Turkiston o‘lkasi birinchi jahon urushi yillarida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	179.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

Turkiston o‘lkasi birinchi jahon urushi yillarida

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………3 – 4
I.BOB. BIRINCHI JAHON URUSHINING BOSHLANISHI VA
TURKISTONGA TASIRI
I.1. BIRINCHI JAHON URUSHINING BOSHLANISH SABABLARI……..5 – 6
I.2. BIRINCHI JAHON URUSHI TURKISTONGA TASIRI………………..7 – 12
II.BOB. 1916-YIL QO‘ZG‘ALONLARI
II.1. 1916-YIL XALQ QO‘ZG‘OLO NLARINING BOSHLANISH
SABABLARI……………………………………………………………….13 – 22
II.2. QO‘ZG‘ALONLARNING MAG‘LUBIYATI SABABLARI VA UNDAN
KEYNGI CHORALAR…………………………………………………….23 – 27
XULOSA…………………………………………………………………….28 – 29
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI………….30
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik O zbekiston xayotida yangi sahifaʻ
ochdi. O zbek xalqi o zining ko p ming yillik tarixida birinchi marta o z mustaqil
ʻ ʻ ʻ ʻ
milliy davlatini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning ahamiyati shundan iboratki, u
millat oldida yangi imkoniyatlar ochadi, uning rivojlanishini tezlashtiradi. Ana shu
sababli har bir xalq, har bir millat mustaqillikni orzu qiladi. O zbek xalqi ana shu
ʻ
orzusiga erishdi.
Yangi, mustaqil O zbekistonni ma naviy yangilanishsiz qurib bo lmaydi.
ʻ ʼ ʻ
“Jamiyatni ma naviy yangilashdan ko zlangan maqsad, - deydi I.Karimov,-yurt
ʼ ʻ
tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq erkinligi va farovonligiga erishish, komil insonni
tarbiyalash, ijtimoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag rikenglik kabi
ʻ
muxim masalalardan iborat” 1
.
Mustaqillik yillarida rivojlanish yo lidan odimlayotgan mamlakatimiz
ʻ
tarixida har tomonlama teng huquqli aloqalar o rnatayotgan har bir mintaqa, har bir
ʻ
davlat muhim o rin egallaydi.
ʻ
Bugungi kunda O zbekistonning horijiy mamlakatlar bilan olib borayotgan
ʻ
diplomatik aloqalar tarixi ham tadqiq etish uchun zarur bo lgan mavzulardan
ʻ
biridir.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev: “O zbekiston Respublikasi mustaqillikka
ʻ
erishgan dastlabki kunlardan boshlab puxta o ylangan tashqi siyosatni amalga
ʻ
oshirib kelmoqda.Uning zamirida o zbek xalqining ko p asrlik tarixi va
ʻ ʻ
madaniyati, an ana va qadriyatlari, ezgu orzu-intilish va manfaatlari mujassamdir”
ʼ 2
— deb fikr bildirganlarida tariximiz kelajakdagi qilinishi lozim bo lgan ishlarimiz
ʻ
uchun poydevor bo lish kerakligini tushunish mumkin.
ʻ
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ Turkiston o‘lkasi birinchi jahon urushi
yillarida mavzusi tadqiq etish mobaynida mavzuga oid adabiyotlar bilan bir qator
tanishib chiqildi .
1
I . Karimov. “O zbekiston XXI-asrga intilmoqda”.Toshkent shahri.”O zbekiston” nashriyoti,1999-yil.
ʻ ʻ
2
Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –
ʻ ʼ ʻ
T.: O zbekiston; 2018. –B. 383.
ʻ
2

Ushbu mavzuni o rganish borasida ma lum izlanishlar olib borilgan bo lib,ʻ ʼ ʻ
bu o rinda
ʻ Tursunov X., Sodiqov X., Ismoilova J., Jo‘rayev Narzuila va
boshqalarning tadqiqotlarini eslatib o tishimiz mumkin. Ularning asarlarida
ʻ d avlat
funksiyalari mavzusida bir qancha ma lumotlar berib o tilgan.
ʼ ʻ
Lekin, ushbu yuqoridagi izlanuvchilar tomonidan keltirb o tilgan
ʻ
ma lumotlar ushbu mavzuni to liq yoritib bera olmaydi. Shu sababdan ushbu kurs
ʼ ʻ
ishi tadqiqot mavzusi sifatida berildi va bu kurs ishi mavzu doirasida yangi
ma lumotlar bilan ahamiyatlidir.
ʼ
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi
Turkiston o‘lkasi birinchi jahon urushi yillarida mavzusini aniq ilmiy asosga
keltirish, umumlashtirish, shuningdek kelajak avlodga ilmiy va holis ma lumot
ʼ
yetkazishdan iborat.
Qo yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi aniq
ʻ vazifalar aniqlab olindi:
 Birinchi jahon urushining boshlanishi va Turkistondagi favqulodda choralar
 1916-yil qo‘zg‘olonining boshlanishi va uning sabablari
 1916-yil xalq qo‘zg‘olonining yakunlari va tarixiy ahamiyati
Mavzuni tadqiq etishda ilmiy asarlar, ilmiy maqolalar, arxiv hujjatlari,
davriy matbuot materiallari asosiy manba bo lib xizmat qildi. Mavzuni yoritishda
ʻ
asosan Tursunov X., Sodiqov X., Ismoilova J., Jo‘rayev Narzuila va boshqa
ro znomalardan ma lumotlar keltirilib, manba sifatida keng foydalanildi.
ʻ ʼ
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi eng avvalo
shundan iboratki, Turkiston o‘lkasi birinchi jahon urushi yillarida mavzusi ko plab
ʻ
ilmiy asarlar, maqolalar, ilmiy ishlardan foydalangan holda tayyorlandi va
manbalar asosida yangi, ilmiy asoslangan ma lumotlar keltirib o tildi. Kurs ishida
ʼ ʻ
keltirlgan ma lumotlardan darslar jarayonida foydalanish mumkin.
ʼ
Kurs ishining tarkibi. Tadqiqot ishi kirish, ikki bob, to’rt paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati
ʻ , 30 sahifadan iborat.
3

I.BOB. BIRINCHI JAHON URUSHINING BOSHLANISHI VA
TURKISTONGA TASIRI
I.1. BIRINCHI JAHON URUSHINING BOSHLANISH SABABLARI
1910-1914 yillarda Turkiston o‘lkasida milliy o‘zlikni anglash jarayoni
kuchaya boshladi. Mustamlaka m a’muriyati idoralari 1911-yilda Farg‘ona
viloyatida «idora tartiblariga va jamoat osoyishtaligiga qarshi kurashdan guvohlik
beruvchi» 833 ta, 1913 yilda 1220 ta «jinoiy ish» qayd etganlar. Sirdaryo
viloyatida esa shunday ayblar bilan 1911-yilda 3487 kishi, 1913-yilda esa 5494
kishi javobgarlikka tortilgan. Bu raqamlar mahalliy xalq o‘rtasida
mustamlakachilik zulmi va istibdodiga qarshi kurash muttasil o‘sib borganligini
ko‘rsatadi. 1912-yili Toshkent yaqinidagi Troiskiy lagerida turgan sapyorlar
qo‘zg‘aloni bostirilgach, general-gubemator uning mahalliy aholiga ta’siridan
cho'chib, viloyat harbiy gubematorlariga «Andijondagiga o‘xshash chiqishlarga
yo‘l qo‘ymaslik uchun» keskin choralar ko'rish zamrligini buyurgani ham
o‘lkadagi ozodlik harakatida ko‘tarilish kayfiyatidan darak berar edi. Samsonov
1898-yilgi Andijon qo‘zg‘alonini eslagani va ana shunday ozodlik chiqishlarining
bo‘lishidan cho‘chiganida katta asos bor edi. Maxfiy polisiya ayg‘oqchilari
joylarda ishchilar harakatiga yangidan tashkil topayotgan sosial-demokratlar va
eserlar bosh-qosh bo‘layotgani hamda mahalliy aholi o‘rtasidan etishib
chiqqanjadidlar faoliyatining «zararli ta’siri» haqida axborotlar yuborgan. Siyosiy
razvedka Turkiston o‘lkasida “Yosh sartlan” Buxoroda «Yosh buxoroliklar»,
Xivada «Yosh xivaliklar» deb atalgan tashkilotlardagi jadidlar rahbarlari bilan
astoydil shug‘ullana boshladi. Turkistondagi rus maxfiy siyosiy razvedka va
kontrrazvedkasi «Turkiston rayon muhofaza bo‘limi» (TRMB) deb bejiz
atalmagan. U chindan ham o‘lkadagi rus mustamlaka tuzumining muhofazachisi -
imperiya hukumatining Turkistondagi sergak qo‘riqchisi edi. Uning arxivida
o‘lkaning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotining barcha sohalari keng
4

qamrab olingan va hamma katta-kichik voqealar o‘z aksini topgan hujjatlar
to‘plangan. Turkiston o‘lkasining 1914— 1917 yillardagi ahvolini yoritishda
TRMB materiallari tadqiqotchi uchun qimmatli manba bo‘lishi mumkin. 3
Birinchi jahon urushi butun Rossiya imperiyasi, shuningdek, Turkiston
o’lkasi aholisining ham ahvolini og‘irlashtirdi. 1914-yil 26-iyulda Turkiston
o‘lkasi «favqulodda muhofaza holatida» deb e’lon qilinib, mirshablik nazorati
kuchaytirildi. Har qanday tashviqot, targ‘ibot ta’qiqlanib, tartib buzganlarga
Maxsus qo‘mita tomonidan 500 rublgacha jarima solish, yo o‘n oy muddatga
qamash huquqi belgilandi. Ammo, shunga qaramay, yangidan paydo bo‘lgan
sotsial-demokratlar va eserlar tashkilotlarining yashirin faoliyati davom etib,
korxonalarda ish tashlashlar to‘xtamadi. TRMB agenturasi 1914-yil iyulida
Toshkent Bosh temir yo‘l ustaxonalarida ishchilaming urushdan noroziliklari va
hukumatga qarshi kayfiyatlari haqida xabar berdi. Mavjud tuzumdan norozilik
o‘zbek ishchi, hunarmandlari o‘rtasida ham kuchaydi. Hozirgi O‘zbekiston
hududida joylashgan 425 sanoat korxonasidan 220 tasi paxta tozalash, 76 tasi ko‘n-
teri ishlab chiqarish, 32 tasi pilla quritish zavodlari bo‘lib, ularda 18 ming ishchi
kuniga 12-14 soatdan og‘ir sharoitda mehnat qilgan. Temir yo‘l ishchilari safida
tub joy aholidan ishchilar 4,5-5 mingni tashkil qilgan. Xuddi shu temir yo‘l
sohasidagi qora ishda, qurilishlarda va malakali kasblardagi ishchilar inqilobiy
firqalar ta’siri ostida o‘z haq-huquqlarini tanib, milliy o‘zligini anglay boshlagan
edilar. Toshkent Bosh temir yo’l ustaxonalaridagi kurash qozonida qaynagan
o‘zbek ishchilari ularga yalovbardor boiishgan. Shulardan biri Qosim Eshmatov
edi. Yetim qolgan bola qo‘shni rus temir yo‘lchisining yordamida ishga joylashadi
va o‘zi kabi tengqurlari bilan inqilobiy kurashga tortiladi.
3
Jo‘rayev, Narzuila. O‘zbekiston tarixi: (Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida) 1-kitob / M as’ul muharrir N.
Abduazizova. - Т .: «Sharq», 2011. - 552 b
5

I.2. BIRINCHI JAHON URUSHI TURKISTONGA TASIRI
Kelajakda temir yo‘lchilaming quni-qo‘shnilari va ham mahalladagilardan
ko‘p kishi shu ustaxona ishchilari safidan joy oldi. Shu jarayon shohidi bo‘lgan N.
Muhamedov Mirobod mahallasida yashagani, unda rus temir yoichilari ko‘p bo‘lib,
ulaming bolalari bilan birga o‘sgani, otasi Niyoz Rizamuhamedov va akasi
Abdusamad Niyozovlar Toshkent Bosh temir yo‘l ustaxonalarida ishlaganliklarini
ham eslaydilar. Ustaxonada 1903-yildan beri ishlab kelgan aka-uka Haitboevlar
qarindoshlari Yodgor va Olim Rahimovni va uning mahalladoshlarini o‘z
ishxonalariga kirishlariga yordam berishgan. «Ustaxonadagi ish mobaynida, - deb
eslaydi Yodgor Rahimov, - men va boshqa o‘zbek ishchilari rus ishchilarining
ichki dunyosini o‘rgandik. Ular mamlakatdagi voqealar haqida bizga qaraganda
ko‘proq narsalami bilisharkan. Kapitalistlar va pomeshchiklar manfaatini himoya
qiluvchi jahon imperalistik urushi faqat ruslarga emas, balki o‘zbek xalqiga ham
ko‘p uqubatlar keltirgan. Ishchilar o‘rtasida norozilik kuchaya boshladi»1. Binokor
ishchi Jamol Kamolov ana shu jarayonni shunday eslaydi: «Og‘ir mehnat sharoiti
o‘zbek ishchilarining ongida ham ozodlik uchun kurashish kerak, chinakam kurash
olib borish kerak degan tushunchani yuzaga keltirdi va mustahkamladi. 0‘zbek
binokor ishchilari bilan sosial-demokratik tashkilot a ’zolari o‘rtasida aloqa
o‘matish va uni mustahkamlash borasida Mirzaahmad Mirhodiev katta rol
o‘ynaganini ham aytib o‘tish lozim. Binokor ishchilardan Ochil Bobojonov va
boshqalar ham sosial-demokratik tashkilot bilan yaqindan aloqa bogiab y o i-y o
‘riqlar olib turishdi. Bosh temir y o i ustaxonalaridagi rus ishchilari biz bilan juda
mustahkam aloqada edi. Majlis yoki boshqa biror yigilish o‘tkazish moijallansa,
ular bizni M.Mirhodiev orqali ogoxlantirishardi. M.Mirhodiev majlis qaerda va
qachon boiishini aytgach, O.Bobojonov, usta Bahrom Normuhamedov, Xonxo‘ja
Ulug‘xo‘jaev, Akbarxo‘ja Qosimxo‘jaev va boshqalar bilan birga Bosh ustaxonaga
kelar edik. Bunday majlislarda ko‘pincha rus ishchilaridan A.Pershin va
6

N.Finkelshteyn, o‘zbek ishchilaridan O.Bobojonov va boshqalar chiqib so‘zlagani
esimda»2. Turkiston hunarmandlarining ahvoli ham o’g’ir bo’lgan. Rus sanoati
mollarining raqobati ulami xonavayron qilib, ko‘pchiligini oxiri ishchilar safiga
olib borib qo‘shgan. 4
O’lkadagi hunarmandlar soni 100 mingdan oshiq edi.
Hunarmandchilik sanoati mahsulotining qiymati esa o’lkaning fabrika-zavod
mahsulotlari qiymatining 22 foizini tashkil qilgan. Urush o‘lkaning qoloq qishloq
xo‘jaligiga asoslangan iqtisodiyotiga ham katta zarar yetkazdi. Natijada o‘lka
aholisining 90 foizini tashkil etgan dehqon va chorvadorlaming ahvoli ham
mushkullashdi. 1916-yildan o‘lkaning asosiy ekini bo‘lgan paxtaning ekin
maydoni ham, hosildorligi ham kamayib ketdi. Paxtaga ixtisoslashgan rus
fabrikantlari, o‘z navbatida paxta narxini barqarorlashtirishga intilib, oxiri hukumat
yordamida tayyorlangan paxtaning qat’iy narxda bo‘lishiga erishdilar. Ahvolni
yaxshilash maqsadida Moskva shahrida paxtani qayta ishlash fabrikalarini xom
ashyo bilan ta’minlovchi qo‘mita ham tashkil etildi. Me’yoriy narxlaming
belgilanishi paxtakorlaming noroziligini kuchaytirdi. Paxta topshirishdan ommaviy
bosh tortish boshlanib ketdi. Natijada fabrikantlar ikki yil mobaynida belgilangan
narxlarga ma’lum darajada qo‘shimcha haq to‘lashga majbur bo‘ldilar.
Dehqonlardan olinadigan rasmiy soliqlaming hajmi ham kun sayin ortib bordi.
Turkistonda yer solig‘i 1914-yilda 6859021 rubl b o ig a n b o isa, 1916-yilga kelib
buraqam 14311771 rublni, ya’ni ikki barobami tashkil qildi1. 1915-yilda esa
maxsus harbiy soliq solinib, u paxtakorlar uchun har pud paxtadan 2 rubl 50 tiyinni
tashkil qildi. 0‘sha 1915-yili soliqlaming umumiy miqdori 38329000 rublni tashkil
qildi. Chor mustamlakachilari imperiya to‘qimachilik sanoati manfaatlarini himoya
qilib, paxtaga, bozor iqtisodiyoti qonunlariga xilof ravishda, qatiy narx - pudiga 24
mbl belgiladi. Natijada paxtakorlar bir yil ichida 60 million mbl zarar ko‘rdilar.
Agar 1913-yilda paxta narxi 50 foiz oshirilgan boisa, boshqa zamr mollar narxi
400-500 foizga ko‘tarildi. Non narxi esa 6 barobar oshdi. Chayqovchilik avj oldi.
4
Jo‘rayev, Narzuila. O‘zbekiston tarixi: (Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida) 1-kitob / M as’ul muharrir N.
Abduazizova. - Т.: «Sharq», 2011. - 552 b
7

Sudxo‘rlik kuchaydi. Oziq-ovqat ta’minotining qiyinlashuvi sababli Turkistonda
mehnatkashlaming noroziligi kuchaydi. Narx-navoning oshishi yirik yer egalari,
kapitalistlar, savdogarlar va chayqovchilarga qo‘l keldi. Natijada ular katta foyda
ko‘ra boshladilar. Mustamlakachilar Turkistondan urush yillari 59 million pud
paxta, 8,5 million pud paxta yog‘i, 950 ming pud pilla, 2925 ming pud teri, 300
ming pud go‘sht, 229 ming pud sovun, 474 ming pud baliq olib ketishdi. Frontga
aholidan 70 ming ot, 12 ming tuya, 38 ming kvadrat metr gilam-namatlar, 2400
ming mbl naqd pul yig‘ib oldilar. 5
Xuddi shu davrda guruch, go‘sht, qand, poyafzal va gazlama narxi bir necha
marta ko‘tarilib, dehqonu hunarmand va ishchi ro‘zg‘orini mushkul holga soldi.
Aynan shu sharoitda podshohning bu oilalami boquvchisiz qoldiradigan
mardikorlikka safarbarlik haqidagi farmoni xalq sabr kosasini to‘ldirgan so‘nggi
tomchi bo‘ldi. Chor Rossiyasi qo‘mondonligi o‘zining Germaniya va Turkiyaga
qarshi urushidagi no‘noqligi, uquvsizligi tufayli o‘rinsiz qurbonlar berib,
Rossiyaning urushga taraddudi puxta bo‘lmaganini ko‘rsatdi. Buning ustiga og‘ir
iqtisodiy ahvol, qurol-yarog‘ning yetishmasligi armiyaning kayfiyatiga yomon
ta’sir ko‘rsatib, qismlarda inqilobiy firqalar faoliyati kuchaydi. Front orqasi ham
armiya uchun tayanch bo‘lolmaydigan ahvolda edi. Bu yerda ham urushdan
norozilik kuchayib, rus «ayollarining g‘alayonlari» ko‘payib ketayotgan edi.
Do'ppisi tor kelib qolgan qo‘mondonlik urush og‘irligini mustamlakalar yelkasiga
ortib, ulami ayovsiz ezish siyosatiga o‘tdi. Oliy Bosh qo‘mondon shtabi «armiya
ehtiyojlari uchun salmoqli miqdorda kuch ajratish»ni harbiy vazirlikdan zudlik
bilan talab qildi. Bu kuchni harbiy vazirlik mustamlakalardan to‘plashga qaror
qildi. Imperator Nikolay II imzo chekkan va 1916-yil 25-iyun kuni e’lon qilingan
«Imperiyadagi rus bo‘lmagan erkak aholini harakatdagi armiya rayonida mudofaa
inshootlari va harbiy aloqa yo‘llari qurish uchun olib boriladigan ishlarga,
shuningdek, davlat mudofaasi uchun zarur bo‘lgan boshqa har qanday ishlarga jalb
5
Jo‘rayev, Narzuila. O‘zbekiston tarixi: (Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida) 1-kitob / M as’ul muharrir N.
Abduazizova. - Т.: «Sharq», 2011. - 552 b
8

qilish haqida» 1-farmonga ko‘ra Turkiston, Sibir va Kavkaz xalqlaridan 19
yoshdan 43 yoshgacha bo‘lgan erkaklami safarbor qilishni ko‘zlagan edi. Lekin
farmonning bunday tarzda Turkiston o‘lkasiga mutlaqo tatbiq etib bo‘lmasligini
tajribali podshoh amaldori, sobiq harbiy vazir A. N. Kuropatkin ham tushungan
edi. U vazir yordamchisi general Frolovga Rossiyada ikki yildan beri davom etib,
nihoyasi ko‘rinmagan bu tadbimi, ya’ni urushga 19-43 yoshli aholini safarbar
qilish masalasi hal bo‘lmagan holda uni chekka o‘lkalarga tadbiq etish
noo‘rinligini ko‘rsatgani bejiz emas. 6
1914-yil yozida Rossiya imperiyasi birinchi jahon urushiga qo‘shildi. Bu
urush butun Rossiya imperiyasi, shuningdek, Turkiston o‘lkasi aholisining ham
ahvolini og‘irlashtirdi. 1914-yil 26-iyulda Turkiston o‘lkasi “favqulodda muhofaza
holatida” deb e’lon qilinib, mirshablik nazorati kuchaytirildi. Har qanday
tashviqot, targ‘ibot ta’qiqlanib, tartib buzganlarga Maxsus qo‘mita tomonidan 500
rublgacha jarima solish, yo o‘n oy muddatga qamash huquqi berildi. Ammo bunga
qaramay yangidan paydo bo‘lgan sotsial-demokratlar va eserlar tashkilotlarining
yashirin faoliyati davom etib, korxonalarda ish tashlashlar to‘xtamadi.
Mavjud tuzumdan norzilik o‘zbek ishchi, hunarmandlari o‘rtasida ham
kuchaydi. Xozirgi O‘zbekiston hududida joylashgan 425 sanoat korxonasidan 220
tasi paxta tozalash, 76 tasi ko‘n-teri tayyorlash, 32 tasi pilla quritish zavodlari
bo‘lib, ularda 18 ming ishchi kuniga 12-14 soatdan og‘ir sharoitda mehnat qilgan.
Temir yo‘l ishchilari safida tub millat vakillari 4,5-5 mingni tashkil qilgan.
Ayniqsa, hunarmandlarning ahvoli nihoyatda og‘irlashgan edi. Rus
sanoati mollarining raqobati ularni xonavayron qilib, ko‘pchiligini oxiri ishchilar
safiga olib borib qo‘shgan. O‘lkadagi hunarmandlar soni 100 mingdan oshiq edi.
Urush o‘lkaning qoloq qishloq xo‘jaligiga asoslangan iqtisodiyotiga ham katta
zarar yetkazdi. Natijada o‘lka aholisining 90 foizini tashkil etgan dehqon va
chorvadorlarning ahvoli ham mushkullashdi. 1916-yilda paxta ekin maydoni ham,
6
Tursunov X. O’zbekistonda 1916-yil xalq qo’zg’oloni. – T.:O’zbekiston,1966. – 170 bet (Tursunov H. The popular
uprising of 1916 in Uzbekistan. – T.: Uzbekistan, 1966. - 170 pages)
9

xosildolrligi ham pasayib ketdi. Chor imperiyasi yetishtirilgan praxta uchun qat’iy
narxlarni belgilab qo‘ygan bo‘lib, bu narx juda past edi. Bu esa paxtakor
dehqonlarning keskin noroziligiga sabab bo‘ldi. Paxta topshirishdan ommaviy bosh
tortish avj oldi.
Urush munosabati bilan dehqonlardan olinadigan soliqlarning hajmi
ham kun sayin ortib bordi. Turkistonda 1914-yilda yer solig‘i 6859021 rubl
bo‘lgan bo‘lsa, 1916-yilga kelib bu ikki barobar ko‘tarildi. 1915-yilda esa maxsus
harbiy soliq ham joriy qilindi. 1913-yilda paxtaning narxi 50 foiz oshirilgan bo‘lsa,
boshqa zarur mollar narxi 400-500 foizga ko‘tarildi. Non narxi esa 6 barobar oshdi.
Chayqovchilik avj olib, sudxo‘rlik kuchaydi. Oziq-ovqat ta’minotining
qiyinlashuvi sababli mehnatkashlarning noroziligi kuchayib bordi. Rus
mustamlakachilari urush yillari Turkistondan 59 million pud paxta, 8,5 million pud
paxta yog‘i, 950 ming pud pilla, 2925 ming pud teri, 300 ming pud go‘sht, 229
ming pud sovun, 474 ming pud baliq olib ketishdi. Frontga aholidan 70 ming ot, 12
ming tuya, 38 ming kv metr gilam-namatlar, 2400 ming rubl naqd pul yig‘ib olindi.
Xuddi shu davrda guruch, go‘sht, qand, poyafzal va gazlama narxi bir necha
barobar ko‘tarilib, dehqonu-hunarmand va ishchi ro‘zg‘orini mushkul holga soldi.
Aynan shu sharoitda podshoning bu oilalarni boquvchisiz qoldiradigan
mardikorlikka safarbarlik haqidagi farmoni xalq sabr kosasini to‘ldirgan so‘nggi
tomchi bo‘ldi. 7
1916-yil 25-iyunda rus imperatori Nikolay II ning «Imperiyadagi rus
bo‘lmagan erkak aholini harakatdagi armiya rayonida mudofaa inshootlari va
harbiy aloqa yo‘llari qurish uchun olib boriladigan ishlarga, shuningdek, davlat
mudofaasi uchun zarur bo‘lgan boshqa har qanday ishlarga jalb qilish haqida»gi
farmoni e’lon qilindi. Farmonga binoan Turkiston o‘lkasidagi rus bo‘lmagan 19
yoshdan 43 yoshgacha bo‘lgan jami 250 ming erkakni front orqasidagi ishlarga
safarbar qilish ko‘zda tutilgan edi. Lekin farmonning bunday tarzda Turkiston
7
Tursunov X. O’zbekistonda 1916-yil xalq qo’zg’oloni. – T.:O’zbekiston,1966. – 170 bet (Tursunov H. The popular
uprising of 1916 in Uzbekistan. – T.: Uzbekistan, 1966. - 170 pages)
10

o‘lkasiga mutlaqo tatbiq etib bo‘lmasligini tajribali podsho amaldori, sobiq harbiy
vazir A.N.Kuropatkin ham tushungan edi. U vazir yordamchisi general Frolovga
Rossiyada ikki yildan beri davom etib, nihoyasi ko‘rinmagan bu tadbirni, ya’ni
urushga 19-43 yoshli aholini safarbar qilish masalasi hal bo‘lmagan holda uni
chekka o‘lkalarga tadbiq etish noo‘rinligini ko‘rsatgan edi.
Farmonga ko‘ra Sirdaryo viloyati zimmasiga 87 ming, Samarqandga 88
ming, Farg‘onaga 50 ming mardikor yuborish vazifasi yuklatildi. Podshoning o‘sha
farmoni haqidagi bu shum habar yashin tezligida butun Turkiston o‘lkasiga
tarqaldi va azob-uqubatlardan alamzada Turkiston mehnatkashlarini larzaga soldi.
Chunki mardikorlikka faqat kambag‘allarning farzandlarini olish rejalashtirilgan
edi. Mardikorlik ro‘yxatlarini tuzish volost boshqaruvchilari, oqsoqollar va
ellikboshilarga yuklatilgan edi. Ular bundan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalandilar.
Mahalliy ma’murlar katta pora evaziga boy va amaldorning arzandalarini
safarbarlikdan qoldirar, ko‘proq kambag‘al oilalarning farzandlarini ro‘yhatga
qo‘shib qo‘yar edilar. Bundan tashqari mustamlakachi ma’murlar ijozati bilan
boylar va amaldorlar o‘z o‘g‘illari o‘rniga mardikorlikka boshqa kishilarni
yollashlari ham mumkin edi. Bunday nohaqlik, adolatsizlik va firibgarlik busiz
ham nochor xayot kechirayotgan xalq ommasining sabr-kosasini toshirib yubordi,
ular bosh ko‘tarishga majbur bo‘ldilar. 8
II.BOB. 1916-YIL QO‘ZG‘ALONLARI
II.1. 1916-YIL XALQ QO‘ZG‘OLONLARINING BOSHLANISH
SABABLARI
8
Ismoilova J. Farg’ona vodiysidagi milliy ozodlik kurashlari. – T.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy
uyi.2003. – 320 bet (Ismailova J. National liberation struggles in the Fergana Valley. - T.: Ghafur Ghulam Publishing
House. 2003 - 320 pages)
11

Farg‘onada 10 yildan beri gubernatorlik qilib kelayotgan general-leytenant
A.Gippiusning esa «xalq ishonchini qozonish» va «podshoh amrini tinch yo’l bilan
bajarish» uchun qilgan barcha harakatlari zoya ketdi. Rossiya imperiyasi uchun bu
boy mustamlakani saqlab qolishga uringan tadbirkor generalni markaz tushunishga
qodir bo‘lmadi. Mustamlaka siyosatini nozik qoilash tarafdori bo’lgan A.Gippius
maslakdoshi general N.Likoshinga 8-iyulda yo’langan maktubida safarbarlik
ishlari «hozircha osoyishta kechmoqda»2 deganida Farg‘onada chinakam ish
boshlanmagan edi. Gippius 15-iyulda «Farg‘ona viloyat vedomosti»da podshoh
farmoni bilan barobar aholiga o‘zining murojaatini ham e’lon qildi. Bu murojaat
namoyish tarzida arab imlosida, o‘zbek tilida berildi. Unda gubemator mardikorlar
davlat tomonidan to’la-to ‘kis ta’minlanishi, odamlar o‘zlari o‘rniga boshqa odam
yollab yuborishlari ham mumkinligini aytgan. U Toshkentga quyidagicha
iltimosnoma yubordi: 1) temir yo’lni qo‘riqlash uchun ming askar va rus
posyolkalarini har ehtimolga qarshi himoya qilish uchun bir drujina yuborish; 2)
jabha, pristavlari ixtiyoriga 600 kazak jo ‘natish; 3) viloyatni harbiy holatda deb
e’lon qilish; 4) harbiy gubematorga bosh qo‘mondon huquqini berish. Safarbarlik
to‘g‘risidagi farmonning e’lon qilinishi aholi o‘rtasida qonli voqealaming vujudga
kelishiga sabab bo‘ldi. 1916-yil 10-iyulga kelib, Eski MargMlon, Qo‘qon,
Namangan, Andijon, Chust va boshqa joylarda katta g‘alayonlar sodir bo‘ldi. 11
iyuldan 15-iyulgacha Farg‘ona viloyatining turli joylarida safarbarlikka qarshi
oshkora talablar bilan chiqishlar bo‘lib o‘tdi. Gippius joylarda aholining
g‘alayonlari haqidagi xabarlarga asoslanib, general-gubematorga «xalq g‘alayoni
nima sababdan kelib chiqishidan qat’i nazar, u o‘z taraqqiyoti davomida diniy va
siyosiy zaminga ko‘chishi xavfi bor», deb uni ogohlantiradi. U 17-iyulda ro‘za
tugab, 18-iyuldan hayit uch kun davom etilishini eslatgan holda, bu kunlar
«to‘polon chiqishi uchun juda qulay» ekanligini uqtiradi. Gippius podshoh
farmonini aynan Farg‘onada qo‘llab bo‘lmasligini yozadi. U mahalliy shart-
sharoitlardan kelib chiqib, podshoh farmoniga «o‘z bilganicha tuzatish va
12

chekinishlar kiritajagini, bundan maqsad yirik tartibsizliklarga yo‘l qo‘ymaslikdir»,
degan mazmundagi telegrammaning bir nusxasini Toshkentga, ikkinchi nusxasini
esa Peterburgga, Bosh shtabga yuboradi. Tajribali siyosatchi va tadbirkor general
yon bosishlar, qisman chekinishlar va hatto Qur‘oni Karimni ham ishlatish bilan
qo‘zg‘alon chiqarmaslikka urinadi. Katta olomonning‘ ko‘z o‘ngida gubernator
boshiga salla o'rab, yelkasiga to‘n tashlab, Qur‘ondan suralar o‘qiydi. Lekin, har
qanday urinishlar tugal natijaga olib kelmasligiga ko‘zi yetgach, oxirgi chorani
qo‘llaydi. Vaqtdan yutish maqsadida u 27-iyulda podshoh farmoni ijrosini to‘xtatib
turish haqida ko‘rsatma beradi. Bunday dadil va qaltis ishni asoslab, gubemator
zo‘ravonlik ishlatilsa, «isyonga doim moyil» va «hamisha g‘azovot ruhi ufurib
turadigan» Farg‘onada aholi qisman tog‘larga chiqib ketishiga, qisman qaroqchilar
to‘dasiga qo‘shilib ketishiga, asosan esa diniy va siyosiy shior ostida ochiqchasiga
ko‘tarilib ketishiga urg‘u beradi. Gippius oliy qo‘mondonlikka Turkiston davlati
uchun qudrat manbai bo’lib qolishi maqsadida shunday qilingani ma’qulligini
aytadi. Ammo markaz uning dalillarini qabul qilmay, hatto farmonni buzishda va
musulmonlarga yon bosishda ayblab vazifasidan bo‘shatadi. Uning o‘miga
o‘taketgan shovinist, kaltadum polkovnik P.Ivanov tayinlanadi. U tabiiy ravishda
tezlik bilan farmonni bajarish hamda ochiqdan-ochiq harbiy jazolar qo‘llashga
kirishadi. 1916-yil 4-iyulda birinchi bo’lib Xo‘jand xalqi qo‘zg‘alon ko‘tardi. 7
ming kishilik olomon polisiya boshqarmasiga hujum qildi, lekin zudlik bilan
qal’adan yetib kelgan chor askarlari hamda polisiyachilar ulami o‘qqa tutdilar. 9
Ikki kishi o‘lib, bir odam yarador boidi. O‘sha kuni Xo‘jand tumaniga qarashli
Ko‘stako‘z qishlog'ida odamlar mingboshi hovlisiga bostirib kirib, uni
do‘pposladilar. Xo‘jand bilan bir vaqtda Samarqand, Jizzax va Kattaqo‘rg‘on
tumanlarida ham g‘alayonlar boshlandi. Ayniqsa, 1905-1907 yillarda dehqonlar
harakati ko‘tarilgan Dahbed volostida voqealar birmuncha jiddiy tus oldi. Bir
necha ming kishilik dehqonlarga ilg‘or o‘zbek ziyolisi Usmon Abdurasulov
9
Ismoilova J. Farg’ona vodiysidagi milliy ozodlik kurashlari. – T.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy
uyi.2003. – 320 bet (Ismailova J. National liberation struggles in the Fergana Valley. - T.: Ghafur Ghulam
Publishing House. 2003 - 320 pages)
13

boshchilik qildi. Ular mingboshi Haydar Qosimjonov va uning mirzasi Qobulovni
toshbo‘ron qilishdi. Millatparvarlik tuyg‘usi kuchli bo‘lgan jadidlar vakili Usmon
Abdurasulov mukammal qurollangan chor askarlari bilan olishuvda 30 ga yaqin
maslakdoshlari bilan asir olindi. Qaynar volostiga qarashliAfg‘on qishlog‘ida
olomon mardikorlar ro‘yxatini tuzgan ellikboshi va oqsoqollami kaltakladi.
Qo‘zg‘alonni bostirishga shaxsan Qo‘qon tumani boshlig‘i yordamchisi
podpolkovnik A.Kitaev yetib keldi. 10 kishi hibsga olinib, qamoqqa jo‘natildi.
Xuddi o‘sha 8-iyul kuni Naymanchada asosan ayollardan iborat olomon
podpolkovnik Kitaevni toshbo‘ron qildilar. 9-iyuldagi axborotda Aravon bo‘lisida
mingboshi, uning mirzasi va mirshabi o‘ldirilgani, Andijon shahrida esa
madrasadan chiqqan talabalar to‘planishgani va askarlar bilan to‘qnashuvda
ulardan 10 kishi yaralangani xabar qilingan. Naymanchadagi qo‘zg‘alonda
mingboshi oidirilib, askarlar bilan to‘qnashuvda 316 kishi hibsga olingan. Qo‘qon
tumanboshisi polkovnik K.Medinskiy Ganjiravon qishlog‘ida oqsoqolning uyini va
mardikorlar ro‘yxatini yoqib yuborgan qo‘zg‘alonchilardan 139 kishini Qo‘qon
turmasiga jo’natdi. Xuddi shu 9-iyul kuni Qo‘qon madrasasi talabalari mirshablar
bilan to‘qnashib, ulardan 22 kishi yaralandi. 11 iyulda esa Choparguzar dahasida
aholining polisiya bilan to‘qnashuvida 130 kishi qamoqqa olindi. K.Medinskiy
Qo‘qon shahar noibi IV Davlat Dumasining sobiq a’zosi Solihjon
Muhammadjonovni o‘z uyiga chaqirib, uni Davlat Dumasida Turkistonni idora
etish haqidagi Nizomning 4-bandini oldirib tashlashga erishganlikda ayblab,
yomon so‘zlar bilan haqoratlab, mana endi senga o‘sha 4-bandni ko‘rsatib
qo‘yamiz, deb tazyiq o‘tkazdiki, bu ham qo‘zg‘alonning yangidan avj olishiga
sabab bo‘ldi. 12-15 iyul kunlari Fayziobod, Hazratsho, Rishton, Kundosh, Yaypan,
Bachkir qishloqlarida aholining juda katta g‘alayonlari bo‘lib o‘tdi. Qisqasi, 1916
yilning iyulida Qo‘qon tumanining barcha qishloqlarini qamrab olgan qo‘zg‘alon
butun vodiyga yoyildi. Mustamlaka ma’muriyati bergan m a’lumotlarga ko‘ra,
Farg‘ona viloyatining 17 joyida aholining harbiy qismlar bilan qonli to‘qnashuvi
bo‘lib o‘tgan. 9-iyul kuni Andijonda ham odamlar qo‘zg‘aldi. Mahalliy
14

amaldorlami do‘pposlagan ulkan olomon eski shahardan yangisiga - Skobelev
nomli katta ko‘cha orqali yo‘l oldi. Andijonliklar 1898-yildagi voqealami
unutmagan, intiqom o‘ti endi baralla alanga olgan edi. Ular Gultepa maydonida
tumanboshi I. Bijeziskiy bilan uchrashishadi. U kazaklar va polisiyachilar
qurshovida turib, olomonning talablarini eshitib, kazaklarga ularni o‘qqa tutishni
buyuradi. Natijada 3 kishi halok bo‘lib, 12 kishi yarador b o ia d i1. Andijon uezdi
boshlig‘i vazifasini bajaruvchi 1916-yil 27-sentyabrda Turkiston rayon muhofaza
bo’lim i boshlig‘iga yo‘llagan xatida 9-16 iyul kunlaridagi qo‘zg‘alon tafsilotini
bayon qilgan. 9-iyul kuni Andijon shahrining 2-qismida Gultepa maydonidagi
«tuzemeslar olomoni» amalga oshirgan tartibsizliklami bostirish chog‘ida alohida
Urol kazak yuzligidan Kuntaev boshiga tosh tegib jarohat ko‘rdi.
«..tuzemeslar»dan 3 kishi o‘ldi, 8 kishi yarador bo‘ldi. Qo‘zg‘alon boshliqlaridan
22 kishi ushlandi, tergov organiga topshirildi. 10-iyulda Oltinko‘1 bo‘lisiga
qarashli Dalvarzin qishlog‘ida qo‘zg‘alonchilar bo‘lis boshlig‘i Mulla Hakimbek
Mulla Ro‘zibekov va uning hamrohlari (Temirboy Pamg‘ambarqulov, Karimjon
Abduvahob Xo‘jaev)ni o’ldirdilar. Qo‘zg‘alon boshliklaridan 32 kishi ushlanib
qamoqxonaga topshirildi. 11-iyulda Maygir bo‘lisining Chuvama qishlog‘ida
ko‘tarilgan qo‘zg‘alonda xalq Chuvama ellikboshisi Qipchoqboy Boymirzaevni o
‘ldirdi. Qo‘zg‘alon rahbarlaridan 16 kishi hibsga olinib, tergovga berildi. 12-iyulda
Baliqchi bo‘lisidagi Xolmurod-Qo‘rg‘oncha qishlog’ida qishloq oqsoqoli Eson Ali
Rahimqulov o‘ldirilib, qo‘zg‘alon tashkilotchilaridan 2 kishi qamoqqa olingan.
Xuddi shunday qo‘zg‘alon «tuzemeslar olomoni» tomonidan Yorboshi bo‘lisidagi
Bekobod qishlog‘ida, Sultonobod jabhasidagi So‘fi qishloq, Norin bo‘lisidagi
Cho‘ja qishlog‘ida bo‘lib o‘tdi. Andijon tumanining K ара , Hindimozor, Qo‘tarma,
Eylaton, Mirobod, Xo‘jaobod (Baliqchi bo‘lisidagi), Urmonbek qishloqlarida
qo‘zg‘alonlar ham bo‘lib o‘tdi. Qo‘zg‘alon qatnashchilaridan talaygina qismi
hibsga olindi. 10-iyulda Marg‘ilon xalqi kurashga qo‘zg‘aladi. Shahar markazida
joylashgan O‘rdada 25 ming kishilik olomon polismeyster P.Paxotin,
mingboshilardan Mahmudbek Shaxrixonov, Mavlonbek Badalboevni qurshab
15

oladi. Polismeysterga gapirishga ham imkon bermay, oyog‘i tagidagi taxtani urib
sindirishadi. O‘shanda mingboshilar, bosh mirshab va ularning to‘rthamrohi urib
o‘ldiriladi. Qo‘zg‘alonchilar kino uyini ostin-ustun qilib, podshoh suratini yerga
urib toptaydilar. Chinnixon Ibrohimova bosh boMgan ayollar Iso ellikboshini
oidirishadi. 10
Erkaklar dehqon Yoidosh Oxunboboev boshchiligida mingboshi
idorasini yondirishadi. Qo‘zg‘alonchilarga qarshiyuborilgan 6-Orenburg polki
kazaklari 63 kishini oidirib, yuzlab odamlami hibsga oladilar. 11 iyulda
Namanganda ko‘tarilgan qo‘zg‘alon ham jiddiy tus oldi. Shu kuni ertalab
Labbaytog‘a dahasining Kurashxona maydonida 1500 dan ortiq kishi to‘plandi.
Pristav V. Dombrovskiy va tuman-uezd boshlig‘i vazifasini bajaruvchi kapitan
Rumyansev: «Safarbarlikka chaqirish bekor qilingan», deb, xalqni aldamoqchi
boiganda, ular yozma tilxat berishini talab qilishdi.Ularga qarshi kuchli
qurollangan rota tashlandi. Pulemyotlar bilan qurollangan chor askarlari rotasidan
qo‘rqmay jang qilganlardan 56 odam halok boiib, 109 kishi yarador qilindi.
Tadqiqotchilaming hisobiga ko‘ra, Farg‘ona vodiysida mahalliy m a’muriyat
vakillaridan 34 kishi qo‘zg‘alonchilar tomonidan o‘ldirilgan.Milliy-ozodlik
qo‘zg‘aloni alangasi o ik a markazi Toshkentni ham o‘z girdobiga tortdi. 11-iyulda
shaharda ko‘tarilgan qo‘zg‘alon qatnashchisi Yo’lchi Ibrohimov o‘z xotirasida
shunday voqeani keltiradi: «Biz Jarariqdagi boylaming zavodlarida kun-tun tinmay
ishlar edik. Mardikor olish so‘zini eshitib, 19 korxonaning ishchilari qo‘zg‘alon
qilishga tayyorgarlik ko‘rishdi. Qo‘zg‘alon kuni ertalab Olmazordagi polisiya
idorasiga to‘plana boshladi. Men vaqtliroq borib ahvolni bilmoqchi boidim . Eshik
oldida 4-daha pristavi Mochalovga tuppa-tuzuk kiyingan bir chol ta’zim qilib
turibdi. Choi Mochalovga xalq qo‘zg‘alon qilib kelayotganini aytdi. Bilsam, bu
chol mashhur G iyosqori duma - Ibrohim hojilar tomonidan yuborilgan josus ekan.
Shu paytda qo‘zg‘alon ko‘targan olomon ham kelib qoldi». Qo‘zg‘alonchilar
qamchisidan qon tomgan, o‘zbek ayollari, bolalarini uning nomi bilan
10
Choriyev Z. Turkiston mardikorlari: safarbarlik va uning oqibatlari(1916—1917-y). - T.:Fan,1999. – 334-bet
(Choriyev Z. Turkestan laborers: consequences mobilization mobilization and his (1916-1917) .- T. Fan, 1999. –
334 – pages)
16

qo‘rqitadigan Mochalovdan ham hayiqmay u bosh boigan polisiyachilarga hujum
qilgani, yordamga yetib kelgan podpolkovnik Saviskiy qo‘mondonligidagi
praporshchiklar rotasiga qarshi jang qilgani va ulaming safida Ro‘zvonbibi
Ahmadjonova kabi fidokor ayollar ham boiganining o‘zi, Toshkent qo‘zg‘aloni
ommaviy tus olganini ko'rsatdi1. Qo‘zg‘alonchilar: «Ishchilarimizni bergandan
ko‘ra, oiganim iz yaxshiroq!», - degan qiyqiriqlar ostida ro‘yxatni yirtib tashlash
uchun polisiya binosiga bostirib kirishdi va Boshqarma binosining derazalarini
toshbo'ron qilishdi. Shunda pristav Mochalov xalqqa qarata o‘t ochishga buyruq
berdi. Bundan g‘azablangan Ro‘zvonbibi Ahmadjonova yuzidagi chachvonni olib
ashlab: «Nega yoshlami oidiryapsizlar? Meni oidiringlar, ammo farzandlarimizni
sizlarga bermaymiz», - deb qichqirdi. Pristav Mochalov o‘z qo‘li bilan bu ayolni
ham otib tashladi. Shu paytda xotinlaming qo‘zg‘alonda qatnashayotganligini
qoralagan Obid usta Azizxo‘jaev kaltaklanadi. Bu kishi shahar kasalxonasida
o‘lgan. Prokuror aybnomasida bu haqda shunday deyilgan: «Marhum Obid usta
Azizxo‘jaevning ukasi 11-iyul kuni kechqurun kasalxonaga borganda akasi jon
berishdan oldin shunday deydi: «Men polisiya boshqarmasining tagida turib,
shovqin-suron ko‘tarish va toshbo‘ron qilish, erkaklar turganda, xotinlarga
munosib emas, dedim. Shu ondayoq kishilar va xotinlar meni ko‘chaga sudrab olib
chiqishdi. Bu yerda kimlardir biqinimga pichoq urdi». Xalq g‘azabining cheki
koiinm as edi. Qo‘zg‘alonga rahbarlik qilganlar orasida G ‘ulom Kamolov va
Ochil Bobojonov kabi quruvchi-ustalar alohida ajralib turishdi. Eski Toshkentda
yuz bergan qo‘zg‘alon Toshkent tumani mehnatkashlarining ham chiqishiga turtki
boidi. 11
13-iyulda To‘ytepa boiisining mingga yaqin aholisi volost yig‘inida
mardikorlik majburiyatini bajarishdan bosh tortdilar. Toshkent tumaniga
yuborilgan podpolkovnik Afanasevning jazo otryadi qishloqlarga o‘t qo‘ydi,
isyonchilami esa sud va tergovsiz otib tashladi. Mustamlakachilar voqealaming
bunday borishidan tashvishga tushib qoldilar. 1916-yil 17-iyulda Nikolay II ning
11
Tursunov X. O’zbekistonda 1916-yil xalq qo’zg’oloni. – T.:O’zbekiston,1966. – 170 bet (Tursunov H. The popular
uprising of 1916 in Uzbekistan. – T.: Uzbekistan, 1966. - 170 pages)
17

farmoni bilan Turkiston harbiy okrugida harbiy holat joriy etilib, fuqarolik
boshqaruvi to ia ravishda harbiy qo‘mondonlik ixtiyoriga topshirildi. General-
gubematorga ham bosh qo‘mondon sifatida katta vakolatlar berildi. Tezlik bilan
jazo otryadlari tuzildi. Joylarda harbiy gamizonlar va mirshablik qismlari ishlarini
ko‘rib chiqish uchun harbiy-dala sudlari tashkil etildi. Ammo qo‘zg‘alon
alangasini bunday favqulodda choralar ham to‘xtata olmadi. Qo‘zg‘alon 18-iyulda
Jizzaxda shu qadar katta boidiki, tarixchilar 1916-yilgi qo‘zg‘alonni Jizzax
qo‘zg‘aloni deb ataydigan bo iib qoldilar. Jizzax xalqi g‘azovot bayrogi ostida
Nazirxo‘ja eshon boshchiligida yangi shaharga y o i olishdi. Tumanboshi
podpolkovnik Rukin, bosh oqsoqol Yo’ldoshev, pristav, tilmochlar oidirildi.
Qo‘zg‘alonchilar jazo otryadi bilan jangga kirishib, talafotlarga qaramay, hujumni
davom ettirishdi. Temir y o i stansiyalaridagi neft zaxiralari yondiildi, aloqa simlari
uzib tashlandi. Obruchevo, Kuropatkino, Rostovsevo stansiyalari, 6-temir yo‘l
ko‘prigi buzib tashlandi. 3 mingdan ortiq qo‘zg‘alonchi Samarqand sari yo‘l oldi.
Duch kelgan mingboshilar, oqsoqolu mirshablar o‘ldirilib, mardikorlar ro‘yxatlari
yoqib yuborildi. Podpolkovnik Afanasevning jazo otryadi tumandagi qo‘zg‘alonni
bostira olmadi. Turkiston general-gubematori Jizzaxga 13 rota askar, 3 rota
kazaklar, 3 rota sapyorlar, 6 to‘pli batareya hammasi bo‘lib, 2,5 ming kishilik jazo
otryadini yubordi. 0‘lka bo‘ylab, xalqqa qarshi urush tajribasini orttirgan malakali
harbiylardan jami 15 batalon, 42 to‘p, 69 pulemyotga ega 32 rota jang boshladi. Bu
Antanta ittifoqida Germaniya - Avstro-Vengriya va Turkiyaga qarshi jang
qilayotgan rus armiyasi uchun ikkinchi front bo‘ldi. Shuning uchun ham 1916-yil
13-dekabrda IV Davlat Dumasida so‘zga chiqqan noib A.F.Kerenskiy «Urush
frontlariga yangi bir front - Turkiston fronti qo‘shildi» deb vaziyatga jiddiy baho
bergan edi. 1916-yili Jizzax tumanining Qilich qishlog‘ida jazo otryadi va
qo‘zg‘alonchilar o‘rtasida so‘nggi bor to‘qnashuv yuz berdi. «Ayovsiz qirish»ga
farmoni oliy olgan polkovnik Ivanov odamlarni sud va so‘roqsiz otaboshladi,
yuzlab kishilami dorga osdi. Eski Jizzax ayovsiz to'pga tutilib, butunlay yondirib
tashlandi. Jizzaxda rus askarlarini o‘ldirgani uchun mahalliy aholining 1810
18

desyatina eng hosildor yeri tortib olindi. 12
Mingdan ortiq kishi qamoqqa olinib,
ularning ko‘pi qatl etildi va surgun qilindi. «Qahramonliklari» evaziga polkovnik
P.Ivanov Farg‘ona harbiy gubematori lavozimiga ko‘tarildi. General-gubernator
imperatorga yo‘llagan mutlaqo maxfiy axborotida qo‘zg‘alon paytida 97 rus askari
o‘ldirilib, 86 tasi yarador bo’lgani va 76 askar bedarak ketgani, 7 rus amaldori, rus
aholisidan 2326 kishi oMdirilib, 1384 kishi bedarak yo‘qolganini yozgan. Ammo
general-gubernator Turkistonda ko‘rgan talafotini aniq yozgani holda, vahshiyona
o‘ldirilgan o‘n minglab mahalliy aholi hisobini bermaydi. Ammo u bir haqiqatni
yashirmaydi. So‘nggi 30 yil mobaynida, ya’ni «Turkiston o'lkasini boshqarish
haqidagi Nizom» tasdiqlanib, kuchga kirgan 1886-yildan 1916-yilga qadar ruslar
o‘troq mahalliy aholiga yaqinlashish o‘miga undan uzoqlashib ketganini e’tirof
qildi. Aslida «Mardikorlar qo'zg‘aloni» deb atalmish 1916-yildagi milliy-ozodlik
qo‘zg‘alonida qurbonlar benihoya katta bo‘lgan, milliondan ziyod kishi halok
bo‘lgan. Turkiston ahrlisidan 673 ming kishi oidirilgan, 300 mingdan ortiq aholi
xorijga chiqib ketgan, 1 million kishining mol-mulki talon-toroj qilingan, aholidagi
otlarning 50 foizi, sigirlaming 39 foizi, tuyalaming 55 foizi, qo‘y va echkilaming
50 foizi oig an va musodara qilingan'. O’lka aholisi keskin kamayib ketdi. Aholi
tarkibida ruslar, rusiy zabonlarning kamayishi ularning frontga olinishi va
Rossiyaga ko‘chib ketishi bilan ifodalansa, tub joy aholisining kamayishi asosan
1916-yilgi ommaviy qirg‘in, ochlik va xorijiy mamlakatlarga chiqib ketganliklari
bilan ifodalanadi. Qo‘zg‘alonda qoraqalpoqlar ham faol ishtirok etdilar. 1916-yil
24-iyulda Sho‘raxon jabhasi To‘rtko‘l bo‘limi Saxtian jamoasi ayollari bo‘lis
boshqaruvchisi Qozoqboy Abdikarimboevdan front orqasi ishchilarining ro‘yxatini
va o‘z erlarini va o‘g‘illarini mardikorlikdan ozod qilishni talab qilib chiqdilar.
Bunday chiqish 26-iyulda Xo‘jayer jamoasida ham yuz berdi. Bo’lisning barcha
qishloqlaridan 200-300 ayol o‘z bolalari bilan To‘rtko’lga kelib, soldatlarga
12
Ковалев А.П. Тыловые рабочие Туркестана в годы первой мировой войны. Ташкент. 1957. Его же:
Революционная ситуация 1915-1917 гг. и ее проявление в Туркестане. Ташкент. 1971 (Kovalev AP The rear
workers of Turkestan during the First World War. Tashkent. 1957 The same: the revolutionary situation of 1915-
1917 and its manifestation in Turkestan. Tashkent. 1971
19

tashlandilar. Kazak soqchi komandasi ayollami tarqatib yubordi va ulardan bir
nechtasini qamoqqa oldi. 1916-yil 29-iyulda Saribiy bo’lisi aholisi (1 ming odam
chamasi, ichida ko‘pgina ayollar bor) bolta, pichoq, kaltaklar bilan qurollanib,
Sho‘raxon uchastkasi Saribiy bo’lislik boshqarmasiga yo’l oldi. Aholining
talablariga bo’lis boshqaruvchisi qo‘rs javob beradi. G‘azablangan xalq Saribiy
bo’lis boshqaruvchisi Sodiq Boyakov va unga qarashli uchta oqsoqolni o’ldiradi.
Shundan so‘ng ular Amudaryo bo’lim boshlig’iga o‘z talablarini bildirish
maqsadida Petroaleksandrovskga yo’l oladi, lekin isyonni bostirish uchun
soldatlaming kelib yetganini eshitgan qo‘zg‘alonchilar uylariga tarqalib ketadi.
Bo‘riboy Salmanov, Olloniyoz Xudoynazarov, Davlet Eshimbetov, Jabbor
Qo‘shiq, Sulton Jabborberganovlar qo‘zg‘alonning faol qatnashchilari edi. Avez
To‘ti Orazbeygamovaning nomi hanuz xalq xotirasida. Sho‘raxon jabhasi boshqa
bo’limlarida ham g‘alayonlar bo’lib o‘tdi. 1916-yil 29-iyulda To‘rtkol bo’lisi
Saxtian, Xo‘jayer va To‘rtko‘1 jamoalari aholisi bo’lis yig’iniga qatnashishdan
bosh tortib, bo’lis boshqaruvchisiga vakillarini jo‘natishadi. 0‘zlarining talablarini
qondirishga erisholmagan isyonchilar bois boshqaruvchisi idorasini ag‘dar-to‘ntar
qiladi va otliq askarlar kazarmasidan soldatlar yetib kelgandan so‘nggina orqaga
qaytadi. Chimboy jabhasi Beshyab boiisi aholisi ham qo‘zg‘alon domiga tortildi.
1916-yil 27-iyulda ularga Eshim volostining birinchi va ikkinchi ovullari, keyin
Yangibozor va Nukus bo‘lislari, 29-iyulda esa Chimboy shahri ham qo‘shildi.
1916-yil 29-iyul quni Chimboy isyonchilari qoiiga tushgan narsa bilan qurollanib,
pristav idorasiga yo‘1 oladi. Polisiya pristavi xalq arzlariga rad javobini beradi va
vakillardan birini yarador qiladi. Darg‘azab chimboyliklar pristav idorasiga hujum
qilib, podshoh portretini yoqadilar, pristav Makeljanyasni o‘ldiradilar va uning
yaqinlarini kaltaklaydilar. Ammo isyonchilar kazaklar tomonidan tarqatib
yuboriladi. Bu qo‘zg‘alonda Jumon Mametqulov, Salima mullo Shalimova,
Gulzoda Tongirbergenova, Oygul Mambetova, Shamurod Sagatbaev va boshqa
ko‘plab kishilar faol ishtirok etdi. 13
13
Кастельская З.Д. Основные предпосылки восстания 1916 г. в Узбекистане М.,1972 (Kastelskaya Z.D. The
main prerequisites for the 1916 uprising in Uzbekistan M., 1972)
20

Chimboy qo‘zg‘alonibaliqchilarorasidahamkuchlig‘alayonlarga sabab boidi.
1916-yil 4-avgustda Mo‘ynoqda g‘alayonlar boshlandi. Baliqchilar ovchilik
xo‘jayiniga hujum qildi, uning mol-mulkini yakson qilib, gidrometrik postni
egalladi. Mo‘ynoq baliqchilari ketidan 0‘rga ovchiligi baliqchilari ko‘tarildi.
Mo‘ynoq va 0‘rga baliq ovchiliklarini qo‘riqlash uchun 4-Sibir o‘qchi polki
jo‘natildi. Chor ma’murlari harbiy kuch ishlatibgina qo‘zg‘alonni bostirishga
erishdilar. 103 nafar qo‘zg‘alon ishtirokchisi, shu jumladan, 18 ayol qamoqxonaga
tashlandi. Harbiy tribunal qo‘zg‘alon rahbarlarining bir qismini osib oidirishga,
qolganlarini esa Sibirga surgun qilish bilan turli muddatlarga qamoq jazosiga hukm
qildi. Qoraqalpoq eli 1916-yilgi ozodlik harakatida faol qatnashib chor
ma’murlarini jiddiy xavf-xatarga soldi. Ma’muriyat tomonidan ko‘rilgan jazo
choralariga qaramay qoraqalpoqlarning mavjud mustamlaka zulmiga qarshi qat’iy
kurashi davom etaverdi. 14
II.2. QO‘ZG‘ALONLARNING MAG‘LUBIYATI SABABLARI VA UNDAN
KEYNGI CHORALAR
Turkistonning asl farzandlari boim ish taraqqiyparvarlar o‘zlari uzoq yillar
g‘oyaviy jihatdan tayyorlagan milliy-ozodlik qo‘zg‘aloniga g‘oyaviy rahbarlik
14
Ismoilova J. Farg’ona vodiysidagi milliy ozodlik kurashlari. – T.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot matbaa
ijodiy uyi.2003. – 320 bet (Ismailova J. National liberation struggles in the Fergana Valley. - T.: Ghafur Ghulam
Publishing House. 2003 - 320 pages)
21

qildilar. Siyosiy razvedka va maxfiy polisiya idoralari hujjatlari shundan guvohlik
beradi. Taraqqiyparvarlaming yetakchilaridan Munavarqori Abdurashidxonov va
Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev og‘zaki ma’ruzalardan tashqari, amalda ham faol
bo’lib, mustamlakachilaming kirdikorlarini fosh qildilar. Shuning uchun ham ular
maslakdoshlari bilan shovinistlar qahriga uchradilar .
Bu borada Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev mustamlaka ma’muriyatini fosh
etishda katta xizmat ko‘rsatdi. 1916-yil iyul oyida Andijon jamoatchiligi
tomonidan Petrogradga vakil qilib jo‘natilgan Vadim Chaykin va Ubaydullaxo‘ja
IV Davlat Dumasida Turkistonda ro‘y bergan voqealami izohlab berdilar. Shundan
so‘ng Davlat Dumasi a’zolaridan Raevskiy, Vinogradov, Tavakkalov 21-iyul kuni
Oliy Bosh qo‘mondonlik qarorgohiga - harbiy vazir nomiga telegramma
jo‘natdilar. Telegrammada Turkiston o‘lkasining rus aholisi harbiy majburiyatdan
ozod etilgani holda mahalliy aholidan mardikor olish siyosiy va iqtisodiy jihatdan
xatarli ekanligi uqtirildi. Nikolay II Turkiston xususida Davlat Dumasi noiblari
talabini hisobga olib, o‘lkadan mardikorlikka odam olish muddatini 1916-yil 15
sentyabrgacha kechiktirish haqida farmon chiqarishga majbur bo‘ldi. Imperator
G‘arbiy Front qo‘mondoni A.N.Kuropatkinni Turkiston general-gubematori qilib
Toshkentga jo‘natdi. Bu yerda 0‘rta Osiyoni istilo etishda qatnashgan, general
M.D.Skobelev diviziyasida shtab boshlig’i bo’lib xizmat qilgan general-ad‘yutant
Kuropatkinning o’lka bilan yaqin tanishligi hisobga olingan edi. Tajribali podshoh
amaldori xalqqa o‘zini odil hokim sifatida ko'rsatish uchun qo‘zg‘alonning kelib
chiqishiga sabab bo’lgan amaldorlarni jazolash, odamlarning shikoyatlarini diqqat
bilan tinglashini e’lon qildi. U o'zi bilan birga kelgan IV Davlat Dumasi a ’zolari
Kerenskiy vaTavakkalov bilan o’lkani aylanishga chiqdi.Safar davomida general-
gubemator nomiga k о ‘plab ariza-shikoyatlar tushdi. Davlat Dumasi a’zolari bilan
yaqindan tanish boigan Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev rus tilini yaxshi bilgani
uchun bu arizalami tarjima qilib, general-gubematomi haqiqiy ahvol bilan
tanishtirdi. Arizalarda bayon etilgan faktlar mustamlakachi ma’murlarning
beboshligini yaqqol ko‘rsatar edi. Ubaydullaxo‘ja mustamlakachilaming joylardagi
22

zo‘ravonligi, poraxo‘rligi va o'zboshimchaligi haqida ko‘plab material yig‘ib va
tahlil etib, advokatga xos zukkolik bilan general-gubematorga, Davlat Dumasi
vakillariga taqdim qildi. Kuropatkin rad etib bo’lmaydigan dalillar oldida o‘zini
usta siyosatchi va demokrat qilib ko‘rsatish uchun qaltis usulni ishlatishga qaror
qildi. U Andijon shahar bosh oqsoqoli Shermat Alimqulov va uning homiylari
bo’lgan amaldorlami lavozimlaridan chetlatdi. 1865-yilda bosqinchilarga qarshi
mardona jang qilib halok bo’lgan sarkarda Alimkulning o‘gli Shermat mirza
otasiga zid ravishda mustamlakachilaming sodiq malayiga aylangan edi.
Odamlarga behad zulm o‘tkazib, hokimi mutloq bo‘lib olgan Shermatni ham
lavozimidan olib tashlanishi katta shov-shuvlarga sabab bo‘ldi. Bu yerda
Kuropatkin bir kesak bilan ikki quyonni urgan edi. Birinchidan, tub joy aholi
vakillarining fikri bilan hisoblashuvchi fuqaroparvar ekanligini ko‘z-ko‘z qilib,
afkor omma irodasini o‘zida gavdalantirgan jadidlar siymosida o‘ziga tayanch
yaratish uchun ulaming talabini ham qondirdi. Ikkinchidan, ms demokratiyasining
ham ishonchini qozonish maqsadida o‘ta shovinist va kaltafahm chor amaldorlarini
dadillik bilan ishdan olib tashladi. U Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev va eser
Vadim Chaykin Petrogradda Davlat Dumasida mardikorlikka olish masalasida
chor amaldorlari yo‘l qo‘ygan adolatsizliklami mufassal hikoya qilib, ma’lum fikr
tug‘dirganini ham hisobga oldi. Ubaydullaxo‘ja Dumada hatto mardikorlikka olish
haqidagi imperator farmonini bekor qildirish talabini qo‘ygani - bu o‘zbek
advokati orqasida jiddiy kuchlar turganidan darak bergan. Mana shu kuchlar ichida
andijonlik millioner Ahmadbek Hoji Temirbekov, Mirkomilboy
Mirmo‘minboevlardek g‘oyat nufuzli milliy burjuaziya vakillari turganini, xuddi
shu burjuaziya jadidlami moliyaviy qo‘llab-quvvatlayotganini yaxshi bilgan.
Shuning uchun ham u o‘lka bo‘ylab qilgan safarida Ubaydullaxo‘jani mulozimlari
qatorida olib yurdi. 0‘zbeklar bilan aloqada unga ishonchli vakil sifatida qaradi.
Mardikorlikka olish masalasida jadidlar bilan maslahatda ish ko‘rishini m a’lum
qildi. A.N.Kuropatkin bilan birga Turkistonga IV Davlat Dumasi a’zolari
A.F.Kerenskiy, K.B.Tavakkalov hamda Sh.Z.Muhammadiyorov, Mustafo
23

Cho‘qaevlar ham kelishgan edi. Ular o‘lka shaharlarida bo‘lishib, mahalliy aholini
«tinchitish» choralarini ko‘rishga kirishdilar. Ularning Andijondagi faoliyati
haqida mahalliy matbuot shunday xabar bergan: «Kecha, 24-avgust kuni,
Andijonga Davlat Dumasi a’zolari A.F.Kerenskiy va K.B.Tavakkalovlar kelishdi.
Kechki poezd kelishi oldidan deputatlami kutib olish uchun perronga ko‘p odam
to‘plandi. Deputatlar «Slava Rossi» mehmonxonasida to‘xtashdi. Deputatlar bilan
Sh.Z. Muhammadiyorov va M.Cho‘qaev ham kelishdi». 25-avgust kuni ertalab
soat 10 da A. F. Kerenskiy, К . B. Tavakkalov kuzatuvchilar bilan birgalikda,
«Slava Rossii» mehmonxonasidan ochiq ekipajda Eski shaharga, Jome’ masjidiga
qarab yo‘l oldilar. Bu yerda ular musulmonlaming vakillari va madrasadagi
m a’mur shaxslar tomonidan kutib olindi. Hozir bo’lganlarga o‘zlarini
tanishtirgach, ularga martabali shaxslar sifatida hurmat ko‘rsatildi. Tez orada
masjidning ichki hovlisida deputatlar atrofida musulmonlar guruhi to‘planishdi.
Ular bilan to‘satdan uyushtirilgan yig‘ilish tashkil boidi. Suhbatda mardikorlikka
olish muddati kechiktirilgani haqida gap bordi. K . B. Tavakkalov va uning kotibi
tilmochlar vositasida ko‘plab erli aholi vakillaridan so‘rash yo’li bilan Andijonda
iyul kunlarida yuz bergan fojiali voqealar, shu oqibatlarga olib kelgan sabablar,
mardikorlikka olish «ixtiyoriy» deb yolg‘ondan mardikor oldi nomi ostida
qilinayotgan p оро k ishlar haqida talaygina ma’lumotlar to‘plandi. K .B.
Tavakkalov yakunlovchi nutqida aholini barcha masalalaming ijobiy hal
qilinishiga ishontirib, buning uchun ular sabr-toqat bilan, osoyishtalik bilan kutib
turishlarini iltimos qildi. A. F. Kerenskiy o‘z nutqida Turkistonda hamda
Rossiyada mahalliy musulmon aholisi taqdiriga befarq qaramaydigan rus kishilari
borligini, yerli aholini avom, olomon deb kamsituvchi, past nazar bilan qarovchilar
ham bo’lishi mumkinligini, ammo bunday ahvolga barham berilajagini aytib o‘tdi.
«Turkestanskiy golos» gazetasining 26-avgust sonida keltirilgan yana bir xabar
diqqatga sazovordir. Gazeta yozadi: «Davlat Dumasi a ’zolari Andijonda ikki kun
boiganlarida ular huzuriga rus, sart va tatar jamiyatlaridan ko‘plab vakillar tashrif
buyurishdi. Taxminiy hisoblarga ko‘ra shu qisqa vaqt ichida deputatlar
24

Andijondagi barcha millatlar va turli xil jamoat vakillaridan yuzga yaqin kishilarni
so‘roq qilganlar. So‘roqlar qisman shikoyat, arznoma, talablar shaklida bo’lib,
ulaming eng dolzarb masalalari Toshkent sud palatasi prokuroriga xabar qilindi,
ancha murakkab, jiddiy masalalar esa Davlat Dumasi minbaridan turib,
shuningdek, Duma byudjet komissiyasida aytiladigan bo’ldi» 1. Jadidlar va rus
demokratlarining bu xayrli ishi keng jamoatchilik tomonidan qizgin m a’qullandi.
Shoir Hamza Hakimzoda Niyoziy Vadim Chaykin va Ubaydullaxo‘ja
Asadullaxo‘ja o‘giining Petrograd safari va Davlat Dumasi a’zolarini Turkistonga
olib kelishini tabriklab shunday misralar bitgan edi:
«Bu Vatandan ikki о‘g‘lon tugub ozodu о‘kinch,
Tiz bukub shoh qoshida qildi bu holadari hech.
Yasha Chaykin! Yashasin chun Vatan o'g'li Xo'jayuf!
Yashasin soyasiz ila bar avj yoshlarimiz”
1916-yil qo‘zg‘alonini keltirib chiqargan sabablami aniqlash masapasida
Rossiya Davlat Dumasi musulmonlar fraksiyasi raisi Qutlug1 Muhammad Mirzo
bilan A.F.Kerenskiy fikr almashinishib, Rossiyadagi bir qator urush frontlari safiga
Turkiston fronti ham qo'shilganini e’tirof qilishgan. A.F.Kerenskiy o‘z
yurtdoshlarining vahshiyliklaridan voqif bo‘lib, vayronaga aylantirilgan shahar va
qishloqlarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rdi. Shu bois u so‘zda boisada, turkistonliklarni
yoqlab chiqdi. U 1916-yilning noyabr oyida Turkistonda so‘zlagan nutqida
Rossiya hukumatini shafqatsizlikda ayblab, hatto Turkistonga o‘z hukumatini
tuzish huquqini berishni talab qilib chiqdi. Shuningdek, u 1916-yil oxirida
Peterburgga tashrif buyurgan To‘rg‘ay viloyati vakilligiga rus hukumatining
va’dalariga ishonmaslikni maslahat berdi. Kerenskiy ana shunday faoliyati bilan
turkiy xalqlaming ishonchini qozondi. Shuning uchun ham 1917-yil fevral inqilobi
haqida o'lkaga xabar kelganda turkistonliklar A.F.Kerenskiyga tabrik telegrammasi
yo’llab, uning yordamida ozodlikka chiqishga umid qildilar. A.F.Kerenskiy
25

hukumati Turkistonda jonajon ruslaridan ko‘ra turkistonliklar tomonidan ko‘proq
olqishlandi. Ammo 1917-yil fevral inqilobidan so‘ng vazir, keyin Bosh vazir
bo‘lgan A.F.Kerenskiy turkistonliklar ishonchini oqlamadi. Bunga bir qator
hujjatlar guvohlik beradi. « 0‘n uch oydan beri Yettisuv viloyati da qonli voqealar
davom etmoqda,- deb yozgan edi turkistonlik Shokir Emoy. - Bir necha o‘n ming
musulmon qirg'izlaming yostig‘i quritildi. Ulaming million-million rubllik mol-
mulki talon-toroj etildi. Begunoh qirg‘iz bolalari ota-onalari bag‘ridan o‘g‘irlanib,
xuddi o‘rta asrlardagidek qullikka sotib yuborildi. Ayollar zo‘ravonlik qurboni
bo‘lmoqdalar, din e’tiqodi va millati kamsitilmoqda. Avvalgi tuzumda ham bunaqa
zo‘ravonliklar jamoatchilik nazaridan chetda qolmasdi. Ammo u paytlarda tilimiz
belgilangan edi. Norozilik bildirish yoki kimdandir yordam olish to‘g‘risida o‘ylab
ham bo’lmasdi. Ammo hozir ozodlik davri boshlangan, hukumat tepasiga
sosialistlar kelishgan. Tenglik va birodarlik e’lon qilindi. Qirg‘izlar va barcha
musulmonlar xon davrida odat tusiga kirib qolgan zo‘ravonliklarga chek qo‘yiladi,
deb umid qilgan edilar. Ammo Yettisuv viloyatida hali hech qanday tartib
o‘rnatilgani yo‘q. Qirg‘izlami kamsitish, o’lim jazosi ta’qiqlanishiga qaramasdan,
ularni qatl etish davom etmoqda. Xalqni mustamlakachilar zulmidan himoya qilish
yo‘lida biror qadam tashlangani yo‘q. Kerenskiy hukumati u yoqda tursin, boshqa
sosialistik tashkilotlar ham bu dahshatli holatga chek qo‘yish to‘g ‘risida
o‘ylamayaptilar. 15
XULOSA
1-jahon urushi davri (1914-18)da Rossiya podsho hukumatining
mustamlakachilik siyosatiga qarshi O’rta Osiyo xalqlarining chiqishlari. O’rta
Osiyo qo’zg’oloni aslida o’lkada tobora kuchayib borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy qarama-qarshiliklar mahsuli bo’lib, uning boshlanishi uchun Nikolay II
15
Sodiqov X. Turkistonning mustamlakachilik siyosati va istiqlol uchun kurash (XX asr) . – Toshkent.1994
(Sodikov H. Turkestan's colonial policy and the struggle for independence (20th century) - Tashkent.1994)
26

ning 1916-yil 2-iyundagi mardikorlikka olish haqidagi farmoni bahona bo’lgan. Bu
farmon ijtimoiy-iqtisodiy tomondan ahvoli tang bo’lib turgan xalqning
sabrkosasini to’ldirib yubordi. Dastlabki qo’zg’olon 4-iyul kuni Samarqand
viloyatining Xo’jand shahrida boshlandi. Olomon polisiya idorasida to’planib
mardikorlikka olishni to’xtatishlarini talab qildi. Bunga javoban chor ma’muriyati
soldatlari ularni o’qqa tutdi. Bunday voqealar Samarqand viloyatining Siyob,
Mahalla, Xo’jaahror, Dahbed, Jizzax, Sangzor, Zomin, Gadoytopmas, Jumabozor
va boshqalar joylarda bir-biriga ulanib ketdi. Qo’zg’olonlarning birin-ketin
mag’lubiyatga uchrashiga qaramay xalq ommasi bosh ko’tarishdan qaytmadi.
Qo’zg’olonlarning hammasi shafqatsizlik bilan bostirildi. Turkiston o’lkasining
Sirdaryo viloyatida ham xalq qo’zg’olonlari avjiga chiqdi. Bu yerdagi
qo’zg’olonlarni ayollar boshlab berdilar. Dastlabki qo’zg’olon 11-iyul kuni
Toshkent shahrida boshlanib, ular soni 2000-3000 kishi atrofida edi.
Qo’zg’olonchilar Olmazordagi politsiya idorasiga to’planganlar, oldingi saflarda
ayollar turishgan. Qo’zg’olonchilar mardikorlikka olinadiganlar ro’yxatini yirtib
tashlash uchun politsiya binosiga bostirib kirishgan va derazalarni toshbo’ron
qilishgan. Shunda pristav Mochalov xalqqa qarata o’t ochishga buyruq bergan va
qo’zg’olon faollaridan bo’lgan Ruzvonbibi Ahmadjonovani o’z qo’li bilan otib
tashlagan. Qo’zg’olon qonga botirilgan. Qo’zg’olonlar Sirdaryo viloyatining
To’ytepa, Xonobod, Zangi-ota, Perovskiy, Avliyoota va boshqalar joylarida ham
shiddatli tus olgan. Qo’zg’olon alangasi Farg’ona viloyatini ham qamrab oldi. U
yerdagi dastlabki qo’zg’olonni 9-iyulda Andijon shahri aholisi boshlab berdi.
Ertasiga Dalvarzin, 13-iyulda esa Chuama qishlog’i aholisi qo’zg’olon ko’tardi.
Viloyatdagi eng yirik qo’zg’olon Marg’ilon shahrida bo’lib, unda 20-25 ming kishi
qatnashdi. Qo’zg’olonlar Farg’ona viloyatining Andijon, Namangan, Qo’qon, O’sh
va Skobelev uezdlarida davom etdi. Turkiston o’lkasi bo’yicha eng ko’p
qo’zg’olonlar aynan shu viloyatda bo’lib o’tgan edi. Mustabid hukumat yuzlab
qo’zg’olonchilarni hibsga oldi va ularni qattiq jazoladi. Qo’zg’olonchilar ishi
bo’yicha sud jarayonlari harbiy vazir D.S.Shuvayev farmoni bilan tashkil qilingan
27

maxsus muvaqqat harbiy sudlar tomonidan amalga oshirilgan. Sud ishlari yopiq
eshiklar ortida, mutlaqo yashirin tarzda o’tkazilgan. Ularga harbiy sud orqali o’lim,
surgun va turli muddatlarga qamash jazolarini berish bilan qo’zg’olon
qatnashchilaridan qattiq o’ch olindi. Chor ma’muriyati belgilangan 200 ming 470
kishi o’rniga 123 mingdan ortiq mardikorlarni safarbar qilishga muvaffaq bo’ldi.
Ulardan 101 600 kishi Rossiyaning Yevropa qismiga, 4000 kishi Sibirga, 7405
kishi Kavkazga joylashtirilgan. 10 mingdan ortiq kishi Turkiston o’lkasida
ishlatilgan. O’rta Osiyo qo’zg’olonining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki,
unda o’zbek, qozoq, tojik, qirg’iz, turkman va qoraqalpoqlar birgalikda
mardonavor kurashdilar. Kurash davomida xalqlarning tarixan shakllangan
birodarligi va do’stligi yaqqol namoyon bo’ldi. Qo’zg’olon nihoyatda ommaviy tus
olganligi sababli uning dovrug’i Rossiyaga yetib bordi. Ayniqsa, uni bostirish bilan
bog’liq fojialar dahshatli bo’ldi, hatto Rossiya davlat dumasining diqqatini jalb
etdi. oppozitsiyadagi fraktsiyalar maxsus komissiya tuzib 1916-yil qo’zg’olonining
sabablari va oqibatlarini o’rgandi. So’ngra Duma majlisida komissiya a’zolari va
so’zga chiqqanlar orasida chor hukumatining siyosatini g’ayriqonuniyligini,
adolatsizligini va tub aholining ustidan yurgizgan zulmini fosh etdilar. Xalq
qo’zg’olonlarini Peterburgda, Rossiya davlat Dumasida muhokama etilishida
jadidlarning, ayniqsa, Ubaydulla Asadullaxo’jayevning xizmati katta bo’ldi. O’rta
Osiyo qo’zg’oloni chor hukumatining mustamlakachilik va ulug’ millatchilik
siyosatiga qattiq zarba berdi. Bu kurash milliy zulm, o’lkani Rossiyaning xom
ashyo manbai va tayyor mahsulotlar bozoriga aylantirishga qarshi qaratildi.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib,ʻ ʼ
yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –T.: O zbekiston; 2018. –B. 383.
ʻ ʻ
2. I.Karimov. O zbekiston XXI-asrga intilmoqda. Toshkent shahri.
ʻ
O zbekiston nashriyoti,1999-yil.
ʻ
3. Jo‘rayev, Narzuila. O‘zbekiston tarixi: (Turkiston Chorizm
mustamlakachiligi davrida) 1-kitob / M as’ul muharrir N. Abduazizova. - Т .:
Sharq, 2011. - 552 b
4. Tursunov X. O’zbekistonda 1916-yil xalq qo’zg’oloni. –
T.:O’zbekiston,1966. – 170 bet (Tursunov H. The popular uprising of 1916
in Uzbekistan. – T.: Uzbekistan, 1966. - 170 pages)
5. Ismoilova J. Farg’ona vodiysidagi milliy ozodlik kurashlari. – T.: G’afur
G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi.2003. – 320 bet (Ismailova J.
National liberation struggles in the Fergana Valley. - T.: Ghafur Ghulam
Publishing House. 2003 - 320 pages)
6. Choriyev Z. Turkiston mardikorlari: safarbarlik va uning oqibatlari(1916—
1917-y). - T.:Fan,1999. – 334-bet (Choriyev Z. Turkestan laborers:
consequences mobilization mobilization and his (1916-1917) .- T. Fan,
1999. – 334 – pages)
7. Tursunov X. O’zbekistonda 1916-yil xalq qo’zg’oloni. –
T.:O’zbekiston,1966. – 170 bet (Tursunov H. The popular uprising of 1916
in Uzbekistan. – T.: Uzbekistan, 1966. - 170 pages)
8. Ковалев А.П. Тыловые рабочие Туркестана в годы первой мировой
войны. Ташкент. 1957. Его же: Революционная ситуация 1915-1917 гг.
и ее проявление в Туркестане. Ташкент . 1971 (Kovalev AP The rear
workers of Turkestan during the First World War. Tashkent. 1957 The same:
the revolutionary situation of 1915-1917 and its manifestation in Turkestan.
Tashkent. 1971
9. Кастельская З . Д . Основные предпосылки восстания 1916 г . в
Узбекистане М .,1972 (Kastelskaya Z.D. The main prerequisites for the
1916 uprising in Uzbekistan M., 1972)
10. Ismoilova J. Farg’ona vodiysidagi milliy ozodlik kurashlari. – T.: G’afur
G’ulom nomidagi nashriyot matbaa ijodiy uyi.2003. – 320 bet (Ismailova J.
National liberation struggles in the Fergana Valley. - T.: Ghafur Ghulam
Publishing House. 2003 - 320 pages)
29

Turkiston o‘lkasi birinchi jahon urushi yillarida

Sotib olish