Ro'yxatga olish sanasi 15 Mart 2025
2 SotishTurkiston general gubernatorligining tashkil etilishi.
![I BOB. TURKISTON GENERAL-GUBERNATORLIGI TASHKIL
ETILISHINING TARIXIY ASOSLARI .
1.1. Rossiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan yuritgan siyosati va
bosqinchilik harakatlari
Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga ekspansiyasi XIX asr davomida
bosqichma-bosqich amalga oshirildi va bu jarayon asosan harbiy yurishlar,
diplomatik kelishuvlar va iqtisodiy manfaatlar bilan bog‘liq edi. Rossiya o‘zining
geosiyosiy manfaatlarini himoya qilish va mustamlakachilik tizimini kengaytirish
maqsadida Markaziy Osiyoni bosib olishga intildi. Ushbu harakatlar natijasida
Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi va mintaqa Rossiya imperiyasining
tarkibiy qismiga aylandi.
Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan, Xiva xonligi, Buxoro amirligi va Qo‘qon
xonligi o‘z davrida muayyan darajada mustaqil siyosat yuritgan bo‘lsa-da, ichki
ziddiyatlar, iqtisodiy muammolar va siyosiy beqarorlik ularning mustahkam davlat
tizimi yaratishiga to‘sqinlik qilgan. Rossiya esa ushbu zaifliklardan foydalanib, o‘z
ekspansiyasini amalga oshirdi. [1]
Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga yuritgan bosqinchilik siyosatini tahlil
qilish uchun quyidagi jihatlarni ko‘rib chiqish muhim:
1. Rossiya ekspansiyasining sabablari va asosiy omillari
2. Markaziy Osiyodagi harbiy yurishlar va diplomatik bosim
3. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik boshqaruv tizimi
1-rasm Turkiston General gubernatorligi xaritasi](https://docx.uz/documents/a4fabb8b-aa71-4e9f-bb8a-723dfd23f987/page_6.png?v=1)
![2) 1860-1870-yillar: Asosiy bosib olish bosqichi
1865-yilda Toshkent Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi. Bu voqea
Turkistonning Rossiya tarkibiga qo‘shilishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi.
1867-yilda esa rasman Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi. [4]
1868-yil – Buxoro amirligi Rossiya imperiyasi ta’siriga tushdi.
1873-yil – Xiva xonligi Rossiyaga qaram hududga aylantirildi.
1876-yil – Qo‘qon xonligi butunlay tugatilib, Rossiya tarkibiga kiritildi.
3) 1880-1895-yillar: To‘liq mustamlakalashtirish
1880-yillarda Rossiya Markaziy Osiyodagi o‘z hukmronligini mustahkamlash
uchun harbiy-siyosiy islohotlar o‘tkazdi. Yangi harbiy garnizonlar qurildi va
mahalliy boshqaruv tizimi to‘liq Rossiya nazoratiga o‘tkazildi.
Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoni bosib olgach, mustamlakachilik boshqaruv
tizimini joriy qildi. Bu tizim asosan quyidagi asosiy yo‘nalishlardan iborat edi:
1. Harbiy boshqaruv – Mintaqa Rossiya harbiy generallari tomonidan
boshqarildi va harbiy nazorat mustahkamlandi.
2. Soliq tizimi – Mahalliy aholiga og‘ir soliqlar joriy qilindi va iqtisodiy
ekspluatatsiya kuchaytirildi.
3. Madaniy siyosat – Rus tili va pravoslavlik targ‘ib qilindi, mahalliy
madaniyat va diniy an’analar cheklab qo‘yildi.
Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga kirib kelishi nafaqat siyosiy va harbiy
jihatdan, balki ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Bosib olingan
hududlarda mustamlakachilik boshqaruvi joriy etildi, natijada mahalliy aholi hayoti
sezilarli darajada o‘zgardi. Mustamlakachilik siyosati quyidagi asosiy
yo‘nalishlarda o‘z aksini topdi:
1) Yer-suv munosabatlarining o‘zgarishi
Rossiya imperiyasi Turkistonda agrar tuzumni o‘z nazoratiga oldi. Yangi joriy
qilingan yer-suv islohotlari mahalliy aholining iqtisodiy erkinligini sezilarli
darajada chekladi.
Davlat yerlariga egalik qilish – Rossiya hukumati bosib olingan yerlarga
egalik qilish huquqini qo‘lga kiritdi va ularni rus ko‘chmanchilari hamda
sarmoyadorlariga taqsimladi.
Ko‘chmanchilar uchun yer ajratilishi – Rossiyaning turli hududlaridan
kelgan rus dehqonlari va kazaklari uchun yangi yer uchastkalari ajratildi,
natijada mahalliy aholi ekin yerlari va yaylovlaridan mahrum bo‘ldi.
Paxta monokulturasi – Rossiya Turkistonda paxta yetishtirishni majburiy
ravishda joriy qildi. Paxta ekin maydonlari kengaytirildi va dehqonlar asosiy
oziq-ovqat mahsulotlari o‘rniga paxta ekishga majbur qilindi. Natijada
mahalliy oziq-ovqat ta’minoti zaiflashdi. [8]
Rossiya imperiyasi o‘z sanoatini paxta bilan ta’minlash uchun Turkiston hududini
xomashyo yetkazib beruvchi manba sifatida ekspluatatsiya qildi. Bu esa mintaqa
qishloq xo‘jaligining biryoqlama rivojlanishiga olib keldi.
2) Soliq tizimi va iqtisodiy ekspluatatsiya
Rossiya imperiyasi Turkistonda yangi soliq tizimini joriy qildi, bu esa mahalliy
aholining iqtisodiy ahvolini yanada og‘irlashtirdi.](https://docx.uz/documents/a4fabb8b-aa71-4e9f-bb8a-723dfd23f987/page_8.png?v=1)
![ Mahalliy madaniyatga bosim – Mahalliy teatr, adabiyot va san’at rivojiga
e’tibor qaratilmadi. Aksincha, rus madaniyatining ustunligini targ‘ib qilish
kuchaydi.
Rossiya imperiyasi mahalliy madaniyat va an’analarni zaiflashtirish orqali
Turkistonni o‘z mustamlakasi sifatida yanada mustahkamlashga harakat qildi.
Rossiyaning Markaziy Osiyoga nisbatan yuritgan siyosati harbiy ekspansiya,
iqtisodiy ekspluatatsiya va madaniy assimilyatsiya yo‘nalishlarida olib borildi.
Ushbu siyosat natijasida:
-Mahalliy yer-suv tizimi buzildi, dehqonlar qiyinchiliklarga duch keldi.
-Iqtisodiy qaramlik oshdi, mahalliy hunarmandchilik va savdo zaiflashdi.
-Soliq yukining ortishi aholining qashshoqlashishiga sabab bo‘ldi.
-Ta’lim va madaniyat sohalarida mahalliy an’analar zaiflashdi.
-Rossiya mustamlakachilik siyosati Turkiston mintaqasini o‘z iqtisodiy va siyosiy
ehtiyojlari uchun ekspluatatsiya qildi, bu esa uzoq muddatli salbiy oqibatlarga olib
keldi.
Rossiyaning Markaziy Osiyoga yuritgan bosqinchilik siyosati keng qamrovli va
uzoq muddatli jarayon bo‘lib, bu jarayon iqtisodiy, harbiy, siyosiy va madaniy
jihatdan mintaqa hayotini tubdan o‘zgartirib yubordi. Ushbu siyosatni chuqurroq
tahlil qilish uchun uni mustamlakachilik siyosati kontekstida ko‘rib chiqish zarur.
Rossiya imperiyasining Turkistonga nisbatan yuritgan ekspansiyasi XIX asr
davomida bosqichma-bosqich amalga oshirilgan bo‘lib, uning dastlabki bosqichi
asosan harbiy yurishlardan iborat bo‘ldi. 1840-yillardan boshlab Rossiya
imperiyasi Sirdaryo bo‘ylab mustahkamlanish harakatlarini boshlab yubordi.
Kazak va boshqa harbiy qo‘shinlar tomonidan hududda birinchi harbiy tayanch
punktlari barpo qilina boshlandi. Bu strategik yurishlar keyinchalik Turkistonning
to‘liq istilosiga asos yaratdi. [11]
Rossiya Markaziy Osiyoga yuritgan siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri
iqtisodiy ekspluatatsiya edi. Bu siyosat natijasida mahalliy iqtisodiy tuzilma to‘liq
o‘zgardi. XIX asrning ikkinchi yarmida Turkiston qishloq xo‘jaligi asosan Rossiya
iqtisodiy manfaatlariga bo‘ysundirilgan holda shakllandi. Mamlakat paxta
yetishtirish bo‘yicha Rossiyaga bog‘lanib qoldi. Turkiston mintaqasi xomashyo
bazasiga aylantirilib, mahalliy dehqonlar va hunarmandlar o‘z iqtisodiy
mustaqilligini yo‘qotdi. Dehqonlar avvalgidek turli xil ekinlarni ekish
imkoniyatidan mahrum bo‘ldi, chunki Rossiya hukumati paxta maydonlarini
kengaytirish siyosatini olib bordi. Paxta yetishtirish uchun suv taqsimoti Rossiya
manfaatlariga mos ravishda qayta taqsimlandi, bu esa mahalliy qishloq xo‘jaligiga
jiddiy zarar yetkazdi.
Soliq tizimining o‘zgarishi mahalliy aholining iqtisodiy ahvolini yanada
og‘irlashtirdi. Rossiya mustamlakachilik ma’muriyati ilgari mavjud bo‘lgan natural
soliqlarni bekor qilib, pul shaklidagi soliqlarni joriy qildi. Bu esa mahalliy
aholining iqtisodiy bosim ostida qolishiga olib keldi. Yangi soliqlar mahalliy
aholining iqtisodiy faolligini cheklab qo‘ydi, natijada aholining aksariyat qismi
qashshoqlik yoqasiga kelib qoldi. Rossiya hukumati tomonidan soliq yukining
ortishi natijasida mahalliy tadbirkorlar va hunarmandlar ham iqtisodiy jihatdan
zaiflashdi. Natijada Turkistonda iqtisodiy faollik pasaydi, savdo-sotiq susayib,](https://docx.uz/documents/a4fabb8b-aa71-4e9f-bb8a-723dfd23f987/page_10.png?v=1)
![mahalliy tadbirkorlar o‘z bizneslarini davom ettirishda katta qiyinchiliklarga duch
kelishdi.
Rossiya imperiyasi o‘z mustamlaka boshqaruv tizimini o‘rnatganidan so‘ng,
mahalliy aholining siyosiy va ijtimoiy hayoti keskin o‘zgarishga duch keldi.
Hukumat boshqaruvi butunlay Rossiya imperiyasining harbiy va ma’muriy
tuzilmalariga bo‘ysundirilgan holda shakllandi. Turkiston general-gubernatorligi
tashkil etilgach, mahalliy aholining siyosiy huquqlari cheklangan edi. Ular
mahalliy boshqaruv tizimida deyarli ishtirok etolmasdi. Shuningdek, musulmon
sud tizimi ham Rossiya imperiyasi tomonidan cheklangan edi. Shariat asosida
ishlaydigan sudlar faqat mahalliy aholi o‘rtasidagi nizolarni ko‘rib chiqishi
mumkin edi, lekin yirik iqtisodiy va jinoiy ishlar rus sud tizimining vakolatiga
o‘tkazildi. Bu mahalliy aholining huquqiy jihatdan Rossiya fuqarolaridan past
darajaga tushib qolishiga olib keldi.
Mustamlaka boshqaruvi ostida ta’lim va madaniyat sohalari ham sezilarli
darajada o‘zgarishga duch keldi. Rossiya hukumati Turkistonda yangi maktab
tizimini joriy qilib, mahalliy aholiga rus tili va Rossiya madaniyatini o‘rgatishga
alohida e’tibor berdi. Rus-tuzem maktablari ochildi, lekin bu maktablarda ta’lim
olishni mahalliy aholi orzu qilmasdi, chunki bu maktablarda asosan rus
madaniyatini singdirish siyosati olib borilgan. Shariat asosidagi maktab va
madrasalar asta-sekin ahamiyatini yo‘qota boshladi. Rossiya hukumati mahalliy
ta’lim tizimini modernizatsiya qilishdan ko‘ra, uni zaiflashtirishga harakat qildi.
Bu esa mahalliy aholining ma’rifiy va madaniy rivojlanishiga to‘sqinlik qildi.
Rossiya imperiyasining madaniy va diniy siyosati ham Turkiston aholisining
hayotida katta o‘zgarishlarga olib keldi. Islom dini mustamlaka ma’muriyati
tomonidan nazorat ostiga olindi. Mahalliy diniy ulamolar faoliyati cheklangan,
diniy sud tizimi Rossiya ma’muriyatining qarorlariga bo‘ysundirilgan edi. Islom
dini va mahalliy madaniyatni siqib chiqarish orqali Rossiya hukumati Turkiston
aholisini asta-sekin o‘z madaniyati va mafkurasiga moslashtirishga harakat qildi.
Bu jarayon ruslashtirish siyosati bilan ham bog‘liq bo‘lib, rus tili va pravoslav
dinini targ‘ib qilish bilan olib borildi. [13]
Rossiya imperiyasi Turkistonda o‘z mustamlakachilik tuzumini kuchaytirish
uchun harbiy garnizonlar sonini ko‘paytirdi. Harbiy bazalar, qal’alar va strategik
punktlar qurildi. Mahalliy aholining harbiy xizmatga chaqirilishi cheklangan
bo‘lsa-da, ular Rossiya harbiy yurishlarida ishchi kuchi sifatida foydalanildi. Bu
Turkiston mintaqasining harbiy jihatdan ham Rossiya nazorati ostida bo‘lishiga
olib keldi. Rossiya hukumati harbiy tayanch punktlari orqali mahalliy aholini
nazorat ostida ushlab turdi, qo‘zg‘olonlar va norozilik harakatlarini tezda bostirish
mexanizmlarini yaratdi.
Mustamlaka davrida Turkiston aholisi bir necha bor Rossiya hukmronligiga
qarshi chiqdi. Mahalliy aholi noroziligi natijasida turli qo‘zg‘olonlar yuzaga keldi.
Masalan, 1898-yilda Andijon qo‘zg‘oloni Rossiya mustamlakachilik siyosatiga
qarshi yirik chiqishlardan biri bo‘ldi. Bu qo‘zg‘olon Rossiya harbiy kuchlari
tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi va mahalliy aholining mustamlakachilik
siyosatiga bo‘lgan qarshiligini kamaytirish maqsadida Rossiya hukumati
tomonidan repressiyalar amalga oshirildi. Bu qo‘zg‘olon Rossiya imperiyasining](https://docx.uz/documents/a4fabb8b-aa71-4e9f-bb8a-723dfd23f987/page_11.png?v=1)
![1.2. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va
boshqaruv tizimi.
Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi XIX asrning
ikkinchi yarmida boshlanadi. Rossiyaning Janubiy Osiyo va Markaziy Osiyodagi
strategik maqsadlari tufayli Turkiston hududi Rossiya imperiyasi uchun juda
muhim edi. Bu hududda davlat boshqaruvining tashkil etilishi Rossiya
imperiyasining "Yangi hududlarni zabt etish" strategiyasining bir qismi sifatida
amalga oshirilgan.
Turkistonning Rossiya imperiyasiga qo‘shilishi 1860-yillarda kuchayib boradi.
1865-yilda Toshkentni zabt etgan Rossiya, tez orada Samarqand va boshqa
viloyatlarni ham o‘z nazoratiga oladi. 1870-yillarda esa, Samarqand, Buxoro, Xiva
va boshqa o‘lkalar Rossiyaning mustahkam ta’siriga tushadi. Bu davrda Rossiya
o‘zining umumiy siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini kuchaytirish maqsadida
Turkistonga nisbatan boshqaruv tizimini tashkil qilishni boshladi.
2-rasm. Chor Rossiyasining Turkistonga bostirob kirishi
Rossiya imperiyasi Turkistonni zabt etganidan so‘ng, 1867-yilning 11-oktabrida
Turkiston general-gubernatorligi tashkil etiladi. Turkiston general-
gubernatorligi Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyodagi ma’muriy hududi
bo‘lib, boshqaruvning markazi Toshkent shahri bo‘lgan. Bu yangi tashkil etilgan
hudud Rossiya hukumati uchun Janubiy Osiyoda o‘z ta’sirini mustahkamlash,
iqtisodiy va harbiy xavfsizlikni ta’minlash va mahalliy xalqlarni boshqarish uchun
zarur edi. [5]](https://docx.uz/documents/a4fabb8b-aa71-4e9f-bb8a-723dfd23f987/page_13.png?v=1)
![ikkinchi tomondan, rus mustamlakachiligining rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash
bo‘lgan. [4]
Fuqarolik boshqaruvi
Fuqarolik boshqaruvi general-gubernator tomonidan nazorat qilinadi, lekin
uning vakolatlari harbiy boshqaruv bilan chambarchas bog‘liq edi. General-
gubernatorning yordamchilaridan biri bo‘lgan otdel (qism) vakillari esa o‘z
navbatida ma’muriy boshqaruvni amalga oshirgan. Bu otdel vakillari huquqni,
ta'limni, iqtisodiy resurslarni boshqarish, yerlar bo‘yicha qarorlar qabul qilish va
boshqa fuqarolik masalalarini hal qilishni amalga oshirganlar.
Turkiston general-gubernatorligining fuqarolik boshqaruv tizimi, avvalo, mahalliy
organlar orqali amalga oshirilgan. Har bir viloyat, shaharcha yoki qishloqda
o‘zining kichik boshqaruv organlari bo‘lib, ular rus hukumati tomonidan
tayinlangan va islohotchilarga taalluqli edi. Bunday kichik boshqaruv tizimi, o‘z
navbatida, Rossiya hukumatining umumiy siyosatini amalga oshirishda juda
muhim o‘rin tutgan.
Mahalliy xokimiyat va xalqni boshqarish
Rossiya imperiyasining Turkiston hududida mahalliy boshqaruv tizimi ham
o‘zgarishlarga uchradi. Buxoro va Xiva amirliklari va Tojikiston, O‘zbekiston,
Qozog‘iston, Qirg‘iziston kabi hududlarning har biri o‘zining tarixiy boshqaruv
tizimiga ega bo‘lgan, lekin Rossiya imperiyasi ushbu hududlarni o‘z nazoratiga
olish uchun mahalliy boshqaruvni markazlashtirishni boshladi.
Rossiya boshqaruvining o‘rnatilishi nafaqat fuqarolik va harbiy tizimni, balki
mahalliy yirik qabilalar va xonliklar o‘rtasidagi munosabatlar ni ham
o‘zgarishlarga olib keldi. Rossiya imperiyasi, mahalliy amaldorlar va hokimiyatlar
yordamida, o‘zining siyosiy ta’sirini yanada kuchaytirish maqsadida yangi
boshqaruv mexanizmlarini joriy etdi. Bu jarayon mahalliy xalqlarning madaniy,
diniy va ijtimoiy tuzilishlariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Turkiston general-gubernatorligining iqtisodiy boshqaruvi asosan qishloq
xo‘jaligi, savdo va tabiiy resurslarni boshqarishga qaratilgan edi. Turkiston
o‘lkasi boy tabiiy resurslarga ega bo‘lib, Rossiya imperiyasi bu hududdan xom
ashyo, paxta, bug‘doy va boshqa mahsulotlarni olishni maqsad qilgan.
Rossiya hukumatining iqtisodiy siyosati asosan yangi iqtisodiy tizimlarni
yaratishga qaratilgan bo‘lib, mahalliy aholi uchun iqtisodiy sharoitlarning
yaxshilanishi yoki qiyinlashuvi ko‘p hollarda Rossiya tomonidan qo‘llaniladigan
siyosatga bog‘liq edi. Xususan, Rossiya paxta sanoatini rivojlantirishga alohida
e'tibor qaratdi, chunki paxta, boshqacha qilib aytganda, Rossiyaning iqtisodiy
manfaatlari uchun juda muhim edi.
Bundan tashqari, Turkistonning tabiiy resurslari — tog‘-kon boyliklari,
jumladan, olmos, oltin, mis kabi minerallar — Rossiya imperiyasining iqtisodiy
strategiyasida katta ahamiyatga ega edi. Bu resurslardan foydalanish, o‘z
navbatida, mahalliy aholi tomonidan qarshilikka sabab bo‘lgan bo‘lsa-da, Rossiya
hukumatining maqsadlariga erishishga xizmat qilgan.
Rossiya imperiyasi Turkiston general-gubernatorligida o‘z madaniy va ta'lim
siyosatini ham amalga oshirgan. Rossiya ta'lim tizimining yangi shakllari, masalan,](https://docx.uz/documents/a4fabb8b-aa71-4e9f-bb8a-723dfd23f987/page_15.png?v=1)
![yangi maktablar, ma'naviy islohotlar , shu jumladan, rus tili va madaniyatining
targ‘iboti boshlanadi. Bu jarayon mahalliy xalqlar, xususan, o‘zbek, tojik va
boshqa xalqlarni o‘z madaniyatidan uzib, rus madaniyatiga bo‘ysundirishga olib
keldi. [9]
Madaniy boshqaruvda diniy masalalar ham o‘ta muhim bo‘lgan. Rossiya
hukumatining diniy siyosati musulmon aholisining diniy huquqlariga aralashish,
masalan, rus pravoslav diniy tashkilotlarining faoliyatini kengaytirish va
musulmon diniy an'analari va ta'limotlariga qarshi kurashishdan iborat bo‘lgan. Bu
ijtimoiy boshqaruvning bir qismi sifatida amalga oshirildi.
Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi va uning tarixiy xronologiyasi
quyidagicha:
1. Rossiya Imperiyasining Turkistonni zabt etishi (XIX asrning o‘rtalari)
1865-yil — Toshkentni zabt etish. Rossiya imperiyasi Turkistonni bosib
olishni boshlaydi. Toshkentni zabt etish Rossiya imperiyasining Markaziy
Osiyodagi ta’sirini mustahkamlashdagi muhim qadam bo‘ldi.
1867-yil — Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi. Rossiya
imperiyasi Turkistonni rasmiy ravishda general-gubernatorlikka aylantiradi.
Ushbu yilda Turkiston general-gubernatorligi tarkibida Toshkent va
Samarqand viloyatlari tashkil etiladi.
2. Turkiston general-gubernatorligi tuzilmalari va boshqaruv tizimi
1867-yil, 11-oktabr — Turkiston general-gubernatorligi rasman tashkil
etildi. Ushbu yilda general-gubernatorlik huquqiga ega bo‘lgan birinchi
boshqaruvchi tayinlandi.
1873-yil — Xiva xonligi Rossiya imperiyasining mustamlakasi bo‘lib, uning
tarkibiga kiritildi.
1876-yil — Buxoro amirligi Rossiya imperiyasining protektoratiga
aylantirildi.
1881-yil — Marg‘ilon va Farg‘ona vodiysi Rossiya ta’siriga to‘liq o‘tdi.
3. Turkiston general-gubernatorligining markazlashgan boshqaruv tizimi
1884-yil — Samarqand viloyati Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga
qo‘shildi.
1897-yil — O‘rta Osiyo xalqlarining etnik va demografik holatini tahlil
qilish maqsadida birinchi umumxalq aholi ro‘yxatga olish ishlari o‘tkazildi.
1905-yil — Rossiya imperiyasidagi 1905-yilgi inqilob natijasida, Turkiston
general-gubernatorligida bir qator siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar ro‘y berdi.
Bu davrda maxsus tartiblar o‘rnatilib, yerga egalik va ijtimoiy sinf tizimi
o‘zgarishlarga uchradi.](https://docx.uz/documents/a4fabb8b-aa71-4e9f-bb8a-723dfd23f987/page_16.png?v=1)
![metodlaridan ham foydalanishga harakat qildi. Bunday siyosatning maqsadi
nafaqat Turkistonni zabt etish, balki uni Rossiya imperiyasining iqtisodiy va
siyosiy tizimiga kiritish edi.
Rossiya imperiyasi Turkistonni bosib olishda harbiy kuchlarni keng ko‘lamda
ishlatdi. Bu jarayon bir qator janglar, urushlar va rus qo‘shinlarining Turkiston
hududida uzoq vaqt davomida faoliyat yuritishini o‘z ichiga oladi. Rossiya
imperiyasining mustamlakachilik siyosatining asosiy elementlaridan biri bo‘lgan
harbiy ekspansiya ning maqsadi Turkistonni o‘z ta’siriga olish, xususan, Markaziy
Osiyo va Hindiston yo‘nalishidagi yo‘llarni nazorat qilish edi.
1860-yillardan boshlab, Rossiya Turkistonni bosib olish jarayonini
jadallashtirgan. 1865-yilda Toshkentni zabt etish orqali Rossiya imperiyasi
Turkistonning markaziga kirib keldi va bu jarayonni davom ettirdi. Toshkentni
zabt etish Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyodagi ta’sirini mustahkamlash
uchun muhim strategik qadamlardan biri edi. Bu shahar Rossiya imperiyasi uchun
nafaqat harbiy, balki iqtisodiy va madaniy markazga aylanishi kerak edi.
Toshkentdan keyin Samarqand, Buxoro va Xiva xonliklari ham Rossiya
imperiyasining qo‘l ostiga kirdi.
Rossiya imperiyasining harbiy siyosati shuni ko‘rsatadiki, u nafaqat hududiy
kengayish bilan cheklanmagan, balki mustamlakalarni iqtisodiy jihatdan
ekspluatatsiya qilish, o‘rta asrlar xalqaro savdo yo‘llarini nazorat qilish va boshqa
tashqi kuchlarga qarshi himoya qilishni o‘z ichiga olgan. Bu davrda Rossiya
imperiyasining strategik maqsadi, albatta, Hindistonga qaratilgan edi. Rossiya
Hindistonga o‘zgacha qaratilgan siyosatni amalga oshirishda, Turkistonni
boshqarish orqali, o‘z ta’sirini butun Janubiy Osiyo va Markaziy Osiyoda
kuchaytirishga harakat qildi. [7]
Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining yana bir muhim jihati bu
uning iqtisodiy ekspluatatsiya siyosatidir. Turkistonning boy tabiiy resurslari, shu
jumladan paxta, bug‘doy va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari Rossiya
imperiyasi uchun katta iqtisodiy foyda keltirgan. Bu resurslardan foydalanish
orqali Rossiya imperiyasi o‘zining sanoat ehtiyojlarini qondirishga intildi. Ayniqsa
paxta yetishtirish Rossiya imperiyasining iqtisodiy siyosatida muhim o‘rin tutgan.
Turkistonning qishloq xo‘jalik tarmog‘ini ekspluatatsiya qilish Rossiya imperiyasi
uchun mustamlakani boshqarishning asosiy yo‘li edi. Paxta ishlab chiqarishning
oshishi, Rossiya imperiyasining paxta sanoatiga bo‘lgan ehtiyojini to‘ldirish,
shuningdek, paxta eksportini rivojlantirishga imkon yaratdi. Biroq, bu jarayon
mahalliy aholi uchun qiyinchiliklarga olib keldi. Paxta plantatsiyalari ko‘plab
qishloqlarda ijtimoiy va iqtisodiy hayotni o‘zgartirdi. Mahalliy aholi paxta
yetishtirishda ishlagan, ammo bu jarayonning afzalliklari unchalik ko‘p bo‘lmadi,
chunki ular o‘zlari yetishtirgan mahsulotdan faqat ozgina foyda olishdi, qolgan
foyda esa Rossiya imperiyasining qo‘liga o‘tdi.
Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatining yana bir jihati bu
madaniy assimilyatsiya edi. Rossiya imperiyasi o‘zining o‘zgartirilgan ta'lim
tizimi, diniy siyosati va madaniy yondashuvlari orqali Turkiston aholisini
ruslashtirishga harakat qilgan. O‘sha davrda Rossiya hukumati Turkistonni nafaqat
harbiy, balki madaniy jihatdan ham o‘zlashtirishga intildi. Rus tili va rus](https://docx.uz/documents/a4fabb8b-aa71-4e9f-bb8a-723dfd23f987/page_18.png?v=1)
![yerlar esa turli sohalarda ishlov berishga majbur bo‘ldi. Bu jarayon mahalliy
qishloq aholisini o‘z yerlaridan mahrum qilib, ko‘plab odamlarni qashshoqlikka
olib keldi. Mahalliy aholining paxta yetishtirishdagi ishtiroki ko‘plab qishloqlarda
majburiy mehnatga aylanishiga sabab bo‘ldi.
Iqtisodiy o‘zgarishlarning yana bir muhim tomoni savdo edi. Rossiya imperiyasi
Turkistonni o‘zining iqtisodiy tizimiga kiritish uchun ko‘plab yangi savdo
yo‘llarini yaratdi. Paxta, bug‘doy, ipak va boshqa mahsulotlar Rossiya
imperiyasining iqtisodiy tizimiga kiritildi, natijada, Turkistonning resurslari
Rossiyaning sanoati va bozorlariga yo‘naltirildi. [1]
Iqtisodiy ekspluatatsiya va paxta yetishtirishning asosiy maqsadi Rossiya
imperiyasining sanoat ehtiyojlarini qondirish edi. Afsuski, bu jarayon mahalliy
aholi uchun og‘ir sharoitlar yaratdi. Mahalliy fermerlar paxta ekish uchun
majburlangan bo‘lib, bu ularning yashash sharoitlarini yomonlashtirdi. Rossiya
imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy siyosat, nafaqat iqtisodiy
ekspluatatsiyani kuchaytirdi, balki mahalliy xalqlarni boylikdan mahrum etdi.](https://docx.uz/documents/a4fabb8b-aa71-4e9f-bb8a-723dfd23f987/page_21.png?v=1)
![2.2. Turkiston general-gubernatorligi davrida iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar
Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilganidan so‘ng, Rossiya imperiyasi
mahalliy iqtisodiyot va ijtimoiy tizimni o‘z nazoratiga olishga harakat qildi.
Rossiya imperiyasining iqtisodiy siyosati, asosan, Turkistonning tabiiy resurslarini
ekspluatatsiya qilish va bu hududni imperiyaning sanoat ehtiyojlariga
moslashtirishga qaratilgan edi. Aholining turmush sharoitlarini o‘zgartirish, yangi
iqtisodiy tizimlarni joriy etish va Rossiya hukumatining hokimiyatini
mustahkamlash uchun bir qator islohotlar amalga oshirildi. Ushbu islohotlar
iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarni qayta shakllantirish, shuningdek, mahalliy aholi va
Rossiya bozoriga bo‘lgan talabni ta’minlash maqsadida o‘tkazildi.
Rossiya imperiyasining Turkistonga kiritilgan iqtisodiy islohotlar asosan qishloq
xo‘jaligini modernizatsiya qilish, paxta ekishning samaradorligini oshirish va bu
orqali yirik iqtisodiy foyda olishga qaratilgan edi. Paxta Turkistonning asosiy
eksport mahsuloti bo‘lib, Rossiya imperiyasi uchun iqtisodiy resurs sifatida katta
ahamiyatga ega edi. Paxta ekish uchun o‘ziga xos agrar islohotlar amalga oshirildi.
Avvalambor, yangi paxta plantatsiyalari tashkil etilib, eski tumanlar va qishloqlar
paxta ekishga majbur qilindi. [8]
Paxta ishlab chiqarishning rivojlanishi uchun kerakli sharoitlarni yaratish
maqsadida Rossiya imperiyasi ko‘plab ishlab chiqarish va eksport tizimlarini
mustahkamladi. Bu jarayon, bir tomondan, Rossiya bozorini paxta bilan
ta’minlashni ko‘zlagan bo‘lsa, boshqa tomondan, mahalliy aholi uchun og‘ir
mehnat sharoitlarini yaratdi. Paxta yetishtirish uchun ishlatiladigan yerlar ko‘p
hollarda mahalliy aholiga tegishli bo‘lgan erlardan o‘g‘irlanib, yirik yer egalari va
qishloq xo‘jaligi sanoatlari qo‘lida jamlandi.
Bundan tashqari, paxta ishlab chiqarish jarayonida yangi ijtimoiy sinflar va
iqtisodiy to‘siqlar paydo bo‘ldi. Mahalliy fermerlar paxta ekish va yig‘ish ishlari
uchun majburiy mehnatga jalb qilindi. Bu jarayon orqali yer egalari va boy sinf o‘z
boyliklarini yanada oshirishga muvaffaq bo‘lishdi, ayniqsa, paxta yetishtirishda
ishlatilgan yerlar va resurslar nisbatan boy tabakalarga o‘tib ketdi. Paxta
sanoatining rivojlanishi, o‘z navbatida, milliy iqtisodiyotni yangi mexanizmlarga,
jumladan, yuqori texnologiyali sanoat va eksport tizimlariga bog‘lab qo‘ydi.
Paxta ishlab chiqarishning ustunligi bilan bog‘liq ravishda, mahalliy ishlab
chiqarish va hunarmandchilik faoliyatlari esa sekin-asta susayib bordi. Mahalliy
xalq ko‘pincha o‘zining qishloq xo‘jalik resurslarini, jumladan, yer va mehnatni
Rossiya imperiyasining foydalariga ishlatishga majbur bo‘ldi. Bu esa mahalliy
iqtisodiyotning passiv holatda qolishiga, faqatgina Rossiya imperiyasining
ehtiyojlarini qondirishga xizmat qildi.
Turkistonni Rossiya imperiyasining boshqa hududlariga bog‘lash va iqtisodiy
resurslarni samarali taqsimlash maqsadida keng miqyosda transport islohotlari
amalga oshirildi. Bu islohotlar Rossiya imperiyasining Turkistondagi iqtisodiy va
siyosiy hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan edi. Turkiston hududida yangi](https://docx.uz/documents/a4fabb8b-aa71-4e9f-bb8a-723dfd23f987/page_22.png?v=1)
![temir yo‘l tarmoqlari qurildi, bu esa, bir tomondan, Rossiya imperiyasining boshqa
hududlari bilan oson aloqalarni ta’minlash, boshqa tomondan esa, Turkistonning
tabiiy resurslarini tezda va samarali tarzda yetkazib berish uchun zarur edi.
Temir yo‘llarning qurilishi Turkistonning eng muhim shaharlarini bir-biriga
bog‘lab, hududiy integratsiyani kuchaytirdi. Temir yo‘l tarmoqlari, jumladan,
Samarqand, Toshkent, Buxoro, Xiva kabi markaziy shaharlarga yo‘nalgan
transport liniyalari qurildi. Bu liniyalar orqali Rossiya imperiyasiga paxta, bug‘doy
va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yuborish va shaharlarga yangi tovarlarni
olib kirish osonlashdi. Transport tarmoqlarining rivojlanishi, o‘z navbatida,
iqtisodiy o‘sishni ta’minlab, yangi savdo va sanoat markazlarini shakllantirishga
yordam berdi.
Shuningdek, bu davrda temir yo‘l infratuzilmasi faqat iqtisodiy foydalar uchun
emas, balki harbiy nazoratni mustahkamlash uchun ham xizmat qildi. Temir yo‘llar
orqali harbiy kuchlar osonlik bilan harakatlanishi mumkin edi, bu esa Rossiya
imperiyasining Turkistondagi siyosiy nazoratini kuchaytirishga xizmat qildi.
Rossiya imperiyasi tomonidan ishlab chiqilgan transport islohotlari nafaqat
iqtisodiy, balki siyosiy jihatdan ham mustahkamlangan, bu esa mahalliy aholi
uchun ko‘plab ijtimoiy va iqtisodiy qiyinchiliklarga olib keldi.
Qishloq xo‘jaligi islohotlari Rossiya imperiyasining Turkistondagi iqtisodiy
siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri edi. Rossiya hukumatining maqsadi
Turkistonning qishloq xo‘jaligini o‘z nazoratiga olish va resurslarni maksimal
darajada ishlatish edi. Yer taqsimoti va qishloq xo‘jalik yerlarining o‘zgarishi
natijasida, yer egalari va mahalliy fermerlar o‘rtasidagi munosabatlar keskin
o‘zgardi.
Yer egalari ko‘plab yerlarni o‘z qo‘llariga o‘g‘irladilar va paxta yetishtirish
uchun yerlarni kengaytirishdi. Boshqa tomondan, mahalliy fermerlar esa
o‘zlarining an’anaviy ekinlarini ekish imkoniyatini yo‘qotib, faqat paxta
yetishtirishga majbur bo‘ldilar. Rossiya imperiyasi tomonidan amalga oshirilgan
yer taqsimoti islohotlari natijasida yerning yirik egalariga va kompaniyalariga
foyda keltirdi, mahalliy aholi esa ko‘plab yerlarini yo‘qotdi.
Shuningdek, Rossiya imperiyasining qishloq xo‘jaligi siyosati, asosan, mahalliy
ishlab chiqarish va yerga egalik qilish huquqlarini cheklashga qaratilgan edi. O‘z
navbatida, bu siyosat, mahalliy aholi uchun ko‘plab iqtisodiy va ijtimoiy
qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Yer taqsimoti islohotlari faqat iqtisodiy jihatdan
emas, balki siyosiy nuqtai nazardan ham salbiy oqibatlarga olib keldi, chunki
mahalliy aholi o‘z erkinliklari va boyliklarini yo‘qotib borishdi. [1]
Rossiya imperiyasining Turkistonda amalga oshirilgan iqtisodiy siyosatining
ta’siri nafaqat yer va resurslar, balki ijtimoiy tizimga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Ijtimoiy hayotning o‘zgarishi, ayniqsa, mehnat sharoitlariga ta’sir qildi. Mahalliy
aholi uchun bu o‘zgarishlar og‘ir mehnat sharoitlari, majburiy mehnat va iqtisodiy
adolatsizlikni o‘z ichiga olgan.
Paxta yetishtirish jarayonida mahalliy fermerlar va ishchilar ko‘p hollarda yirik
yer egalari yoki Rossiya imperiyasi tomonidan qo‘yilgan mehnat majburiyatlariga
qarshi turish imkoniyatiga ega bo‘lishmadi. Mahalliy aholi o‘z vaqtida ish haqi
ololmasligi yoki unchalik yaxshi mehnat sharoitlariga ega bo‘lmasligi mumkin edi.](https://docx.uz/documents/a4fabb8b-aa71-4e9f-bb8a-723dfd23f987/page_23.png?v=1)
![Paxta ekish va yig‘ish jarayonida ularning mehnati ko‘plab hollarda noqonuniy
ravishda ekspluatatsiya qilindi. Bu jarayonlarning asosiy sabablaridan biri, Rossiya
imperiyasining paxta ishlab chiqarishga bo‘lgan ehtiyoji va bu jarayonda mahalliy
aholining roli edi.
Yangi iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalar natijasida, ayniqsa, kambag‘allar va
ishchilar toifasi ko‘proq siqib chiqarildi. Mahalliy xalqlarning iqtisodiy holati va
ijtimoiy ahvoli o‘zgarib, ular Rossiya imperiyasining iqtisodiy manfaatlari uchun
ishlashga majbur bo‘ldilar. Ushbu davrda ishchilar va fermerlarning huquqlari
cheklangan bo‘lib, ko‘plab mehnat qonunlari o‘zining asosiy maqsadiga erisha
olmadi. Mehnat sharoitlari yomonlashdi, ish haqining pasayishi, yerning o‘z
egalariga qaytarilmasligi kabi omillar mehnatkashlar uchun qiyinchiliklarni yanada
kuchaytirdi.
Rossiya imperiyasining Turkistondagi siyosati, shuningdek, ta’lim va
madaniyatga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Ruslashtirish siyosati birinchi navbatda
ta’lim tizimi orqali amalga oshirildi. Rossiya hukumati o‘zining madaniy va diniy
qadriyatlarini mahalliy xalqlarga taqdim etishga harakat qildi. O‘z vaqtida, bu
jarayon, asosan, rus tili va madaniyatining mahalliy xalqlarga o‘rgatilishiga
asoslangan edi.
Ta’lim tizimi mahalliy til va madaniyatga nisbatan qarshilik ko‘rsatdi. Mahalliy
xalqlar o‘zlarining an’anaviy ta’lim tizimlariga sodiq qolishga harakat qilishdi,
lekin Rossiya hukumatining ta’lim siyosati bu o‘zgarishlarni tezlashtirdi. Rossiya
imperiyasi tomonidan tashkil etilgan maktablar va ta’lim muassasalari, rus tilini va
madaniyatini o‘rgatish bilan birga, mahalliy e’tiqodlar va urf-odatlarga qarshi
chiqishdi. Bu davrda ko‘plab islom maktablari va diniy muassasalariga qarshi
harakatlar amalga oshirildi, bu esa mahalliy xalqlar orasida norozi bo‘lishga olib
keldi.
Biroq, ba’zi mahalliy aholining rus ta’limiga bo‘lgan qiziqishi ortdi. Rus tili va
madaniyati ba’zi yoshlar orasida qiziqish uyg‘otdi, chunki bu yangi imkoniyatlar
va ish joylarini taqdim etadi. Shuningdek, ba’zi hollarda, rus ta’limi orqali
Turkistonning boy va o‘rta sinflari Rossiya imperiyasining siyosiy va iqtisodiy
tuzilmasida o‘z o‘rinlarini topish uchun imkoniyatlar yaratdi.
Shu bilan birga, Turkistonda ijtimoiy hayotning o‘zgarishi faqat ta’limga ta’sir
qilgani yo‘q, balki madaniyat va san’atga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Rossiya
madaniyatining eng yuqori namunalari Turkistonda namoyish etildi, bu jarayon
mahalliy san’at va madaniyatni susaytirish va ruslashtirishga qaratilgan edi.
Mahalliy xalqlar o‘z madaniyatini saqlab qolishga harakat qilishdi, lekin Rossiya
imperiyasining madaniy siyosati bu harakatni sekinlashtirdi.
Rossiya imperiyasining iqtisodiy islohotlari faqat qishloq xo‘jaligida emas, balki
sanoat va savdo sohasida ham amalga oshirildi. Rossiya imperiyasi Turkistonni
o‘zining sanoat ehtiyojlariga moslashtirish uchun sanoat va savdo infratuzilmasini
rivojlantirishga harakat qildi. Ushbu davrda Turkistonda bir qator yangi sanoat
tarmoqlari tashkil etildi, shu jumladan, paxta tozalash, ipak ishlab chiqarish,
madeniy sanoatlari va boshqa sanoat tarmoqlari. [1]
Boshqa tomondan, savdo sohasida ham sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Rossiya
imperiyasi Turkistonni o‘zining savdo tizimiga kiritdi va bu hududni Rossiya](https://docx.uz/documents/a4fabb8b-aa71-4e9f-bb8a-723dfd23f987/page_24.png?v=1)
Turkiston general gubernatorligi