda,
Bibixonim kabi koshonalarni va boshqa ko‘plab asori-atiqalarni qanday qilib
bunyod etgan ekan? Savodsiz xalq qay yo‘l bilan jahonga Ibn Sino, Al-Xorazmiy,
Beruniy kabi olamga mashhur allomalarni yetkazib berdi ekan? Savodsiz xalq
Navoiy, Ulug‘bek Forobiy, Jomiy va boshqa ko‘plab shoiru fozillari bilan olamga
dong taratgannining siri nimada? Furqat, Muqimiy, A.Avloniy, M.Behbudiy kabi
minglab ma’rifatparvarlari bo‘lgan xalqning savodsizligiga ishonish mumkinmi?
P.G.Kim bu kabi mantiqsiz va kurakda turmaydigan da’volarni inkor etib
bo‘lmaydigan dalillarni bilan o‘z maqolasida fosh etdi. U bunday yozadi:
«Endi manbalarda keltirilgan faktlarga asoslanib, 1897 yili Rossiya,
Belorussiya va Turkistonda aholining‘ maktablarning‘ ulardagi o‘quvchilarning
sonlarini kuzatsak bu o‘lkalardagi savodxonlikningning darajasi oydinlashadi.
Rossiyada aholining umumiy soni-126,388,800, maktablar soni-33,401,
o‘quvchi soni-2.318.100-aholining umumiy soniga nisbatan o‘quvchilar-1,8 foizni
tashkil etgan holda, aholining savodxonligi-21 foiz; Belorussiyada aholining
umumiy soni-6.492.857-maktablar soni-2.263, o‘quvchilar soni-125.418, aholining
umumiy soniga nisbatan o‘quvchilar-1,9 foizni tashkil etgan holda aholining
savodxonligi-24,7 foiz;Turkistonda aholining umumiy soni-3.792.774, maktablar
soni-6.027, o‘quvchilar soni-64015, aholining umumiy soniga nisbatan
o‘quvchilar-1,7 foizni tashkil etgan holda aholining savodxonligi-19,55 foiz
bo‘lgan».
Axir mustamlaka Turkistonidagi juda ko‘p eski maktablarda oliy ta’lim
beradigan o‘quv yurtlarida ajdodlarimiz farzandlari ta’lim olganliklari,
26

madrasalarda mudarrislar, mahallalarda savodxon ayollar otinoyilik qilib, shariat
(fikx) qonunchiligidan ta’lim-tarbiya berganlari, o‘sha o‘quv muassasalarida
ko‘plab yurtdoshlarim o‘qib, zamonasining savodli kishilari bo‘lib yetishganini
unutmaslik kerak. XX asr boshlarida butun o‘lka bo‘yicha jadid maktablarining
necha tarmog‘i yuzaga kelganini ham e’tibordan chiqarmaslik lozim 9
.
Ehtimol shu boisdan mashhur rus olimlaridan akademik V.V.Bartold,
A.D.Middendorf, sayyox olim A.L.Fedchenko, sharqshunoslardan V.P.Nalivkin,
A.L.Kun va boshqalar o‘lkadagi maorif taraqqiyotiga yuqori baho berganlar,
xalqimizning madaniyatiga xayron qolganlar va uni olqishlaganlar. Tarixchi olim
Haydarbek Bobobekov «O‘tmishda o‘zbeklar savodsizmishlar» maqolasida bu
haqda quyidagi dalillarni keltiradi:
«A.Middendorfning 1882 yilda chop etilgan «Ocherki Ferganskoy dolini»
kitobida shunday satrlarni o‘qiymiz: «Farg‘ona viloyatida qadimdan o‘troq holda
yashashni sevgan mehnatkash qabilalar istiqomat qilishadi,,,Albatta, o‘ziga xos
betakror sharoiti bo‘lgan Farg‘ona yuksak madaniyatli mamlakatlar cho‘qqisiga
ko‘tarildi». A.Middendorfning so‘ziga qaraganda XIX asrga yevropaliklar yer
xo‘jaligi ravnaqiga harakat qilib maqsadlariga erisholmayotgan bir paytda
Farg‘ona vodiysida bu muammo ancha burun hal bo‘lgan, u joylarda dalalar
sug‘orilar, yaylovlar esa o‘g‘itlantirilarkan».
Olim o‘z fikrini davom ettirib yozadi: «Farg‘onada qilingan ishlarga havas
qiladiq bu yerdagi zaminga nisbatan yuksak madaniyat boshqa yerlarga qaraganda
ko‘proq saqlanib qolganligini ko‘rdik. Bir qancha yerlarni ko‘zdan kechirib shu
xulosaga keldikki, Farg‘onada yer xo‘jaligini extiyotkorona va mohirona olib
borishar ekan. Bu esa xayratda qoldiradigan haqiqiy madaniy mehnat eng katta
zanjirining bir qismi ekaniga ishonch hosil qildik». «Golos» gazetasi 1874 yil 29
avgust sonida suv xo‘jaligi masalasi haqida bunday yozadi:
«. . .amalda ko‘pincha tuzemetslardan (ya’ni mahalliy aholidan-mualliflar)
ko‘p narsani o‘rganishga to‘g‘ri kelmoqda. Shunday qilib, irrigatsiya haqida bizda
(ya’ni Rossiya-mualliflar) oxirgi vaqtgacha o‘ylanmagan edi. Osiyoda esa bu soha
9
Usmonov Q., Sodiqov M., Oblomurodov N. O‘zbekiston tarixi. I qism. – Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi
xalq merosi nashriyoti, 2002.
27

yuksak darajada rivojlangan va, albatta, dalalarni sun’iy sug‘orish bo‘yicha biz
O‘rta Osiyoliklarga hech narsa o‘rgata olmaymiz. Bizda Janubiy Rossiyada
irrigatsiya borasida tortishuvlar davom etayotgan bir davrda Osiyoliklar tog‘larda
korizlar orqali kanallar qurishmoqda. Uning tubidan o‘nlab sajen yuqori suvlarni
chiqarishmoqda, bir qoyadan ikkinchi qoyaga arg‘amchi tortib tarnov yordamida
suv olishmoqda, bular esa bizdagi donishmandlarning tuchiga ham kirmagan».
Rus olimlari, sayyoxlari, savdogarlari Qo‘qon xonligidagina emas, balki
o‘lkaning boshqa joylarida ham sun’iy sug‘orish usulini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rib
yuksak baho berdilar. Masalan, N.Ulyanov yozgan edi: «Bu mahalliy Leonardo da
Vinchilar ijodida bir bosh emas, balki bir necha avlodlarning tajribali aqlini
ko‘rdim».
Turkiston xalqlari madaniyati haqida Turkiston general-gubernatori
S.M.Duxovskiyning podshoga sadoqatini izhor etib-yozgan dokladida (1899 yil)
qiziqarli fikrlar bor. Jumladan, u shunday yozadi: «Uzoq vaqtlar mobaynida
Buxoro butun musulmonlar (sunniylar) olamida musulmon xuquqshunosligi va
ilmining mo‘tabar markazi sifatida tan olib kelingan, boz ustiga bu obro‘-e’tiborni
xanuz yo‘qotmay kelayotir.
Bir vaqtlar o‘rtaosiyoliklar ruhoniylar, qonunshunosu arab tili bilimdonlari
faoliyatining ahamiyati naqadar ulug‘ bo‘lganini bugungi kunda butun dunyodagi
musulmon-sunniylar qo‘llayotgan mashhur va mo‘tabar shariat majmualarining
ayrimlari O‘rta Osiyoda bitilganini eslashning o‘zigina kifoY. «Hidoya-i-Sharif»
Marg‘ilonda, «Aqoid» Buxoroda, «Hikmat-ul-Ayn» Samarqandda yaratildi.
Musulmon olamiga shariatning so‘nggi talqinini O‘rta Osiyo taqdim etdi. Bulardan
tashqari, bu o‘lka olamga Navoiy, So‘fi Olloyor, Ahmad Yassaviy, Mashrab kabi
shoirso‘fiylarni berdi».
Xullas, Turkistonda Rossiya bosqiniga qadar aholining savodxonlikning va
madaniyati darajasi ba’zi kimsalar ta’kidlagani singari qoloq bo‘lmagan. To‘g‘ri,
hozirgi davrga nisbatan oladigan bo‘lsaq savodsizlar Turkiston o‘lkasida XIX
asrda ko‘p bo‘lgan. Ammo o‘tgan o‘sha XIX asrda qaysi mamlakatda ahvol
28

bundan ko‘ra yaxshiroq edi? Shuning uchun xalqimizning o‘tmish tarixini
nodonlarcha qora bo‘yoqlarda yoritishga istiqlol tufayli barham berilmoqda.
2.3. Turkiston o’lkasida milliy madaniyat musiqa, tasviriy san’at.
Me’morchilikda Yevropa va Sharq madaniyati uygunligi ijobiy natijalari.
Chor Rossiyasi Turkiston o‘lkasini o‘z mustamlasiga aylantirgan XIX
asrning ikkinchi yarmida o‘lkaning ijtimoiy-madaniy hayotida albatta ba’zi bir
ijobiy o‘zgarish va yangiliklar bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar va yangiliklar
mustamlakachilar tomonidan yerli xalqlarning talab va ehtiyojlarini qondirish
maqsadida ro‘yobga chiqarilgani yo‘q. Balki, birinchi navbatda va asosan
bosqinchilarning talablari va manfaatlari nuqtai-nazaridan amalga oshirildi. Ana
shunday yangilik va o‘zgarishlardan biri o‘lkada aholiga xizmat qiluvchi madaniy-
ma’rifiy muassasalarining paydo bo‘lishidir.
1870 yilda Toshkentda kutubxona tashkil qilinadi. Kutubxona uchun
Peterburg va Moskvadan 1867 yilda yuborilgan dastlabki kitoblar zo‘r
qiyinchiliklar bilan 1868 yilda Toshkentga yetib kelgan edi. Bu kitoblar asosan
O‘rta Osiyoni va unga qo‘shni bo‘lgan mamlakatlarni o‘rganishga va boshqa
masalalarga aloqador adabiyotlar edi. Kutubxona fondi mutlaqo rus tilida bo‘lib,
uning o‘quvchilari ham asosan rus ofitserlari, amaldorlari, va ularning oilalaridan
iborat edi. Dastlabki kitobxonlar to‘g‘risidagi ma’lumot 1870 yil may oyidan 1871
yil sentabrgacha bo‘lgan davrga aloqadordir. Hammasi bo‘lib 75 kitobxon bo‘lgan,
shundan 45 nafari ofitser, 19 nafari amaldor, 4 nafari savdogar, 2 kishi ruhoniy, bir
kishi mahalliy maktab talabasi edi. Shunday bo‘lsada, Kutubxona har holda
ma’rifiy ish bilan shug‘ullandi va o‘lkada XIX asr rus adabiyotining demokratik
g‘oyalarini tarqatishda ma’lum rol o‘ynadi. Biroq 70-80 yillarda Rossiyada
madaniyat va xalq maorifi 60-yillarda qo‘lga kiritgan demokratik xuquqlarni yo‘q
qilishga intilgan reaktsiyaning hujumi boshlanib ketdi. Bu hujumdan kutubxona
ham chetda qolmadi.
1882 yil dekabrda Turkiston general-gubernatori M.G.Chernyaevning
buyrug‘i bilan alohida ishlar bo‘yisha amaldor, «Peterburg xarobalari» asarining
29

muallifi, reaktsion yozuvchi V.V.Krestovskiy kutubxonani taftish qiladi. U
o‘zining Chernyaevga yozgan raportida : «Rus mualliflaridan Saltikov,
Dobrolyubov, Pisarev, Nekrasov va Shiller (A.Mihaylov) asarlariga talab eng ko‘p
ekanligi ma’lum bo‘ldi», deb yozadi. Ushbu raportga asosan general Chernyaev
1883 yil 1 yanvardan e’tiboran kutubxona faoliyatini to‘htatish to‘g‘risida buyruq
berdi. Jamoatchilikning talabi bilan 1889 yilda kutubxona yana o‘z ish faoliyatini
boshlaydi.
O‘rta Osiyoni o‘rganish bilan shug‘ullangan taniqli rus olimlari–arxeolog
V.L.Vyatkin, akademik V.V.Bartold va boshqalar kutubxonaga faol yordam berib
turishgan, natijada kutubxona qimmatli asarlar va materiallar bilan to‘lib borgan.
«Umuman O‘rta Osiyoga, ayniqsa Turkiston o‘lkasiga oid asarlar va
maqolalarning Turkiston to‘plami kutubxona fondlarida to‘plangan manbalarning
ajoyib majmuasi bo‘ldi. Bu to‘plam 594 tomdan iborat bo‘lib, inqilobgacha
bo‘lgan Turkiston haqidagi kitoblardan, ro‘znoma va oynomalardan olingan
maqolalardan tashkil topgan. To‘plamning 416 tomi mashhur rus bibliografi
V.I.Mejov tomonidan tayyorlangan. Bu tomlarga 1867-1887 yillarga oid
materiallar kiritilgan.
So‘ngra to‘plam ustida olib borilayotgan ish to‘htab qolgan va 1907 yildan
1917 yilgacha bo‘lgan davrda har xil bibliograflar to‘plamning 175 tomini
tuzganlar
XIX asrning 80-90 yillarida Toshkent va boshqa yirik shaharlarda turli ilmiy
jamiyatlar (arxeologiya, jug‘rofiya, etnografiya kabilar) tashkil etilgan. 1896
yilda Samarqand «Tarixiy muzey» ish boshladi. Bir qator ilmiy ekspeditsiyalar
uyushtirildi. Bu borada rus olimlari I.V.Mushketov, N.A.Severtsov,
A.P.Fedchenko, P.P.Semenov-Tyan-Shanskiy, N.M.Prjevalskiy va boshqalar
samarali ishlar olib bordilar. Turkiston xalqlari tarixini o‘rganish va yoritish
xalqimizning o‘tmish madaniyatini ilmiy tadqiqot qilishda sharqshunos olimlar
V.V.Radlov, V.V.Bartold, Ye.E.Bertels va boshqalarning xizmatlari oz emas. Shu
davr mobaynida bir qator ijodkor rus adiblari asarlarining mahalliy xalqlar tillariga
o‘girilishi ham ijobiy faoliyatlardan hisoblanadi.
30

1868 yilda Toshkentda birinchi bosmaxonaning tashkil etilishi bilan
Turkistonda kitob bosish, matbaachilik yo‘lga qo‘yildi. 1870 yilda bir qator
kattaroq boshqa bosmaxona tashkil etilgandan keyin, «Turkestanskiye vedomosti»
gazetasi chiqarila boshlandi. Shu yildan e’tiboran bu gazetaning o‘zbek va qozoq
tillarida (arab alfavitida) ilovalari chiqa boshladi. Ana shu tariqa Turkistonda vaqtli
matbuot tarixi o‘z ilk qadamini tashladi. Huddi shu 1870 yilning oxirlarida
Xorazmda ham toshbosma paydo bo‘ldi. 1880 yilda Navoiyning «Hamsa»si
(«Xayratulabror»ning birinchi kitobi), «Devoni Munis» va «Devoni Raji» asarlari
bosilib chiqdi. 1883 yilda «Toshkentda toshbosmada birinchi marta So‘fi
Olloyorning «Kitobi sabotulojizin»i bosilib chiqdi. Shu davrdan boshlab o‘zbek va
tojik tillaridagi kitoblar asosan toshbosmada chiqadigan bo‘ldi. Turkiston xalqlari
hayotida toshbosma katta rol o‘ynadi. «Turkestanskiye vedomosti» gazetasining
o‘zbekcha va qozoqcha ilovalari 1883 yilda «Turkiston viloyatining gazeti» nomi
ostida mustaqil chiqarila boshladi. 1898 yilda Toshkentda «Russkiy Turkestan»,
1904 yildan boshlab Samarqandda «Samarqand» gazetalarini chiqarish yo‘lga
qo‘yildi.
1905 yildagi inqilobiy ta’sirida «Russkiy Turkestan» va «Samarqand»
gazetalarining rahbarligi bolsheviklar qo‘liga o‘tib ketdi. Podsho hukumati bu
gazetalar faoliyatini taqiqlab qo‘ygach ular o‘z nomlarini o‘zgartirib : «Turkiston»,
«Vperyod» «Russkiy Turkistan»), «Zaravshan», «Novoy Samarqand», «Russkiy
Samarqand» («Samarqand») nomlari ostida chiqarila boshladi. 1906 yilga kelib bu
gazetalarni chop etish umuman taqiqlab qo‘yiladi.
XX asrning boshlariga kelib mahalliy milliy matbuotni yo‘lga qo‘yish
borasidagi sayi harakatlar ijobiy yakunlandi. 1906 yilda Toshkentda birinchi marta
o‘zbek tilida «Taraqqiy» gazetasi chiqarildi. Bu o‘zbek milliy matbuotining ilk
debochasi sifatida tarixga kirdi. Shundan so‘ng birin-ketin bamisoli qo‘ziqorindek
yangi-yangi matbuot organlari vujudga kela boshladi.
Rus demokratlari va jadidlar 1916 yil 1 iyuldan Andijonda «Turkestanskiy
golos» gazetasini chiqara boshlaydilar.
31

XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida mustamlaka Turkistonda
har qanday og‘ir muhit sharoitida bo‘lsada ijtimoiy fan sohasida va badiiy ijodda
qalam tebratgan, o‘z xalqining dardu-hasrati bilan kuyib yongan va uning kelajak
istiqboliga so‘zsiz ishongan dono mutafakkir va yozuvchi shoirlar bo‘ladi. Bu
davrda tarix, badiiy ijod bobida asarlar yozgan adiblarning aksariyati mahalliy
boylar, amaldor to‘ralarning o‘tkazgan zulmkorlik siyosatlaridan to‘yib ado
bo‘lgan va Turkistonni o‘z mustamlakasiga aylantirgan chor ma’murlaridan umid
va najot kutgan xalq ommasining intilishlari, ezgu niyatlarini tarannum etdi.
Ammo ular intilgan narsa quruq, amalga oshmaydigan orzu sarob edi. Shunday
bo‘ldi ham, xalq orasidan yetishib chiqqan ijodkor farzandlar tez orada buni
tushinib yeta boshlaydilar, hayot maktabi tobora ularning ko‘zini moshdek osha
boradi.
Ahmad Donish Mahdum ibn Nosir (taxallusi Kalla) (1827-1897). Ahmad
Donish taxallusi bilan elga tanilgan Ahmad Mahmud o‘z davrining yirik
ma’rifatparvar olimi va filosofi, yozuvchisi va astronomi, tarixchisi va arxitektori,
musavviri va musiqa navisi edi. 1Donish qiziqishlari dunyosining naqadar
serqirraligini uning yozgan asarlaridayoq ko‘rsatib turibdi. Ma’rifatparvar
mutafakkirning bizgacha yetib kelgan asarlari jumlasiga «Nomus-al-a’zam»
(«Ulug‘ qonun»), «Muntahab-al-ahkom» («Tanlangan qarorlar»), «Navodir-ul-
vaqoe’» («Noyob voqealar») va «risolai muhtasare az ta’rixi salatanati xonadoni
amironi Mang‘it» («Mang‘it amirlari xonadoni saltanatining qisqacha tarixi»)lar
kiradi.
Buxoro amiri elchisining kotibi sifatida uch marta Rossiyada bo‘lgan Donish
taraqqiyotda har tomonlama Rossiyaga nisbatan orqada bo‘lgan amirlikdagi
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumni tanqid qiladi, rus madaniyatini omma o‘rtasida tinmay,
targ‘ib qiladi va undan o‘rganishga shaqiradi. Uning asarlarida oddiy mehnatkash
xalqqa nisbatan muhabbat va zolimlarga nisbatan esa nafrat hissi O‘rta o‘rinni
egallaydi: Donish xalqni ma’rifatli qilish, uning madaniyatini oshirish yo‘li bilan
«adolatli» monarh hokimiyati rahbarligida mavjud tuzumda hukmron bo‘lgan
nohaqlik va adolatsizlikni yo‘qotib baxtli hayot qurish mumkin, deb hisoblardi.
32

Biroq bu borada bu amalga oshmaydigan hom hayollarga ham berilgan edi.
Shunga qaramasdan o‘z davriga nisbatan ma’rifat va madaniyatni yashash
tarzining va istiqbolning dasturiga aylantirgan Donish qarashlari ijobiy ahamiyatga
ega edi.
Muqimiy. (1850-1903). XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning
boshlarida vujudga kelgan demokratik adabiyotning yirik vakillaridan biri
Muqimiydir. Kambag‘al hunarmand oilasida dunyoga kelgan Muhammad Amin
Xo‘ja (Muqimiy-uning taxallusi) chinakam xalq shoiri bo‘lgan. Asosan she’riy
asarlari bilan dong taratgan shoir ijodini janr xususiyatlariga qarab to‘rt guruhga
bo‘lish mumkin.
Xalq manfaatlarini o‘z ijodida ifodalagan va baralla kuylagan Muqimiy
xonlarning cheklanmagan va adolatsiz hukmroniligi ostida og‘ir va qimmatli hayot
kechirayotgan mehnatkash ommaning hayotidan fig‘on chekadi va o‘z asarlarida
undan nafratlanadi.
Muqimiy «Tanobchilar» she’rida chor ma’murlarining o‘lka
mehnatkashlariga o‘tkazgan mustamlakachilik siyosatining barcha jirkanch
qiyofalarini ustalik bilan ochib tashlaydi. Biz «podsholik mahkamasi»ning
ma’murlari bo‘lgan Sulton Alixo‘ja va Hakimjonlarning orqa suyanchig‘i bo‘lmish
chor Rossiyasi butun siyosati va dahshati bilan qilish yalang‘ochlab turganligi
uchun xalq xalqqa istagancha zo‘ravonlik va zulm qilishlarini «Tanobchilar»da
ko‘rib unga guvoh bo‘lamiz. Muqimiy tanobchilarning xatti-harakatini bayon
qilgach, ular harakterini ochishga o‘tadi. Sulton Alixo‘ja bilan Hakimjon, barcha
chor amaldorlari singari, qahri qattiq, rahmsiz bo‘lib, qamchisidan qon tomib
turadi. Ular birlashib tanoblashga chiqadilar va ittifoq bo‘lib ish ko‘radilar:
Muqimiy o‘zi yashagan davrdagi hayot muammolarini va nuqsonlarini, din niqobi
ostida xalqqa jabr-zulm qilayotgan ularning nonini yarimtalayotgan ba’zi bir chala
mulla, ruhoniylar va boylarni «Moskovchi boy ta’rifida», «Avliyo»,
«Bachchag‘ar» va boshqa asarlarida satira o‘ti ostiga oladi, ularni masxaralaydi.
Muqimiyning mashhur asarlaridan biri «Sayohatnoma»dir. Bu asar o‘z
ishiga asosan uch sayohatnomani oladi: «Qo‘qondan shohimardonga»,
33

«Qo‘qondan Farg‘onaga», va «Qo‘qondan Isfaraga», 1953 yilda topilgan yana bir
yangi parcha «Isfara sayohatidan» deb yuritiladi. «Sayohatnoma»larda Muqimiy
o‘zining sayohatlar chog‘ida olgan ta’assurotlarini qalamga oladi va xalq
ommasining haqqoniy hayotini aks ettiradi. Mustamlakachilik zulmi siyosati va
mahalliy boylar, amaldorlarning o‘tkazgan jabr-sitamlaridan ado bo‘lgan xalq
timsolidan faryod chekadi:
1907 yilda N.Ostroumov «Turkiston viloyatining gazeti»da chop etilgan
Muqimiyning asarlarini to‘plab kitobcha holiga keltiradi va Toshkentda nashr
ettiradi. Ushbu kitobda N.Ostroumov yozgan «shoir Muqimiy» sarlavhasi ostida
tarjimai holda Mavlaviy Yo‘ldoshning Muqimiy vafotiga yozgan marsiya-tarixi
ham bosilgan edi. Shu narsani alohida ta’kidlash kerakki, N.Ostroumov Muqimiy
va Furqat asarlarini yig‘ib to‘plovchi sifatida ijobiy baholansada, u hukmdor
mustamlakachi mamlakatning bir vakili sifatida shoir Muqimiyga to‘g‘ri xolisona
baho bermaydi, uni kamsitadi, asarlarida olg‘a surilgan ilg‘or g‘oyalarni ko‘rmaydi
yoki ko‘rishni istamaydi. U shoirini qandaydir ojiz va darveshnamo shaxs sifatida,
dunyodan, real borliq muammolaridan, hayot zavqu tashvishlaridan chetda turgan
loqayd ijodkor sifatida talqin etadi. Albatta bu boshdan oyoq g‘ayri-ilmiy va o‘ta
subektiv qarashdagi xulosalardan iborat edi.
Xullas ma’rifatparvar, elparvar va demokrat shoir Muqimiy o‘zining keng
qamrovli, chuqur, g‘oyaviy, yuksak badiiy asarlari bilan xalqning hurmat-
e’tiboriga sazovor bo‘lgan o‘zbek xalqining ajoyib farzandidar 10
.
Furqat (1858-1909).O‘zining xalqchil va demokratik ruhda yozilgan asarlari
bilan xalq ommasi o‘rtasida katta obro‘ va e’tibor topgan shoirlardan biri Furqat
Xolmuhammad Zokirjon o‘g‘lidir. U shoirlar maskani Qo‘qonda tug‘ilgan. Ammo
umrining talaygina qismini o‘z ona diyoriga sig‘magan Furqat Mustamlakachi
to‘ralar, mahalliy betamiz va farosatsiz zolim boyvachchalardan qochib xorijiy
mamlakatlarda xoru-zorlikda o‘tkazadi.
Siyosiy dunyoqarashi va saviyasi yetarli darajada charxlanmagan ba’zi bir
vatandoshlari singari Furqat ham dastlabki davrlarda Turkistonni bosib olgan chor
10
Tillaboyev S. Turkiston o‘lkasining boshqaruv tizimida mahalliy aholi vakillarining ishtiroki (Farg‘ona viloyati
misolida). – Toshkent: Fan, 2008.
34

ma’murlariga umid nigohini tikadi, hatto rus ilm fani, texnikasi va madaniyatini
madh etuvshi asarlar yozib, o‘z xalqini unga da’vat etadi. «Gimnaziya», «Ilm
xosiyati», «Vistavka xususida», «Suvorov», «Nag‘ma bazmi xususida» kabi
yozgan asarlari bu fikrimizning isbotidir. Ammo hayot jumboqlari va haqiqati
borgan sayin Furqatning ko‘zini ocha boradi, uning ongi, dunyoqarashi tadrijiy bir
tarzda o‘sib boradi. Bu o‘rinda shoirning «Furqatnoma» asari fikrimizga yorqin
dalildir.
«Turkiston viloyatining gazeti»da «Ho‘qandlik shoir Zokirjon Furqatning ahvoloti,
o‘zi yozg‘oni» sarlavhasi ostida chop etilgan bu asar gazetaningning 1891 yilgi o‘n
ikkita sonida alohida maqolalar tarzida berilgan. «Furqatnoma»ning bosh mavzusi-
ma’rifatparvarlikdir. Unda Furqatning Yangi Marg‘ilonga (hozirgi Farg‘ona
shahri), Xo‘jandga, Toshkentga, Samarqandga qilgan safarlari xotiralar tarzida
hikoya qilinsa-da, har bir voqea, jarayon tasviri, har bir tafsilot bosh mavzu bilan
chambarchas bog‘liqdir. Xarakteri asarda yorqin namoyon bo‘lgan ma’rifatparvar
ijodkor zamonasining ilg‘or, yuksak ongli kishisidir. Uning o‘z xalqiga mehr-
muhabbati g‘oyat kuchli, shu boisdan mustamlakachilarga-chorizm vakillariga
qattiq nafrat bilan qaraydi. Asta-sekin asar qahramoni o‘z qarashlarini,
munosabatlarini o‘zgartira boshlaydi. Mavjud shart-sharoitlar, voqelik unga saboq
beradi.
Ma’rifatparvarlik g‘oyalarining yetakchiligi «Furqatnoma»- dagi madaniy-
ma’rifiy muhit tasvirida g‘oyat kuchli seziladi. Furqat, avvalo o‘zbek
madaniyatining ildizlari, sarchashmalari haqida batafsil so‘z yuritgan. Buning
tagida g‘oyat ulkan va keng ma’no yotibdi. Shoir o‘zining qanday ta’lim-tarbiya
olganligini, qanday kitoblar mutolaa qilganligini bayon etar ekan, iste’dodli,
bilimdon kishilarni yetishtirishga qodir shart-sharoitlar chorizm istilosidan oldin
ham mavjudligini mahorat bilan ko‘rsatib o‘tadi. O‘z xalqi mustamlakachilar
o‘ylaganidek «johil, qoloq» emasligi, yuksak madaniyat-ma’rifatga egaligini
muallif o‘ziga xos yo‘sinda ifoda etgan. Bu vatanparvar, xalqparvar ijodkor»ning
o‘z milliy g‘ururini,eliga mehr-muhabbatini namoyon qilishi edi, istilochilarning
kamsitishlariga, zo‘ravonliklariga qarshi pinxoniy noroziligi, yaShirin isyoni edi.
35

Furqat asrlardan beri shakllangan milliy ta’lim tizimi bu sohada darslik qo‘llanma
sifatida foydalaniladigan asarlar haqida ma’lumotlar beradi. U o‘qigan kitoblar
ro‘yxatiga nazar tashlasak ajdodlarimizning «atigi ikki foizi savodli» bo‘lgani
haqidagi gaplar naqadar puchligini anglaymiz. Dastlabki boshlang‘ich ta’limdan
keyin «Qur’oni sharifni xatm qilib, «Chor kitob» ibtido qildim» (Furqat. T A 2-
tom, 1958, 134-bet) deb yozadi shoir. Shundan so‘ng u quyidagi asarlarni mutolaa
qilish, o‘rganish orqali o‘z bilimlarini boyitib boradi. 1.Fariduddin Attor.
«Mantiqut tayr», 2.Hofiz Sheroziy devoni. 3. Mirzo Abdulqodir Bedil devoni,
4.Mir Alisher Navoiy «Chor devon», 5.Fuzuliy g‘azaliyoti, 6.»Maslaqul
muttaqin», 7.»Avvali ilm» risolasi, 8.»Mu’zi Vazanjoniy» risolasi, 9.»Avomil»,
«Harakot» risolalari, 10.»Qofiya» kitobi, 11.»Sharhi mulloyi Jomiy», 12.Risolai
Shamsiya».
Ushbu ro‘yxat ta’lim jarayonida badiiy adabiyotning mumtoz namunalari
keng o‘rin olganligini, dunyoni anglash tafakkurini shakllantirish borasida badiiy
asarlarga alohida ahamiyat berilganini ko‘rsatadi. Sharq adabiyotining Navoiy,
Attor, Hofiz, Bedil, Fuzuliy kabi ulkan namoyandalari ijodi, ularning go‘zal va
serma’no asarlari yosh avlodning ulg‘ayishi yo‘lida dasturulamal vazifasini
munosib bajargan.
Furqat ijodining mavzusi keng qamrovli va serqirradir. Uning shu kungacha
yetib kelgan she’riy asarlari sakkiz ming misradan ortiqdir. Bundan tashqari
Furqatning proza va publitsistikaga oid asarlari ham bor. Shoir faol ilmiy ishlar
ham olib borgan, tarix, etnografiya va she’riyat nazariyasiga oid asarlar yozgan.
Furqat o‘zining «Muhammas Muhammad Xudoyorxon tilidan» asarida
Xudoyorxonni el-yurt g‘amini o‘ylamagan, faqat shaxsiy manfaat va dabdabani
ko‘zlagan hukmdor sifatida o‘quvchi ko‘z o‘ngida gavdalantiradi. Bu asari
N.Ostroumov «Oxborot» jurnalining 1893 yilgi 8-sonida birinchi marta chop
ettirgan.
Shunday qilib Furqat chorizm mustamlakachiligi zulmi sharoitida yurt,
Vatan va el baxti bilan kuyub yongan ma’rifatparvar demokratik shoir sifatida
o‘zbek adabiyotida o‘zining munosib o‘rniga ega.
36

Zavqiy (1853-1921). Zavqiy o‘zbek demokratik va xalqchil adabiyotining
Muqimiy va Furqat ijod etgan an’analarini davom ettiradi. U o‘z asarlarida
xalqning ayanchli hayoti va qismatiga sherik bo‘lish va achinish, kelajak istiqbolga
umid nigohi bilan boqish, ozodlik va erkka intilish g‘oyalarini ilgari surdi. Zavqiy
ijod etgan asarlar yo‘nalishini quyidagi to‘rt guruhga bo‘lish mumkin:1.Lirik
She’rlar.2.Hajviyalar.3.Sayohatnomalar.4.Dostonlar.
Shoir o‘zining «Aylab keling», «Kelmasa kelmasun, netay», «Ofarin»,
«Yuzingni ko‘rsatib avval», «G‘orat etding», «Uch xoroboti», «Ajab ermas»,
«Farg‘ona», «Raxsan Ergash», «Voqeai qozi saylov», «Obid mingboshi haqida
hajv», «Talading baring», «Ahli rasta hajvi», «Ajab zamona», «Zamona kimniki?»
kabi lirik she’rlari, muhammaslari va hajviy satirik asarlarida ulug‘ insoniy fazilat,
haqiqiy chin sevgiga sadoqat va dhirkin tuzum sharoitidagi nuqsonlarga
munosabatni tarannum etadi.
Xususan, Zavqiyning hayotiy voqealarga nisbatan o‘ta sezgirligi, voqea va
hodisalarning ichki mazmunini chuqur anglab yetishga mohirligi va undan aniq va
to‘g‘ri xulosalar chiqara olish san’ati shoirning «Ajab ermas» muhammasida
yorqin ko‘zga tashlanadi. 11

1916 yilgi Jizzax qo‘zg‘olonini ziyraklik bilan kuzatgan shoir Zavqiy:
«Muqarradur zamona inqilob o‘lsa ajab ermas» degan qat’iy xulosa chiqaradi.
Zavqiy satirik shoir sifatida adolatsiz zamondan faryod chekadi, undagi illatlar,
chirkin nuqsonlar jabr sitamlarni o‘tkir qalam tig‘ila hajv qiladi. U o‘z asarlarida
«Zamona zo‘rniki» degan xalq naqlidan kelib chiqib shunday deydi:
Ahli dil bo‘lsa zamonning boyi bo‘l, bazzozi bo‘l, Aqchadin langar cho‘p ushlab,
rastaning darbozi bo‘l.
«Zamona kimniki?» she’rida shoir Zavqiy qo‘yilgan aniq savolga mantiqiy
va to‘g‘ri javob beradi: «davr-davron hamma joyda hokimu mirzoniki, «silliq
salloniki», «surati zeboniki». Mehnatkash xalq esa och-yalang‘och, xonavayron
hokimlar zulmi ostida bag‘ri qon ekanligini afsus nadomatlar ila tasvirlaydi.
11
Yunusova X. Toshkentda 1892 yilgi xalq qo‘zg‘oloni. Sariog‘och, 1998.
37

Muhyi Ho‘qandiy (1835-1911).O‘zbek adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa
qo‘shgan iste’dodli shoirlardan Hoji Muhiddin Ho‘qandiydir. «Muhiy» taxallusi
bilan elga tanilgan shoir 1835 yilda Hirotda tug‘ilgan. U dastlab Qandahorda va
so‘ng Buxoroda o‘qigan. Otasi vafotidan so‘ng‘ 70ytllarning o‘rtalarida Andijonga
kelgan, keyin Qo‘qon xoni Nasriddinbek huzurida xizmatda bo‘ladi. Muhyi
mashhur o‘zbek shoirlaridan Muqimiy, Furqat, Zavqiy bilan zamondosh va bir
adabiy muhitning vakillari edilar. Muhyi o‘zbek va fors-tojik tillarida baravar ijod
qilgan bo‘lib, uning forsiy va turkiy devonlari bir kitobda 1330 yil xijriy (melodiy
1911 yil) Toshkentda bosilgan. Muhyi 1911 yili Andijonda vafot etgan.
Muhyining hayoti haqida A.P.Qayumovning «Qo‘qon tarixi va adabiyoti»,
«Qo‘qon adabiy muhiti» asarlaridagina ma’lumotlar mavjud. Muhyi she’riyatini
o‘rganishga akademik G‘afur G‘ulom bir necha maqola bag‘ishlagan.
Lekin Muhyi ijodini o‘rganishda yaqin o‘tmishda biryoqlamaliklarga yo‘l qo‘yildi.
Adabiyot tarixini o‘rganishga sinfiylik printsipini zo‘rma-zo‘raki yopishtirib,
Muhyi «boylarning‘ savdogarlarning‘ mulkdorlarning shoiri» deb e’lon qilinadi.
Doim kamsitiladi, yaxshi o‘rganilmaydi.Vaholanki, Muhyi ham boylarcha hayot
kechirmagan. U bir umr Miyon Qayyum hazrat xonaqohida musofirlikda yashab,
hatto bir boshini ikkita qila olmay o‘tib ketgan, butun ongli hayotini ijod va
adabiyotga bag‘ishlagandi.
Muhyi asarlarini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, u shubhasiz, G‘.G‘ulom
aytganidek «taqdir qiladigan darajada talantli shoir» bo‘lgan, ishqiy va ijtimoiy
mavzularda go‘zal asarlar yozgan. Hajviy she’rlari esa Muqimiy hajviyotlaridan
qolishmaydigan asarlar bo‘lgan.
Bu fikrning to‘g‘riligiga Muhyining mashhur firibgar Viktor haqidagi «Bektur»
radifi bilan yozgan, Muqimiyning shu radifdagi hajviy she’rlariga to‘la hamohang
bo‘lgan va quyidagi band bilan boshlangan hajviya-muhammasini o‘qib, to‘la
ishonsa bo‘ladi:
Bayoniy (1840-1923). Muhammad Yusuf Bobojonbek o‘g‘li (adabiy
tahallusi Bayoniy) o‘zbek adabiyotining yirik vakillaridan biri, shoir va tarixchi
olim, tarjimon va hattot, tibbiyot ilmining bilimdon kishilaridan biri sifatida
38

tanilgan. Qomusiy iste’dod egasi bo‘lgan Bayoniy arab, fors, usmonlik turk
ozarbayjon va boshqa tillarni bilar edi. Uning lirik she’rlar devonlari, tarjima
asarlari bilan bir qatorda tarixga oid asarlari ham g‘oyatda qimmatlidir. Bu
asarlarda Xorazm, Buxoro, Qo‘qon xonlikninglari va O‘rta Osiyo xalqlarining
tarixi, madaniyati va horijiy davlatlar bilan munosabatlari to‘g‘risida ishonarli va
muhim fikrlar bayon etilgan.
Bayoniyning tarixiy asarlarini o‘rganish esa bugungi o‘quvchining ongini
faktik materiallar, tarixiy voqealar, adabiyot, madaniyat ahlining hayoti va ijodi
bilan tanishtirishda ham katta ahamiyatga egadir. Bayoniy, Mavlono Darvesh
Ahmad tomonidan 1092 (1681) yilda arab tilida yozilgan umumiy tarixga oid»
«Sahoiful ahbor», Ali Muhammad al Xiraviy (taxallusi Binoiy)ning
«Shayboniynoma», Abu Ja’far Jarir at Taboriyning arab tilida yozilgan umumiy
tarixga oid «Tarixa Taboriy» va boshqa asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
Ushbu tarjima asarlari bilan birga Bayoniy «Shajarai Xorazmshohiy» va «Xorazm
tarixi» kabi monumental asarlar ham ijod etadi. Bayoniy bu asarlarini yozish bilan
Abulg‘ozi Bahodirxon, Munis va Ogahiy an’analarini davom ettiradi. U o‘zining
«Shajarai Xorazmshohiy» nomli tarixiy asarida Xorazmda XVII asrning ikkinchi
yarmidan boshlab 1913 yilgacha bo‘lgan voqealarni bayon qilib beradi.
Bayoniyning ikkinchi asari «Xorazm tarixi»dir. Bu asarning ayrim boblari ma’no
jihatidan «Shajarai Xorazmshohiy» asariga o‘hshab ketsa-da, uning yozilish uslubi,
voqealarning yangi talqini bilan tubdan farq qiladi. Bayoniy o‘zining «Shajarai
Xorazmshohiy» tarixiy asarida Xorazmdagi tarixiy, adabiy-madaniy hayot haqida
ishonchli ma’lumot beradi. Bayoniyning ushbu asari Munis va Ogahiylar
tomonidan yozilgan Xorazm tarixining davomi va xulosasini tashkil etadi.
Bayoniy ushbu asarida Xiva xonlarining tarixini ruslar tomonidan Xorazmning
bosib olinganidan toki 1914 yildagi birinchi jahon urushining boshlanishiga qadar
bo‘lgan voqealarni atroflicha yoritgan.
Feruz (1844-1910) Sayid Muhammad Rahimxon Soniy-Xiva xoni Xorazm
xalqining adolatparvar va ma’rifatparvar shoiri va farzandidir.
39

O‘zbek adabiyoti, san’ati va tarixida muhim o‘rin tutgan sermahsul ijodkor va
madaniyat homiysidir. O‘z saroyida qirqqa yaqin shoir, sozanda, tarixchi: hattot va
tarjimonlarni to‘plagan. Hasan Murod Qori Muhammadamin o‘g‘li Laffasiy esa
«Xiva shoirlari va adabiyotchilarining tarjimai hollari» tazkirasida Feruz saroyida
54 ta shoir faoliyat ko‘rsatganini yozadi. Feruz o‘zidan so‘ng «Devoni Feruz»,
«G‘azaliyoti Feruz» majmuasini qoldirgan. Shuningdek shoirning she’rlari
Ahmadjon Tabibiy, Muhammad Yusuf Xarratov-Chokar, Komiljon Ismoilov-
Devoniy, Bobojon Tarroh Azizov-Xodim va boshqa xodimlar tomonidan
ko‘chirilgan bayozlarda va toshbosma manba’larda uchraydi. Shoir Feruz o‘zining
yozgan g‘azallarida Navoiy, Fuzuliy, Munis, Ogahiy, Komil kabi so‘z san’atining
ulug‘ namoyondalari an’analarini davom ettirib, ishq-muhabbat mavzusini bosh
mezon sifatida qabul qiladi. U ishq-muhabbatni madh etish orqali ijtimoiy hayot
voqealariga o‘z munosabatini, dunyo qarashlarini bildiradi, bular: sevgidan
zavqlanish, oliyjanob insoniy g‘urur, jo‘shqinlik ruhiy g‘alayon, e’tiqod, imon,
kamtarlik ilm, kamolotga intilish, odamlarga yaxshilik qilishdir.
Xullas Feruz o‘zining hayotbahsh she’rlarida oliyjanob insoniy his-
tuyg‘ularni kechinmalarni mahorat bilan qalamga olgan. O‘z uyida oddiy eski
kiyimda o‘tiradigan Feruz hayotdagi eng ulug‘ va mo‘tabar insonlardan bo‘lgan.
Manba’larning guvohlik berishicha uning oilasidan chiqqan yigirmadan ortiq kishi
turli mansab va vazifalarni egallagandan tashqari badiiy ijod bilan ham
shug‘ullanganlar. Bu ijodkorlar so‘z san’atining rango-rang turlarida qalam
tebratib, qator tarixiy asarlar yaratdilar, hattotlik va tarjimonlik bilan
shug‘ullandilar, badiiy nasr va nazm mulkini boyitdilar. Komyob, Oqil, Sodiq,
Murodiy kabi yetuk qalam sohiblari ana shular jumlasidandir. Xivalik adabiyot
bilimdoni Muhammadali Laffasiy qiziq bir dalil to‘g‘risida fikr yuritadi:
«Feruzning nabira, avlodlari she’rga havaskor bo‘lib, alar ham Feruzga qo‘shimcha
har hil g‘azal, muhammaslarni yozib turadilar». Xodim, Chokar, Nodimlar bilan
birgalikda Feruz saroyida devon bo‘lib ishlagan Komil Devoniy Feruzning
ustodlari Munis, Kiromiy, Hofiz, Nizomiy, Jomiy, Ravnaq, Fuzuliy, Bedil, Fazliy,
Lutfiy, Ogahiylar ijodidan bahramand bo‘lganligi, o‘ziga hamnafas zamondosh
40

shoirlar ijodining muhim qirralaridan bahramand bo‘lganligini bir she’rida
quyidagicha tasvirlaydi:
Feruzning avlod-ajdodlaridan yigirmadan ziyodi ijodkorlar bo‘lganligini
yuqorida ta’kidladik. Shu munosabat bilan qiziq bir tarixiy voqeani qayd
etmoqchimiz. Shoh Feruzning inisi Murodiy (asli ismi To‘ramurod to‘ra 1854
yilda tug‘ilgan) ruslar Xivani qamal qilganda Otajon To‘ra va Amir to‘ralarga
qo‘shilib mamlakatga o‘zlari xon bo‘lib, davlatni idora etish niyati bilan Kaufman
huzuriga borgan va rus generali bu taklifni qabul qilmagan. Qilgan ishida tazarru
yeb puchaymon bo‘lgan Murodiy akasi Feruzdan kechirim so‘rab «Devoni
Murodiy»da quyidagi satrlarni bitadi:
Feruz Xiva xonligida fan va madaniyatni rivojlantirishga katta e’tibor bergan
bo‘lsada, bu Feruz yaqinq-yaqinga qadar etirof etilmas edi.Jumladan, V. Mirzaevni
“Avaz O‘tar kitobida
«XIX asrning o‘rtalariga kelib, Xorazm madaniy hayotida alohida taraqqiyot
yuz berdi. Ilgari vayron bo‘lib ketgan binolar qaytadan tiklanadi. Yangidan
sug‘orish inshootlari, karvonsaroylar va 60 ga yaqin masjid, madrasalar barpo
etiladi. Xiva xonligi hududida 1847 yili Xiva shahrida birinchi marta litografiya
tashkil etildi. Unda 1880 yilda bosilgan birinchi kitob Alisher Navoiyning
«Xamsa»si edi» deyiladi 12
.
«Xorazmda bayozchilikning keng taraqqiy etishi natijasida «Bayozi
musaddasot», «Bayozi majmuai ash’or», «Bayozi muhammasot» va «Bayozi
ash’or» kabi bayozning yangi turlari vujudga keladi. Ular ichida Xorazmlik
shoirlar tomonidan tuzilgan qo‘lyozma bayozlar o‘zining kompozitsiyasi,
she’rlarining g‘oyaviy mazmuni, kitobat uslubi hamda savodli yozilgan go‘zal xati
bilan alohida ajralib turadi. Bu ishlarga bevosita Muhammad Rahimxon homiylik
qiladi. Bayozchilik maktabi ustida tadqiqot ishlari olib borgan M.Hamidovaning
Feruz faoliyatining bir qator qirralarini ochib berishga harakat qilgan.
12
Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullaev U. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. – Toshkent:
Sharq, 2010.
41

Feruz rahbarligi ostida Tabibiyning «Majmuat-ut shuaro», Bayoniyning «Shajarai
Xorazmshohiy» tazkiralari yaratildiki, natijada biz juda ko‘plab ijodkorlar nomlari
bilan tanishish baxtiga ega bo‘ldik.
Muhammad Rahimxon saxovatli, fuqaroparvar inson edi. Bu fikrimizni
quyidagi dalillar bilan isbotlashimiz mumkin. Saroy shoirlari orasida Doiy o‘zining
dovyurakligi, betgachoparligi bilan ajralib turgan. U hech gap tortmasdan
kishining aybini shartta betiga aytar ekan. Yuqori lavozimli ayonlardan ham
hayiqmasdan, ularni bemalol kinoyali so‘zlar bilan masxara qilar ekan. Bu haqda
Laffasiy shunday ma’lumot keltiradi: «Doiy Yusuf Xoji nomi bilan mashhur
bo‘lib, hammavaqtlar Xiva ulamo va sipohilarini mazammat etib haqoratlar qilib
yurur erdi. Feruz Doiyni yaxshi hurmatlar bilan in’omlar berib turar erdi.
Muhammad Rahimxon Doiyni shu tariqa sipohi ulamolarni haqoratlar qilib
mahammat qilg‘onini bilib oni Xivadagi masjidi Kalonga voizlik mansabig‘a
ta’inlaydur».
Feruz musiqa sohasida ham barakali ijod qildi. Feruz «. . .musiqa ishlariga
ham havaskor bo‘lib doim xizmatida atoqli go‘yandalar tanbur, g‘ijjaq bo‘lomonlar
chertib o‘ltirur erdilar.
Feruzning o‘zi Shoshmaqomga o‘n uchta kuy bastalagan va shunga ko‘ra u
o‘zi yashagan davrning bastakori ham edi.
Xulosa shulki, Feruz vatanimiz tarixida faqat insonparvar, adolatparvar va
ma’rifatparvar hukmdorgina emas, ayni zamonda katta ijodkor g‘azalnavis shoir va
musiqa ijodkori sifatida ham munosib o‘ringa egadir.
Ahmad Tabibiy (1869-1911). Xorazm ma’rifatparvar ijodkorlaridan, Xivada
tavallud topgan.
O‘zbek va tojik tillarida ijod qilgan. Uchta o‘zbekcha va ikkita tojikcha
devon tuzgan. Fuzuliyning «haft jom» asarini o‘zbek tiliga tarjima etgan. Ahmad
Tabibiy «Vomiq va Uzro» dostonining muallifidir. Xiva xoni Muhammad Rahim
Feruzning topshirig‘iga muvofiq o‘ttiz nafar xivalik yirik shoirlar haqida
ma’lumotlar beradi va ularning asarlaridan namunalarni o‘z ishiga olgan «Majmuat
ush- shuaroi Feruz» degan nomda tazkira tuzadi. Ahmad Tabibiy o‘z asarlarida
42

haq, adolatni, oliyjanob insoniy fazilatlarni ulug‘lash bilan birga, davrining
illatlarini ayovsiz fosh qiladi..
Berdaq (1827-1900) (taxallusi; asl ismi Berdimurod Qarg‘aboy o‘g‘li). U Mo‘ynoq
tumanida tug‘ilgan shoir qoraqalpoq adabiyoti asoschisi. Shoir ijodining ahamiyati
Qoraqalpoq xalqining tarixida beqiyosdir. U XX asr bo‘sag‘alaridagi qoraqalpoq
xalqi milliy ongi kamolotining eng yorqin ifodachisidir. Qoraqalpoq xalqi bu ulkan
shoir asarlari misolida o‘zligini yanada chuqurroq tanidi va idrok etdi, xalq sifatida
o‘zining buyuk va qudratli kuchga ega ekanligi haqidagi ishonchini mustahkamlay
bordi.
«Izlar edim» she’rida u Navoiydan savod oshirganini, Fuzuliydan durlar
terganini, ilm qonini yaratgan Aflotun va Arastular asarlarini mutala qilganini
bayon etadi. Bedil, Attor asarlaridan xidoyatni, xaqqa eltuvchi to‘g‘ri yo‘lni
izlaganini ta’kidlaydi.Shoir ijodiga qoraqalpoq klassik shoiri Kulxo‘ja, turkman
shoiri Mahtumquli she’rlari sezilarli ta’sir etdi yozgan edi xalqni adolatli zamonda
baxtiyor ko‘rishni istagan shoir nadomat bilan «Bo‘lgan emas» she’rida. Ana shu
ohang uning «Soliq», «Bu yil», «Umrim» she’rlarida ham yaqqol namoyon
bo‘ladi.
Berdaq tenglik va adolatni izlar ekan, «Dunyo yaralgandan beri Podshoh odil
bo‘lgan emas»ligini anglab yetadi. «Yaxshiroq», «Shekillik», «Ahmoq podsho»
singari dostonlarida ham shoir Berdaq jamiyatdagi muammolarga o‘z
munosabatini bayon qiladi.
XIX asrning 50-yillari Berdaq ijodining gullagan davri hisoblanadi. Bu
yillarda shoir o‘zining «Omonkeldi», «Ernazarboy» dostonlarini yaratadi. Bu
dostonlarda shoir xalq erki uchun kurashgan qahramonlarni ulug‘laydi.
«Avlodlar», «Aydasbiy» dostonlari ham tarixiy mavzuga bag‘ishlangan bo‘lib,
ularda qoraqalpoq xalqidagi hayotidagi tarixiy voqealar qalamga olinadi. Shoir bu
asarlarda qabila va elatlarning kelib chiqishi haqida o‘z mulohazalarini bildirgan.
Xususan, shoirning «Shajara» nomli dostoni qoraqalpoq xalqi tarixini, uning
shajaralari bosib o‘tgan yo‘lni, bu yo‘ldagi keskin kurashlarni, ziddiyatlarni,
murakkabliklarni nohaqlik jamiyatida el boshiga tushgan azob-uqubatlarni epik
43

ko‘lamlikda yoritib bergan mumtoz asarlardan. Shunisi e’tiborliki, Berdaq bu
asarida qoraqalpoq xalqi bilan yonma-yon yashagan, bir daryodan suv ichib, bir
tuproqda don yetkazgan o‘zbek xalqi tarixining ham qator o‘ziga xosliklarini
yoritishga ahamiyat beradi. Uning ko‘pgina asarlari o‘zbek va boshqa xalqlar
tillariga tarjima qilingan. 1998 yili O‘zbekiston va Qoraqalpog‘istonda Berdaq
tavalludining 170 yilligi keng nishonlandi.
Xullas, qardosh va qondosh qoraqalpoq xalqining o‘g‘li Berdaqning
sermahsul ijodi umumxalq boyligi sifatida avlodlarga xizmat qilaveradi.
Anbar otin Farmonqul qizi (1870-Qo‘qon-1906)-o‘zbek demokrat shoirasi.
Kambag‘al kosib oilasida tug‘ilgan. Otasi Farmonqul asli marg‘ilonlik bo‘lib,
shoira Uvaysiyning jiyanidir. Onasi Ashurbibi qo‘qonlik bir kosibning qizi
bo‘lgan. Anbar Otin yetti yoshidan o‘z mahallasidagi Dilshod otinning maktabida
ta’lim oladi. Dilshod otin o‘z davrining bilimdon, shoirtabiat, dono ayollaridan
bo‘lib, «Barno» taxallusi bilan she’rlar ham yozgan. U Anbarning she’riyatga
qiziqishini ko‘rib, uni mumtoz adabiyot namunalari bilan tanishtirgan. Dastlab
kichik she’rlar yoza boshlagan Anbar ijodda ko‘proq Uvaysiyga ergashadi, uning
g‘azallarini diqqat bilan o‘rganadi, muhammaslar bog‘laydi. Ayniqsa Navoiyni
birinchi ustoz hisoblaydi.
Anbar otinning turmush o‘rtog‘i Zohidxo‘ja ham adabiyotga ixlosmand kishi
bo‘lib, Muqimiy, Furqat, Zavqiylar anjumanida qatnashgan. Anbar otin ham bu
suhbat va mushoiralarda ishtirok etgan. Uning «Mushoira» nomli risola yozganligi
haqida og‘zaki ma’lumotlar uchraydi. Anbar otin xaq go‘y va oqilligi bilan
mahalla ayollari o‘rtasida obro‘ qozonib, otin, otincha nomini olgan. U
boyvachchalarga qarshi hajviy she’rlar yozgan. Bundan g‘azablangan
boyvachchalar shoirani bir yig‘inda rahmsizlarcha kaltaklab, keyin baland zinadan
itarib yuboradilar. Natijada shoiraning ikki oyog‘i sinadi. Shundan so‘ng uning
sog‘lig‘i yomonlashib, o‘pka kasaliga duchor bo‘ladi. Biroq u umidsizlikka
tuchmaydi. She’r shoiraning butun umri davomida ajralmas do‘sti, hamdardi
bo‘ladi. 1905 yilda Anbar otin devon tuzib, unga 41 g‘azal, 4 muhammas, bir qit’a,
bir mustahzod va she’riy tarjimai holini kiritgan. Anbar otin haqiqatni aytishdan
44

cho‘chimaydi. U xalqni jaholatda tutuvchi reaktsion din ahlini, riyokor shayxlarni
qattiq tanqid qiladi:
Anbar otinning boshqa g‘azallarida ham xalqparvarlik, ma’rifatpavarlik,
yuksak insoniylik g‘oyalari targ‘ib etilgan. U zamonasidagi turmush lavhalarini
tasvirlabgina qolmay, ularga ijtimoiy ta’na ham beradi, mash’um zamonani
o‘zgartirish xalqning harakatiga bog‘liq degan xulosaga keladi. Anbar otinning
dunyoqarashini, falsafiy tafakkurini o‘zida mujassamlashtirgan asari«Qoralar
falsafasi»dir. Asar kirish va to‘rt fasl (qism)dan iborat. Har bir qismda shoira
ijtimoiy hayotdagi biror muhim masalaga o‘z qarashlarini va mushohadalarini
bildiradi. U kambag‘al xalq hayotiga achinadi, zamonasidagi irqiy kamsitishlarga
o‘z noroziligini ifoda etadi. Shuningdek ayollar taqdiri haqida gapirib, ularning
jamiyatdagi qonuniy o‘rni va xuquqlarini talab qilib chiqadi.
Har bir mushohadaning oxirida bir she’r keltirilib, qissadan hissa chiqariladi.
Asarda insoniy fazilatlar ulug‘lanadi: «Assar Janub va sharq xalqlari monandi
Arab, Afg‘on, Selon, Hind va Kashmir xalqlari qorayuz, oqko‘ngil xaloyiq erurlar.
U xaloyiq ham aslzoda, oq tanlar kabi odam, a’zoyi badan, qo‘l-oyoq, til, ko‘z va
aql-xush, g‘ayrat, quvvat va tafakkurga molikdurlar
Anbar Otin onaning insoniyat oldidagi xizmatlarini sanar ekan, har qanday
insonning onasi har qanday donishmandning enagasidir deydi: «Ona shunday
mohir donodurki, Aflotun va Arastuni, Abu Sino va Ulug‘bekni, Jomiyni,
Sa’diyni, Firdavsiyni va Hayyomni, Nodira va Uvaysiyni.. . olamni
ko‘rishga. . .davru mohir qilibdur». Anabr otin ozod va baxtli hayot kelishiga umid
bildiradi, bunga qattiq ishonadi ham. U kelajakka umidvor boqadi, ayollarni o‘z
haq-huquqi uchun kurashishga chaqiradi. 13

Dilshod Otin, (Barno, Dilshodi Barno taxalluslari: asl ism-sharifi Dilshod
Rahimqul so‘fi qizi),(1800-1905/06). U 17 yoshida asirga tushib O‘ratepadan
Qo‘qonga olib kelinadi.Bu yerda o‘zbek yigitiga turmushga chiqib, umrining
oxirigacha shu yerda yangidan o‘zbek tilida ko‘plab g‘azallar yozadi.
13
Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullaev U. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. – Toshkent:
Sharq, 2010.
45

Dilshod o‘z ijodida jamoatchilik fikrini bayon etadi , hayotning turli tomonini
ochib beradi. Uning tojik va o‘zbek tillarida yozilgan asarlari bir-birini to‘ldiradi
va boyitadi. Ularni bir-biridan ustun qo‘yish qiyin, chunki shoira bu tillarni
mukammal bilganligi tufayli ikkala tilda ham chuqur, mazmunli asar yozadi va
yurakdagi, qalbdagi so‘zlarini mohirona bayon etadi.
Dilshod o‘zining she’r va g‘azallarida hukmron sinfning yuqori tabaqalarini,
hukmdor va ekspluatatorlarning kirdikorlarini tanqid-qiladi. Ma’naviy
tushkunlikni, tekinxo‘rl va bezorilarni qoralaydi.
Dilshod Umarxon bilan uchrashganini quyidagicha bayon etadi: «Meni
yasantirganday yalang‘ochligimcha qandaydir xonaga olib kirishdi.U yerda amir
chopon va sallalik o‘tirar edi. Oldida qora stol, uning ustida suv, pichoq va bir
dona anor bor edi. Xon baland bo‘ylik qora ko‘zliq qora soqolli va ochiq yuzli
bo‘lib salobatli ko‘rinardi. Mening salomimdan keyin men bilan hushmuomalalik
bilan suhbatlashdi. Uning hushmuomalaligiga qaramay, menga u johil va qonxo‘r
podshoh bo‘lib tuyuldi. U menga: «Qani, g‘azal tuzadigan tojik qizi, yonimga kel. .
.»-deydi.
Men bu she’rni o‘qib bo‘lishim bilan amir ikki marta qarsak chaldi. Mahram
kirdi. Amir: «Bu sochi kesilganini zindonga olib boringlar» deydi va ko‘zi bilan
qandaydir ishora qiladi
Dilshodning hayoti haqidagi ma’lumotlar uning o‘z asarlarida va qo‘qonlik
shoir Sulaymon Rojiyning «Muhtasar ul-ash’ori Dilshod» kitobida saqlangan.
Uning otasi ham shoir bo‘lib, u qatl etilgan. Dilshod unda juda yosh edi, onasidan
ham erta judo bo‘lib (1814) buvisi qo‘lida tarbiyalangan. Uni 17 yoshida (1818)
Umarxon sarbozlari Qo‘qonga asir qilib olib ketgan. Biroq Dilshod tikso‘zligi
tufayli Umarxon saroyidan xaydaladi (to‘g‘rirog‘i qochishga muvaffaq
bo‘ladimualliflar) keyin Toshmahdum degan imomga turmushga chiqadi.
Shoiraning qaynonasi ma’rifatli, bilimdon ayol bo‘lib, muallimalik qiladi. «Men,-
deb yozadi. Dilshod-88 yoshimgacha oynasiz xat ko‘rib, maktabdorlik qiladim. 51
yil maktab tutib, a’lo avsat hisobida 23 talaba tutib, 891 qizni basavod
qiladim.Alardin qariyb to‘rtdan biri tab’i nazmlari bor erdi. . .boz avval oxir ikki
46

yuzdan ortiq nazmxon shoiralar ta’lim olib chiqqan erdi. Kamina o‘rda shoiralariga
qo‘shilmoq orzusidan mahrum erdi. Ammo ulug‘ otinlar: Jahonbibi va
Nodiraxonim nazmlari salihimg‘a quvvat bahsh etadilar. Nazmlarimni devon
qilmoq borasida orzu bor edi».
Dilshod talabalari orasida Anbar otinga alohida e’tibor bergan. Dilshod
adabiyotga erta kirib kelgan. Barno va Dilshod tahallluslari bilan o‘zbek va tojik
tillarida she’rlar yozgan. Shoira g‘azal, muhammas, musaddas, badiiy
hotiranomalar, bir necha doston yaratgan («tarixi muxosara», «Xatmi muntaham
ul-ash’or», «Zamonadin shikoyat», «Hayot madhi» va boshqalar). Uning asarlarida
real tarixiy hodisalar, xalq hayoti va turmushi haqida fikr yuritilgan. Shoira
xaqgo‘ylik to‘g‘rilik bilim kishini illatlardan holi tutadi, yuksaklikka
ko‘taradi,nohaqliq egrilik esa halokatga duchor etadi, degan fikrni ilgari suradi.
Dilshod g‘azallarida bosh mavzu sevgi, muhabbatdir. Shoira sof muhabbatni
zo‘r ehtiros bilan kuylaydi. Vafosiz, hudbin ma’shuqalarni makkor va hiylagar, deb
ataydi. Shoira asarlarida zamon bilan hamnafaslik sezilib turadi. Shoiraning «Sabot
ul-bashar maa tarixi muhojiran» («Inson matonati va muhojirlar tarixi»)da o‘zining
tavalludi, oilasi va ayanchli taqdiri bayon qilingan. Zotan, uning taqdiri ham
muhojirlar taqdiridan farq qilmagan. Bu asarga shoiraning o‘zbek tilidagi 37 ta va
tojik tilidagi 5 ta g‘azali ham kiritilgan.
Dilshodning ijodi tarixiy materialga boyligi, ijtimoiy mazmundorligi,
xaqqoniyligi, xalqparvarlik g‘oyalari bilan sug‘orilganligi uchun ham o‘zbek va
tojik mumtoz adabiyotining qimmatli namunalaridan hisoblanadi.
Dilshod Otinning «Tarixi muhojiron» asarida 19 asrda Qo‘qon xonligidagi
tarixiy, ijtimoiysiyosiy voqealar aks etgan. Ayollarni ma’rifatli, erkin, jamiyatning
teng xuquqli a’zolari bo‘lishga chorlagan.1 Qo‘qonlik shoir va shoiralar haqida
Dilshod bunday deydi:
«Men anchadan beri yashab kelayotgan Qo‘qon shoirlar shahridir. O‘n ikki
darvozalik bu katta shaharda to‘rt yuz qirq mahalla bor deydilar va har birida
shoirlar bor. . .
47

Qo‘qon maydonining Sarimozor dahasida birorta mahalla yo‘qki, u yerda
biror bir shoir va donishmand bo‘lmasa, Xo‘ja Kalon To‘ra mahallasida mendan
tashqari yana Mahzani, Turobi va Bahori tahallusli shoirlar va Fidoiy ismli shoira
yashardilar.
Bizning qo‘shni Buzrukxo‘ja mahallasida qachonlardir juda iste’dodli,
shirinso‘z shoir janob Bog‘dor Eshon Nizomi yashar edi. Hozir bu mahallada
shoira Mohinabonu va Hafiza otin va shoir Sabuhi yashaydilar. Yana bulardan
tashqari, mening iste’dodli o‘quvchilarimdan Bahri otincha va Anbar otinchalar
ijodiyotining cho‘qqisidadirlar. Yana qo‘shni Qo‘rxona mahallada yosh shoir va
mohir san’atkor hattotlar yashaydi. . .
Agarda qibla tomonga qarasak panjarasoz mahallasini ko‘ramiz. U yerda
o‘zlarining she’rlar devoniga ega bo‘lgan Sadon va Qori Devona shoirlar bor.
Qisqa qilib aytganda, Movarounnahrning poytaxti bo‘lmish bu shaharda har bir
avlodda minglab shoir va o‘qimishli kishilar, ulamoi fozillar yashab, o‘zlarining
minglab rejalari bilan o‘z asarlarini yaratdilar va o‘zlarining she’rlarida falakning
taqdiridan arz qilib va dodlab ketar edilar.
So‘z va g‘azal ustalaridan biri Anbar otin-Jahon otun Uvays ismli ham Shu
Shaharda yashab vafot etgan. Juda ko‘p shoir va donishmandlar o‘z go‘zal va
jozibakor asarlarini yaratib ketdilar...».
Dilshodning so‘ziga qaraganda, «ayniqsa shoir Mahjub hurfikrli shoirlarning
yuqori pog‘onasida ekan va ularning joylari guloh yonida ekan. Lekin ular
hammom gulohida yashashiga qaramay, ularning hurmatlari baland ekan. Bulardan
tashqari yana Muntazir,Mahmud va Gulhaniy ismli shoirlar bo‘lgan. Hozir
Mahmud va Muntazirlar hayotlar, lekin na ilojkim borki, ularni ko‘rsak ular guloh
yonida, men esa bir uyning burchagida katakka solingan qafasdadirman. Bundan
halos bo‘lish faqat xalq irodasi bilan amalga ochishi mumkin. ».
48

Xulosa
Rossiya imperiyasi o’lkani istilo qilgandan keyin mahalliy xalqlarni
mustamlaka istibdodiga soluvchi qonun “Turkiston O’lkasini boshqarish haqidagi
Nizom” ni joriy qilgan. Bu qonunga ko’ra mahalliy aholi siyosiy huquqlaridan
mahrum etilgan. Chunonchi, ularning vakillari oliy va o’rta lavozimlarga
yaqinlashtirilmay, hokimiyat tamomila rus harbiylari va amaldorlari qo’lida
to’plangan. Podsho Rossiyasi Turkiston o’lkasini bosib olgach, jahonning eng yirik
mustamlakachi davlatiga aylangan. Yevropa va Osiyoning bir qismini o’z ichiga
olgan bu imperiya boshqa mustamlakachi davlatlardan farqli ravishda o’ziga xos
mustamlakachilik tizimini yuzaga keltirdi. Bunday zo’ravonlik va zulmga
asoslangan mustamlakachilik tizimi Turkistonda keng ko’lamda amalga oshirila
boshlandi. Bu siyosat mahalliy xalqlarga mutlaqo ishonmaslik, ularni nazarga
qilmaslik kabi o’ta millatchilik ruhidagi siyosat asosiga qurilgan edi.
Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda o’z hukmronligini o’rnatish va
boshqarish uchun mustamlakachilarning manfaatlarini himoya qiladigan
mustahkam boshqaruv tartiblarini joriy etish uchun barcha chora-tadbirlarni
ko’rgan. Chunki, boshqaruv tizimi Rossiya hukumati uchun juda muhim bo’lib,
bosib olingan joylarda mustamlakachilik siyosatini olib borishda asosiy tayanch
hisoblangan. Turkiston gener а l-gubern а torligini boshq а rish bo’yich а ilk d а sturiy
hujj а tl а rning ishl а b chiqilishid а “h а rbiy v а ziyat” omili h а l qiluvchi а h а miyatg а eg а
bo’ldi. Ul а r yangi hududl а r bosib olinishi bil а n, yuz а g а kelg а n v а qoid а t а rzid а
“muv а qq а t” х ususiyatg а eg а edi. Chunonchi, “Sird а ryo v а Yettisuv viloyatl а rid а gi
boshq а ruv to’g’risid а gi nizom” 1867-yili “t а jrib а t а rzid а uch yilg а ” joriy qilindi.
Bu Nizomda soliq tizimini izga solish maqsadida xo’jalik boshqarmalarini tuzish
belgilab qo’yilgan edi. Und а n t а shq а ri, 1868-yilning iyunid а “Z а r а fshon okrugini
boshq а rishning muv а qq а t qoid а l а ri”, “F а rg’on а viloyatini boshq а rish bo’yich а
1873-yil muv а qq а t nizom”, “ А mud а ryo bo’limini boshq а rish bo’yich а 1874-yil
21-m а y Nizomi” h а m ishl а b chiqilib, q а bul qiling а n edi.bo’ls а d а , yo’limizd а
uchr а g а n b а rch а sh а h а r v а q а l’ а l а rni kuch bil а n olishimizg а to’g’ri keldi”.
49

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Ota-bobo avlod-ajdodlarimiz chor Russiyasi
mustamlakachilik zulmi sharoitida ham erksevar xalqimizning tarixiy an’analarini
muqaddas saqlab davom ettirdilar va kelgindi bosqinchiga qarshi qonuniy va
adolatli kurash olib borganlar .
Turkistonda Rossiya bosqiniga qadar aholining savodxonlikning va
madaniyati darajasi ba’zi kimsalar ta’kidlagani singari qoloq bo‘lmagan. To‘g‘ri,
hozirgi davrga nisbatan oladigan bo‘lsak savodsizlar Turkiston o‘lkasida XIX
asrda ko‘p bo‘lgan. Ammo o‘tgan o‘sha XIX asrda qaysi mamlakatda ahvol
bundan ko‘ra yaxshiroq edi? Shuning uchun xalqimizning o‘tmish tarixini
nodonlarcha qora bo‘yoqlarda yoritishga istiqlol tufayli barham berilmoqda.
Xullas, yuqoridagi fikr-mulohazalar shundan dalolat beradiki, chor
Rossiyasining og‘ir mustamlakachilik zulmi siyosati davrida ham Turkistonda
siyosiy-ijtimoiy va madaniy hayot to‘xtab qolmadi, xalqimiz o‘zining an’anaviy
tarixiy taraqqiyotiga sodiq qoldi, jahon fani va madaniyati hazinasi rivojiga
munosib hissa qo‘shdi.
50

Foydalanilgan adabiyotlar
1. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
2. Mustabid tuzumning O‘zbekiston boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va
saboqlari. Mualliflar jamoasi. – Toshkent: Sharq, 2000.
3. Usmonov Q., Sodiqov M., Oblomurodov N. O‘zbekiston tarixi. I qism. –
Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2002.
4. Tillaboyev S. Turkiston o‘lkasining boshqaruv tizimida mahalliy aholi
vakillarining ishtiroki (Farg‘ona viloyati misolida). – Toshkent: Fan, 2008.
5. Yunusova X. Toshkentda 1892 yilgi xalq qo‘zg‘oloni. Sariog‘och, 1998.
6. Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2012.
7. Shamsutdinov R., Karimov Sh., Ubaydullaev U. Vatan tarixi. (XVI-XX asr
boshlari). Ikkinchi kitob. – Toshkent: Sharq, 2010.
8. O‘zbekiston tarixi. Mualliflar jamoasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2003.
9. O‘zbekiston tarixi. Mualliflar jamoasi. – Toshkent: Akademiya, 2010.
10. O‘zbekistonning yangi tarixi. Turkiston Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi
davrida. Birinchi kitob. – Toshkent: Sharq, 2000.
11. Musayev N. Turkistonda sanoat ishlab chiqarishining vujudga kelishi va
rivojlanishi tarixidan (XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlari). –
Toshkent: Iqtisod-moliya, 2011.
12. Ismoilova J. XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Toshkentning
“Yangi shahar” qismi tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya. 2004.
13. Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон чор Россияси
мустамлакачилиги даврида. – Т:Шарқ, 2000. – Б. 191.
14. Eshov B. О‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr
avlodi, 2012. – B. 423.
51

Turkiston general-gubernatorligi ta’lim masalalarining tizimidagi muommolarga oid tadqiqotlar

Kirish. 2

I Bob. Turkiston general-gubernatorligi tashkil topishi 4

1.1. Turkiston general-gubernatorligining tashkil topishi va ma`muriy-hududiy tuzulishi 4

1.2. Turkiston o‘lkasini boshqarish hususida 1865-1917 yillar qabul qilingan Nizomlar va ularning mustamlakachilik tizimini mustahkamlashdagi ahamiyati. 9

II Bob. Turkiston general-gubernatorligi ta’lim masalalarining tizimidagi muommolarga oid tadqiqotlar 18

2.1. Turkiston general -gubernatorligi ta’lim sohasi va vaqf mulkchilik siyosatiga munosabati tarixshunosligi masalalari 18

2.2. Turkiston o’lkasida xalq maorif tizimi. Madrasa va maktablar faoliyati. Mustamlaka hukumatining maxalliy maorif tizimiga bo’lgan munosabati. 23

2.3. Turkiston o’lkasida milliy madaniyat musiqa, tasviriy san’at. Me’morchilikda Yevropa va Sharq madaniyati uygunligi ijobiy natijalari. 28

Foydalanilgan adabiyotlar 50

Sotib olish