Turkiston mintaqasida milliy-hududiy chegaralanish va O’zbekiston SSRning tashkil topishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	756.5KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Turkiston mintaqasida milliy-hududiy chegaralanish va O’zbekiston SSRning tashkil topishi

Sotib olish

O ’ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI
3-KURS SIRTQI TALABASI YOQUBOV
NURMUHAMMADJONNING O’ZBEKISTON TARIXI
FANIDAN
KURS ISHI
Turkiston mintaqasida milliy-hududiy chegaralanish
va O’zbekiston SSRning tashkil topishi

Toshkent
Mundarija:
Kirish

I BOB. Turkiston mintaqasida milliy-hududiy chegaralanish va O’zbekiston
SSRning tashkil topishi.
1.1. Mavzuning manbashunosligi
1.2. Mavzuning tarixshunoslik tahlili
II BOB. O’zbekiston SSRning tashkil topishidagi amalga oshirilgan islohatlar
2.1. Turkistonda XX asrning 20-yillararida siyosiy vaziyat
2.2. O ‘zbekiston SSRning tashkil topgandan so’ng siyosiy vaziyat
Xulosa
Faydalangan manbalar va adabiyotlar ro’yxati

2

Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bolsheviklar partiyasi
bosh bo’lgan sovet hokimiyati Turkistonda uzoqqa mo’ljallangan o’z makkorona
rejalarini amalga oshirishga kirishdi. Shu maqsadni ko’zlab u XX asrning 20-
yillari boshlaridan bu zaminda mustamlakachilarga xos orani buz, hokimlik qil
qabilidagi o’z milliy siyosatini hayotga izchil tatbiq etish yo’lini tutdi. Aslida
sovetlarning milliy siyosati podsho Rossiyasining ko’p zamonlar bu yurtda yuritib
kelgan shovinistik, ulug’ davlatchilik siyosatidan mohiyat e’tibori bilan farq
qilmasdi. Faqat uning shaklishamoyili o’zgargandi, xolos. Gap shundaki, Rossiya
imperiyasi hukmronligi davrida chekka o’lkalar xalqlari ochiq-oshkora tarzda
kamsitilar, ularning insoniy qadr-qimmati, ornomusi, asliy milliy qadriyatlari
tahqirlanar edi. Sovet mutasaddilari esa o’zlarining niqoblangan soxta ishlari,
yolg’on-yashiq va’dalari va da’vatlari bilan mazlum millat kishilarini laqillatishga,
o’z hukmlariga bo’ysundirishga, yagona Turkiston uchun kurash g’oyasini yo’qqa
chiqarishga intildilar.
Turkiston xalqlari o’z milliy davlatchiligini tiklash va rivojlantirishga intildi.
1920-yil yanvarida bo’lib o’tgan Turkiston Kompartiyasining V o’lka
konferensiyasida Turkiston ASSR MIQ raisi T. Risqulov so’zga chiqib mushtarak
Turkiston g’oyasini ilgari suradi, asosan turkiy xalqlardan iborat Turkiston
Avtonom Respublikasini Turk Sovet Respublikasi, Turkiston Kompartiyasini
Turkiy xalqlar Kompartiyasi, deb o’zgartirishni taklif qiladi. Bu takliflar o’lka
ijtimoiysiyosiy hayotida, RKP Markazqo’mitasi uning Siyosiy byurosi, sovet
hokimiyati doiralarida turli bahslarga sabab bo’ladi. Garchand Markaz Turkiston
masalalariga yuzadan turib qiziqish bildirgan bo’lsa-da, biroq Turkistonga
mustaqillik berishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ymagan edi. Shu zaylda
masalaning еchimi cho’zila boradi. 1
1920-yil 13-iyunda T. Risqulov, N.
Xo’jayevlardan iborat Turkiston xalqlari delegatsiyasi o’z amaliy takliflari bilan
bevosita sovet hukumati rahbari V. I. Lenin qabulida bo’ladi. Bu ular uchun
1
O‘zbekiston Respublikasi birimchi Prezidenti Islom Karimov, “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch”. Toshkent,
“Manaviyat”, 2018.
3

so’nggi umid va najot ilinji edi. Oqibat natijada shunday bo’ldiki, na sovet
hukumati rahbariyati va na bu masalani 1920-yil 29-iyulida ko’rgan RKP
Markazqo’mi Siyosiy byurosi turkistonlik delegatsiya iltimosnomasiga ijobiy baho
bera oldi. Buning aksincha, sovet hukumati va partiya rahbariyati o’lkadagi
vaziyatni tezlikda bartaraf etish uchun shoshilinch tarzda RKPning Turkistondagi
asosiy vazifalari to’g’risidadegan nom ostida bir necha qarorlar qabul qildi.
Jumladan, Turkistonda hokimiyatni tashkil etish to’g’risidagi maxsus qarorda
Turkistonda Butun Rossiya Markaziy Ijroiya Qo’mitasi, RSFSR Xalq Komissarlari
Soveti va RKP Markaziy Qo’mitasining doimiy vakolatxonasi bo’lishi kerakligi
zarur, deb ko’rsatildi. Mazkur qaror o’lka hayoti ustidan nazoratni kuchaytirish,
sovet hokimiyati negizlarini mustahkamlashga xizmat qildi. Shunday qilib, o’lka
xalqlarining o’z taqdirini o’zi belgilash, o’z milliy davlatchiligini o’z xohishlaricha
huquqiy asosda tashkil qilish borasidagi yana bir urinishi barham topdirildi. O’lka
xalqlarining orzuumidlarini ro’yobga chiqarishga muvaffaq bo’la olmagan
Turkiston ASSR Markaziy Ijroiya Qo’mitasi raisi, taniqli arbob T. Risqulov tez
orada o’z lavozimidan iste’foga chiqishga majbur bo’ladi. Gap shundaki, sovet
Rossiyasi hukumati Turkistonning emin-erkin rivojlanish yo’lidan ilgarilab
borishini emas, balki uning doimiy o’z nazoratlari ostida bo’lishini xohlardi.
O’lkaning mehnatsevar, jafokash xalqi, uning boyliklari, tabiiy va mineral
resurslari Markaz foydasiga ishlashi, xizmat qilishi ularning birdan bir muddaolari
edi.
Kurs ishi mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Turkiston mintaqasida
milliy-hududiy chegaralanish va O’zbekiston SSRning tashkil topishi sohasida
amalga oshirilgan islohotlarni o rganishda juda ko plab ishlar, maqolalar,ʻ ʻ
monografiyalar olimlar tomonidan yozilgan. Bu mavzuni tarixchi , huquqshunos va
siyosatshunos olimlar: O.Atamirzayeva, V.Gentshke, R.Murtazayeva. Alimova D.
Shamsutdinov R., Karimov Sh. Tursunov, A. Salmonov X. Muxammedyarov Sh. F
va boshqa olimlar o’rganganlar.
Hususan “O’zbekistonda sovet hokimyatining diniy siyosayi uydirma va tarix
haqiqati asari mualifi Axmadjon Salmonov asari o’sha davr siyosatini yorqin
4

yoritib bergan. Bu Mazkur monografiyada O’zbekistonda sovet hokimiyatining
diniy siyosati yoritilgan. Muallif arxiv hujjatlari va boshqa manbalar taxlili asosida
1917 - 1960 yillarda sovet hokimiyati tomonidan O’zbekistonda yuritilgan diniy
siyosatni ilmiy jihatdan asoslab bergan. Asar Toshkentda 2015-yil «Tafakkur»
nashriyotida chop etilogan. Asarning mas’ul muharrirlari tarix fanlari doktori,
professor Ibrohimjon Alimov.tarix fanlari doktori, professor Qahramon Rajabov
yordamida tuzilgan Asarning taqrizchilari tarix fanlari doktori Shodmon Hayitov
tarix fanlari nomzodi dotsent Abdugaffor Sharofiddinov tarix fanlari nomzodi
Bahodir Pasilo 2
.
Yana bir asarimiz “O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida” kitobi bo’lib
asar 1917-yildan 1991-yilgacha O’zbekistonda bo’lib o’tagan voqealarni bayon
etgan. Bu kitob 2000 yil “Sharq” nashriyotida Toshkentda chop etilgan. Asar yaqin
o’tmishimiz sobiq Sovet hokimyati davri mamlakatimizda yuz bergan voqealarni
yoritib bergan. Bu davr tarixi garchi qisqa bo’lasa ham lekin o’zining murakkabligi
va zidiyatligi bilan ajralib turadi.1917-yil oktabr oyida bolsheviklar hokimyatga
kelishi bilan O’zbekiston tarixida ham yangi mustamlakachilik davri boshlandi.Bu
davr sal kam 75-yil davom etgan bo’lgan bo’lsa ham tariximizda chuqur iz
qoldirgandir 3
.Chor rossiyasi hukumati ag’darilgandan so’ng hokimyatga “Qizil
armiya” kelgan va o’zining davlat tuzumuni o’rnatgan.Bu siyosati malum
o’zgarishlar bilan 1991-yilgacha mustamlakachiligi siyosatini amalga oshirgan. Bu
kitob esa shu davrni dolzarb tarixini bayon etgan.
Yana bir asarimizdan biri “Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini
talash siyosati tarix shoxidligi va saboqlari” asari bo’lib bu asar 1985-yildan 1990-
yilgacha bo’lgan Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash
siyosati siyosiy voqealarni bayon etgan. Loyiha rahbari va mas’ul muharrir. tarix
fanlari doktori D. A. Alimova bo’lib bu asar 2000-yil Toshkentda “Sharq”
nashriyotida chop etilgan. Mazkur monografiya shu davrgacha ilmiy iste’molga
kiritilmagan keng ko’lamli arxiv hujjatlari, vaqtli matbuot va turli adabiyotlarni
2
Axmadjon Salmonov O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida Toshkent “Sharq” 2000 yil 136-bet
3
.M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshanov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.Teteneva,Sh.Turdiyev.
,Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapova,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev O’zbekistonda sovet
mustamlakachiligi davrida Toshkent Sharq 2000-yil 178-bet
5

o’rganish asosida yaratilgan bo’lib, unda chor Rossiyasi va sovet imperiyasining
bir asrdan ortiq hukm surgan davrida Turkiston va Uzbekistonning milliy
boyliklarini talab ketish jarayoni tahlil qilinib, uning mohiyati ochib beriladi 4
.
Shuning bilan birga, mustamlakachilik siyosati bir bo’lgan ikki tuzumdan o’zbek
xalqining chekkan aziyatlari, uning moddiy turmush va ma’naviyatiga еtkazilgan
ulkan zarar haqida guvohlik beruvchi manbalar shohidligida bu tarixning achchiq
sahifalari yoritiladi.Ushbu asar tariximiz fanida yangi bir pog’ona bo’libgina
qolmay, balki yaqin o’tmish tarixi haqidagi xolis haqiqatni bilishga, milliy
boyliklarimizni ko’z qorachig’idyok avaylab saqlashga, bugungi yosh avlodni
vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. Shuningdek, chorizm davridan
buyon kamsitib kelingan yurtimizning aslida naqadar boy ma’naviyatga ega
ekanligidan dalolat beradi.
Kurs ishi mavzusining obekti: Turkiston mintaqasida milliy-hududiy
chegaralanish va O’zbekiston SSRning tashkil topishi. sohasida amalga oshirilgan
islohotlarni ahamiyatini tadqiq etish hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti: Ishimizning predmeti Turkiston mintaqasida
milliy-hududiy chegaralanish va O’zbekiston SSRning tashkil topishi. mavzusi
bo’yicha adabiyotlar, maqolalar va tadqiqot ishlari ochib berishdan iborat etib
belgilandi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi: Turkiston mintaqasida milliy-hududiy
chegaralanish va O’zbekiston SSRning tashkil topishi .sohasida amalga oshirilgan
islohotlarni unda ijtimoiy-siyosiy voqealar o’zida aks etgan manbalar ham turli
tadqiqotlar tahlili orqali ochib berish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: Turkiston mintaqasida milliy-hududiy
chegaralanish va O’zbekiston SSRning tashkil topishi . sohasida amalga oshirilgan
islohotlarni o’rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
-Mavzuning tarixshunosligini yoritish;
-Turkiston mintaqasida XX asrning 20-yillararida siyosiy vaziyatini yoritib berish ;
4
. Alimova.A.D. Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati tarix shoxidligi va saboqlari
Toshkent Sharq 2000-yil 58-bet
6

-Turkiston mintaqasida milliy-hududiy chegaralanish o’tkazish siyosatini ochib
berish ;
-O’zbekiston SSRning tashkil topgandan so’ng siyosiy ahvoli yoritib berish;
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, Kurs ishi
umumiy 36 betni tashkil etadi.
I BOB. Turkiston mintaqasida milliy-hududiy chegaralanish va
O’zbekiston SSR tashkil topishi.
1.1. Mavzuning manbashunosligi
Mustabid sovet rejimi tomonidan Turkiston xalqlarining milliy davlatlarini
tashkil qilish niqobi ostida ularni ajratib tashlash maqsadida amalga oshirilgan
siyosiy tadbir 1924-1925 Turkiston mintaqasi azaldan turkiy xalqlarning yagona
maskani va umumiy vatani bo lgan. 1918-1924 yillarda mavjud bo lgan Turkistonʻ ʻ
ASSR, BXSR, XXSRning tub xalqlari asrlar davomida turmush tarzi va an analari
ʼ
jihatidan bir-birlariga juda yaqin bo lishgan. Turkistondagi turli davlatlarning har
ʻ
birida turkiy xalklar: o zbeklar, turkmanlar, qoraqalpoqlar, qozoqlar, qirg izlar,
ʻ ʻ
shuningdek, tojik xalqi azaldan yashaganligi tarixan tarkib topgan hodisa edi.
Turkiston mintaqasining xalqlari shu tuproqni, Turonzaminni qadimdan o zlarining
ʻ
asl Vatani deb bilganlar.
Mustabid sovet rejimi va bolsheviklar uchun esa Turkiston o lkasini bo lib
ʻ ʻ
tashlab, uni idora qilish qulay edi. Xususan, bu jarayon Turkistonda sovet rejimiga
qarshi qurolli harakat 1924-yilda, asosan, mag lubiyatga uchraganidan keyin
ʻ
o zining so nggi bosqichiga qadam qo ydi. 1924-yil fevral iyun oylarida SSSRdagi
ʻ ʻ ʻ
markaziy organlar, Turkiston, Buxoro, Xorazm kommunistik partiyalari va RKP
MK O rta Osiyo byurosi milliy chegaralanish masalalari yuzasidan zo r berib ish
ʻ ʻ
olib borishdi. Turkiston va Buxoro Kompartiyalari MKlari huzurida maxsus,
keyinchalik hududiy va boshqalar maxsus komissiyalar tuziLdi 5
.
5
Atamirzayeva.O, Gentshke,V, Murtazayeva,R ” O’zbekiston SSR hududiy chegaralanishi tarixi” Toshkent,2001-y
162-bet
7

1924-yil 12-iyunda RKP MK Siyosiy byurosi O rta Osiyoda milliy-hududiyʻ
chegaralanishh.ch. to g risida maxsus qaror qabul qilgach, 15-iyulda RKPMK
ʻ ʻ
O rta Osiyo byurosi yangi tashkil etiladigan milliy respublikalar va oblastlarning
ʻ
muvaqqat byurosini tashkil etdi. Hududiy komissiya tarkibiga F. Xo jayev, A.
ʻ
Rahimboyev, S. Xo janov, Q. Otaboyev, R. Islomov, N.Aytoqov, Abdurahmonov,
ʻ
I. Aydarbekov, I. Vareykis, D.Manjara, I.Mejlauk, X.SaxatMuratov va boshqalar
siyosiy arboblar kirgan edi.
1924-yil 16-sentabrda Turkiston ASSR ning navbatdan tashqari sessiyasi, 20-
sentabrda Butun Buxoro xalq vakillarining 5 qurultoyi, 2-oktabrda Butun Xorazm
xalq vakillarining V qurultoyi bu masalani ko rib chiqib, O rta Osiyoning
ʻ ʻ
milliyhududiy chegaralanishi to g risida qaror qabul qildilar
ʻ ʻ 6
. Mazkur qarorlarda
o zbek va turkman xalqlariga O zbekiston SSR va Turkmaniston SSR tuzish
ʻ ʻ
huquqi, Turkiston ASSR ning qirg iz viloyatlarini 1920-yilda tashkil qilingan
ʻ
Qirg iziston ASSR aslida Qozog iston ASSR bilan birlashtirish maqsadida qirg iz
ʻ ʻ ʻ
aslida qozoqxalqiga Turkiston ASSRdan chiqish huquqi, qora qirg iz aslida qirg iz
ʻ ʻ
xalqiga Turkiston ASSRdan chiqish huquqi va Qora Qirg iz aslida Qirg iz
ʻ ʻ
avtonom oblastini tashkil etish huquqi, tojik xalqiga ham Turkiston ASSRdan
chiqib, Tojikiston avtonom oblastini tashkil etish huquqi berilishi kerakligi
ta kidlandi.
ʼ
RSFSR Butun Rossiy Markaziy Ijroiya Komitetining 2 sessiyasi 1924-yil 14-
oktabr O rta Osiyodagi Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm respublikalari o rnida
ʻ ʻ
O zbekiston SSR va Turkmaniston SSR, shuningdek, Tojikiston ASSR ,
ʻ
Qoraqalpoq va QoraQirg iz avtonom oblastlari tashkil etish to g risida qaror qabul
ʻ ʻ ʻ
qildi 7
.
1924-yil 18-noyabrda Turkiston ASSR, Buxoro SSR va Xorazm SSR MIKlari
maxsus qo shma qaror qabul qildilar va shu qarorga binoan o z vakolatlarini
ʻ ʻ
O zbekiston SSR sovetlarining ta sis qurultoyiga qadar ish ko ruvchi F. Xo jayev
ʻ ʼ ʻ ʻ
6
Muxammedyarov.Sh.F “O’zbekiston” .Toshkent: Sharq 2001-y
7
7..O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Toshkent: “O’zbekiston”, 2006-y 62-be
8

raisligida 31-oktabrda tashkil qilingan O zbekiston SSR Muvaqqat inqilobiyʻ
komitetiga topshirdilar. Bu komitet O zbekiston SSR tuzilishini boshqarib bordi.
ʻ
1925-yil 13-fevralda Buxoroda maxsus qurilgan Xalq uyida O zbekiston SSR
ʻ
sovetlarining 1qurultoyi ochildi. Qurultoy 17-fevralda tashkil etish to g risida
ʻ ʻ
deklaratsiya qabul qildi. O zSSR oradan ko p o tmay SSSR tarkibiga qabul
ʻ ʻ ʻ
qilingan. O zSSR tarkibida 1929-yilgacha Tojikiston ASSR ham bo lgan
ʻ ʻ 8
.
Qoraqalpoq avtonom oblasti tuzilib, u dastlab Qozog iston ASSR tarkibiga
ʻ
kirgan. Keyinchalik Qoraqalpoq avtonom oblasti Qoraqalpog iston ASSR qilib
ʻ
qayta tuzildi O zbekiston SSRning tuzilishi o zbek xalqining milliy davlatchiligi
ʻ ʻ
tashkil qilindi etgan fikrni anglatmaydi. SSSR tarkibidagi O zSSR amalda hech
ʻ
qanday suverenitet va mustaqillikka ega emas edi. O zSSR tashkil etilayotgan
ʻ
vaqtlardayoq uning oldiga, asosan, Markazning manfaatlariga xizmat qilish,
SSSRning markaziy rayonlariga xom ashyo еtishtirib berish kabi vazifalar
qo yilgan edi. SSSR inqirozga yuz tutgan va parchalangan paytgacha bu vazifalar
ʻ
o z kuchini yo qotmadi.
ʻ ʻ
Turkiston mintaqasida milliy-hududiy chegaralanish va O’zbekiston SSRning
tashkil topishi. sohasida amalga oshirilgan islohotlarni o rganishda juda ko plab
ʻ ʻ
ishlar, maqolalar, monografiyalar olimlar tomonidan yozilgan. Bu mavzuni
tarixchi , huquqshunos va siyosatshunos olimlar: O.Atamirzayeva, V.Gentshke,
R.Murtazayeva. Alimova D. Shamsutdinov R., Karimov Sh. Tursunov, A.
Salmonov X. Muxammedyarov Sh.F va boshqa olimlar o’rganganlar.
Hususan “O’zbekistonda sovet hokimyatining diniy siyosayi uydirma va tarix
haqiqati “ asari mualifi Axmadjon Salmonov asari o’sha davr siyosatini yorqin
yoritib bergan.Bu Mazkur monografiyada O’zbekistonda sovet hokimiyatining
diniy siyosati yoritilgan. Muallif arxiv hujjatlari va boshqa manbalar taxlili asosida
1917 - 1960 yillarda sovet hokimiyati tomonidan O’zbekistonda yuritilgan diniy
siyosatni ilmiy jihatdan asoslab bergan.Asar Toshkentda 2015-yil «Tafakkur»
nashriyotida chop etilogan. Asarning mas’ul muharrirlari tarix fanlari doktori,
8
Atamirzayeva.O, Gentshke,V, Murtazayeva,R ” O’zbekiston SSR hududiy chegaralanishi tarixi” Toshkent,2001-y
9

professor Ibrohimjon Alimov.tarix fanlari doktori, professor Qahramon Rajabov
yordamida tuzilgan Asarning taqrizchilari tarix fanlari doktori Shodmon Hayitov
tarix fanlari nomzodi dotsent Abdugaffor Sharofiddinov tarix fanlari nomzodi
Bahodir Pasilov.
Yana bir asarimiz “O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida” kitobi bo’lib
asar 1917-yildan 1991-yilgacha O’zbekistonda bo’lib o’tagan voqealarni bayon
etgan 9
.
Asar,tuzuvchililari,M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshan
ov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.Teteneva,Sh.Turdiyev.,Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapo
va,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev bo’lib bu shaxslar asarni
birgalikda tayyorlashgan. Bu kitob 2000 yil “Sharq” nashriyotida Toshkentda chop
etilgan. Asar yaqin o’tmishimiz sobiq Sovet hokimyati davri mamlakatimizda yuz
bergan voqealarni yoritib bergan. Bu davr tarixi garchi qisqa bo’lasa ham lekin
o’zining murakkabligi va zidiyatligi bilan ajralib turadi.1917-yil oktabr oyida
bolsheviklar hokimyatga kelishi bilan O’zbekiston tarixida ham yangi
mustamlakachilik davri boshlandi.Bu davr sal kam 75-yil davom etgan bo’lgan
bo’lsa ham tariximizda chuqur iz qoldirgandir.Chor rossiyasi hukumati
ag’darilgandan so’ng hokimyatga “Qizil armiya” kelgan va o’zining davlat
tuzumuni o’rnatgan.Bu siyosati malum o’zgarishlar bilan 1991-yilgacha
mustamlakachiligi siyosatini amalga oshirgan. Bu kitob esa shu davrni dolzarb
tarixini bayon etgan.Yana bir asarimizdan biri “Mustabid tuzumning O’zbekiston
milliy boyliklarini talash siyosati tarix shoxidligi va saboqlari” asari bo’lib bu asar
1985-yildan 1990-yilgacha bo’lgan Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy
boyliklarini talash siyosati siyosiy voqealarni bayon etgan. Loyiha rahbari va
mas’ul muharrir. tarix fanlari doktori D.A.Alimova bo’lib bu asar 2000-yil
Toshkentda “Sharq” nashriyotida chop etilgan. Mazkur monografiya shu
davrgacha ilmiy iste’molga kiritilmagan keng ko’lamli arxiv hujjatlari, vaqtli
matbuot va turli adabiyotlarni o’rganish asosida yaratilgan bo’lib, unda chor
Rossiyasi va sovet imperiyasining bir asrdan ortiq hukm surgan davrida Turkiston
9
Alimova.A.D. “Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati tarix shoxidligi va saboqlari”
TOSHKENT Sharq 2000-yil 189-bet
10

va Uzbekistonning milliy boyliklarini talab ketish jarayoni tahlil qilinib, uning
mohiyati ochib beriladi. Shuning bilan birga, mustamlakachilik siyosati bir bo’lgan
ikki tuzumdan o’zbek xalqining chekkan aziyatlari, uning moddiy turmush va
ma’naviyatiga еtkazilgan ulkan zarar haqida guvohlik beruvchi manbalar
shohidligida bu tarixning achchiq sahifalari yoritiladi.Ushbu asar tariximiz fanida
yangi bir pog’ona bo’libgina qolmay, balki yaqin o’tmish tarixi haqidagi xolis
haqiqatni bilishga, milliy boyliklarimizni ko’z qorachig’idyok avaylab saqlashga,
bugungi yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi.
Shuningdek, chorizm davridan buyon kamsitib kelingan yurtimizning aslida
naqadar boy ma’naviyatga ega ekanligidan dalolat beradi.
Umumo zbek sovetlariningʻ Buxoroda bo lgan birinchi qurultoyi da „O zbekiston ʻ ʻ
Sovet Sotsialistik Respublikasini tashkil etish to g risida deklaratsiya qabul qilindi.
ʻ ʻ
Qurultoyda respublikaning oliy organlari: O zbekiston SSR Markaziy Ijroiya
ʻ
Qo mitasi va O zbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti deb elon qilindi
ʻ ʻ 10
.
Respublikadagi dehqonlarni g oyaviy jihatdan birlashtirib turgan tashkilotlardan
ʻ
biri „Qo shch ittifoqi bo lgan. 1924-yilda 200 ming kishini o ziga birlashtirgan bu
ʻ ʻ ʻ
ittifoq ham asta-sekin bolsheviklarning qishloqdagi mustabid siyosati
targ ibotchisiga aylangan. Qishloq kambag allarining eng qashshoq qismini o zida
ʻ ʻ ʻ
birlashtirgan bu tashkilot kollektivlashtirish va „quloqlashtirish“ davrida salbiy rol
o ynadi.
ʻ
Sovet rejimi dastavval mavjud tuzumga muxolifatda turganlarga qarshi repressiya
siyosatini amalga oshirgan bo lsa, 30-yillardan boshlab o z xalqiga nisbatan
ʻ ʻ
ommaviy terrorni qo lladi. XX asr 20-yillarining ikkinchi yarmi va 30-yillar
ʻ
boshida O zbekiston SSRda „inog omovchilik“, „qosimovchilik“,
ʻ ʻ
„badriddinovchilik“, „milliy ittihodchilar“, „narkompros ishi“ kabi siyosiy ishlar
to qilishi va
ʻ Munavvarqori boshchiligidagi milliy ziyolilarning qamoqqa olinishi
natijasida ko plab o zbek ziyolilari qatag on qilindi. 1931-yil
ʻ ʻ ʻ
aprelda Moskvada bo lib o tgan sud majlisidan keyin Munavvarqori
ʻ ʻ
10
Tursunov X. “O’zbekiston SSRning tashkil topishi” Toshkent : Fan, 1957-y 48-bet
11

boshchiligidagi 15 kishi otib tashlandi, qolgan 70 kishi esa uzoq muddatli qamoq
jazosiga hukm qilindi. 11
30-yillar o rtasiga kelganda butun mamlakatda bo lgani singari O zbekistonʻ ʻ ʻ
SSRda ham ommaviy qatag onlar avj oldi. Respublikadagi aksariyat siyosiy
ʻ
rahbarlar 1937-1938-yillarda „millatchilik va sovet hokimiyatiga qarshi kurash olib
borishda, shuningdek, qurolli qo zg olon ko tarishni tayyorlashda
ʻ ʻ ʻ
ayblandi. Fayzulla Xo jayev
ʻ , Akmal Ikromov , Sulton Segizboyev kabi siyosiy
rahbarlar qatl etildi.
O zbekiston SSR jamiyatning barcha tabaqalariga yoyilgan hibsga olish to lqini
ʻ ʻ
ostida qoldi. Davlat va jamiyat arboblari, xo jalik rahbarlari va oddiy kishilar bilan
ʻ
bir qatorda milliy ziyolilar ommaviy ravishda qatag on qilindi. XX asr o zbek
ʻ ʻ
adabiyotining arboblari; Fitrat , Cho lpon
ʻ va Abdulla Qodiriy va boshqalar otib
tashlandi.
1937-1939-yillarda to qib chiqarilgan soxta ayblovlar bo yicha O zbekistonda 41
ʻ ʻ ʻ
mingdan ortiq kishi hibsga olinib, ulardan 37 mingdan ortig i jazolandi, 6
ʻ 920 kishi
esa otib o ldirishga hukm qilindi. Umuman olganda, 1937-1953-yillarda
ʻ
O zbekiston SSR
ʻ Ichki ishlar xalq komissarligi troykasi tomonidan 100 mingdan
ortiq kishi qatag on qilindi, ulardan 15 ming nafari otib tashlandi.
ʻ
1.2. Mavzuning tarixshunoslik tahlili.
Ma’lumki, O’rta Osiyo hududida qadim-qadimdan tili, dini, tarixi, madaniyati,
an’analari bir-biriga juda yaqin va mushtarak qardosh va qondosh xalqlar yashab
kelganlar. Bu еrda istiqomat qilgan o’zbeklar, turkmanlar, tojiklar, qozoqlar,
qirg’izlar, qoraqalpoqlarning xo’jalik hayoti, turmush tarzi, udumlari ham o’xshash
bo’lib, shu muqaddas ona zaminni o’zlarining asl Vatanlari deb bilganlar 12
.«Biz
ildizi, tomirlari bir xil xalqmiz», degan g’oya azaldan avloddan avlodga o’tib
keladi. Bu g’oya doimo hudud yaxlitligi, birligiga xavf tug’ulganda kuchli,
11
Mo’minov.I ”O’zbekiston SSR tarixi”. Toshkent: Fan,1971-y 136-bet
12
O‘zbekiston Respublikasi birimchi Prezidenti Islom Karimov, “Yuksak
ma’naviyat-yengilmas kuch”. Toshkent, “Manaviyat”, 2018
12

еngilmas tushunchaga aylangan, xalqlarning bir-biridan ajralib, uzoqlashib
ketishiga yo’l qo’ymagan. Ular hamisha bir-birlariga og’a-ini, quda-anda
bo’lganlar. Yurtboshimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, «Bizning
otabobolarimiz ham, momolarimiz ham bir» 13
.
Biroq, afsuslar bo’lsinki, pixini yorgan sovet hokimiyati arboblari qondosh va
jondosh, tarixan bir yagona hududda yashab kelgan birodar xalqlarni bir-biridan
ajratib tashlash, ularning birlashib davlat tuzishlariga izn bermaslik uchun butun
choralarni ishga solib borganlar. Bundan kuzatilgan bosh maqsad o’lka
xalqlarining birlashuviga, o’z istiqlolini va istiqbolini birgalikda bunyod etishiga
yo’l qo’ymaslik va shu asosda Markazning bu еrdagi hukmronligiga, sotsialistik
qayta qurish jarayonining avj olishiga keng maydon yaratish edi. Shu maqsadda
Turkistonni milliy o’ziga xoslik, til birligi asosida bo’lib tashlash g’oyasi ilgari
surildi. Markazning hukmronlik irodasini bajarishga da’vat etilgan Turkiston
ishlari bo’yicha maxsus komissiya Turkkomissiya zimmasiga o’lkada milliy-
hududiy chegaralanishni o’tkazish va shu asosda bu hududda bir qator sovet
respublikalarini tashkil qilish vazifasi yuklangan edi.
RKP Markazqo’mi kotibi Y.E. Rudzutak bu sohaga bosh mutasaddi etib
belgilangan edi. Markaz mo’ljallayotgan milliy siyosat mazmuni, mohiyatidan
xabardor bo’lgan Turkistonning ilg’or ziyolilari uzoqni ko’ra bilgan donishmand
arboblari o’lka birligi, yaxlitligini, uning qardosh xalqlari jipsligini zo’r berib
himoya qilishga urindilar. Biroq o’lka jilovini qo’lda mahkam tutgan bolshevik
mutasaddilar ularning haqqoniy fikrlarini hisobga olmadilar. Bugina emas, yagona
va mustaqil Turkiston g’oyasi uchun kurashgan vatanparvar kuchlar, milliy
ziyolilar millatchilikda, turkparastlikda, islomparastlikda va sovet hokimiyatiga
qarshilikda ayblandilar va qoralandilar. Shunday qilib, O’rta Osiyoni milliy-
hududiy jihatdan alohida respublikalarga bo’lib tashlash masalasi bir necha bor
Markazda, Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalarida, ularning Kompartiyalari
plenumlarida, shuningdek, ularning faoliyatini muvofiqlashtirib turuvchi organ
13
Karimov I.A. “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, Toshkent : O`zbekiston,1997-y
13

RKP MQ O’rta Osiyo byurosi plenumlarida muhokama etilib mahalliy xalqqa
ta’sir va tazyiqlar o’tkazib borildi. Milliy-hududiy chegaralanish masalasi 1924-yil
5-aprelda RKP MQ Siyosiy byurosida, 11-mayda RKP MQ O’rta Osiyo byurosi
komissiyasida ko’rib chiqildi.
Unda O’rta Osiyo respublikalarida milliy chegaralanish loyihasini tayyorlovchi
maxsus komis siya tuzildi. Loyiha RKP MQ O’rta Osiyo byurosining 1924-yil 2-
iyundagi yig’ilishida muhokama etilib, asosan ma’qullandi. Bundan norozi bo’lgan
mahalliy aholi vakillari, xususan, Xorazm respublikasining bir guruh mas’ul
xodimlari, chunonchi, XKP MQ kotibi Odinayev, ichki ishlar noziri Abdusalomov,
Yoqubov, Turkiston va Buxoro vakillari: Sultonbek Xo’janov, Sanjar
Asfandiyorov va boshqalar yagona Turkistonni bo’lib tashlash maqsadga muvofiq
emas, deb e’tiroz bildirdilar. Ular Turkiston xalqlari birligini saqlab qolishga
qaratilgan «O’rta Osiyo federatsiyasini tuzish to’g’risida» taklif kiritdilar.
Shuningdek, 1924-yil 8-mayda RKP Markaziy Qo’mitasiga «Xorazmda milliy
masalani hal etish to’g’risida xat» kelib tushadi 14
. Bu xatda ham Xorazm
respublikasini bo’lib yuborish maqsadga muvofiq emas, deyilgan edi.
Biroq mahalliy xalqlarning talab va takliflari inobatga olinmadi. Aksincha, 1924-
yil 12-iyunda RKP MQ Siyosiy byurosi «O’rta Osiyo respublikalarini milliy
chegaralash to’g’risida»gi masalaga yana qaytib, uni o’tkazish to’g’risida qaror
qabul qiladi. Munozaralar tobora qizib borganligi sababli vaqtincha Xorazm
respublikasida milliy-hududiy chegaralanishni to’xtatib turishga qaror qilindi. Bu
borada Xorazm Kompartiyasi va hukumati rahbarlariga har tomonlama ta’sir
o’tkazib borildi. Ularning ko’pchiligi vazifasidan olinadi, qolganlari partiya
qaroriga qo’shilishga majbur bo’ladi. Oqibatda 1924-yil 26-iyunda Xorazm
respublikasi rahbarlari Xorazm uchun ham milliy chegaralanishning zarurligini
«e’tirof» etadilar 15
. Shundan so’ng, 1924-yil 15-iyulda O’rta Osiyo byurosi milliy
chegaralanish loyihasini tayyorlash va 1924-yil oktabr oyida uni o’tkazish zarur,
degan qat’iy xulosaga keldi.
14
Alimova.A.D. Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati tarix shoxidligi va saboqlari
Toshkent Sharq 2000-yil 126-bet
15
Egamnazarov.A, O’zbekistanning yangi tarixi II, 182.-bet- Toshkent: Sharq 2000-y
14

Shu maqsadda maxsus Markaziy hududiy komissiya tuzilib, joylarda tashviqot-
targ’ibot ishlari kuchaytirib yuboriladi. Komissiya 1924-yil sentabr oyi boshlarida
o’z ishini asosan tugallaydi 16
.1924-yil 25-sentabrda RKP MQ Siyosiy byurosi, 9-
va 11-oktabrda RKP Markaziy Qo’mitasi bu masalani ko’rib chiqib, milliy
chegaralanishni ras miylashtirishni maqsadga muvofiq deb topadi. Bu qaror 14-
oktabrda SSSR BMIQ tomonidan ham ma’qullanadi. Shu tariqa, sovet hukumati,
RKP MQ va uning joylardagi mahalliy tashkilotlarining 1920—1924-yillar
davomida O’rta Osiyoda olib borgan, xalqqa yolg’on va’dalar berishni ko’zda
tutgan «Lenincha milliy siyosat»ni hayotga tatbiq etish bobidagi amaliy ishlari
yakun topdi. Buning orqasida o’lkaning tarixan tarkib topgan o’ziga xos milliy
xususiyatlari, hududiy yaxlitligi zavol topdi. Uning hududlarini kichik-kichik
milliy bo’laklarga bo’lish ishlari yakuniga 1924-yil 24-oktabrda RKP MQ plenumi
so’nggi nuqta qo’ydi. Nihoyat, 1924-yilning 27- oktabrida bo’lib o’tgan SSSR
BMIQ II sessiyasi O’rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish o’tkazish
tadbirlarini to’la ma’qulladi.
Shunday qilib, hukmron Markaz zo’ravonlarining bir necha yillik sa’y-harakatlari
orqasida O’rta Osiyoning siyosiy jo’g’rofiyasi sun’iy ravishda o’zgartirildi. Bu
hududdagi ko’p asrlik milliy davlatchilik tarixi an’analariga chek qo’yildi. Buning
yorqin ifodasi xususan Buxoro va Xorazm davlatlarining zo’ravonlik yo’li bilan
tugatilganligida namoyon bo’ldi. O’rta Osiyo hududida shu davrga qadar hukm
surib kelgan uch davlat: Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm respublikalari
o’rnida endilikda O’zbekiston SSR, Turkmaniston SSR, shuningdek, O’zbekiston
SSR tarkibida Tojikiston ASSR tuzildi. Qirg’izlar yashagan hududlar Qoraqirg’iz
muxtor viloyatiga birlashtirilib RSFSR tarkibiga, Turkistonning qozoqlar
yashaydigan tumanlari Qozog’iston ASSR ixtiyoriga berildi. Qoraqalpoqlar
yashaydigan hududlar Qoraqalpoq muxtor viloyatiga birlashtirilib Qozog’iston
ASSR tarkibiga kiritildi. O’lkada beshta milliy davlat birlashmalari tashkil etildi.
Natijada, yagona Turkiston xalqlari bir-biridan sun’iy ravishda uzoqlashtirildi. Bu
hol sovetlarga o’lkada o’z hokimiyatini mustahkamlash uchun katta imkoniyatlar
16
https://milliycha.uz/milliy chegaralanish
15

yaratib berdi Milliy chegaralanish natijasida O’zbekiston SSR tashkil etildi. Uning
tarkibiga quyidagi hududlar kiritildi 17
.
Turkiston ASSR dan 9 ta uyezd, 133 tuman va 7 qishloq okrugi; Buxoro
respublikasining 9 ta viloyati; Xorazm respublikasining 23 ta tumani. O’zbekiston
SSR tashkil etilgan paytda uning hududi 312394 kv. km ni, aholisi 4 mln 447 ming
55 kishini tashkil etar edi. 1926-yil ma’lumotlari bo’yicha, milliy tarkibiga ko’ra
aholining 74,2 foizini o’zbeklar, qolganlarini esa boshqa millatlar tashkil etar edi.
O’zbekiston SSR ning dastlabki poytaxti Buxoro bo’lgan. Biroq ko’p o’tmay
1925-yil aprelda poytaxt Samarqand qilib belgilandi. 1930-yil oxirida poytaxt
Toshkentga ko’chirildi. O’zbekiston SSR hududida butun hokimiyat O’zbekiston
SSR sovetlarining ta’sis qurultoyiga qadar Muvaqqat Inqilobiy qo’mita ixtiyoriga
berildi 18
. Buxoro Respublikasi hukumati raisi, taniqli davlat arbobi Fayzulla
Xo’jayev O’zbekiston SSR Inqilobiy qo’mitasi raisi qilib tasdiqlandi. 1924-yil 5-
dekabrida Inqilobiy qo’mita butun O’zbekiston xalqiga murojaat qilib, O’zbekiston
SSR tuzilganligini, uning tarkibiga Tojikiston ASSR kirganligini ma’lum qildi.
Milliy chegaralanish bilan bir vaqtda iqtisodiy bo’linish ham o’tkazildi. Turkiston,
Buxoro, Xorazm respublikalariga tegishli barcha boyliklar yangi milliy
respublikalar o’rtasida qayta taqsimlandi. Bu ishlar sovet hukumati tomonidan
maxsus tuzilgan O’rta Osiyo tugatish komissiyasi boshchiligida amalga oshirildi.
1925-yil 13-fevralda Buxorodagi Xalq uyida Umum O’zbek sovetlarining birinchi
qurultoyi ochildi. Qurultoy O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tuzilganligi
to’g’risidagi Deklaratsiyani qabul qildi. Qurultoyda davlat hokimiyati oliy
organlari tuzilganligi rasmiylashtirildi. O’zbekiston SSR Sovetlari Markaziy
Ijroiya Qo’mitasi Raisi lavozimiga farg’onalik dehqon, Qo’shchi uyushmasi
rahbarlaridan biri Yo’ldosh Oxunboboyev saylandi. O’zbekiston SSR hukumati
Xalq Komissarlari Kengashi Raisi lavozimiga Fayzulla Xo’jayev tasdiqlandi.
Milliy chegaralanish davrida O’rta Osiyoda faoliyat ko’rsatib kelgan partiya,
17
Tursunov. X. T O’zbekiston SSR tarixi. 2, Sharq Toshkent .1968-y 146-bet
18
Axmadjon Salmonov O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida Toshkent “Sharq” 2000 yil 136-bet
16

komsomol va xo’jalik tashkilotlarida ham bir qator tashkiliy o’zgarishlar amalga
oshirildi.
Turkiston, Buxoro va Xorazm Kommunistik partiyalari, komsomol va xo’jalik
tashkilotlari, kasaba uyushmalari qayta tashkil etildi. O’zbekiston
Kompartiyasining 1925-yil 6-12- fevral kunlari Buxoroda bo’lib o’tgan 1-ta’sis
syezdida O’zbekiston Kommunistik partiyasi tashkiliy jihatdan rasmiylashdi 19
.
Uning Markaziy Qo’mitasi saylandi. V. I. Ivanov va Akmal IkromovMarkaziy
Qo’mitaning mas’ul kotiblari etib saylandilar. Shu yili O’zbekiston komsomoli
respublika kasaba uyushmalari, uning rahbar organlari ham tuzildi. Ular
respublikada Markaz va sovet hokimiyatining tayanch organlari bo’lib qoldilar.
Sovet hukumati O’zbekistonda o’zining rasmiy partiya, sovet, komsomol va
xo’jalik tashkilotlarini tuzib, asta-sekin siyosiy va iqtisodiy tayanchini
mustahkamlab bordi. Bu esa unga O’zbekistonda keng miqyosda bolshevistik
siyosat yuritish imkoniyatini berdi. Shu tariqa sovetlar butun choralar bilan
O’zbekistonda o’z hokimiyatini mustahkamlashda davom etdi. 1925-yil may oyida
O’zbekiston SSSR tarkibiga kiritildi.
SSSR Konstitutsiyasi, uning asosiy qonunqoidalari O’zbekiston SSR hududida
bevosita ishlaydigan bo’ldi. 1927-yilda qabul qilingan O’zbekiston SSR ning
birinchi va 1937-yilda qabul qilingan ikkinchi Konstitutsiyasi ham amalda SSSR
Konstitutsiyasining ko’chirma nusxasi edi. Chunki O’zbekiston qog’ozdagi
suveren respublika bo’lib, amalda Markazga tobe va qaram bir o’lka edi, xolos. U
o’z xalqining milliy manfaatlariga oid biror-bir dolzarb, hayotiy ahamiyatga molik
masalani Ittifoq hukumatidan xoli ravishda mustaqil hal eta olmasdi. Bunga uning
haddi sig’masdi. Binobarin, respublikaning ichki va tashqi siyosatiga daxldor
barcha masalalar faqat hukmron Markaz xohish-irodasi bilangina hal etilardi 20
.
Hatto O’zbekistonning ma’muriy-hududiy tuzilishiga oid masalalar ham ittifoq
hukumati tasarrufida edi. Masalan, O’zbe kiston xalqi, uning hukumati roziligini
so’ramasdan 1929-yilda Tojikiston ASSR O’zbekiston SSR tarkibidan chiqarilib,
19
Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. T.: Sharq, 2010-y,168-bet
20
Mo’minov I O’zbekiston SSR tarixi. Toshkent Fan ,1971-y ,86-bet
17

Tojikiston Sovet Sotsialistik Respublikasiga aylantirildi hamda SSSR ga qabul
qilindi.
II BOB. O’zbekiston SSRning tashkil topishidagi amalga oshirilgan
islohatlar 2.1. O’zbekistonn SSR tashkil etilishi.
XX asrning 20-yillari boshlariga kelganda o’lka hayoti, еrli aholining maishiy
turmush tarzi nochor ahvolda edi. Birinchi jahon urushining og’ir asoratlari, yangi
sovet tuzumini o’rnatishda bolshevik hukmdorlarning mahalliy aholiga nisbatan
qo’llagan zo’rlik, bedodlik siyosati har qadamda ko’zga tashlanib turardi. Buning
ustiga sovet rejimi tomonidan ishlab chiqilib, hayotga zo’rlik va zudlik bilan joriy
etilgan oziq-ovqat razvyorstkasi va u bilan uyg’unlashgan harbiy kommunizm
siyosati o’lka xalqlari hayotini yana ham mushkul ahvolga solib qo’ydi. Sovet
hokimiyatini saqlab qolish maqsadida amalga oshirilgan bu favqulodda siyosat
aholining bor-budini tortib olib, uning erki, tashabbusi, mustaqilligini qat’iyan
cheklab, savdo, bozor munosabatlariga izn bermay, oqibatda bu еrdagi ijtimoiy-
siyosiy va iqtisodiy vaziyatning yana ham murakkablashib borishiga sabab bo’ldi 21
.
Vaziyat sovet hokimiyati yo’lboshchilari oldiga ahvolni o’nglash, tang vaziyatdan
chiqish va xo’jalik siyosatining yangi vazifalarini belgilashni ko’ndalang qilib
qo’ydi. Modomiki, sovet hokimiyati butun mamlakatdagi vaziyatni o’z tasarrufiga
olib, nisbatan tinch xo’jalik yuritish pallasiga kirgan ekan, bunda iqtisodiy
siyosatning davr talabiga javob beradigan yangi yo’nalishlarini ishlab chiqishi
hayotiy zaruriyat bo’lib qolgandi. Bu vazifalar 1921-yil mart oyida bo’lib o’tgan
RKP X syezdi belgilab bergan yangi iqtisodiy siyosat da o’z ifodasini topdi. Bu
siyosatning muhim bo’g’inlari oziq-ovqat razvyorstkasini oziq-ovqat solig’i bilan
almashtirish, savdo-sotiqni erkinlashtirish, sanoatda, xizmat ko’rsatish va mayda
hunarmandchilik sohalarida xususiy tadbirkorlikka ruxsat etish, bozorni tartibga
solish mexanizmlaridan foydalanish, ijaraga olish va yollanma mehnatning
cheklanishini bekor qilishdan iborat bo’ldi. Eng muhimi, bu siyosat shahar bilan
qishloq o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni izga solishga, yangi hokimiyatning
21
M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshanov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.teteneva,Sh.Turdiyev.,
Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapova,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev,S ”O’zbekiston Sovet
mustamlakachilik davrida” Toshkent: Sharq 2004-y 203-bet
18

tayanch negizi hisoblangan ishchilar bilan dehqonlar sinfi o’rtasidagi ittifoqni,
iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashga xizmat qilardi. Yangi iqtisodiy siyosatning
bosh maqsadlaridan biri bu dehqon xo’jaligini oyoqqa turg’izish, uni rivojlantirish
edi.
Negaki, busiz sanoatni ham, xalq xo’jaligining boshqa sohalarini ham yuksaltirib,
еtarli xomashyo bazasini yaratib bo’lmasdi. Oziq-ovqat solig’i talabiga ko’ra ekish
mavsumi oldidan yakka dehqon xo’jaligi bilan davlat o’rtasida mahsulot еtkazib
berish majburiyati to’g’risida alohida-alohida shartnoma tuziladigan bo’ldi. Bu
shartnoma yil oxirigacha, ya’ni hosil olingunga qadar o’zgarmas edi. Bu esa
dehqonlarni еrdan ko’proq hosil olish uchun astoydil mehnat qilishga undardi.
Xullas, yangi iqtisodiy siyosat dehqonning o’z mehnatidan manfaatdor bo’lishini
tayin qildi. Endilikda dehqonning ortiqcha g’allasi tortib olinmaydigan bo’ldi,
bugina emas, dehqonga o’zi еtishtirgan oshiqcha mahsulotni bozorda erkin sotish
huquqi berildi. Oshiqcha mahsulot deganda dehqonning davlat buyurtma topshiriq-
rejasida belgilangan hajmdagi mahsulotni topshirgandan keyin ortib qolgan qismi
tushuniladi. Shuningdek, narx-navo tartibga solindi. Ayrim sanoat korxonalari ham
ma’lum cheklashlar asosida o’zlarining avvalgi sobiq egalariga qaytarib berildi.
Yangi iqtisodiy siyosat Turkiston uchun bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega
edi.
Uchinchidan, Turkiston ko’p millatli o’lka bo’lib, yangi iqtisodiy siyosatga
o’tishda еrli xalqlarning qadriyatlari, an’analari, urf-odatlari xususiyatlarini
hisobga olish kerak bo’lardi. Ammo RKP va sovet hukumati Turkistonda yangi
iqtisodiy siyosatni joriy etishda o’z manfaatlaridan kelib chiqib ish yuritdilar.
1921-yil 20-aprelda Turkiston ASSR Markaziy Ijroiya Qo’mitasi oziq-ovqat, еm-
xashak va xomashyo razvyorstkasini mahsulot solig’i bilan almashtirish to’g’risida
qaror qabul qildi 22
. Unda 1921-1922-yillar uchun soliq miqdori belgilandi.
Achinarlisi shundaki, Turkiston mehnatkashlaridan olinadigan soliq markaziy
rayonlardan farqli o’laroq soliq hajmi, miqdori ekin ishlari oldidan emas, balki yil
yakunida, hosil ko’tarish chog’ida yig’ib olinardi. Bu esa dehqon mehnatining
22
Tursunov X. “O’zbekiston SSRning tashkil topishi” Toshkent : Fan, 1957-y 268-bet
19

kamsitilishiga sabab bo’lardi. Bundan tashqari, sovet hukumati o’lkada birinchi
navbatda o’zi uchun zarur bo’lgan tarmoqlarni, chunonchi, paxta, qand lavlagi,
tamaki va boshqa texnik ekinlarni rivojlantirishga alohida e’tiborni qaratdi.
Yordam ko’rsatish bahonasida 300.000 dan ortiq ish chi va dehqon oilalari
Rossiya markaziy rayonlaridan Turkistonga keltirilib joylashtirildi. Buning ustiga
o’lkada ahvol og’ir bo’lishiga qaramasdan 1921-yil kuzida bu еrdan Moskva va
boshqa shaharlarga 300 ming puddan ko’proq g’alla mahsulotlari olib ketildi.
Shunga qaramay, o’lka mehnatkashlari fidokorona mehnat qildilar. Ularning, biroz
bo’lsa-da, hayotga ishonchi uyg’ona boshladi. Chunki, sovet hokimiyati
cheklangan holda bo’lsa-da, o’lkada xususiy mulkchilik va xususiy tadbirkorlikka
erkinlik bergan edi. Yangi iqtisodiy siyosat asosida sanoatni xo’jalik hisobiga
o’tkazish jarayoni amalga oshirib borildi. Bu esa sanoat korxonalari ishlab
chiqarishining biroz bo’lsada jonlanishiga olib keldi. Mayda va o’rta sanoat
korxonalari, yirik kooperativ tashkilotlar va ularning birlashmalari tadbirkorlarga
ijaraga berildi, o’lkada yangi sanoat korxonalari, temiryo’llar qurildi. Xilkovo
sement zavodi, Farg’ona pillakashlik fabrikasi, Qizilqiya, Xilkovo temiryo’l
shoxobchalari shular jumlasidandir. O’lkada, ayniqsa, paxtachilik va u bilan
bevosita bog’liq bo’lgan paxta tozalash korxonalari tez sur’atda o’sdi. Bu Markaz
to’qimachilik sanoatining o’zbek paxtasiga talab-ehtiyoji ortib borayotganiga ko’p
jihatdan bog’liq edi. Natijada paxta ekiladigan maydonlar 1924-yilda 1921-yilga
nisbatan 3 barobar ko’paydi 23
. Ishlab turgan sanoat korxonalari soni 144 taga еtdi.
Birgina paxta tozalash sanoatida yalpi mahsulot ishlab chiqarish 1923-yildagi 23,9
mln so’mlikdan 1924-yilda 57,8 mln so’mga еtdi. Bundan ko’rinadiki, yangi
iqtisodiy siyosat asosida Turkiston sanoati tiklanib sezilarli darajada rivojlana
boshladi.
Biroq partiya va sovet hukumati yangi iqtisodiy siyosat Turkistonda sinfiy
kurashning keskinlashuviga olib kelmoqda, mahalliy boylar, milliy burjuaziya
qoldiqlari, yirik savdogarlar, musulmon ruhoniylari va boshqa ekspluatator
23
Alimova.A.D. “Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati tarix shoxidligi va saboqlari”
Toshkent Sharq 2000-yil 146-bet
20

unsurlar jonlanmoqda, deb ularga qarshi mafkuraviy tashviqot va targ’ibot ishlarini
kuchaytirib yubordi. Bu hol asta-sekinlik bilan o’lkada yangi iqtisodiy siyosat
yo’lidan chekinishga olib keldi. Dehqonga beril gan imtiyozlar qaytarib olindi.
Ular qishloq xo’jalik artellariga birlashtirila boshlandi. Sanoatni milliylashtirish
jarayoni avj oldirildi. Ayniqsa, 20-yillarning oxirlariga kelib Ittifoqning, shu
jumladan, O’zbekistonning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy hayotida
ma’muriy-buyruqbozlik boshqaruvi tizimining kuchayishi natijasida yangi
iqtisodiy siyosat o’z mazmuni va mohiyatini tobora yo’qota bordi. Azaldan sun’iy
sug’orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati maskani hisoblangan hamda
aholisining mutlaq ko’pchiligi qishloq xo’jaligida band bolgan Turkiston xalqlari
uchun еr-suv, undan foydalanish masalasi favqulodda ahamiyat kasb etardi.
Negaki, o’lka aholisining anchagina qismi еrsiz edi. Bir parcha еrga muhtoj
bo’lganlar boylar, yirik zamindorlarning mulkida chorakorlik bilan nochor hayot
kechirib, oila tebratib kelardi. Buning ustiga chor Rossiyasi bosqinidan so’ng
ko’plab serhosil, unumdor еrlar Rossiyadan ko’chirib kelingan oilalar foydasiga
majburan olib berilgan edi 24
.
Turkiston qishlog’idagi bu zo’ravonlik, mustamlakachilik siyosati еrsiz, batrak
dehqonlarning ahvolini tanglashtirib yuborgan edi. Shu bois ham mahalliy еrli
aholi yangi sovet hokimiyatining Yer dehqonlarga degan balandparvoz va’dalari,
da’vatlariga umid bog’lab, uning еr to’g’risidagi dekretining amalga oshuviga ko’z
tikib kelayotgandi. Darhaqiqat, sovet hokimiyatining 1917-yil 25-oktabrda qabul
qilgan Yer to’g’risidagi dekretida butun mamlakatda kambag’al, batrak, еrsiz
dehqonlarni еr bilan ta’minlash, yirik еr-mulklarni musodara qilish va undan so’ng
milliylashtirish vazifalari e’lon qilingan edi. Sovet hukumati ko’p sonli dehqon
aholisini o’z tomoniga qaratib olishni ko’zlab еr to’g’risidagi dekretni qabul qilgan
bo’lsa-da, ammo uni amalga oshirishdan kuzatilgan va uzoqqa mo’ljallangan
maqsadlari boshqa edi. Sovetlarning еr-suv islohoti masalasida tutgan siyosatining
24
Usmonov.Q.“O’zbekistoning yangi tarixi”: O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. Toshkent :Sharq, 2000
126-bet
21

pirovard maqsadi yirik xususiy еr-mulklarni musodara qilish, milliylashtirish
orqali ularni tugatib, jamoalar ixtiyoriga bera borib, asta-sekinlik bilan yirik
jamoalashgan sotsialistik xo’jaliklarni qaror toptirish edi. Turkistonda ham mana
shu prinsipial maqsadlarni ko’zlab еr-suv islohotini o’tkazishga kirishildi 25
.
Turkiston Sovetlarining XI syezdida o’lkada еr-suv islohoti masalasi ko’rib
chiqildi, bu sohadagi asosiy vazifalar belgilandi. Bunga ko’ra aholining boy qismi
qo’lidagi katta еrlarni musodara qilish, ovrupalik aholi bilan еrli xalqlar o’rtasida
еr-suv masalasida vujudga kelgan tengsizlik munosabatlariga barham berish,
mehnatkash aholini sovetlar tevaragiga jipslashtirish zarur deb topildi. Yer ishlari
xalq komissarligi rejasiga ko’ra tortib olingan еrlar kam еrli va еrsiz mahalliy
batrak va dehqonlarga bo’lib berilishi aytilgandi. Bu jarayon boy xo’jaliklarga
ma’muriy choralar va tazyiq o’tkazish yo’li bilan olib borildi. Bu xil tadbirlarga
batrak-dehqonlar ommasi ham keng jalb etildi. Shu maqsadda joylarda qishloq va
ovullar mahalliy aholisining еrsiz, kambag’al qismini birlashtiruvchi «Qo’shchi»
uyushmalari tuzila boshladi. Qo’shchi uyushmalari kommunistlarning dehqonlar
orasidagi tayanchiga aylanib bordi. Turkiston ASSR hududida 1921-yil davomida
tuzilgan Qo’shchi uyushmalari 160 ming a’zolarni birlashtirgan edi. 1921-yil
dekabrida Toshkentda Qo’shchi uyushmalarining birinchi respublika qurultoyi
bo’lib o’tdi 26
.
Qurultoy qarorida, jumladan, bu uyushmalar mehnatkashlar ommasini sovetlar
yordamida xo’jalik qurilishiga tortish vositasidir deb uqtirilgan edi. Shunday qilib,
Turkistonda 1921 1922-yillar davomida еr-suv islohotining birinchi bosqichi yirik
еr-suv egalariga qarshi keskin kurash shiori ostida o’tkazildi. Masalan, Samarqand
viloyatida 350 ta katta еr egalaridan 13 ming desyatina еrlar tortib olindi.
Respublika bo’yicha boy va o’ziga to’q aholidan 1,7 mln desyatina еr tortib olindi,
ularning 117 ming desyatinasi еrsizlarga va kambag’allarga berildi, qolgan katta
qismi asosida Qo’shchi uyushmalari tuzildi. Bu sovet hokimiyatining
kambag’allarni o’z tomoniga og’dirib olishga qaratilgan harakati edi. O’rtahol
dehqon xo’jaliklari saqlab qolindi. Xulosa qilib aytganda, еr-suv islohotining
25
26
Salmonov.A O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida Toshkent “Sharq” 2000 yil
22

birinchi bosqichi yakunida dehqon xo’jaliklarini jamoalashtirish uchun zamin
yaratildi. Endilikda mehnatkash xalqni birdan bir yagona yo’l jamoa xo’jaliklariga
majburan birlashish masalasi ko’ndalang bo’lib turardi. Ammo, bu aslida oddiy
xalqni aldashdan boshqa narsa emas edi 27
.
Chunki, еr dehqonga berilmadi, balki bir mulk shaklidan ikkinchi mulk shakliga
aylantirildi, xolos. Gap shundaki, garchi еrga xususiy mulkchilik tugatilgan bo’lsa-
da, u jamoa (amalda davlat) mulki bo’lib qoldi. O’zbekiston SSR tuzilgan paytda
ham respublikada sovetchasiga agrar siyosatni amalga oshirish to’la hal etilmagan
edi. 1925-yil boshida Farg’ona viloyatida umuman еrsiz dehqonlar 3,4 foizni, 3
desyatinagacha еri bor xo’jaliklar 83,1 foizni tashkil etardi. Samarqand viloyatida
bu ko’rsatkich mos ravishda 2,1 va 51,5 foizga teng edi. Toshkent viloyatida esa
еrsiz dehqonlar 12,5 foizni tashkil etardi. O’zbekistonning asosiy paxtakor viloyat
va tumanlarida еrning katta qismi yangi iqtisodiy siyosat asosida xo’jalik
yuritayotgan o’rtahol dehqonlar qo’lida to’plangan edi. Ular respublikada
еtishtirilayotgan paxta, g’alla va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlarining asosiy
qismini еtkazib berar edi.
Kambag’al dehqonlar esa еrni ulardan ijaraga olib ishlashardi. O’zbekiston
Kompartiyasining II syezdida (1925-yil noyabr) bu hol feodal munosabatlarning
qoldig’i deb baholandi va xususiy mulkchilik munosabatlarini sotsialistik
iqtisodiyot ta’siriga bo’ysundirilishi kerakligi ta’kidlandi. Shundan so’ng O’zKP
Markaziy Qo’mitasi Ijroiya byurosida, viloyat, shahar, tuman partiya va sovet
tashkilotlarida еr-suv islohotining ikkinchi bosqichini o’tkazish masalasi bir necha
bor muhokama qilindi va uning nihoyatda dolzarbligiga e’tibor qaratildi. Joylarda
еr-mulklarni qaytadan ro’yxatdan o’tkazish boshlab yuborildi. Bu ish birinchi
navbatda asosiy dehqonchilik muzofotlari hisoblangan Toshkent, Farg’ona,
Samarqand viloyatlarida boshlandi. Yer-suv islohotining mazmuni dastavval
quyidagi muammolarni hal etishga qaratildi:
27
Muxammedyarov.Sh.F “O’zbekiston” .Toshkent: Sharq 2001-y 201-bet
23

1. Qishloqda ishlab chiqaruvchi kuchlarni yanada rivojlantirishga bo’lgan barcha
to’siqlarni olib tashlash.
2. Yer va suv manbalarini tezroq milliylashtirish.
3. Mehnat qilmay boshqalar hisobiga yashaydiganlarning еrlarini tortib olish.
4. Yangi tashkil etilayotgan xo’jaliklarga yordam berish va hokazo. Bu aslida
qishloqda yangi iqtisodiy siyosatdan chekinish edi. Shuning uchun ham mahalliy
rahbarlar еr-suv islohoti jarayoniga o’ziga xos tarzda baho berdilar. Masalan,
O’zbekiston SSR Yer ishlari xalq komissari Inomjon Xidiraliyev va boshqa mas’ul
xodimlar O’zKP Markaziy Qo’mitasi va O’rta Osiyo byurosiga ariza bilan
murojaat qilib, еr-suv islohoti mahalliy xalqning xohish-irodasiga, turmush tarziga
zid, deb islohotga oshkora e’tiroz bildirdilar. Biroq ular Markaz vakillari qudrati
oldida yakkalanib qoldilar. 1925-yil dekabrida bo’lgan O’zbekiston SSR Markaziy
Ijroiya Qo’mitasining Favqulodda sessiyasi Yer va suvni milliylashtirish
to’g’risida dekret qabul qildi. Dekretga binoan еrlar quyidagi tarzda davlat
tasarrufuga olinishi va milliylashtirilishi kerak edi: 1. Qayerda turishidan qat’i
nazar Farg’ona vohasida 40 desyatinadan, Toshkent va Samarqand vohalarida 50
desyatinadan ortiq sug’oriladigan еri bo’lgan mulk egalari jami jonli va jonsiz
mulki bilan. 2. Qishloq va ovullarda yashamagan, o’zlari va oila a’zolaridan
birortasi ham еrda ishlamaydigan shaxslarga qarashli еrlar, boshqa mol-mulki
bilan. 3. Vaqf еrlari, xo’jayinlari noma’lum еrlar musodara qilinadigan bo’ldi. Yer-
suv islohoti qishloqda asosiy kuch bo’lgan o’rtahol dehqon bilan aloqani
mustahkamlash shiori ostida o’tdi. Farg’ona vohasida 7 desyatina, Toshkent va
Samarqand vohalarida 10 desyatinagacha еri bor o’rtahol dehqonlar mulki saqlanib
qoladigan bo’ldi. Natijada o’rtahol dehqonlar boy va quloqlardan ajratib olinib,
kambag’al dehqonlarga yaqinlashtirildi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad ularni
sovet hokimiyati tayanchiga aylantirish edi. Yer-suv isloho tini o’tkazishga hatto
xotin-qizlar ham jalb etildiki, bu hol masalaning chuqur ijtimoiy mohiyat kasb
etishidan dalolat edi.
O’sha yillarga oid bir hujjatda Ko’maklashuvchi komissiyada xotin-qizlar faol
qatnashmoqdalar. Yashirilgan еrlarni aniqlamoqdalar, umumiy yig’ilishlarda
24

boylar va tekinxo’rlarni fosh etmoqdalar, deyilgan edi. 1926-yil dekabrida
yuqoridagi uch viloyatda o’tkazilgan еr-suv islohoti tajribasi respublika miqyosida
umumlashtirilib, uni qolgan viloyatlarda ham o’tkazishga qaror qilindi. Islohot
Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm vohalarida ham o’tkazildi.
Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazmda 20 gektar sug’oriladigan va 45 gektar
lalmikor va bahorikor еrga ega bo’lgan katta еr egalarining oshiqcha еrlari
musodara qilindi. 1929-yilda еr-suv islohoti Qoraqalpog’istonda ham o’tkazildi.
Shunday qilib, еr-suv islohoti natijasida O’zbekistonda jami 1492 ta o’ziga to’q
xo’jaliklar tugatildi. 27992 ta badavlat mulkdorlarning ortiqcha еrlari tortib
olindi 28
.
Respublikaning еr fondiga tortib olingan 474393 desyatina еr qo’shildi, ularning
10 foizi kam еrlilarga berildi. Qishloq aholisini qishloq xo’jalik kooperativlariga
birlashtirish kuchayib bordi. 1929- yilda jamoa xo’jaligi hisoblangan
kooperatsiyalarga birlashtirilgan dehqon xo’jaliklarining respublikadagi salmog’i
81 foizga еtdi. 29
Bu jarayon, afsuski, oddiy mehnatkashlar manfaatiga zid holda
olib borildi. Jumladan, shunday hollar ham sodir bo’ldiki, unda o’rtahol dehqonlar,
kustarlar, hunarmandlar, hatto qishloq kambag’allari ham quloq dehqonlar qatoriga
qo’shib quvg’in yoxud surgun qilindi, mol-mulklari musodara etildi. Shunday
qilib, respublikada еr-suv islohoti qanday murakkab, ziddiyatli sharoitlarda
o’tkazilmasin va ko’plab noxush, salbiy holatlar bilan bog’liq kechmasin, biroq u
O’zbekistonning asosiy qishloq aholisi uchun bir talay o’zgarishlar olib keldi.
Avvalo, yurtning ko’plab kambag’al, batrak aholisi еr-suv islohotidan bahra olib,
o’z xo’jalik hayotini bir qadar tiklab olishga, uni emin-erkin yuritish imkoniga ega
bo’ldi. Biroq shu narsa afsuslanarliki, bu jarayon uzoqqa bormadi.
XX asr 20-yillari o’rtalaridan e’tiboran hukmron kommunistik partiya va sovet
davlatining butun diqqate’tibori sovetlar mamlakatini industrlashtirishga qaratildi.
Buning asosiy sababi shundaki, industrlashtirish SSSR da sotsializm qurish
28
Alimova.A.D. “Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati tarix shoxidligi va saboqlari”
Toshkent Sharq 2000-yil 89-bet
29
Mo’minov.I ”O’zbekiston SSR tarixi”. Toshkent: Fan,1971-y 155-bet
25

dasturiy rejasining eng asosiy vazifalaridan biri hisoblanardi. Shu sababdan VKP
XIV syezdida mamlakatni industrlashtirish partiyaning sotsializmni barpo etishga
qaratilgan bosh strategik vazifasi, deb belgilanishi bejiz emas edi. Hukmron
Markaz bu asosiy vazifani bajarishga xalqni safarbar etar ekan, bu ishni
mamlakatning barcha mintaqalarida, jumladan, O’zbekistonda ham tezkor
sur’atlarda amalga oshirishga qarata qat’iyan yo’l tutdi. Bunda o’sha hudud va
o’lkalarda zarur еtarli shart-sharoitlar, moddiy yoki moliyaviy imkoniyatlar,
resurslar bor-yo’qligi hech bir inobatga olinmadi.
O’zbekistonda sanoatlashtirish ishini amalga oshirish orqali sovetlar ko’p narsaga
umid bog’lagandilar. Eng asosiysi, ular bu o’lkada ko’plab sanoat korxonalari va
tarmoqlarini yaratish yo’li bilan uning bitmas-tuganmas boy tabiiy va mineral
resurslarini ishga solish, arzon mahalliy ishchi kuchidan foydalanish va oxir-
oqibatda Markaz uchun ko’proq foyda undirib olishni ko’zlaganlar. Ularning
nazarida bu narsa O’zbekistonda sotsializm qurish yo’lida hal qiluvchi omil bo’lib
xizmat qilishi kerak edi. So’ngra sanoatlashtirish jarayoni O’zbekistonning Markaz
ta’sirida batamom qolib ketishi uchun qulay imkoniyatlar yaratardi. Gap shundaki,
zamonaviy sanoat tarmoqlarini vujudga keltirish va ishga tushirish respublikaning
iqtisodiy taraqqiyoti uchun g’oyatda katta ahamiyat kasb etardi. Biroq bu jarayon
juda ko’p miqdordagi moliyaviy resurslar, pul mablag’lari, xilma-xil texnika
jihozlari, ilmiy-texnika salohiyati, ko’p sonli yuqori ma’lumotli muhandistexnik
xodimlar, malakali ishchi kadrlar va hokazo omillar bilan bog’liq edi.
Bunday salohiyatga O’zbe kiston mutlaqo ega emas edi. Negaki, respublika bu
davrga kelib, xalq xo’jaligi tarmoqlarini qaytadan tiklashga arang muvaffaq bo’lib,
o’z qaddi-bastini astasekinlik bilan rostlab borayotgan edi. Shuning uchun ham bu
mintaqada sanoatlashtirish jarayonining tashabbuskori va tashkilotchisi bevosita
hukmron Markaz va Kommunistik partiya bo’ldi. Chunki ular O’zbekistonning
xomashyo resurslarini to’la ishga solish, bu hududda qizil sovet imperiyasining
mavqeyini mustahkamlashni o’z oldilariga bosh maqsad qilib qo’ygandilar. Bu
o’rinda shuni aytish joizki, Ittifoq hukumatining sanoatlashtirish rejasida
O’zbekistonda zamonaviy yirik industrial tarmoqlarni emas, balki ko’proq
26

xomashyoni (ayniqsa paxta xomashyosini) qayta ishlaydigan sanoat korxonalarini,
tog’-kon sanoatini rivojlantirishga asosiy urg’u berilgandi. Negaki, bu hudud
Markaz uchun ko’proq xomashyo mahsulotlari еtkazib berishga ixtisoslashtirilishi
kerak edi. Shu bois ham muhim e’tibor paxtachilik va u bilan bevosita bog’liq
tarmoqlarni rivojlantirishga qaratilgandi.
O’zbekistonda 1925-yilda atigi 21 sanoat tarmog’iga taalluqli 149 ta korxona
mavjud edi, xolos. Ular ham asosan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta
ishlashga moslashgan, uncha katta bo’lmagan korxonalar edi. Industrlashtirish
yillarida O’zbekiston energetik resurslarga nihoyatda boy bo’lishiga qaramay,
kuchli gidroenergetik inshootlar qurilishi sust olib borildi. Agar O’zbekistonda 20-
yillar oxirida bunyod etilgan to’ng’ich Bo’zsuv GESi bilan Ukrainada qurilgan
DneproGES quvvatini bir-biriga solishtiradigan bo’lsak bunda katta farqli manzara
namoyon bo’ladi. Negaki, DneproGESning 50 ming kv/s quvvati bilan Bo’zsuv
GESining esa 2 ming kv/s quvvatini bir-biriga qiyoslab bo’lmasligi o’z-o’zidan
ravshandir. Bu ham O’zbekistonning Ittifoq davlati nazdida ko’proq iqtisodiy
qoloq o’lka sifatida gavdalanishi kerakligiga yaqqol bir ishoradir. Sanoatlashtirish
davrida respublikada 17 ta paxta tozalash zavodlari barpo etildi. Shuningdek,
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Marg’ilon va Shahrisabzda pillakashlik fabrikalari,
Farg’ona (1930) va Toshkent (1936 1939) to’qimachilik, Chirchiq elektrokimyo
(1937) kombinatlari, Toshkent mashinasozlik zavodi, bir necha konserva, g’isht
pishirish va urug’ еtishtirish korxonalari qurildi. Umuman, statistik ma’lumotlarga
qaraganda O’zbekistonda birinchi besh yillik (1928 1932) da 289 ta va ikkinchi
besh yillik (1933 1937) davrida 189 ta katta va kichik sanoat korxonalari qurilgan
hamda ishga tushirilgan. Ularning mahsulot ishlab chiqarish hajmi va salmog’i
ham yil sayin ortib bordi. Chirchiq, Yangiyo’l kabi sanoat shaharlari vujudga
keldi 30
.1925 1940-yillar davomida respublikada qurilgan GES lar soni 49 taga еtdi.
Toshkent Angren temiryo’li, Toshkent Termiz katta o’zbek trakti avtomobil yo’li
30
M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshanov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.teteneva,Sh.Turdiyev.,
Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapova,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev,S ”O’zbekiston Sovet
mustamlakachilik davrida” Toshkent: Sharq 2004-y 179-bet
27

qurildi. Ikkinchi jahon urushiga qadar bo’lgan davrda O’zbekistonning sanoat
salohiyati 1445 ta yirik va o’rtacha sanoat korxonalarini va 19 mingga yaqin
mayda korxonalarni o’z ichiga olardi. Garchand sanoat qurilishi urushgacha
bo’lgan yillarda ancha ko’zga ko’rinarli tarzda rivojlanib, muayyan yutuqlarga
erishib borgan bo’lsa-da, biroq bu sohada ko’plab jiddiy muammolar va nuqsonlar
ham mavjud edi. Avvalo, Ittifoq davlati bilan respublika o’rtasida imperiyachilik
munosabatlari tizimi, yuqoridan tazyiq qilish amaliyoti, rahbarlikning ma’muriy-
buyruqbozlik usullari O’zbekiston sanoati tarmoqlarida chuqur salbiy asorat
qoldirdi.
Mustabid tuzum tomonidan O’zbekiston sanoatini rivojlantirish siyosatining
amalga oshirilishi orqasida respublika metropoliyaning rangli va nodir metallar,
oltingugurt, ozokerit, volfram, molibden, paxta tolasi, xom ipak bilan ta’minlovchi
mintaqasiga aylantirildi. O’zbekistonda bunyod etilgan sanoat korxonalarining
ko’pchiligi xomashyo yoki yarim mahsulot turlarini tayyorlashga
ixtisoslashtirilgan edi. Ularni boshqa hududlardagi korxonalarda tayyor
mahsulotlarga aylantirar edi. Bu esa Ittifoq hukumati xazinasiga mo’may valuta
daromadlarining kelib tushishini taxmin etardi. Markaz amri bilan respublikaning
xomashyo, tabiiy resurslari ayovsiz ekspluatatsiya qilingani holda uning o’ziga xos
iqtisodiy manfaatdorligi hech qanday nazar-pisand qilinmasdi. Yana shunisi
ajablanarliki, O’zbekistonda qurilgan sanoat korxonalarining asosiy qismi uning
bevosita tasarrufida bo’lmay, ular to’lig’icha Ittifoq ixtiyoriga bo’ysunardi.
Masalan 1928- yilda O’zbekistondagi mavjud korxonalarning 81,7%i Ittifoqqa
tegishli, 14,5%i respublika va 3,8%i mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan bo’lsa, 30-
yillarning o’rtalariga kelib Ittifoq tasarrufida bo’lgan korxonalar 90%ni tashkil
qilgan. Buning ustiga industrlashtirishning butun og’irligi mehnatkash xalq
zimmasiga og’ir yuk bo’lib tushgan. Ular og’ir sharoitlarda mehnat qilishga, bu
murakkab jarayonlarning barcha qiyinchiliklariga bardosh berishga majbur edilar.
Respublikada industrlashtirishning yana bir xarakterli tomoni shundaki, bu jarayon
davomida malakali ishchi kuchi еtishmaganligidan RSFSR hududidan bu еrga juda
ko’plab odamlar oqimi kirib keldi. Ular hisobiga respublikaning ishchilar sinfi
28

saflari to’ldirilib borildi 31
. Jumladan 1926-yildan to 1940-yilga qadar O’zbekiston
aholisi yangi kelganlar hisobiga 750 ming kishiga yoki 10% dan ortiqroqqa
ko’paydi 32
. SSSR ning markaziy tumanlaridan aholining sun’iy tarzda ommaviy
olib kelinishi ko’p jihatdan xalq xo’jalik mulohazalari bilan emas, balki ko’proq
siyosiy mulohazalar taqozosi bilan amalga oshirilgan edi. Agar joylarda o’zining
malakali ishchi kadrlarini keng miqyosda tayyorlash tashkil etilganda edi, bu hol
ancha oqilona va ijobiy bo’lishi va eng muhimi ko’plab mahalliy navqiron
yoshlarni foydali ishga jalb etish hamda ularni yaxshi ishchi kadrlar qilib
tarbiyalashga sezilarli ta’sir ko’rsatishi shubhasiz edi. Biroq sovet tuzumi davrida
siyosat va mafkuraning iqtisodiyotdan ustun qo’yilib kelinishi bu masala bobida
ham o’z salbiy ta’sirini ko’rsatmasdan qolmagandi. Negaki, totalitar tuzum
sharoitida barcha aholi tabaqalarida bo’lgani singari respublikaning ishchi va
xizmatchilariga nisbatan ham g’oyaviy va ma’muriy tazyiq ko’rsatib borishga
alohida urg’u berilgan edi. Shuningdek, bu tuzum mutasaddilari aholining moddiy,
ma’naviy manfaati, shaxsiy qiziqishi, tashabbuskorligi masalalariga mumkin qadar
panja ortidan qarar, bularni ikkinchi darajali ish deb hisoblardi. Shunday qilib,
sanoatlashtirish yillarida partiya va sovet hukumatining so’zi bilan amaliy ishi
o’rtasida yakdillik va uyg’unlik bo’lmadi.
Sotsializmning kapitalizmdan afzalligi, ustuvorligi, mehnatkashlar turmush
farovonligini yaxshilash, ularning hayoti mazmun-mohiyatini chuqur o’zgartirish
to’g’risidagi g’oyalar amaliyotda puch bo’lib chiqdi. Xalq ommasining o’n yillar
davomida to’kkan peshona teri, amalga oshirgan tinimsiz mehnati, chekkan
zahmati, fidokorligi unga еngillik, baxt-u farovonlik keltirmadi. Buning aksicha
xalqning mehnat jasorati va bunyodkorlik faoliyati samarasi 30-yillarga kelib
mamlakatda bo’y ko’rsatgan «kazarma sotsializmi» o’pqonini to’ldirishga, uning
g’arazli manfaatlarini qondirishga xizmat qildi. Bu esa tariximizning fojiali
31
32
Atamirzayeva.O, Gentshke,V, Murtazayeva,R ” O’zbekiston SSR hududiy chegaralanishi tarixi” Toshkent,2001-y
218-bet
29

sahifasi bo’lib totalitar tizimning SSSR hududida qaror topib, chuqur ildiz otib
borishiga asosiy sabab bo’ldi.
2.2. O’zbekiston SSRning tashkil topgandan so’ng iqtisodiy- ijtimoiy
xo’jalik ahvoli .
Sovetlar hokimiyatining o’tgan asrning 20-30-yillarida amalga oshirgan
ma’muriybuyruqbozlik va zo’ravonlik siyosatining yorqin ifodasi qishloqda
o’tkazilgan jamoalashtirish jarayonida namoyon bo’ldi. Necha asrlar davomida
individual xo’jalik yuritib kelgan, ongi, shuurida xususiy mulkchilik hissiyoti
kuchli bo’lgan, mulk daxlsizligi tushunchasini muqaddas bilgan millionlab dehqon
xonadonlarini ularning xohish-irodasiga qaramasdan, majburiy tarzda yirik jamoa
xo’jaliklariga olib o’tish bu hazilakam jo’n, oson ko’chadigan ish emas edi.
Sovet hokimiyati, hukmron partiya ijtimoiy taraqqiyotning borishi, uning tabiiy
qonuniyatlariga zid o’laroq bu jarayonni qisqa muddatlar ichida zo’ravonlik va
majburiylik yo’li bilan o’tkazish sari yo’l tutdi. VKP XV syezdi bergan qishloqda
yoppasiga jamoalashtirishni amalga oshirish siyosati bunga to’la asos qilib olindi.
Butun SSSR hududida bo’lgani singari O’zbekistonda ham bu ishga faol, еng
shimarib kirishildi. Negaki, yuqoridan belgilangan har qanday amr-u farmon va
ko’rsatmalar bu еrda ham so’zsiz hayotga joriy etilishi majburiy hisoblanardi.
Buning uchun tegishli shart-sharoit va imkoniyatlar bormi, yo’qligi yoxud
mahalliy aholining bu tadbirlarni bajarishga tayyorgarligi qay darajada ekanligi
e’tiborga olinmasdi. Xo’sh, O’zbekiston qishloq xo’jaligining 20-yillar manzarasi
qanday edi? Uning qishloq aholisining sinfiy, tabaqaviy tarkibidagi o’zgarishlar
nimadan dalolat berardi? 20-yillarda o’tkazilgan еr-suv islohoti davrida badavlat
dehqonlarning еrlari, vaqf еrlari, ruhoniylarga tegishli еrlar davlat tomonidan tortib
olingan edi. Yer bilan birga hamma ot-ulov va asbob-uskunalar ham musodara
qilindi.
Umuman, 1925-1929-yillar ichida boylar, yirik savdogarlar va ruhoniylarning 45
mingga yaqin xususiy xo’jaliklari batamom tugatildi. Ko’pgina xo’jaliklar
30

tasarrufidagi ortiqcha еrlar ham tortib olingan edi. Bu еrlar qayta taqsimlanib,
ularning bir qismi еrsiz yoki kam еrli dehqon xo’jaliklariga mulk qilib berildi.
Buning natijasida batrakkambag’allar toifasi islohotdan oldin barcha
dehqonlarning 76 foizini tashkil etgan bo’lsa, islohotdan so’ng ularning soni 39
foizgacha qisqardi 33
.Ularning xo’jalik turmushi yaxshilanib, o’sib borganligi bois
o’rtahol dehqonlar salmog’i 17 foizdan 52 foizga ko’tarildi. Shu tariqa, qishloqda
tovar-g’alla еtishtiruvchi mayda ishlab chiqaruvchilarning salmog’i ko’payib
bordi. Bu islohot jarayoni davomida respublikada jamoa xo’jaliklari, ya’ni
kolxozlar tashkil etildi. Biroq ularning hali xo’jalik va moliyaviy zaifligi, ishlab
chiqarish ko’rsatkichlarining pastligi ko’zga tashlanib turardi. Sovet
hokimiyatining 20-yillarda qishloqda yuritgan bir qadar mo’tadil siyosatidan bahra
olib, еr-suv islohotidan naf topib, o’z xo’jaliklarini anchayin oyoqqa turgizib,
o’rtahollar darajasiga ko’tarilib olgan o’zbek dehqonlari hayoti va qismati,
taassufki, tez orada hukmron partiya boshlab yuborgan ommaviy jamoalashtirish
jarayoni girdobiga g’arq bo’ldi. Qishloqda yalpisiga jamoalashtirish siyosatini
izchil amalga oshinsh uchun O’zbekistondagi partiya, sovet, xo’jalik, yoshlar,
xotin-qizlar va boshqa jamoat tashkilotlari to’la safarbar qilindi. Markaz buyrug’i
va dasturulamal ko’rsatmasini quloq qoqmay bajarishni o’zlari uchun katta ishonch
yorlig’i deb bilgan, unga ko’r-ko’rona asoslangan mahalliy rahbarlar dehqonlarni
zudlik bilan kolxozlarga majburan kiritishni 1929-yilning ikkinchi yarmi va 1930-
yil boshlarida avj oldirib yubordilar. Masalan, O’zbekiston partiya va
hukumatining 1930-yil 17-fevraldagi «Jamoalashtirish va quloq xo’jaliklarini
tugatish to’g’risida»gi qarorida respublikaning 17 ta tumanida yoppasiga
jamoalashtirishni amalga oshirish vazifasi belgilangan edi. Ko’p joylarda
quloqlarni tugatish shiori ostida o’rtahol, hattoki kambag’al dehqon xo’jaliklariga
nisbatan ham zulm o’tkazildi. 1929-yil oktabriga qadar respublikadagi dehqon
xo’jaliklarining 3,4 foizi kolxozlarga kirgani holda, 1930-yil martiga kelganda
dehqon xo’jaliklarining 47 foizi kolxozlashtirilgan edi. Ko’pgina joylarda aholi
jamoalashtirish xavfidan qo’rqib o’z chorva mollarini keragidan ziyod so’yib
33
Tursunov X. “O’zbekiston SSRning tashkil topishi” Toshkent : Fan, 1957-y 172-bet
31

yubordi. Bu esa chorvachilik uchun koni zarar bo’ldi. Masalan, birgina qoramollar
tuyog’ining soni 1930- yilda respublika bo’yicha 60 mingdan ziyodroqqa kamayib
ketdi. Jamoalashtirish ishidagi shoshmashosharlik, joylardagi aniq shart-sharoitlar
bilan hisoblashmaslik, milliy hududlarning î’ziga xos xususiyatlari, aholisining
milliy an’analari, udumlarini e’tiborga olmaslik, ularni pisand qilmaslik oxir-
oqibatda bundan ham ko’ngilsizroq va noxushroq holatlarning yuz berishiga sabab
bo’ldi. Ko’p qishloq tumanlarida hokimiyat organlarining zo’ravonligi,
o’zboshimchaligiga qarshi aholi keskin norozilik bildirib, turli harakatlar
uyushtirishga majbur bo’ldi 34
.
1929-1930-yillarda dehqonlarning sovet tuzumiga nisbatan ommaviy norozilik
harakatlarida faqat Qashqadaryo okrugidan 14 ming nafar kishi qatnashgan.
Ma’lumotlarda qayd etilishicha, bunday ommaviy norozilik harakatlari shu davrda
respublika bo’yicha 240 marta sodir bo’lgan. Eng achinarlisi shuki, ko’plab oddiy
dehqon xo’jaliklari arzimagan sabablar bilan yoxud birgina jamoa xo’jaligiga
kirishga rag’bat bildirmaganligi vajidan bor-budidan mahrum etilib, uy-joyi, mol-
mulki tortib olinib, quloq qilinuvchilar ro’yxatiga tirkab yuborilavergan. Statistik
ma’lumotlarga qaraganda jamoalashtirish boshlarida O’zbekistonda shartli
ravishda quloq xo’jaligiga kiritish mumkin bo’lgan xo’jaliklarning salmog’i aslini
olganda umumiy dehqon xo’jaliklarining 5 foizidan kamrog’ini tashkil etardi,
xolos. Biroq ommaviy jamoalashtirish boshlanishi bilan 15 foizdan ortiq
xo’jaliklar quloqlashtirishga duchor bo’ldi, faqat 1930-yilning o’zida respublikada
boy va quloq xo’jaliklar toifasiga kiritilgan 2648 ta o’rtahol dehqon xo’jaliklari
tugatilgan edi. Respublikaning o’ziga to’q, bozorga tovar-g’alla еtishtirib berishga
qodir bo’lgan son-sanoqsiz dehqon xo’jaliklari bor narsasidan mahrum bo’lib,
haqsizhuquqsiz holda o’z oila a’zolari, qarindosh-urug’lari bilan uzoq hududlarga
yoki yangi o’zlashtirilayotgan cho’lli, to’qayzor, qamishzor еrlarga badarg’a
qilindilar. Ularning ko’plari bu kimsasiz, huvillagan joylarning og’ir
shartsharoitlariga dosh berolmay, turli kasalliklarga chalinib, ochlik, muhtojlik
34
M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshanov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.teteneva,Sh.Turdiyev.,
Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapova,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev,S ”O’zbekiston Sovet
mustamlakachilik davrida” Toshkent: Sharq 2004-y 148-bet
32

azobidan bevaqt ko’z yumib ketdilar. Endi quloq qilingan va o’z joylaridan
ko’chirilgan xo’jaliklarning tortgan azob-uqubatlari haqida bir kichik lavha:
Samarqand viloyatining Miyonko’l oroliga bir necha ming quloq qilinganlar oilasi
olib kelinib joylashtirilgandi. Botqoqli va ko’llardan iborat to’qayzor, qamishzor
еrlar ularning kuchi bilan quritilib, o’zlashtirilgach, paxta, sholi ekiladi.
Qamishdan to’qilgan lagerlarda yashovchi «quloq» oilalari hayvonchalik qadr
etilmasdi. Ichki ishlar xodimlari ularni xo’rlar, ovoz chiqarsa otib tashlar, beayov
ishlatardi. Miyonko’llik keksalarning eslashicha, ularning ko’plari mashaqqatli
mehnat, ochlik, kasallik azobidan, soqchilar zulmidan î’lib ketdilar. Bu еrda
yuzlab, minglab o’lim topgan kishilar bir joyga kafansiz, diniy rasm-rusumlarsiz
ko’mib yuborilgan. Ming-minglab qishloq oilalari bunday xavf-xatarning
bo’lishini oldindan his qilib, o’z kindik qonlari to’kilgan muqaddas zaminni tark
etib, uzoq begona yurtlarga bosh olib ketishga majbur bo’ldilar. Ularning ko’plari
uzoq yillar xorijiy ellarda umrguzaronlik qilib, ona yurt sog’inchi bilan, unga
talpinib yashab o’tdilar. Faqat O’zbekiston milliy mustaqillikka erishgandan
so’nggina orzu-armonlari ushalib, yangidan Vatanning mo’tabar tuprog’ini tavof
qilish baxtiga musharraf bo’ldilar. Sovet hokimiyati, uning tegishli mas’ul
organlari, mahalliy partiya, sovet va xo’jalik tashkilotlari butun choralar bilan
qishloqda jamoalashtirish siyosatini qat’iyat bilan o’tkazishda davom etdi. Garchi
partiya Markazqo’mining 1930-yil 5-yanvardagi qaroriga binoan O’zbekistonda
dehqon xo’jaliklarini yoppasiga jamoalashtirish ishlarini 1933-yil boshlariga qadar
tugallash muddati belgilangan bo’lsa-da, mahalliy rahbarlar uni muddatidan avval
bajarish uchun shiddat ko’rsatdilar. Buni quyidagi raqamlar ko’rsatkichida ham
yaqqol ko’rish mumkin. Agar 1930-yil iyunida respublikada 6124 ta kolxoz
tuzilgan, ularga jalb qilinganlar dehqon xo’jaliklarining 27,1 foizini tashkil etgan
bo’lsa, shu yilning oxiriga borib 37 foizga, 1931- yil dekabrida esa 68,2 foizga
еtdi. Ayni paytda dehqon xo’jaliklarini majburiy quloq qilish, boshqa joylarga
surgun qilish ishlari avj oldirildi. Quloqlashtirish oqibatida 60 mingdan ortiq kishi
O’zbekistondan Ukraina, Sibir va Shimoliy Kavkazga surgun qilindi. Ma’muriy
tazyiq, oshkora zo’ravonlik, iqtisodiy terror usullari va shu kabi ta’sir choralarining
33

uzluksiz qo’llanilishi orqasida kolxoz qurilishi sezilarli sur’atlarda rivojlantirib
borildi. 1932-yil oxiriga kelib umuman O’zbekistonda jamoalashtirilgan xo’jaliklar
barcha dehqon xo’jaliklarining 81,7 foizini birlashtirgan edi. 800 ming dehqon
xo’jaliklari negizida 9734 ta kolxoz va 94 ta sovxoz tashkil etilgandi. Bu davrga
kelib paxtachilik tumanlarida jamoalashtirish asosan tugallangan, ularning ekin
maydonlari 1929-yildagi 530 ming gektardan 1932-yilga kelib 928 ming gektarga
ko’paygan edi 35
. Shu tariqa, «SSSRning paxta mustaqilligini ta’minlash»da
O’zbekiston o’z salmoqli ulushini qo’shib bormoqda edi. Masalan, 1935-yilda
O’zbekistonda 1 mln tonna paxta tayyorlangan bo’lsa, bu ko’rsatkich 1939-yilda
1,5 mln tonnani, 1941-yilga kelib esa 1656200 tonnani tashkil etdi. Bu SSSR
bo’yicha tayyorlangan paxtaning 60 foizidan ziyodrog’ini tashkil qilardi. 30-yillar
davomida respublika qishloq xo’jaligi tizimida paxta yakkahokimligi mustahkam
o’rin egallab bordi. Jumladan, agar 1933- yilda paxta mahsuloti respublika
еtishtirib tayyorlab beradigan qishloq xo’jalik mahsulotlari umumiy hajmining
81,5 foizini tashkil etgan bo’lsa, 1937-yilga kelib bu raqam ko’rsatkichi 93,4
foizga еtdi. Qishloqni jamoalashtirish jarayoni ham o’zining yakunlovchi pallasiga
kirib bordi. Chunonchi, 1937-yilda dehqon xo’jaliklarining jamoalashtirish darajasi
95 foizga еt gan bo’lsa, 1939-yilda u 99,2 foizni tashkil etdi.
Ommaviy jamoalashtirish jarayonida O’zbekiston bo’yicha ming-minglab kishi
quloqlarga mansublikda ayblanib qatag’on qilindi. Shunday qilib, quloqlarni sinf
sifatida tugatish masalasi uzil-kesil hal qilindi O’zbekistonda dehqon xo’jaliklarini
ommaviy tarzda jamoalashtirish ishlari ayni chog’da yangi xo’jaliklarga moddiy-
texnik baza bo’lib xizmat qiladigan mashinatraktor stansiyalarini tashkil etish bilan
uzviy bog’liq holda olib borildi. O’zbekistonda dastlabki mashina-traktor
stansiyasi 1929-yilda Andijon okrugining Asaka tumanida tuzilgan, u yangidan
tashkil etilgan jamoa xo’jaliklariga texnik yordam ko’rsatgan edi. Asta-sekin
ularning soni ortib bordi. 1931-yilga kelib 48 ta qishloq tumanlarida tashkil etilib,
qishloq ahlining dala yumushlariga xizmat ko’rsatdi. MTS larning yirik dehqon
35
Salmonov.A O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida Toshkent “Sharq” 2000 yil
34

xo’jaliklariga nafi katta bo’lganligidan ularning safi respublikada to’xtovsiz ortib
bordi.
Jumladan, 1937-yilda ularning soni 163 taga, 1941-yilga kelganda esa 189 taga
еtdi. Garchand yirik jamoa еrlarini ishlab berish, qo’l mehnatini еngillashtirish,
qishloqqa texnika olib kirish, texnika ilmidan qishloq mehnatkashlarini xabardor
qilish, ma’lumotini oshirishda MTS lar muhim rol o’ynagan bo’lsa-da, biroq bu
narsa jamoa xo’jaliklarining davlatga tobeligini yanada kuchaytirdi. Buning asosiy
sabablaridan biri shundaki, yirik ishlab chiqarish vositalari MTS lar orqali tobora
davlat qo’lida to’plana bordi. MTS lar jamoa еrlarini natural haq evaziga ishlab
berar, bu haqning miqdori esa yuqoridan, davlat organlari tomonidan belgilanardi.
MTS larning tashkil etilishi va xizmat ko’rsata boshlashi bilan qishloqda shartli
ravishda bo’lsa-da, kolxozlar va MTS lar qaror topdi. Garchand har ikkalasining
asosiy jilovi davlat qo’lida bo’lsa-da, biroq ularning biri texnika uchun va
ikkinchisi qishloq xo’jaligi sohasining qolgan boshqa ishlari uchun mas’ul
hisoblanardi. Shunday bo’lsa-da, bunday ikki hokimiyatchilikning yuzaga kelishi
orqasi da ishlab chiqarishni tashkil etish va texnika xizmatidan foydalanishda
xo’jasizlik kelib chiqdi, ekinlar hosildorligi, chorvachilik mahsuldorligi uchun
mas’uliyatni jamoa a’zolari ham, MTS xodimlari ham o’z zimmalariga olmadilar.
Bu esa katta va keraksiz xarajatlarga sabab bo’ldi. O’zbekiston qishloq xo’jaligi
azal-azaldan sun’iy sug’orish tizimiga asoslanib kelganligidan bu sohani
rivojlantirib borish asosiy vazifalar sirasiga kiradi. Respublikaning asosiy ekin turi
hisoblangan paxtachilikni o’stirish ham ko’p jihatdan shunga bog’liq edi. Bu esa
o’lka hududlarida sug’orish inshootlari, chunonchi, kanallar, kollektorlar, suv
havzalari, suv omborlarini ko’plab barpo etishni taqozo etardi. O’zbekiston qishloq
xo’jaligi va ayniqsa uning еtakchi tarmog’i paxtachilik sohasining tezkor
rivojlanishidan manfaatdor bo’lgan sovet hukumati ham boshdan boshlab
respublikada irrigatsiya va melioratsiya tizimini yaxshilash va takomillashtirishga
jiddiy e’tibor berib bordi. Shu maqsadda 1922-yildayoq respublikada irrigatsiya
tizimini qayta tiklash va yanada rivojlantirishning asosiy vazifalari belgilab berildi.
Xususan, O’zbekiston hukumati tarkibida suv va qishloq xo’jaligi xalq
35

komissarligi, uning huzurida esa suv xo’jaligi bosh boshqarmasi, joylarda viloyat,
tuman, uchastka suv xo’jaligi bo’limlari tashkil etildi. Ularga davlat yordami
ko’rsatib borildi. Jumladan, 1922-yilda irrigatsiya ishlariga 6 mln oltin rubl
hisobida mablag’ ajratildi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad sug’oriladigan
еrlarni 2 yil ichida 2 mln desyatinaga еtkazish edi. Joylarda suv inshootlari
qurilishi avj oldirib yuborildi. Yangi kanallar, ariqlar qurildi. Ko’plab yangi еrlar
o’zlashtirildi. Natijada 1924-yilga kelib sug’oriladigan еrlar miqdori 2,4 mln
desyatinaga, shu jumladan, paxta ekiladigan maydon esa 500 ming desyatinaga
еtkazildi. Bu ishlar O’zbekiston SSR tuzilgach, yanada avj oldirib yuborildi.
Urushgacha bo’lgan davrda respublikada Darg’om, Narpay, Savay, Dalvarzin,
Log’on, Katta Farg’ona kanallari kabi ko’plab suv inshootlari qurildi. Chirchiq-
Ohangaron vodiylarida, Zarafshon daryosi havzasida, shuningdek, Qashqadaryo va
Surxondaryoda irrigatsiya tarmoqlari ancha yaxshilandi. 1929-1933-yillarda bu
sohaga 234,9 mln rubl sarflandi. 1939-yilda O’zbekiston KPMarkaziy Qo’mitasi
va respublika hukumati hashar yo’li bilan Katta Farg’ona kanalini qurish
to’g’risida qaror qabul qildi. O’sha yilning 1-avgustidan 160 ming kolxozchi kanal
qurilishini boshlab yubordi. Ularning 70 mingdan ziyodrog’ini yoshlar tashkil
etardi. Uzunligi 270 kilometr bo’lgan bu kanal asosan qo’l mehnati bilan 45 kun
ichida qurildi. Unda 46 ta yirik, 274 ta kichik gidrotexnik inshootlar, 5 ta temiryo’l
va 40 ta avtomobil yo’llari ko’priklari barpo etildi. Holbuki, bunday kanalni barpo
etish uchun Rossiya mustamlakachiligi davrida 6-8 yil, sovet davrida esa 6-8 oy
kerak bo’ladi, deyilgan edi. Amalda esa u xalq qudrati, azm-u qarori bilan atigi 1,5
oyda bunyod etildi 36
.
Bu o’zbek xalqiga xos bo’lgan hashar usulidagi shonli, fidokor mehnatning
samaralari edi. Hatto Markaz matbuotining bosh organi ning 1939-yil 13-
dekabrdagi bosh maqolasida shunday satrlar bitilgan edi: «Shu yilning yoz faslida
uzoq Farg’onada qilingan ish, o’n minglab o’zbek va tojik kolxozchilarining bir
36
Usmonov.Q.“O’zbekistoning yangi tarixi”: O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. Toshkent :Sharq, 2000-
y 218-bet
36

yarim oy mobaynida kanal qaziganligi butun xalqni juda quvontirdi. Ijodkor xalq,
yaratuvchi xalq farg’onalik kolxozchilarning tajribasida... mehnatdagi shunday bir
yangilikni ko’rib oldiki, bu yangilik kelajak sari qilinayotgan harakat sur’atlarini
jadallashtiradi». Katta Farg’ona kanali Farg’ona vodiysining asosiy qon tomiri
bo’lib qoldi. Vodiyda 60 ming gektar bo’z, cho’lli еrlar o’zlashtirilib, 500 ming
gektar еrni suv bilan ta’minlash imkoniyati yaratildi. Shuningdek, Ikkinchi jahon
urushidan oldingi yillarda Shimoliy va Janubiy Farg’ona kanallari, Toshkent
kanali, Kampirrovot suv to’g’oni, Qoraqalpog’istonda Qizketgan kanali, sig’imi 1
mln kub metr bo’lgan Kattaqo’rg’on suv ombori va ko’plab boshqa suv inshootlari
barpo etildi hamda foydalanishga topshirildi. Buning natijasida 1937-1940-yillarda
respublikada sug’oriladi gan еr maydonlari qo’shimcha ravishda 200 ming
gektarga ko’paydi Respublikada yangi paxtachilik tumanlari va ko’plab jamoa
xo’jaliklari tashkil etildi.
Ularning ekin maydonlarining hosildorligi yil sayin ortib bordi. Shunday qilib,
sovet hokimiyati va kommunistik partiya qishloqda jamoalashtirish siyosatini olib
borishda qishloq ahliga nisbatan nechog’lik zulm va zug’um o’tkazmasin hamda
ne-ne og’ir sinovlarga duchor etmasin, biroq ular xalq irodasini, uning shiddatu,
azm-u qarorini so’ndira olmadi, o’zbek xalqi fidoyilik bilan mehnat qildi XX
asrning 20-30-yillarida madaniy-ma’naviy soha ham o’ziga xos murakkablik,
qiyinchilik bilan kechdi. 20-yillar boshlariga kelib O’zbekiston hududida madaniy
qurilishning eng dolzarb vazifalaridan sanalgan sovet ta’lim tizimini shakllantirish
ishlari faol boshlab yuborildi. Sovetlar O’zbekistonda yangi ta’lim tizimini
yaratishga yol tutar ekan, bundan ko’zlagan asosiy maqsadlari o’lkada xalq ta’limi
bo’g’inlarini ravnaq toptirish, yalpisiga xalq savodxonligiga erishish, ilm-ma’rifat
chashmalaridan hammani to’la bahramand etish emas, balki eng avvalo, yurt
farzandlari ongiga, shuuriga kommunistik g’oyalar va ideallarni chuqur singdirish
va shu yo’l bilan o’zlariga quloq qoqmay xizmat qiladigan mo’min-qobil avlodni
tarbiyalab voyaga еtkazish edi. Sovetlar avval boshda O’zbekistondagi murakkab
vaziyatni, mahalliy xalq kayfiyati va ruhiyatini, uning o’ziga xos milliy an’analari,
islomiy qadriyatlarini bir qadar hisobga olib, bu еrda eski va jadid usulidagi
37

màktablar yoki madrasalarning ham bir vaqtning o’zida faoliyat yuritishiga
monelik ko’rsatmadi. Buning orqasida bu o’quv dargohlari navqiron avlodga
ta’lim berish, ulug’ bobokalonlar merosi va sharqona odob, axloq ruhida
tarbiyalashda o’z ulushini qo’shib bordi. Lekin sovet arboblari va
mafkurachilarining bu vaqtinchalik taktikasi uzoqqa bormadi. Ular o’lka hayotiga
moslashib, biroz tomir yozib olgach, 20-yillar o’rtalaridan e’tiboran o’zbek xalqi
ma’naviy hayotining ko’p zamonlar uzviy tarkibiy qismi bo’lib kelgan eski maktab
va madrasa ta’lim-tarbiya tizimini barham toptirdi. Uning ko’p sonli ziyoli
vakillari, mullalari-yu mudarrislari faoliyati to’xtatib qo’yildi. Ularning taqdir-
qismati hayotning og’ir sinovlariga duchor etildi. Bu ham sovetlarning tili boshqa-
yu, dili boshqa ekanligidan, ularning madaniy siyosati zamirida qanday makkorona
maqsadlar yashiringanligidan yaqqol dalolat beradi. Sovet hukumati mahalliy
oddiy xalq ishonchini qozonish, eng avvalo, kambag’allar, yo’qsillar farzandlarini
o’qitish, ularni savodli, bilimli qilish uchun o’zining dasturiy maqsadiga javob
beradigan sovetcha ta’limni rivojlantirishga asosiy e’tibor berdi. 20-yillarda
O’zbekiston hayotidan muhim o’rin olgan birinchi va ikkinchi bosqich maktablari
shunday ta’lim berish ga mo’ljallangan bilim dargohlari edi. Masalan, 1921- yilda
Turkistonda 165645 o’quvchisi bo’lgan 1965 ta 1-bosqich va 6500 o’quvchisi
bo’lgan 58 ta 2-bosqich sovet maktablari faoliyat ko’rsatgandi. 1920-yil 17-
sentabrda Turkiston ASSR hukumati o’lkada 8 yoshdan 40 yoshgacha bo’lgan
kishilarni o’qitish va savodxon qilish to’g’risida dekret qabul qildi. Bundan ko’zda
tutilgan maqsad mahalliy xalqni tobora sovetlar siyosati va mafkurasi ta’siriga
olish, uning yangi tuzumga xayrixohligini kuchaytirish edi. Shularni hisobga olib
respublikaning turli hududlarida sonsanoqsiz savodsizlikni tugatish kurslari tashkil
etilib faoliyat ko’rsatdi.
Ularga turli yoshdagi kishilar, erkaklar va ayollar jalb qilinib, o’z savodlarini
chiqardilar. Jumladan, 1928-1932-yillarda O’zbekistonda jami 700 ming nafar
kishi savodsizlik kurslarini tugatgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 1933-1937-yillarda 1,4
mln kishini tashkil qildi. Respublikada boshlang’ich ta’lim tizimining joriy etilishi,
keyinroq 7 yillik ta’limga o’tilishi ham xalq ta’limi sohasidagi muhim
38

o’zgarishlardan biri bo’ldi. Maktab qurilishi, uning malakali o’qituvchi kadrlar
bilan ta’minlanishi, o’quvchilar soni yil sayin o’sib bordi. Sovet davri statistik
ma’lumotlariga qaraganda, agar 1924-1925-o’quv yilida O’zbekistonda 160 ta
sovet tipidagi maktablar tashkil qilinib, ularda 17209 nafar o’quvchi ta’lim olgan
bo’lsa, 1941-yilga kelib bunday maktablar soni 5504 taga va ularda ta’lim
olayotgan o’quvchilar soni esa 1 mln 315 ming nafarga еtgan. 30-yillarga kelib
respublikada malakali o’qituvchi kadrlar tayyorlaydigan ko’plab pedagogika
institutlari va o’rta maxsus pedagogik bilim yurtlari tashkil qilindi. Bu esa xalq
ta’limi tizimi faoliyatini ancha yaxshilashga turtki berdi. Agar raqamlarga murojaat
qiladigan bo’lsak, 1928-1929-o’quv yilida respublikamizda o’qituvchilar soni 5,5
ming kishiga teng bo’lgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 1932-1933-o’quv yilida 19 ming
kishini, 1941-yilda esa 42 ming kishini tashkil etdi. Garchand bu raqamlar xalq
ta’limi tizimida yuz berib borgan muayyan ijobiy o’zgarishlarni ko’rsatsa-da, biroq
bu sohada xuddi shu davrlarda ko’plab jiddiy xato, nuqsonlar, yo’qotishlar sodir
etilganligidan ko’z yumib bo’lmaydi. Sovet hukumati ta’lim tizimini, yangi avlod
tarbiyasini to’liq ravishda o’z izmiga bo’ysundirish maqsadida arab alifbosiga
asoslangan eski o’zbek yozuvini ham tubdan isloh qilishga kirishdi. Shu maqsadda
1929-yilda arab imlosi asosidagi o’zbek yozuvi tugatilib, undan lotin grafikasiga
o’tildi. Bundan ko’p vaqt o’tar-o’tmasdan, 1940-yilga kelib sovetlarning birdan bir
yagona orzusi bo’lgan kirill rus alifbosi negiziga qurilgan yozuvga o’tildi. Birgina
o’zbek yozuvini o’zgartirish borasida qo’llanilgan bunday xattiharakatlar
respublika xalq ta’limining keyingi taqdiri, istiqboli uchun salbiy oqibatlar keltirib
chiqardi. Eng achinarlisi, buning natijasida necha asrlar davomida xalq dahosi,
buyuk bobokalonlarimiz aql-zakovati tomonidan yaratilgan bebaho ma’naviy
manbalar, asarlar, risolalarni o’rganish mushkul muammoga aylanib qoldi.
Negaki, ular arab yozuvida bitilgan edi-da! Bu ham yangi avlodni o’z asliy
sarchashmalaridan, milliy tarixidan mahrum etib borishning o’ziga xos ayyorona
yo’li, ko’rinishi bo’lgan edi. Shu bilan birlikda yangi tashkil etilgan ta’lim
maskanlari, maktablarning moddiy bazasi, ularning o’quv dasturlari, qo’llanmalari
va darsliklar hamda boshqa zarur jihozlar bilan ta’minlanish darajasi ham mutlaqo
39

talabga javob bermas edi. Agar 20-yillarda respublikada o’qitish jarayoni bir qadar
milliy ziyoli olimlar, еtuk pedagog mutaxassislar tomonidan tayyorlangan o’quv
qurollari, darsliklar asosida tashkil etilgan bo’lsa, 30- yillardan e’tiboran ahvol
keskin o’zgardi. Bu sohaning jilovi to’liq holda Markaz mutasaddilari qo’liga
o’tdi. Endilikda milliy respublikalardagi ta’lim jarayoni Moskvadan tayyorlab
yuboriladigan dasturlar, darsliklar-u o’quv qo’llanmalari asosida olib boriladigan
bo’lib qoldi. Bu esa xalq ta’limining milliy mazmuni, xarakteriga salbiy ta’sir
ko’rsatib bordi. Shuningdek, ayniqsa 30-yillarga kelib respublikaning maktab
ta’limiga mafkuraviy tazyiq o’tkazish, muallimlar tarkibini tozalash, ular safidan
nobop, yot unsurlarni qidirib topishga urinish hollari atayin kuchaytirildi. Masalan,
VKP MQ O’rta Osiyo byurosining 1933-yil 27-martda qabul qilgan o’qituvchilar
safini tozalash to’g’risidagi qarori aynan shu maqsadga qaratilgan edi. Bu qarorga
asoslanib ish yuritgan sovet bilag’onlari bu davrda ko’plab bilimli, ma’rifatli, sof
vijdonli milliy ziyolilarimizni ishdan bo’shatdi, qatag’on qildi. Ular tomonidan
tayyorlanib nashr etilgan milliy ruhdagi ko’plab o’quv adabiyotlari ham ayni shu
yillarda taqiqlab qo’yildi.
Yana shuni aytish joizki, shu davrda ommaviy tarzda sovet ta’limini olib, turli
maktab va savodsizlik kurslarini bitirib, zo’rg’a savodini chiqarib endigina hayotga
qadam qo’yganlar ishonchli shaxslar sifatida topilib, mafkuraviy saralash asosida
o’z vazifalaridan chetlatilgan tajribali, bilimdon, professional ziyolilar î’rnini
egallab borganlar. Xullas, sovetlar O’zbekistonda o’z ta’lim siyosatini yuritar
ekanlar, bunda birinchi navbatda uning sinfiy mohiyatiga e’tibor berdilar.
Binobarin, ular rahnamoligida shakllantirilib, rivojlantirilib borilgan xalq ta’limi
tizimi va uning barcha bo’g’in-u yo’nalishlari ham shu ruh va mazmum bilan
sug’orilgan edi. Sovetlarning xalq ta’limi sohasida yuritgan siyosatining muhim
yo’nalishlaridan biri, bu oliy va o’rta maxsus ta’lim tizimini shakllantirish hamda
rivojlantirish edi. Har qanday tuzumda bo’lgani singari, sovet hokimiyati ham
yangi tuzum g’oyalari va ideallari ruhida tarbiyalangan, unga sadoqat bilan xizmat
qiladigan ko’plab yuqori malakali, o’qimishli, ziyoli kadrlarga o’tkir ehtiyoj
sezardi. Sovet hokimiyati O’zbekistondek chekka o’lkada oliy ta’limni tashkil
40

etish, unga mahalliy yoshlarni jalb qilish orqali еrli xalq ishonchini qozonishga, u
bilan yaqindan aloqa bog’lashga umid qilar edi. Markaz amri bilan 1920-yil
sentabrida Toshkentda tashkil etilgan Turkiston Davlat universiteti shu maqsadga
yo’naltirilgan edi. Keyinchalik O’rta Osiyo universiteti maqomini olgan bu oliy
o’quv yurti o’lkada oliy ta’limni rivojlantirish, yuqori mutaxassis kadrlar
tayyorlash o’chog’i bo’ldi. Biroq bu o’quv dargohi professor-o’qituvchilarining
mutlaq tarkibi еvropalik millat vakillaridan tashkil topganligidan, undagi o’qitish
tizimi birinchi kundanoq faqat rus tilida olib borildi. Bu esa mahalliy millat
yoshlari uchun unga kirib ta’lim olishda jiddiy qiyinchiliklar tug’dirardi. Shuning
uchun ham universitet talabalari safida ularning salmog’i juda ozchilikni tashkil
etardi 37
.
Jumladan, 1923-1924-o’quv yilida O’rta Osiyo Davlat universitetida ta’lim
olayotgan 2047 nafar talabadan faqat 51 nafari mahalliy millat yoshlari edi, xolos.
1924-1925-o’quv yilida bu universitetda 2440 talaba va ishchilar fakultetida 889
yoshlar ta’lim oldi. Keyinroq 30-yillar boshlariga kelib bu bosh oliy o’quv yurti
negizida respublikamizda juda ko’plab turli xil yo’nalishlardagi institutlar tashkil
etildi va faoliyat ko’rsata boshladi. O’rta Osiyo politexnika Moliya-iqtisod,
Tibbiyot, Qishloq xo’jalik, To’qimachilik institutlari, Samarqand davlat
universiteti va boshqalar shular jumlasidandir. Shuningdek, bu davrda yuqori
malakali pedagogik kadrlarga talab muttasil o’sib borganligidan Buxoro,
Samarqand, Toshkent, Nukus, Xiva, Urganch, Farg’ona va Namangan singari
shaharlarda pedagogika va bo’ldi. Biroq bu o’quv dargohi professor-
o’qituvchilarining mutlaq tarkibi еvropalik millat vakillaridan tashkil
topganligidan, undagi o’qitish tizimi birinchi kundanoq faqat rus tilida olib borildi.
Bu esa mahalliy millat yoshlari uchun unga kirib ta’lim olishda jiddiy
qiyinchiliklar tug’dirardi. Shuning uchun ham universitet talabalari safida ularning
salmog’i juda ozchilikni tashkil etardi.
37
Usmonov.Q.“O’zbekistoning yangi tarixi”: O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. Toshkent :Sharq, 2000-y
189-bet
41

Jumladan, 1923-1924-o’quv yilida O’rta Osiyo Davlat universitetida ta’lim
olayotgan 2047 nafar talabadan faqat 51 nafari mahalliy millat yoshlari edi, xolos.
1924-1925-o’quv yilida bu universitetda 2440 talaba va ishchilar fakultetida 889
yoshlar ta’lim oldi. Keyinroq 30-yillar boshlariga kelib bu bosh oliy o’quv yurti
negizida respublikamizda juda ko’plab turli xil yo’nalishlardagi institutlar tashkil
etildi va faoliyat ko’rsata boshladi. O’rta Osiyo politexnika Moliya-iqtisod,
Tibbiyot, Qishloq xo’jalik, To’qimachilik institutlari, Samarqand davlat
universiteti va boshqalar shular jumlasidandir. Shuningdek, bu davrda yuqori
malakali pedagogik kadrlarga talab muttasil o’sib borganligidan Buxoro,
Samarqand, Toshkent, Nukus, Xiva, Urganch, Farg’ona va Namangan singari
shaharlarda pedagogika va chanqoq yoshlar o’qidi. Shuningdek, shu vaqtda 5 ta
pedagogika texnikumi, 2 ta pedagogika bilim yurti, bitta xotin-qizlar bilim yurti
mavjud bo’lib, ular orqali ko’plab bilimli, malakali pedagog kadrlar tayyorlandi.
XX asrning 40-yillari boshlariga kelib O’zbekistonda maxsus bilim yurtlari soni 92
taga еtgan bo’lib, ularda 12,6 ming nafar yoshlar ta’lim olmoqda edi. Shu bilan
birlikda oliy va o’rta maxsus ta’lim tizimi oldida ham hali ko’plab jiddiy
muammolar ko’ndalang bo’lib turardi. Oliy ta’lim tizimidagi o’qish jarayoni
asosan rus tilida olib borilardi.
Maxsus o’quv qo’llanmalari, darsliklar, boshqa o’quv-uslubiy jihozlar milliylik,
yurtning o’ziga xoslik jihatlaridan nihoyatda uzoq bo’lib, ular asosan Markazdan
tayyorlab yuborilardi. Mahalliy professor-o’qituvchilar tarkibi nihoyatda kam
bo’lganligi bois ko’pchilik fanlarning o’qitilishi asosan еvropalik olimlar
tasarrufida edi. Buning ustiga 30-yillarda avjiga mingan stalincha qatag’onlik
shamshiri ko’proq milliy kadrlar boshida sindiki, bundan respublika ta’lim
tizimining barcha bo’g’inlari katta ziyon-zahmat chekdi, ancha mahrumliklarga
duchor bo’ldi. Respublikada ilm-fanning ravnaq topishi ham tabiiy holdir.
Garchand O’zbekistonning sovetlar hukmronligi davri ilm-fani ahvoli, uning
o’sishi, o’zgarishi ko’plab murakkab, ziddiyatli jarayonlar silsilasida kechgan
bo’lsa-da, biroq bu hol bir qator o’z xususiyatlari va asosli omillariga egadir.
Avvalo, ilm-fanga, ma’rifatga intilish millatimizga xos azaliy otameros an’anadir.
42

Jahonga tengi yo’q allomalarni bergan xalq har qanday og’ir, mushkul vaziyatlarda
ham ilm mash’alini qo’lda mahkam tutib, uni rivojlantirishga intilib kelgan.
Binobarin, sovetlar davri, qatag’onlik yillari ham bundan mustasno emas, albatta.
Shu bois sovetlarning madaniy qurilishi doirasida bo’lsa ham respublikaning ilmiy
salohiyati o’sish va rivojlanishda davom etdi. 38
Markaz zo’ravonlarining milliy kadrlar, ziyolilar faoliyati doirasini har qanday
cheklash, bo’g’ishga urinishiga qaramay, yurtning ko’plab iqtidorli, zako vatli
yoshlari o’zlarini ilm-fan mashaqqatiga bag’ishlab, asta-sekin uning cho’qqilariga
ko’tarilib bordilar. Rus tilini mukammal egallash qiyinchiligi ham ularga hech bir
to’siq bo’lolmadi. 30-yillarga kelib o’zbek fanining turli yo’nalishlarida o’z yuksak
salohiyatini namoyon qila olgan, o’z ilmiy maktabiga asos solgan Qori Niyoziy,
Abdurahmon Sa’diy, Abdulla Avloniy, Ibrohim Mo’minov, Yahyo G’ulomov,
Toshmuhammad Sarimsoqov, Xalil Rahmatullin, Habib Abdullayev, Sobir
Yunusov singari fan allomalari еtishib chiqdi. Ayni zamonda respublikada ko’plab
ilmiytadqiqot institutlari, markazlari tashkil etilib, fanning turli dolzarb
muammolari ustida samarali izlanishlar olib bordilar. Bular jumlasiga Butunittifoq
paxtachilik ilmiy-tadqiqot instituti Madaniy qurilish, Sanoat-iqtisod, Sanoat
qurilishi, Huquq-tadqiqot institutlari, Gidrometrologiya instituti, Geliotexnika
laboratoriyasi, Astronomiya Observatoriyasi, uning qoshidagi Quyosh xizmati
bo’limi va boshqalarni nisbat berish mumkin. Mazkur institutlar va ilmiy
markazlarga jalb etilgan respublika ilmiy kuchlari, fan fidoyilari Ittifoq va
respublika ahamiyatiga molik qanchalab hayotiy muammolar, masalalarning
еchimini topishda jiddiy tadqiqotlar olib bordilar. Ayniqsa paxtachilik, uning
hosildorligini oshirish, tezpishar, sifatli yangi navlar yaratish sohasida muhim
yangiliklar qilindi. Geolog olimlar sa’y-harakatlari bilan yangi konlar, turli xil
ma’dan topilmalari kashf qilindi. 1927-yilda Farg’ona vodiysida Sho’rsuv neft
koni ochildi. Sement ishlab chiqarish uchun xomashyo qidirib topildi. Natijada
Quvasoy sement zavodi qurildi. Qator mis, oltin, kumush, qalay, marmar konlari
topildi va ishga tushirildi. Biroq ularning huzurini Markaz ko’rdi. Negaki, bu
38
Tursunov X. “O’zbekiston SSRning tashkil topishi” Toshkent : Fan, 1957-y 268-bet
43

davrga kelib uning inonixtiyori to’la Ittifoq hukumati tasarrufiga olingan edi.
1940-yil 9-yanvarda O’zbekiston XKS huzuridagi Fan qo’mitasi negizida SSSR
FAning O’zbekiston filiali ta’sis etildi.
O’sha kezlarda uning tarkibida 75 ta ilmiy-tadqiqot institutlari va muassasalari
mavjud edi. Ular 3024 nafar ilmiy xodimlarni o’z safiga birlashtirgandi. Bularning
109 nafari fan doktorlari, 510 nafari fan nomzodlari edilar XX asr 20-yillari
ikkinchi yarmida «Hujum» nomi bilan boshlangan harakat o’z mohiyati bilan
o’zbek xotin-qizlarini tutqunlikdan, paranji zulmatidan ozod qilishga qaratilgan
edi. Turkiston sharoitida o’ziga xos o’ta murakkab xususiyatlarga ega bo’lgan bu
ijtimoiysiyosiy masala hukmron partiya tomonidan hech bir o’ylanmasdan,
mahalliy shart-sharoitlarni, xalqning an’anaviy udumlari, urf-odatlarini e’tiborga
olmasdan kutilmagan bir holda amalga oshirildiki, bu esa o’lka hayotida ko’plab
noxush oqibatlarni keltirib chiqardi. Ma’lumki, Turkiston xotin-qizlari hayoti
asrlar davomida musulmonchilik qonun-qoidalari va an’analari asosida kechgan va
o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan. Jumladan, ular aksariyat hollarda mehnatga
tortilmas, balki uy-ro’zg’or ishlarida band bo’lishgan va farzand tarbiyasi bilan
shug’ullanishgan.
Sovet hukumati esa o’zbek xotin-qizlarining bunday turmush tarziga diniy
«xurofot» sifatida qaradi. Shu bilan birgalikda ayollarning erkaklar bilan teng
huquqliligi, ularning tor oila muhitidan ozod bo’lib, keng ijtimoiysiyosiy hayotga
tortilishi g’oyasi ilgari surildi. Shu narsa haqiqatki, jamiyat rivojlanib borar ekan,
odamlarning ongi ham o’zgarishda davom etadi. Turmush tarzi yangilanadi, u
zamonga moslashadi. Shu ma’noda o’zbek ayollarini paranjidan ozod qilish
muhim vazifalardan biri ekanligi tabiiydir. Biroq bu masalani eng avvalo jamiyat
a’zolari, fuqarolari orasida keng ko’lamli tushuntirish, ma’rifiy yo’llar orqali tinch
hal qilish mumkin edi. Jadidlar rahbarlari F. Xo’jayev, Fitrat, Cho’lpon, A.
Avloniylar ham bu masalani hal etishni o’z oldilariga muhim vazifa qilib qo’ygan
edilar. Shu maqsadda tashkil etilgan respublika, viloyat, tuman, shahar va quyi
sovet tashkilotlari qoshidagi xotin-qizlar bo’limlarida dastlab umuman to’g’ri ish
olib borilgandi. Bu еrda gap paranji tashlash ustida emas, balki xotin-qizlar uchun
44

maxsus klublar, artellar, do’konlar, savodxonlik kurslari ochish haqida borardi. Bu
xildagi tadbirlarning ko’plab o’tkazilishi natijasida xotin-qizlar ijtimoiy-foydali
mehnatga, jamoatchilik ishlariga tortila boshlagandi. Ammo, ming afsuski, bu
dastlabki yutuqlar, xususan, ayollarning jamoat joylariga paranjida kelishlari
mustabid tuzumni aslo qoniqtirmasdi. Shuning uchun ham VKP MQ O’rta Osiyo
byurosining 1926-yil sentabridagi maxsus qarori asosida bu harakatni sun’iy
ravishda tezlashtirishga kirishildi, oqibatda bu majburiy harakat «Hujum» nomini
oldi. Xolisona aytganda, uni o’zbek xotin-qizlari xursandchilik bilan kutib oldilar.
Chunki ochiq yurish, yorug’ olamni ko’rish, ilm olish, erkaklar bilan teng huquqli
bo’lish ularning ham asriy orzusi edi. Biroq bu harakat, yuqorida ta’kidlanganidek,
nihoyatda shoshma-shosharlik, ma’muriyatchilik yo’li bilan o’tkazildi. Bu tadbirga
hattoki erkak kommunistlar ham tayyor emas edilar. Masalan, 1927-yil 8-mart kuni
bo’lgan ko’plab mitinglarda minglab xotin-qizlar paranjilarini tashlashdi.
Bularning orasida kommunistlarning ham xotinlari bor edi. Lekin, ular ertasiga
yana paranjini yopinishga majbur qilindi. Shunga qaramay «Hujum» harakati
dastlab ancha sezilarli yutuqlarga erishib bordi. 1927-yil bahoriga kelib 100 ming
ayol paranji tashladi. Ming-minglab ayollar korxonalarga, qishloq, tuman
kengashlariga, sud tizimiga ishga tortildi. Ular orasidan ko’plab traktorchilar,
brigadirlar, kolxoz raislari, klub va kutubxona mudirlari tayyorlandi 39
.
Jumladan, 1927-1929- yillarda sudlarning xalq maslahatchilari orasida o’zbek
ayollari 563 kishiga еtdi. 1926-yilda birgina Toshkent va Farg’ona viloyatlari
«Qo’shchi» uyushmalarining 4900 ayol a’zolari bor edi. 1927-yil davomida 7169
ayol kasaba uyushmalariga a’zo bo’lib kirdi. 5916 ayol matlubot
kooperatsiyalariga a’zo bo’ldi, 2343 xotinqizlar davlat organlariga saylandi. 1927-
1928-yillarda «Hujum» harakati yanada keng quloch yozdi. Xotin-qizlarni
savodsizlikni tugatish kurslariga jalb etish, ularning farzandlari uchun yasli va
bog’chalar ochish tadbirlari ko’paydi. Paranji tashlagan ayollar uchun 32 ta
savodsizlikni tugatish maktablari tashkil qilindi. Biroq bu sohadagi ishlar partiya
39
M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshanov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.teteneva,Sh.Turdiyev.,
Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapova,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev,S ”O’zbekiston Sovet
mustamlakachilik davrida” Toshkent: Sharq 2004-y 165-bet
45

organlari tomonidan bo’rttirib ko’rsatildi. Amalda esa bu jarayon ko’p hollarda
joylarda to’xtab qoldi. Bu borada qo’llanilgan zo’rlash, majburlash yo’li va usullari
o’zining salbiy natijalarini bermasdan qolmadi. Natijada hatto 10-15 yashar
qizlarni ham erga berib yuborish hollari ro’y berdi. Joylarda xotin-qizlarni o’ldirish
hollari ko’plab ro’y berdi. 1927-1928-yillarda 2,5 mingdan ortiq faol ayollar yovuz
kuchlar qurboni bo’ldi. Tabiiyki, har qanday jinoyat jazosiz qolmaydi. Faqat 1928-
yilda ayollarga nisbatan g’ayriqonuniy xatti-harakatlari uchun 671 kishi jazoga
tortildi. Shulardan 7 kishi otuvga hukm qilindi. Shunday qilib, partiyaviy tazyiq,
sovetcha majburlash va mafkuraviy kurash asosida o’tkazilgan «Hujum» harakati,
qiyinchiliklar bilan bo’lsa-da, hayotga tatbiq etib borildi. Buning natijasida o’zbek
ayoli ijtimoiy ishlab chiqarishga, hatto eng og’ir mehnat talab qiladigan ishlarga
ham tortildi 40
.
Masalan, 1930-yilda ular qishloq xo’jaligida ishchi kuchining 80 foizini tashkil
etdi. Boshqa sohalarda ham xotin-qizlar salmog’i ortib, ularning ijtimoiy faolligi
kuchaydi. «Hujum» harakatining o’sib borishi davomida 1937-yilga kelib 273637
nafar o’zbek xotin-qizlari savodsizlikni tugatish kurslarini muvaffaqiyatli bitirdilar.
Ayol ishchilar va xizmatchilar soni 1940-yilda 232 ming kishiga еtdi. Bu esa butun
respublikadagi ishchilarning 40,7 foiziga teng edi. Ular tikuvchilikda 82,3,
qandolatchilikda 65,5, to’qimachilikda 88 foizni tashkil etardi. 41
Shu bilan birlikda
bu mavsumiy harakat ko’pgina salbiy oqibatlarning yuz berishiga ham sabab
bo’ldi. Bu jarayonni o’tkazishda yo’l qo’yilgan jiddiy xato va kamchiliklar,
xalqning asriy udumlari, o’zbek ayollariga xos sharqona odob, axloq
tamoyillarining buzilishi, bu nozik sohada odamlarning or-nomusini mensimaslik
hollari kundalik hayotda ko’plab fojiali voqealarni keltirib chiqardi. Eng achinarlisi
shuki, «Hujum» harakatida faol ishtirok etib, unda tashabbuskor bo’lgan, butun
40
Alimova.A.D. “Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati tarix shoxidligi va saboqlari”
Toshkent Sharq 2000-yil 231-bet
41
M.Jo’rayev,R.Azamxo’jayev,D.Alimova,N.Karimov,B.Qoshanov,Q.Oqilov,Z.orifxonova,L.teteneva,Sh.Turdiyev.,
Nurullin,S.Kamalov,R.Rajapova,A.Galovanov,Q.Rajabov,A.Mavrullov,R.Abdullayev,S ”O’zbekiston Sovet
mustamlakachilik davrida” Toshkent: Sharq 2004-y 298-bet
46

borlig’ini, ongli hayoti, faoliyatini sotsializm ishiga, partiyaning yolg’on, soxta
g’oyalarining chinligiga ishongan qanchalab ilg’or xotin-qizlar keyinchalik
stalincha qatag’onlik qurboni bo’ldilar. Bunga o’zbek xotin-qizlari ozodligi
kurashining otashin namoyandalari Tojixon Shodiyeva, Sobira Xoldorova, Xosiyat
Tillaxonova, Maryam Sultonmurodova, Xayriniso Majidxonova singarilaming
fojiali va tahlikali kechgan nochor qismatlari to’la misol bo’la oladi. XX asrning
20-30-yillarida hukmron kommunistik partiyaning madaniy qurilish siyosati
asosan «shaklan milliy, mazmunan sotsialistik madaniyat»ni shakllantirishga
qaratildi. Zero, «lenincha madaniy inqilob g’oyasi»ning bosh maqsadi ham ko’p
millatli sovetlar mamlakatida yagona sotsialistik madaniyatni tarkib toptirish va
uning «samaralari»dan SSSR barcha xalqlari va millatlarini bahramand etish edi.
Garchand bu madaniyat milliy belgi, shakllarni rasman ko’zda tutsa-da, biroq u
amalda har bir xalqning o’ziga xos tarixiy va madaniy merosini, uning
sarchashmalarini inkor etardi. Chunki bular kommunistik mafkura o’lchovi va
tamoyillariga mohiyatan zid kelardi. Shu bois bu yillarda o’zbek xalqining olis
asrlarga borib qadaluvchi moddiy va ma’naviy madaniyati durdonalari, osori-
atiqalariga, masjid-u madrasalar, gumbaz-u maqbaralar ko’rinishidagi noyob
me’moriy obidalariga zo’r berib hujum uyushtirildi. Binobarin, bu maskanlarning
qarovsiz, xarob ahvolga keltirilganligi ham tasodifly hol emas, albatta. Ayniqsa
bunda xalqimizning qalbi, dilidan chuqur joy olgan, uning uzoq asrlik islomiy
qadriyatlari zavol toptirilganligini chuqur taassuf bilan ta’kidlashga to’g’ri keladi.
Odamlar ongiga kommunistik g’oyalarni singdirishdan iborat maqsadga erishishda
joylarda «Xudosizlar jamiyatlari» tuzilib, ular orqali diniy e’tiqod va tasavvurlarga
qarshi, uning pokdomon peshvolariga qarshi hujumkor ateistik kurash, tashviqot va
targ’ibot avj oldirild
47

Xulosa
Buning oqibatida yurtning ilg’or ziyolilari bo’lgan qancha-qanchalab ruhoniylar,
eshon-u mul lalar, ulamo-yu fuzalolar ayovsiz ta’qib-u quvg’inlarga duchor etildi
yoxud qirg’in qilindi. Ularning ko’plari jonlarini hovuchlab, oila, bola-chaqasi
bilan ne azob-u uqubatlarni boshdan kechirib, uzoq xorijiy yurtlarga bosh olib
ketishga majbur bo’ldilar. O’zbek xalqining ko’plab yurtparvar ziyolilari fidoyilik
namunalarini ko’rsatib, barcha qiyinchiliklarga bardosh berib respublikaning
madaniy hayotida faol qatnashdilar. Ularning sa’y-harakatlari bilan teatrlar,
klublar, kutubxonalar va boshqa madaniy-ma’rifiy muassasalar bunyod etilib
faoliyat ko’rsata boshladi. 1929-yilda o’zbek musiqali teatriga asos solindi. 1933-
yilga kelib Hamza nomli akademik drama teatri ish boshladi. Har qanday
mafkuraviy tazyiqlarga qaramasdan milliy ruh ustuvor bo’lib qola berdi. Xalqimiz
orasidan uning asriy dil armoni, orzu-istaklarini kuylagan Hoji Abdulaziz
Abdurasulov, Ota G’iyos Abdug’aniyev, Domla Halim Ibodov, Mulla To’ychi
Toshmuhamedov, Madrahim Sheroziy, Shorahim Shoumarov, Abror Hidoyatov,
Soraxonim, Tamaraxonim, Lutfixonim, Mukarramaxonim singari nomdor
san’atkorlar еtishib chiqdi va dovruq qozondi. 1936-yilda Toshkent davlat
konservatoriyasining ochilishi xalqimizning madaniy hayotida katta voqea bo’ldi.
O’zbek musiqa madaniyatining zabardast vakillari Yunus Rajabiy, Muxtor
Ashrafiy, Mutal Burhonov, Tolibjon Sodiqov, To’xtasin Jalilov singari
san’atkorlar ijodi xalq dilidan chuqur joy oldi. 1937-yilda Moskvada o’tkazilgan
birinchi o’zbek san’ati va adabiyoti dekadasi xalqimiz madaniyatining yorqin
ko’rigi bo’ldi. Unda «Gulsara», «Layli va Majnun» operalari, «Farhod va Shirin»
musiqali dramasi va boshqa sahna asarlari katta mahorat bilan namoyish etildi. 30-
yillarda O’zbekistonda yangidan kino san’ati shakllanib bordi. Uning yorqin
ifodasi sifatida shu davrda yaratilib ekranlarga chiqarilgan «Asal», «Qasam»,
«Ravot qashqirlari», «Azamat» singari filmlarni tilga olib o’tish joizdir. Ularni
yaratishda Komil Yormatov, Nabi G’aniyev, Sulaymon Xo’jayev, Yo’ldosh
A’zamov, Rahim Pirmuhamedov singari ajoyib o’zbek kino ustalarining xizmatlari
benazirdir. 20-30-yillarda respublikada ko’plab madaniy inshootlar qurildi. 1932-
49

yilda respublikada 707 ta kutubxona, 3087 ta klub, 409 ta kinoqurilma, 32 ta teatr,
13 ta muzey faoliyat ko’rsatdi. O’zbekistonda madaniy qurilish jarayonining
chuqurlashib borishiga mamlakatda avj olgan totalitar tuzum zo’ravonligi va
bedodligi jiddiy to’sqinlik tug’dirdi. Bunday keskin, nosog’lom muhitda madaniyat
muassasalarining faoliyati cheklanib, bu soha xodimlarining ijodkorligi har
tomonlama qiyin-qistov va siquvga olindi. Bu esa respublika madaniy hayoti
maromining normal kechishiga, shubhasiz, salbiy ta’sir ko’rsatdi. Abror Hidoyatov
Otello rolida. Bu davrda o’zbek adabiyoti ham jiddiy hayotiy sinovlar jarayonini
boshdan kechirdi. O’zining boy tarixiy an’analariga ega bo’lgan bu adabiyot xalq
ruhining ko’zgusi sifatida uning ma’naviy hayotini tashkil qilishda, zamon
muammolarini idrok etish hamda hal etishda o’z hissasini qo’shib bordi. Sovetlar
insonlarning ongi, shuuriga ta’sir etish, ularni ma’nan va ruhan tarbiyalashda
adabiyot va san’atning o’rni beqiyosligini hisobga olib, uni yangi sotsialistik
qurilish xizmatiga faol jalb etishga intildilar. Ularning nazarida adabiyot kuchli
mafkuraviy qurol sifatida yangi tuzumni mustahkamlashga xizmat qilishi,
millionlar ommasini shunga da’vat etmog’i kerak edi. VKP MQning 1925-yil 18-
iyunda qabul qilgan «Partiyaning adabiyot sohasidagi siyosati to’g’risida» nomli
qarorida shu ruh, g’oya aks ettirilgandi. Bu hujjat o’zbek adabiyoti va uning
namoyandalari uchun ham qo’llanma hisoblanardi. Unda ochiqdan ochiq sovet
mafkurasiga zid adabiyot «burjua mafkurasi xizmatkori», deb e’lon qilingandi. Bu,
albatta, har bir ijodkor zimmasiga mashaqqatli vazifa yuklardi. Negaki, har bir
shoir yoki adib sovet mafkurasi talablaridan biroz bo’lsa-da chetlashsa, o’z
xalqining boy tarixiy o’tmishi yoxud ulug’ ajdodlari hayotidan asar yozguday
bo’lsa, uning og’ir jazoga ro’baro’ kelishi hech gap emas edi. Mana, nima uchun
30-yillarda xalqimiz faxr-u g’ururi bo’lib qolgan bir qator favqulodda iste’dod
sohiblari qatag’on qilindi, ijodlari bo’g’ildi. Biroq har qanday tazyiq-u ta’qiblarga
qaramay o’zbek adabiyoti bu yillarda muhim yutuqlarga erishib, jiddiy o’zgarishlar
yo’lidan ilgarilab bordi. Bu o’rinda Abdulla Qodiriyning «O’tkan kunlar»,
«Mehrobdan chayon», Cho’lponning «Kecha va kunduz», Sadriddin Ayniyning
50

«Odina», «Sudxo’rning o’limi», Fitratning «Abulfayzxon», Oybekning «Qutlug’
qon», G’afur G’ulomning «Ko’kan», va «Yodgor» shular iborat.
51

Faydalangan manbalar va adabiyotlar ro’yxati
I O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari:
1. Karimov I.A. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, Toshkent: O’zbekiston,1997-y
2. O’zbekiston Respublikasi birimchi Prezidenti Islom Karimov, “Yuksak
ma’naviyat-yengilmas kuch”. Toshkent, “Manaviyat”, 2018
II. Manbalar:
1. Atamirzayeva.O, Gentshke, V, Murtazayeva, R O’zbekiston SSR hududiy
chegaralanishi tarixi” Toshkent,2001-y
2. Shamsutdinov R ., Karimov Sh .” Vatan tarixi ”. Toshkent: Sharq, 2010-y
3. Tursunov X. “O’zbekiston SSRning tashkil topishi Toshkent Fan, 1957-y
4. Usmonov.Q.“O’zbekistoning yangi tarixi”: O’zbekiston sovet
mustamlakachiligi davrida. Toshkent: Sharq, 2000-y
5. O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Toshkent: “O’zbekiston”, 2006-y
6. Mo’minov. I O’zbekiston SSR tarixi”. Toshkent: Fan,1971-y
7. Muxammedyarov. Sh. F “O’zbekiston” Toshkent: Sharq 2001-y
8. Salmonov.A O’zbekistonda sovet mustamlakachiligi davrida Toshkent “Sharq”
2000 yil
9. Alimova.A.D. “Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash
siyosati tarix shoxidligi va saboqlari” Toshkent Sharq 2000-yil
52

Turkiston mintaqasida milliy-hududiy chegaralanish va O’zbekiston SSRning tashkil topishi

Sotib olish