Turkiston o’lkasini Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	74.0KB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

176 Sotish

Turkiston o’lkasini Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi

Sotib olish

TURKISTONDA MUSTAMLAKA BOSHQARUV TIZIMINING
TAKOMILLASHTIRILISHI.
REJA
Kirish
I. Turkiston o’lkasini Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va
mustamlaka boshqaruv tizimini o’rnatilishi.
I.1 Rossiya imperiyasining bosqinchilik yurishlari.
I.2 Turkiston general-gubernatorligining tashkil topishi.
II. Turkiston o’lkasida mustamlaka boshqaruv tizmining joriy etilishi.
II.1 Turkiston o’lkasini boshqaruv to’g’risidagi Nizom asosida
boshqarilishi
II.2 Turkiston o’lkasida harbiy-ma’muriy hokimiyat tiziminig joriy
qilinishi
II.3 Politsiya va sud organlarining tuzilishi va uning funksiyalari
III . Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar
V. Ilovalar
1

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida
“eng avvalo yoshlar va aholi o’rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning
betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ’ib qilish, johon ilm-fani va
adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustufor
vazifalardan hisoblanadi” 1
, deb takidlab o’tdi.
Har qanday jamiyat hayotida bunday tub, olamshumul o’zgarishlar bosqichma-
bosqich, ba’zan bir n е cha o’n yilliklar va hatto asrlar davomida amalga oshadi. Shu
bois tarixiy o’tmish saboqlarini hisobga olmasdan, mintaqamizdagi xalqlarning
tarixiy tajribasidagi ijobiy va salbiy jihatlarni chuqur ilmiy tahlil qilmasdan, shu
jumladan, O’rta Osiyo davlatchiligi tajribalarini o’rganmasdan, bugungi kunda
buyuk d е b ta’riflash mumkin bo’lgan hozirgi islohotlarning mohiyati va
ahamiyatini to’liq tushunish va baholash mumkin emas.
O’zb е kiston R е spublikasi birinchi Pr е zid е nti I.A. Karimov takidlaganidek:
“Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o’lkaning, davlatimiz hududining xolis va
haqqoniy tarixini tiklash milliy o’zlikni anglashni, ta’bir joiz bo’lsa milliy iftixorni
tiklash va o’stirish jarayonida g’oyat muhim o’rin tutadi” 2
. Birinchi Prezidentimiz
“Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarlarida “O’z tarixini bilmaydiga,
kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo’q” 3
. Shu maqsadda I.A.
Karimovning tarix fani vakillari bilan uchrashuvidagi suhbatlarida ushbu fanning
dolzarb muammolari muhokama qilinib, ijtimoiy taraqqiyotning qonuniyatlrini
chuqur o’rganish, O’zb е kistonda davlatchilikning qaror topishini ta’minlangan
tarixiy sharoitlarga aniqlik kiritish, Podsho tuzumi va sov е t tuzumlarining bu
jarayonlarga salbiy ta’siri omillarini aniqlash zarurligiga alohida e’tibor qaratish
mavzuning dolzarbligidir.
1
Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг
кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т.: Ўзбекистон, 2017. – Б. 47.
2
Каримов И. А. Ўзбекистон XIX аср бўсағасида. Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. Т., «Ўзбекистон», 1997. – Б. 140.
3
Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – Б. 4.
2

Kurs ishining ob’yekti va predmeti. Kurs ishining predmeti XIX asr
o’rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya – Buyuk Britaniya va Rossiya
davlatlari manfaatlari Turkistonda to’qnash kelishi va raqobatda ruslar qulining
baland kelishi, Podsho Rossiyasi tomonidan Turkistonni mustamlakaga
aylantirilishi uni boshqarish to’g’risida 1865-1886-yilgi nizomlarni ilmiy jihatdan
tahlili qilish, Podsho tuzumiga qarshi xalq norozilik harakatlarini yoritish,
Rossiyadagi ijtimoiy sohadagi o’zgarishlar va ularning o’lkamiz hayotiga ta’siri,
o’lkadagi agrar, industrial siyosat negizlarini, mustamlaka tizimning harbiy xalq
boshqaruviga asoslanganligini yoritish ilmiy ishning asosiy predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining ob’yekti qilib O’zbekiston tarixiga oid asosiy adabiyotlar va
monografiyalardan foydalangan holda Podsho Rossiyasi mustamlaka tuzimi
tarixini o’rgangan bir qator monagrafiyalari va alohida ajratib olingan manbalar
ilmiy kurs ishi ishining asosiy obyekti hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mustaqil O’zb е kistonning k е lajagi
bo’lgan yosh avlodni tarbiyalash, ular ongida milliy istiqlol tafakkurini va
vatanparvarlik g’oyalarini shakllantirishda Tarix fanining o’rni va imkoniyatlari
ch е ksizdir. Tarixiy o’tmishsiz biror-bir xalqning buguni bo’lmagan va k е lajagi
ham bo’lmaydi. Tarix fani odamlarni uylantiradi, bo’lib o’tgan tarixiy voq е alarni
farqlash tahlil qilish va ulardan amaliy va hayotiy xulosalar chiqarishga yordam
b е radi.
XIX asrning 40-yillarida Podsho Rossiyasi tomonidan O’rta Osiyo xonliklariga
qarshi harbiy yurishlar r е jasi qabul qilinishi va shu r е janing uzoq tarixga ega
ekanligi o’quvchilarning ongiga singdirilar edi “Turkistonda mustamlaka tizimi:
muammo va yechimlar (XIX asr ikkinchi yarmi XX asr birinchi choragi)” d е b
nomlagan mazkur kurs ishini o’rganish davrida Podsho
Rossiyasi qo’shinlarining Turkistonni bosib olinishining iqtisodiy va siyosiy
sabablarini, o’lka xalqlarining o’z ozodligi va mustaqilligi uchun olib borgan
kurashlari va bu yo’lda b е rgan qurbonlarini, bosqinchilar tomonidan qilgan
vahshiyliklarni, harbiy muvaffaqqiyatlar zo’rovonlik bilan qo’lga kiritilganligini
ochib b е rish, ularning asosiy maqsadi O’rta Osiyo xonliklarini arzon xom ashyo
3

y е tkazib b е ruvchi o’z mustamlakasiga aylantirish, Turkiston o’lkasida mustamlaka
boshqaruv tizimi joriy qilinishi, ma’muriy-hududiy bo’linishi, Podsho tuzumi
qo’shinlarining O’rta Osiyo xonliklariga bostirib kirishning iqtisodiy, siyosiy va
ijtimoiy sabablarini o’quvchilarga yanada chuqurroq anglab olishlari uchun
kr е postnoy huquqining b е kor qilinishi, bozor iqtisodi sanoatining, birinchi
navbatdagi to’qimachilik sanoatining rivojlanishi, 1860 – 1917-yiilarda Rossiyada
kapitalistik islohatlarining rivojlanganligi XIX asrning ikkinchi yarmidan O’rta
Osiyo xonliklariga Rossiya imperiyasining tajavuzkorlik siyosati, hokimiyatni
sovetlar qo’liga o’tishi va yangi tizimni ishga tushishi haqida ma’lumotlar
yoritilgan.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati: Rossiya imperiyasining O’rta Osiyoga
yurishi va Turkiston o’lkasini mustalakaga aylantirilishi, Turkiston General-
gubernatorligining tashkil etilishi, Imperiya manfaatlariga mos boshqaruv
tuzimining joriy qilinishi, politsiya, sud-huquq tizimidagi o’zgarishlar, XX asrning
birinchi choragidagi o’lkadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat va Turkiston
muhtoriyatining tashkil qilinishi, boshqaruv sohasidagin kadrlar muommosini
yoritish va ilmiy xulosa qilish tadqiqot oldiga qo’yilgan asosiy masala va farazlar
hisoblanadi.
Kurs ishi hajmi: Ushbu kurs ishi, kirish qismi, ikkita bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar bandidan tashklil topgan.
4

I. Turkiston o’lkasini Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va
mustamlaka boshqaruv tizimini o’rnatilishi.
1.1 Rossiya imperiyasining bosqinchilik yurishlari.
Rossiyada XVII asrdan boshlab tovar-pul munosabatlari gurkirab rivojlandi.
o`rta Osiyo davlatlari bilan ham savdo-sotiq qilish zaruriati yuzaga keldi. Rossiya
hukmdorlari o`z elchilarini O`rta Osiyo davlatlari xonlari huzuriga birin-ketin
jo`nata boshladilar. Pyotr I (1672—1725) hukmronlik qilgan davrdan boshlab,
Rossiya imperiyasi harakatlarida bu davlatlarni kuch bilan bosib olish niyati borligi
ko`zga tashlanadi, chunonchi, Pyotr I Bekovich-Cherkasskiyboshchiligida o`rta
Osiyoga ekspeditsiya jo`natadi. Bu ekspeditsiya muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.
Shundan so`ng Pyotr I yangicha yo'l tutdi. O'rta Osiyoga qilinadigan keyingi
yurishlar xavfsiz bo`lishini ta'minlash uchun istehkomlar tizimini qurib, O'rta
Osiyo davlatlari chegarasi tomon asta-sekin siljib borish to`g`risida buyruq berdi.
Shunday istehkomlardan dastlabki yettitasi 1718-yilda Irtish daryosi sohilida
qurildi. Semipalatinsk shahri shu tariqa dunyoga keldi. 1
Rossiya imperiyasining keyingi hukmdorlari ham ushbu strategik rejani
amalga osh 2
irishni davom ettirdilar, chunki Rossiyada ip-gazlama sanoati
rivojlangani sayin o`rta Osiyoning bozor sifatidagi ahamiyati orta bordi. Rus
savdogarlari Xitoydan siqib chiqarilgani, shuningdek, Turkiya va Eronga Britaniya
tovarlari kirib kelib, rus savdo-sotig`i cheklangani sari bu mintaqa ahamiyati orta
bordi.
O`rta Osiyoda ingliz savdosi ortib borishi munosabati bilan Rossiya
hukmron doiralari o`z halovatini yo`qota boshladi. Ular Angliya o`rta Osiyo
hududini bosib olib, Kaspiy dengizi sohiliga chiqishidan xavotirda edilar. Buyuk
1
Ziyoyev.H “Turkistonga Rossiyani tajavusi va hukmronligi davirda” T;1998
2
A. Sagdullayev Movlonov. U “O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi” T: “Akademiya”-2006 b-86
5

Britaniya hukumati Rossiyaning Afg`oniston chegaralarida paydo bo`lishiga yo'1
qo`ymaslikka harakat qildi. Buyuk Britaniyaning Ost-Ind kompaniyasi XIX asrdan
boshlab oltinga, paxtaga boy bo`lgan va muhim strategik ahamiyat kasb etgan o`rta
Osiyo bilan qiziqa boshladi. U mahalliy hukmdorlarni Angliya bilan hamkorlik
qilishga og`dirish hamda ayni mahalda ushbu davlatlarning siyosiy holatini
o`rganishi lozim bo`lgan o`z ayg`oqchilarini bu yerga yubordi. Birinchi bunday
"sayohat" 1824yilda M.Murkroft tomonidan amalga oshirildi. U Buxoroga qadar
yetib keldi, biroq qaytib ketayotganida ikki kuzatuvchisi bilan birga halokbo`ldi.
1832-yilda A.Byorns Buxoroda bo`ldi. 1843-yilda 33 yoshli kapitan D.Ebbot
Xivaga keldi, shu yilning noyabrida mayor D. Volf Buxoroga jo`natildi. U 1838-
yildan beri Nasrulloxon buyrug`i bilan zindonda yotgan polkovnik Ch.Stoddart va
kapitan A.Konnolini ozod qilib, olib ketishi lozim edi.
Ost-Ind kompaniyasi podsho qo`shinlariga qarshi kurashish uchun qo`shin
yuborishni va'da qilib, o`rta Osiyo davlatlariga Rossiyaga qarshi harbiy ittifoq
tuzishni taklif etdi. Bunday taklif Stoddart va Konnoli tomonidan Buxoroda
kiritildi, lekin bu missiya muvaffaqiyat keltirmadi. Stoddart va Konnoli 1842yilda
qatl qilindi, Volf esa Buxorodan arang qutulib ketdi. Bunga javoban Angliya
Afg`oniston bilan sulh shartnomasini tuzib, uning amirini qurollantirdi, natijada
Afg`oniston Buxoro amirligi hududining bir qismini bosib oldi. o`zbeklar va
tojiklar yashab turgan bu hudud 1855-yildan boshlab Afg`oniston viloyatlariga
aylandi. Ayni mahalda Rossiyaning o`rta Osiyo xonliklari bilan savdosi jadal
sur'atlarda kuchayib bordi. XIX asr o`rtalariga kelib Qo`qon, Xiva va Buxoro
Rossiyaning savdodagi bosh hamkoriga aylanishdi. Natijada, XIX asrning II
yarmida Rossiyaning o`rta Osiyo davlatlari bilan doimiy savdo-iqtisodiy va siyosiy
aloqalari o`rnatildi.
Podsho Rossiyaning o`rta Osiyoni mustamlaka qilib bosib olishi
sabablaridan biri Amerikada shimol va janub o`rtasida boshlangan fuqarolar urushi
(1861 — 1865) tufayli Amerika paxtasining Yevropaga keltirilishi to`xtaganligidir.
Paxta yetishmasligi natijasida to`qimachilik sanoatida inqiroz boshlandi va yangi
xomashyo manbalarini izlab topish zarurati yuzaga keldi. Rossiyaning Qrim
6

urushidagi (1855—1857) mag`lubiyati Yevropadagi o`z o`rnini saqlab qolishi
uchun Angliyaning Rossiyaga qarshi siyosatidan voz kechishga majbur etadigan
"hujumkor qurol" zarurligini ko`rsatdi. Bunday "qurol" Hindiston bo`lib, u
tomonga yo'1 o`rta Osiyo orqali o`tardi. Hind xalqining katta mashaqqatlar bilan
bostirilgan 1857-yildagi qo`zg`oloni inglizlarning Hindistondagi ahvoli
omonatligini ko`rsatar edi. Bularning bari Rossiya imperiyasining o`rta Osiyoga
hujumini tezlashtirdi.
Rossiya o`rta Osiyoga bosib borish niyatidan voz kechmagan holda, savdo
yo`llari xavfsizligini ta'minlashi ham zarur edi. Shu munosabat bilan asosiy savdo
yo`llarida, birinchi navbatda Orenburgdan Toshkentga boradigan yo`lda harbiy
istehkomlar qurildi. 1847-yilda Sirdaryoning quyilish joyida Raim qal'asi qurildi.
Rossiyaning chegara hududlariga qurolli guruhlar talonchilik va tinch aholini asir
olish maqsadida tez-tez hujum uyushtirayotgani jangovar harakatlarning
boshlanishiga bahona bo`ldi. 1853-yilda Qo`qon xonligi Oqmachit qal`asini bosib
olishga tayyorlana boshladi. Bu harakatlar Rossiyaning o`rta Osiyo davlatlari
hukmdorlari bilan munosabatlarini g’oyat keskinlashtirdi.
Rossiya harbiy mahkamlarida ichki siyosiy ziddiyatlar bilan bir-biridan
ajratib tashlangan Buxoro amirligi, Qo`qon va Xiva xonliklari jiddiy qarshilik
ko`rsata olmaydilar, deb xato hisoblashgandi. Olis masofa, yo'1 yo`qligi (oziq-
ovqat va o`q-dorilar bilan ta'minlash, aloqada bo`lib turish qiyinligi) va
qurg`oqchil iqlim Rossiya qo`shinlarining asosiy "dushmani" edi.
Shunday qilib, mol sotish uchun yangi bozorlarni izlab topish, sanoat uchun
yangi xomashyo manbalarini axtarish va Buyuk Britaniyani siqib chiqarish uchun
Hindistonga olib boradigan yangi yo`lni izlab topish Rossiya imperiyasining o`rta
Osiyoga mustamlaka bosqinchiligini boshlash uchun asosiy sabab bo`ldi.
O`RTA OSIYO BOSIB OLINISHINING ASOSIY BOSQICHLARI
Rossiya imperiyasi tomonidan o`rta Osiyoni bosib olinishi to`rt bosqichda amalga
oshirildi.
Birinchi bosqich 1847-yildan 1864-yilgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu
davrda Qo`qon xonligining shimoliy viloyatlari bosib olindi va Toshkentni zabt
7

etishga urinish bo`lib o`tdi. Bosib olingan hududlarda Orenburg general-
gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tuzildi.
Ikkinchi bosqich 1865-yilda boshlandi va 1868-yilgacha davom etdi. Bu davrda
Qo`qon xonligi va Buxoro amirligiga qarshi bosqinchilik harakatlari olib borildi.
Uchinchi bosqich 1873-yildan 1879-yilgacha uchinchi bosqich bo`lib o`tdi, u
Xiva xonligini bosib olish va Qo`qon xonligini tugatish bilan yakunlandi.
To`rtinchi bosqich 1880-yil oxiridan 1885-yilgacha istiloning amalga
oshirildi. Bu davrda jangovar harakatlar asosan hozirgi Turkmaniston hududida
olib borildi. Turkman qabilalari bo`ysundirilishi bilan Rossiya imperiyasining o`rta
Osiyo hududidagi jangovar harakatlari yakunlandi.
Shunday qilib, Rossiya 1865yildan boshlab 1885-yilgacha o`rta Osiyoda
uzluksiz urush olib bordi. Bu — bosqinchilik, mustamlaka urushi edi. 1
1
Ziyoyev.H “Turkistonga Rossiyani tajavusi va hukmronligi davirda” T;1998
8

1.2Turkiston general-gubernatorligining tashkil topishi.
Mahalliy boshqaruv Turkiston general-gubernatorligi (rus. Туркестанское
генерал-губернаторство) — ma ʼ muriyhududiy birlik . Rossiya Imperiyasi bosib
olgan G arbiy Turkiston hududida Rossiya imperatori Aleksandr II farmoni bilanʻ
tashkil etilgan (1867-yil 11-iyul). Xuddi shu yili Turkiston harbiy okrugi ham
tuzilgan. Turkistonning birinchi general-gubernatori etib rus podshosining yaqin
mulozimi generalad yutant K.P.fon Kaufman tayinlandi. U 14 yil mobaynida
ʼ
(1867—1881-yillarda) Turkiston o lkasini qattiqqo llik bilan boshqargan. Kavkaz,
ʻ ʻ
Boltiqbo yi o lkalaridagi ozodlik harakatlarini bostirishda tajribali ma mur va usta
ʻ ʻ ʼ
siyosatchi ekanligini ko rsatgan fon Kaufmanni "Turkistonning Bunyodkori" deb
ʻ
ulug lashgan. U Toshkentjamoatchiligi vakillari yig ilishi (1868-yil 22-yanvar)da
ʻ ʻ
birinchi bor ruslarni Turkiston xalqlarining "Katta Og asi" deb atagan. Turkiston
ʻ
19-asrning boshlarida Britaniya Imperiyasi va Rossiya Imperiyasi orasida
tortishuvlarga sabab bo lgan.
ʻ 1
Rossiya imperatori fon Kaufmanga o lkani boshqarishda cheklanmagan
ʻ
huquq va vakolatlar bergan, natijada uni xalq "Yarim Podsho" deb bilgan. Ichki va
tashqi siyosatda uning erkin ish yuritishi mumkinligi imperator tomonidan berilgan
"Oltin Yorliq"da o z aksini topgan.
ʻ
1868—1880-yillar davomida harbiy istilolar natijasida dastlab 2 viloyatdan
iborat generalgubernatorlikka yana 3 viloyat qo shildi. 19-asrning oxirlarida
ʻ
Turkiston general-gubernatorligiga Sirdaryo, Yettisuv, Samarqand, Farg ona va
ʻ
Zakaspiy kabi 5 viloyatdan iborat bo lib hududi Yevropa Rossiyasining U3
ʻ
qismiga teng edi. Turkiston general-gubernatorligining barcha hududi 1.779.618
chaqirimga teng bo lgan. Rossiya hukmdor doiralari Turkistonni imperiyaning
ʻ
tarkibiy qismiga aylantirish va xalqlarini ruslashtirish uchun barcha vositalarni
1
Shamsutdinov.R.SH. . Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. T.: 2020
9

ishga soldi. O lkadagi siyosiy, ma muriy, iqtisodiy va madaniy islohotlar ana shuʻ ʼ
maqsadga qaratilgan edi.Asriy milliy davlatchilikni yo qotib ruscha idora usulini
ʻ
qo llash uchun Sankt-Peterburgningoliy siyosiy doiralari qonunlar majmuasini
ʻ
ishlab chiqdi. U tarixga "Turkiston o lkasini boshqarish haqidagi Nizom" nomi
ʻ
bilan kirgan. Nizomga ko ra, o lka hokimiyati "harbiyxalq boshqaruvi" deb
ʻ ʻ
nomlandi. Turkiston general-gubernatorligi viloyatlar(oblast), tuman (uyezd),
jabhalar (uchastka), bo lislar (volost) va oqsoqolliklarga bo lindi.
ʻ ʻ
Viloyatlar, tumanlar va jabhalarni rus ofitsergenerallari, bo lis va
ʻ
oqsoqolliklarni esa mahalliy xalq vakillari boshqargan. Viloyatlarga harbiy
gubernatorlar, tuman — uyezd boshliqlari, jabhalarga esa uchastka pristavlari
tayinlangan.
Mustamlakachilar mahalliy boshqaruv idoralariga ma sul shaxslar
ʼ
tayinlanishida nihoyat hushyor ish tutib, ilg or, taraqqiyparvar va millatparvar
ʻ
kishilar bo lis boshqaruvchisi, oqsoqol, yuzboshi yoki qozi sifatida saylanib qolsa,
ʻ
ularni lavozimga tasdiqlamaslik uchun turli hiylanayranglarni ishga solganlar.
Turkistonda mustamlaka idorasi 1898-yilgacha "harbiyxalq", undan keyin esa
"ma muriypolitsiya boshqaruvi" deb atalgan bo lsa ham uning mohiyati mazmunan
ʼ ʻ
o zgarmagan, barcha vakolatlar rus ma muriyati qo lida jamlangan.
ʻ ʼ ʻ
Turkistondagi siyosiy idora tizimi "tub aholi o rtasida har qanday norozilikni
ʻ
tagtugi bilan shafqatsiz bostirish, bironbir dushmanlik holati sezilsa, darhol uning
kuchayishiga yo l qo ymay bo g ib tashlash, tartibbuzarlar va ularning
ʻ ʻ ʻ ʻ
maslakdoshlariga tegishli saboq berish va ularga rus qudratini ko rsatib qo yish
ʻ ʻ
uchun har qanday choratadbirlar ko rish" ruhi bilan sug orilgan.
ʻ ʻ
Turkistondagi milliy ozodlik harakatini bo g ib tashlash, istiqlol uchun
ʻ ʻ
kurashga qodir shaxslarni "zararsizlantirish" rejasi ishlab chiqilib, uni ijro etishga
barcha mustamlaka arboblari jalb etilgan. Rus dvoryan pomeshchiklari o lkani
ʻ
ruslashtirishning iqtisodiy tomonini ko zlab, Davlat dumasida Turkiston
ʻ
o lkasidagi "ortiqcha" yerlarni musodara qilishni yoqlab muxoliflarini siquvga
ʻ
10

olishgan. 1910-yilning 7-aprelida Davlat dumasi "Turkiston o lkasini boshqarishʻ
haqidagi Nizom"ning 270-moddasini "Turkiston ko chmanchilarining ortiqcha
ʻ
yerlarini kolonizatsiya ehtiyojlari uchun" musodara etishga ruxsat beruvchi
qo shimcha bilan to ldirish masalasini muhokama qildi. Rus mustamlakachi
ʻ ʻ
shovinistlari tovushi baland kelib qonun loyihasi qabul qilindi va 1910-yilning 19-
dekabrdan qonun kuchga kirdi. To qqiz yil ichida ana shu konunga ko ra,
ʻ ʻ
Sirdaryo-Farg ona ko chiruvchilik rayoni bo yicha tub aholining 744,9 ming
ʻ ʻ ʻ
desyatina yeri ruslarga taqsimlab berildi. Podshoning musodarachilik siyosati o ta
ʻ
shafqatsizlik bilan davom ettirildi.
Imperiya xukmdor doiralari Turkiston o lkasi rus va tub aholisi uchun
ʻ
maxsus siyosat dasturini ishlab chikdi.
Harbiy mirshablik ruhi Turkiston general-gubernatorligi siyosiy tuzumida
o zining yaqqol ifodasini topgan.
ʻ
Turkiston generalgubernatori bir vaqtning o zida o lka bosh hokimi, okrug
ʻ ʻ
qo mondoni, bosh prokuror va bosh mirshab vazifalarini bajargan.
ʻ 1
1
Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi (XVI– XX asr boshlari) ikkinchi kitob. – T.: Sharq,
2010. – 536 б .
11

II. Turkiston o’lkasida mustamlaka boshqaruv tizmining joriy etilishi.
2.1 Turkiston o’lkasini boshqaruv to’g’risidagi Nizom asosida
boshqarilishi
1886 yilda Turkiston o’lkasini boshqarish haqida Nizom qabul qilindi.
―Nizom ga muvofiq, Turkiston o’lkasining ma‘muriy-hududiy bo’linishi‖
o’zgartirildi. Jumladan, Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylantirildi.
Sirdaryo viloyatining Xo’jand uezdi Samarqand viloyatining tarkibiga kiritildi.
Keyinchalik Samarqand viloyati Jizzax, Kattaqo’rg’on, Samarqand va Xo’jand
uezdlaridan tashkil topdi. 1

Farg’ona viloyati hududlarining ichki tuzilishi o’zgarishlarsiz qoldirildi.
Sirdaryo viloyatida muqaddam tuzilgan uezdlar qatoriga Amudaryo bo’limi
qo’shildi. Qurama uezdi Toshkent uezdi deb o’zgartirildi. Sirdaryo, Farg’ona va
Samarqand viloyatlari ―tub viloyatlar deb ataladigan bo’ldi.
‖
1881 yilda imperiya qo’shinlari tomonidan Axalteka vohasi bosib olinganidan
keyin bu erda Kaspiybo’yi harbiy bo’limi tashkil etildi. 1882 yilda bo’lim
viloyatga aylantirilib, Kavkaz noibligi tarkibiga kiritildi. Markazi Ashxobod shahri
bo’lgan bu viloyat 1899 yili Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga o’tkazildi.
Kaspiyorti viloyati tarkibiga Ashxobod, Krasnovodsk, Mang’ishloq, Marv va
Tejen uezdlari kirar edi.
Shu tariqa, XIX asrning oxirlariga kelib, Turkiston generalgubernatorligi 5
ta viloyat – Sirdaryo, Samarqand, Farg’ona, Kaspiyorti va Ettisuv viloyatlariga
bo’lib boshqariladigan yirik mustamlaka o’lka edi. Hokimiyatning
mustamlakachilik tizimining eng yuqori pog’onasida imperator tomonidan
tayinlanadigan general-gubernator turar edi. U tashqi siyosiy, ma‘muriy, harbiy,
sud, xo’jalik ishlarini o’z qo’lida birlashtirgan, Turkiston aholisidan soliq yig’ish
miqdorlarini belgilagan, chet elliklarga rus fuqaroligini bergan, siyosiy sabablar
bilan xohlagan kishini 5-yil muddatga o’lkadan chiqarib yuborish, ishlarni ko’rib
chiqish uchun harbiy va harbiy-dala sudlariga oshirish, nafaqat rus sudlari, balki
1
Shamsutdinov.R.SH. . Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. T.: 2020
12

qozilar va biylar sudlari tomonidan chiqarilgan o’lim jazosi berish to’g’risidagi
hukmni tasdiqlash huquqiga ega bo’lgan. U Turkiston xalqlarini harbiy va
amaldorlardan iborat byurokratik apparat – Turkiston general-gubernatorligi
devoni yordamida boshqargan.
O’lka boshqaruv tizimining keyingi bo’g’ini viloyat harbiy gubernatorlari
edi. Ular bir vaqtning o’zida u yoki bu viloyatga joylashtirilgan qo’shinning
miqdoriga bog’liq holda komandirlar korpusi yoki diviziya huquqida qo’shin
qo’mondoni ham hisoblangan. Harbiy gubernatorlarga nafaqat ma‘muriy, balki
politsiya va sudga xos vazifalar ham yuklatilgan edi. Ularga mahalliy millatga
mansub shaxslarga 100 so’mdan ortiq bo’lmagan miqdordagi jarima solish va
ularni ma‘muriy tartibda bir oygacha qamab qo’yish huquqi berilgan. SHuningdek,
barcha sud va jazo muassasalari ustidan nazorat o’rnatish, siyosiy va jinoiy ishlar
bo’yicha hukmlarni tasdiqlash, mustamlaka ma‘muriyatining quyi bo’g’inlardagi
qonunbuzarliklar ustidan mahalliy aholining ariza va shikoyatlarini ko’rib chiqish
vakolati berilgan.
Viloyatlardagi muhim ma‘muriy muassasa harbiy gubernatorlar huzuridagi
mahkama hisoblangan. Mahkamalar bo’limlarni o’z ichiga olib, ularning soni
mustamlaka tartibini o’rnatish va mustahkamlash darajasiga qarab oshib borgan.
Masalan, dastlabki davrlarda boshqaruv, xo’jalik, sud va hisobkitob sho’balaridan
iborat 3-4 ta bo’lim faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, XIX asrning 80-yillariga kelib
qurilish, chegaralarni belgilash, qishloq-vrachlik, veterinariya, davlat mulkini
boshqarishi, er va soliq ishlari, o’rmon sho’balari, shuningdek, har bir viloyat
mahkamasi huzurida bosmaxona va statistika qo’mitalari ochiladi. 1

Viloyat mahkamalarida xo’jalik bo’limlari asosiy rol o’ynab, ular zimmasiga
quyidagi muhim vazifalar yuklangan: o’troq va ko’chmanchi aholining er ishlarini
―tartibga solish , vaqf ishlari, mahalliy aholining suvdan foydalanish va soliq‖
to’lash ishlarini boshqarish, davlat muassasalarini pul majburiyatlari va ularni
idora qilish sarf-xarajatlari smetasini tuzish, bojxona to’lovlarini yig’ish va
1
Ziyoyev.H “Turkistonga Rossiyani tajavusi va hukmronligi davirda” T;1998
13

o’lkaning xomashyo resurslarini qazib olish uchun ruxsatnomalar berish, savdo
bitimlari va pudratlarini rasmiylashtirish.
Mustamlaka hukumatining mahalliy aholi hayotining barcha sohalariga
o’zboshimchalik bilan aralashuvi va har tomonlama bo’ysundirish tamoyili
boshqaruvning quyi organlari tuzilishi va vazifalarini ko’rib chiqish jarayonida
yanada aniq-ravshan namoyon bo’ladi. Bu, birinchi navbatda, uezd boshliqlari
rahbarligidagi uezd ma‘muriyatiga tegishli. Uezd boshliqlari, odatda shahar
oqsoqoli, davlat muassasasi boshlig’i, er-soliq xizmati raisi, politsiya boshlig’i,
uezdda joylashtirilgan qo’shin qo’mondoni kabi bir qancha lavozimlarni egallagan.
Tizimning bu tarmog’i zimmasiga volostlar va qishloqlardagi tartibintizomni
nazorat qilish, soliqlarni hisob-kitob qilish, er va suv haqidagi doimiy janjallarni
hal etish, mahalliy ma‘muriy va sud organlariga saylovlar o’tkazish ishlarining
asosiy og’irligi yuklatilgan edi.
Amalda bu tarmoq eng layoqatsiz, shaxsiy g’arazli maqsadlarni ko’zlovchi
bo’lib chiqdi. Ularning faoliyatini kuchaytirish, qayta tashkil etish kun tartibiga
qayta-qayta qo’yilib turar edi. Bunda asosiy e‘tibor uezd ma‘muriyatini politsiya
va jazo vakolatlari bilan kuchaytirish, xalq qahru g’azabiga uchragan amaldorlarni
o’z vaqtida qo’shni uezdlar va viloyatlarga o’tkazish, ularning juda haddan
oshganlarini javobgarlikka tortish kabi choralar qo’llashga qaratilgan. Manbalarda
qayd etilishicha, birgina 1883 yilda Farg’ona viloyatida mustamlaka
amaldorlarining noqonuniy xatti-harakatlari ustidan 238 marta tergov olib
borilgan, 106 holat bo’yicha tekshirish o’tkazilgan, lavozimdan foydalanib,
jinoyat sodir etgani uchun 18 kishi sudga berilgan, qolgan ishlar harbiy
gubernator buyrug’i bilan to’xtatib qo’yilgan. 1
Mahalliy aholiga qonunga xilof ravishda og’ir soliqlar solish amaldorlar
axloqi nuqtayi nazaridan odatiy hodisa edi. Yo’llar, ko’priklar va boshqa
inshootlarni qurish va ta‘mirlash uchun aholidan yig’ilgan mablag’larni talontaroj
qilish, tamagirlik hamda volost va qishloqlar oqsoqollari lavozimini sotish, vaqf
erlari va mulklari bilan bog’liq turli qing’ir ishlar va boshqalar juda avj olgan edi.
1
Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi (XVI– XX asr boshlari) ikkinchi kitob. – T.:
Sharq, 2010. – 536 б .
14

Shaharlar dahalarga bo’linib, uy sohiblarining yig’inlari saylagan saylovchilarning
qurultoyida saylangan oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Shahar daxalarining
oqsoqollari harbiy gubernator tomonidan tayinlanadigan bosh oqsoqolga
bo’ysunganlar. Bosh oqsoqolga quyi politsiya xizmatchilari – mirshablar, shahar
sug’orish tizimining boshliqlari – miroblar hamda sudyalar – qozilar va biylar ham
tobe bo’lganlar. Ularning barchasiga alohida to’plangan mablag’ hisobidan maosh
to’langan. Shaharlarning evropalik aholi yashaydigan qismlarida ma‘muriyat
harbiy gubernatorlar tomonidan tayinlangan.
Turkiston general-gubernatorligining siyosiy va ma‘muriy markazi bo’lgan
Toshkent o’ziga xos boshqaruv tizimiga ega edi. 1868 yil fevralda eski shaharni
boshqarish uchun maxsus idora – shahar boshqarmasi tuziladi va unga
Toshkentdagi xar bir daxadan 1 tadan 4 ta oqsoqol, 4 ta qozi, 4 ta arik oqsoqol
kiritiladi. Toshkentni eski shahar qismini boshqarish uchun ijtimoiy-xo’jalik
boshqarmasi tuzilib, unga 18 ta a‘zo kiritiladi. Lekin mahalliy aholining shahar
boshqarmasi ustidan tez-tez norozilik bildirib turishlari uning faoliyati qoniqarli
bo’lmaganligidan dalolat beradi. Chunonchi, 1869 yil avgust oyida o’lka general-
gubernatorining uyi oldida to’plangan katta olomon boshqarma tomonidan g’ayri-
qonuniy soliqlar ko’payib ketganligidan arz qilgan. Mazkur shikoyatni o’rganish
uchun tuzilgan komissiya uning asosli ekanligini tasdiqlash bilan birga, eng asosiy
aybdor shahar boshlig’i ekanligini aniqlagan.
1870 yilda shaharning ruslar yashaydigan yangi qismi uchun ham 9 kishidan
iborat alohida ijtimoiy-xo’jalik boshqarmasi tuziladi. Bu boshqarmaga shahar
boshlig’i rais edi. Boshqarma rus aholisi o’rtasida soliq va yig’imlarni taqsimlash
hamda to’plash bilan shug’ullangan. Toshkentning eski va yangi shahar
boshqarmalaridagi barcha ishlar shahar boshlig’i va ma‘muriyatning farmoyishi
hamda ruxsati bilangina bajarilar, ular mustaqil ravishda biror qaror yoki tadbirni
amalga oshira olmas edilar.
Eski shahar boshqarmasiga kiritilgan mahalliy vakillar xo’jalik ishlarini olib
borish bo’yicha yangi tartib-qoidalar rus tilida bo’lganligi sababli ulardan mutlaqo
bexabar edilar. Yangi shahar xo’jalik boshqarmasi a‘zolari esa fakat ruslardan
15

iborat bo’lib, ular ham mahalliy tartiblar va aholining urf-odatlaridan umuman
bexabar bo’lganlar. Eski shahardagi boshqarma a‘zolari, xususan, oqsoqollar,
qozilar maosh bilan ta‘minlanmaganligi, ularga mahalliy aholi tomonidan tushgan
to’lovlarning ma‘lum qismi berilishi birinchidan xalqqa og’ir yuk bo’lsa,
ikkinchidan turli suiste‘molliklarga olib kelar edi. Aholisi va hududi yil sayin ortib,
extiyojlari ham o’sib borgan Toshkent shahrida ijtimoiyxo’jalik masalalarini xal
etilish darajasi talabga mutlaqo javob bermas edi. 1

Toshkent shahar hokimi ma‘muriyat tomonidan tayinlangan va u, odatda
Toshkent shahri boshlig’i hisoblangan. Bu xol shahardagi o’z-o’zini boshqaruv
amalda mustamlaka ma‘muriyatiga bo’ysunganligi va uning to’liq nazoratida
bo’lishini ta‘minlab, aniq maqsadga yo’naltirilgan davlat siyosatining mohiyatini
yaqqol ko’rsatib turar edi.
Rossiya imperiyasining markaziy hududlarida shaharlarni boshqarish
bo’yicha yangi tartiblar kiritilishi munosabati bilan 1877 yil iyunda Toshkentda
ham shunday harakatlar boshlanib, shahar dumasi tashkil etiladi. YAngi
―Shahar nizomi ga muvofiq, 1877 yilda butun shahar xo’jaligini boshqarish‖
Toshkentning har ikkala qismini yalpi aholisi tomonidan saylanadigan shahar
Dumasi qo’liga o’tdi. Duma a‘zoligiga saylovlarda ishtirok etish huquqidan
ko’chmas mulk (shahar foydasiga soliq yig’iladigan vaqflar ham bunga kirgan)
sohibi bo’lgan, 25 yoshdan oshgan, Rossiya fuqaroligiga ega aholigina
foydalangan. Bu talablarga javob bermagan aholi toifasi saylovlarga qo’yilmagan.
Saylovchilar mulkiy holatiga ko’ra tabaqalarga bo’lingan. Har bir tabaqa uni
tashkil etgan kishilar soni qanchaligidan qat‘iy nazar bir xil miqdordagi a‘zolarni –
24 kishini saylagan. Masalan, birinchi chaqiriq Duma tarkibiga birinchi toifali a‘zo
sifatida 24 kishi saylangan. Ulardan faqat 6 nafari mahalliy aholi vakillari edi.
Ikkinchi toifali a‘zo sifatida – 8, uchinchi toifali a‘zo qilib – 7 nafar mahalliy
millat kishilari saylangan. SHunday qilib, 80 ming kishidan iborat bo’lgan
mahalliy aholi 21 nomzodni saylash huquqiga ega bo’lgan. 1877 yildagi
ma‘lumotlarga ko’ra 3921 kishini tashkil etgan rus aholisi esa Duma a‘zoligiga 48
1
Shamsutdinov.R.SH. . Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. T.: 2020
16

nomzodni saylagan. SHu tariqa Toshkent Dumasi a‘zolarining ⅓ qismi shaharning
―eski qismida yashovchi mahalliy aholi vakillaridan, 2/3 qismi ―yangi qismda‖ ‖
yashovchi ruslardan saylangan. YA‘ni, Dumaning 72 ta a‘zosidan 1/3 kismigina
mahalliy aholi vakillari edi.
Dumaning ijroiya organi – shahar Mahkamasiga vakillar saylashda ham
huddi shunday tengsizlikka yo’l qo’yilgan. Mahkamaning 6 ta a‘zosidan faqat 1
kishigina mahalliy aholi vakili edi. Duma – shahar boshqarmasining farmoyish
beruvchi organi, mahkama esa ijroiya organi edi. 1
Shahar dumasining mablag’i uncha katta emas edi. Chunki shahar
daromadi to’g’ridan-to’g’ri o’lka byudjetiga qo’shilib ketgan edi, shu sababli duma
mablag’lari asosan ko’chmas mulkdan kelgan tushumlar, do’konlar,
karvonsaroylar, foytun xaydovchilaridan tushadigan soliqlardan, savdo va
hunarmandchilik bilan shug’ullanish huquqini olish uchun to’lanadigan
to’lovlardan iborat edi. Duma o’lka ma‘muriyati nazorati ostida ish olib borar,
uning qarorlari o’lka general-gubernatori tasdiqlagandan keyingina kuchga kirar
edi.
1877 – 1914 yillarda davrida shahar dumasining 1280 majlisi bo’lib o’tgan.
Duma faoliyati davomida shahar byudjeti, shahardagi suv quvurlari (vodoprovod),
elektr tarmog’i, tramvay, bog’dorchilik va taftish kabi masalalar ko’rilgan va
muhokama qilingan. SHahar byudjetida defitsit, ya‘ni taqchillik yil sayin o’sib
borgan va 1909 yilda 287 ming rublga etgan.
Byudjetning asosiy qismi shahar boshqarmasi va politsiyasini saqlashga,
mustamlakachilar yashovchi yangi shahar obodonchiligi, maorifi va sog’likni
saqlash sohalariga sarflangan. Mahalliy aholi yashaydigan eski shaharga esa
byudjetning 1/3 kismini sarflash belgilangan, xolos. Ammo amalda shu ham
sarflanmagan.
Duma faoliyati mahalliy aholi vakillarini qoniqtirmaganligi sababli ular
doimiy o’z noroziliklarini bildirib kelganlar. Chunonchi, 1905 – 1906 yillarda tub
aholi vakillari ―eski shahar daromadi ―yangi shahar daromadidan ko’pligini, bu
‖ ‖
1
A. Sagdullayev Movlonov. U “O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi” T: “Akademiya”-2006 b-86
17

daromaddan mahalliy aholi hech qanday foyda ko’rmayotganligi va uni faqatgina
―yangi shahar obodonchiligi uchun sarf qilinayotganligini ta‘kidlab, Duma‖
tarkibiga mahalliy millat vakillari bilan ―yangi shahar vakillari a‘zolarini teng
‖
mikdorda saylanishini talab qilganlar.
Darhaqiqat, evropaliklar yashaydigan yangi shaharda suv ta‘minoti,
ko’kalamzorlashtirish, yoritish tarmog’i yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lib, faqatgina
yoritkichlar uchun bir yilda 30-40 ming rubl sarflangan. 1908 yilda Toshkentda ilk
elektrostansiya qurilgach, yoritish vositalari asta-sekin elektr tarmog’i bilan
almashtirila boshlangan, eski, kerosinli yoritkichlar eski shaharga berilgan.
Elektrostansiya yangi shaharning markaziy ko’chalari hamda o’lka ma‘muriyati
xonadonini yoritishga xizmat qilgan.
Boshqaruvning eng quyi darajasi – volost va qishloq boshqaruvi mahalliy
aholi vakillariga topshirilgan. Volostlar oqsoqollar tomonidan boshqarilgan.
Oqsoqol volostning tinchligini nazorat qilgan; xalq sudi qaramog’idagi jinoyatlar
bo’yicha dastlabki tergovni o’tkazgan, 3 so’mgacha jarima solgan. Agar volost
oqsoqoli rus ma‘muriyatini qoniqtirmasa, viloyat harbiy gubernatori yangidan
saylovlar o’tkazish yoki uning o’rniga vaqtincha boshqa kishini tayinlashi mumkin
edi. O’lka ma‘muriyati bu huquqdan juda keng foydalangan.
O’lkada 1882 yilda taftish ishlarini olib borgan F.K.Girsning hisobotida
qayd etilishicha, uch yil mobaynida Sirdaryo viloyatidagi volost oqsoqollaridan
38 kishi (oqsoqollarning 35%) o’z vazifasidan ozod qilingan. Bunday hodisalar
boshqa viloyatlarda ham sodir bo’lib turar edi.
Volost boshqaruvchisini saylash ikki bosqichdan iborat bo’lgan. Dastlab har
ellik xonadon egalari ichidan bir nafar kishi saylab olingan. Keyin saylangan
kishilar rus ma‘muriyati ishtirokidagi volost yig’inida ishtirok etganlar. Volost
yig’ini vakolatiga volost boshqarmasi mudirini, qozilik va biylik an‘anaviy
sudyalarini saylash, quyi ma‘muriyat mansabdor shaxslarining pullik ta‘minotini
aniqlash, suvdan foydalanish va suv ta‘minoti masalalari, yo’llar, ko’priklar,
xo’jalik qurilishlari va boshqalar ustidan nazorat o’rnatish masalalari bilan
shug’ullanish kirgan. Volost boshqaruvchisi xo’jalik faoliyatidan tashqari
18

volostdagi osoyishtalikni nazorat qilgan, dastlabki jinoiy tergovlarni amalga
oshirgan, rus ma‘muriyatining barcha ko’rsatmalari va farmoyishlarini xalqqa
etkazish kabi alohida mirshablik ishlari bilan shug’ullangan. Agar volost
boshqaruvchisining shaxsi ma‘lum bir sabablar yuzasidan rus ma‘muriyati
vakillarini qoniqtirmasa, viloyat harbiy gubernatori Turkiston general-
gubernatorining roziligi bilan yangi saylovlarni belgilash yoki o’zining xohishiga
ko’ra uni boshqa nomzodga vaqtincha almashtirish huquqiga ega bo’lgan.
O’lkada mahalliy aholi bilan bir qatorda imperiya hukumati ruxsati bilan
Rossiyaning markaziy guberniyalaridan ko’chib kelgan rus aholisining soni yil
sayin ortib borgan. Ularning ko’chib kelishi va joylashishi hamda hayotini tashkil
etishda Ko’chirish boshqarmasi (Pereselencheskoe upravlenie) katta rol o’ynadi.
Ushbu boshqarma Rossiyaning markaziy hududlaridan aholini ko’chirib keltirish,
ular bilan bog’liq ma‘lumotlarni to’plab borish, ko’chib kelganlarni mahalliy
aholiga tegishli erlarga joylashtirish vazifalarini bajargan.
Rus aholisi uchun shaharlarda alohida ma‘muriyat tashkil etilgan. Ular
uchun shahar hududida yangi qismlar, shahardan tashqarida esa alohida qishloqlar
– rus manzilgohlari tashkil qilingan. 1

2.2. Turkiston o’lkasida harbiy-ma’muriy hokimiyat tiziminig joriy
qilinishi
XIX asrning ikkinchi yarmi O’rta Osiyo xalqlari taqdirida keskin va fojiali
burilish yasagan davr bo’ldi. Turkistonda boshqaruvni tashkil qilishga Rossiya
imperiyasi uni bosib olgan damdan boshlab kirishdi. O’rta Osiyoni bosib olingan
hududlarida o’z hukmronligini saqlab qolish va uni mustahkamlashni birinchi
1
Shamsutdinov.R.SH. . Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. T.: 2020
19

darajali vazifa xisoblagani uchun ham boshqaruv sohasida dastlab katta
o’zgarishlarni amalga oshirmagan. Shunday bo’lsada yuqori davlat organlari o’z
nazoratlariga olib quyi organlarni nazorat qilishgan 1
. Rossiya imperiyasi o’lkani
istilo qilgandan keyin mahalliy xalqlarni mustamlaka istibdodiga soluvchi qonun
“Turkiston O’lkasini boshqarish haqidagi Nizom” ni joriy qilgan 2
. Bu qonunga
ko’ra mahalliy aholi siyosiy huquqlaridan mahrum etilgan. Chunonchi, ularning
vakillari oiliy va o’rta lavozimlarga yaqinlashtirilmay, hokimiyat tamomila rus
harbiylari va amaldorlari qo’lida to’plangan 38
. Podsho Rossiyasi Turkiston
o’lkasini bosib olgach, jahonning eng yirik mustamlakachi davlatiga aylangan.
Yevropa va Osiyoning bir qismini o’z ichiga olgan bu imperiya boshqa
mustamlakachi davlatlardan farqli ravishda o’ziga xos mustamlakachilik tizimini
yuzaga keltirdi. Bunday zo’ravonlik va zulmga asoslangan mustamlakachilik
tizimi Turkistonda keng ko’lamda amalga oshirila boshlandi. Bu siyosat mahalliy
xalqlarga mutlaqo ishonmaslik, ularni nazarga ilmaslik kabi o’ta millatchilik
ruhidagi siyosat asosiga qurilgan edi.
Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda o’z hukmronligini o’rnatish va
boshqarish uchun mustamlakachilarning manfaatlarini himoya qiladigan
mustahkam boshqaruv tartiblarini joriy etish uchun barcha chora-tadbirlarni
ko’rgan. Chunki, boshqaruv tizimi Rossiya hukumati uchun juda muhim bo’lib,
bosib olingan joylarda mustamlakachilik siyosatini olib borishda asosiy tayanch
hisoblangan. Turkiston gener а l-gubern а torligini boshq а rish bo’yich а ilk d а sturiy
hujj а tl а rning ishl а b chiqilishid а “h а rbiy v а ziyat” omili h а l qiluvchi а h а miyatg а eg а
bo’ldi. Ul а r yangi hududl а r bosib olinishi bil а n, yuz а g а kelg а n v а qoid а t а rzid а
“muv а qq а t” х ususiyatg а eg а edi. Chunonchi, “Sird а ryo v а Yettisuv viloyatl а rid а gi
boshq а ruv to’g’risid а gi nizom” 1867-yili “t а jrib а t а rzid а uch yilg а ” joriy qilindi.
Bu Nizomda soliq tizimini izga solish maqsadida xo’jalik boshqarmalarini tuzish
belgilab qo’yilgan edi 3
. Und а n t а shq а ri, 1868-yilning iyunid а “Z а r а fshon okrugini
1
Эшов Б. Ўзбекистонда Давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, 2012. – Б. 426.
2
Sodiqov H., Jo’rayev N. O’zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2011. – B. 122. 38
Зиёев Ҳ. Истиқлол – маънавият негизи. – Т.: Маънавият, - Б. 6.
3
Проект положения об управлении в Семиреченской и Сырдарьинской областей. – СПб., 1867, – С. 47-48.
20

boshq а rishning muv а qq а t qoid а l а ri”, “F а rg’on а viloyatini boshq а rish bo’yich а
1873-yil muv а qq а t nizom”, “ А mud а ryo bo’limini boshq а rish bo’yich а 1874-yil
21-m а y Nizomi” h а m ishl а b chiqilib, q а bul qiling а n edi.
Ul а rning b а rch а si o’z f а oliyatid а “h а rbiy v а m а ’muriy hokimiyatning
bird а mligi v а uning bitt а qo’ld а birl а shtirilishini” t а sdiql а di. Shu bil а n birg а ,
yuqorid а q а yd etilg а n v а ziyat omili v а m а h а lliy j а miyatning а n’ а n а viy
ijtimoiyhuquqi tengl а shtirish bor а sid а gi rej а l а rid а n а nch а mur а kk а b bo’lib chiqdi.
O’n mingl а b kishil а r imperiya а gressiyasig а q а rshi kur а shg а qo’zg’ а ldil а r.
K а ufm а n rus d а vl а tining m а nf аа tl а rini bosqinchil а rg а q а rshi yalpi q а ttiq kur а sh
sh а roitid а joriy qilishg а m а jbur bo’ldi. Biron-bir а h а miyatg а molik sh а h а r j а ngsiz
t а slim bo’lm а di. “Osiyolikl а r, а lb а tt а , O’rt а Osiyod а gi h а rbiy h а r а k а tl а rimiz qonli
solnom а sining d а hsh а tli t а fsilotl а rini jud а ya х shi bilgan, edilar deb yoz а di o’sh а
voqe а l а r d а vrid а yash а g а n M. Zinoyev, biroq shund а y bo’ls а d а , yo’limizd а
uchr а g а n b а rch а sh а h а r v а q а l’ а l а rni kuch bil а n olishimizg а to’g’ri keldi” 1
.
Rossiya imperiyasining Turkistondagi mustamlakachilik siyosati va amaliyoti
uning bu o’lkada o’z davlatchiligini joriy etish orqali olib borildi. XVIII asrda
tashkil topgan mustaqil Qo’qon xonligi davlati yo’q qilinib bir viloyatga
aylantirildi, Turkistonda milliy davlatchilikka barham berildi. Rossiya imperiyasi
o’zining boshqaruv tizimini sekin-astalik bilan joriy eta boshladi. Ammo
imperiyaning bu o’lkada o’rnatgan ma’muriyati uning tasrrufidagi boshqa o’lkalar
boshqaruvidan o’zining keskin harbiy-mirshablik tartibi bilan ajralib turgan.
Rossiya hukumatining Turkiston o’lkasi uchun 1865 – 1916-yillar oralig’ida ishlab
chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o’nta qonun loyihalari (1865, 1867, 1871,
1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916-yillar)da va ularning moddalariga
adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o’zgarishlarda ana
shu holat o’z aksini topgan 2 3
. Bu qonunning moddalariga adliya, moliya, harbiy,
ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o’zgarishlarda Turkistonni
1
«Русский вестник», 1868, № 5; Зияев Ҳ. Завоевание Бухарского и Хивинского ханств царизмом //
«Общественные науки в Узбекистане». 1990, № 8 – Б . 39.
2
Hamdamov S., Jo’rayev N. O’bekiston tarixi (birinchi kitob). – T.: Sharq, 2011. – B. 229.
3
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. – Т.:
Шарқ, 2000. – Б. 191.
21

boshqaruvidagi harbiy-mirshablik ruhi aniq o’z ifodasini topgan. Yuqoridagilarni
isboti sifatida Rus zodagonlaridan biri A. B. Vrevskiy “Turkiston xalqlari o’zlarini
boshqaruvchi va sud qiluvchi yagona hokimiyatga o’rgangan”, deb o’lkada
qattiqo’l mustabid idora zarurligiga ishora qilgan 42
.
Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki Rossiya imperiyasi mustamlaka tizimini
dastlabki yillarida ilgarigi boshqaruvga ham tayanib ish ko’rgan. Buni birinchi
marta Orenburg General-gubernatori Krijanovskiy Toshkent aholisiga nisbatan
qo’llagan 1
. Toshkent shahri bosib olinganidan so’ng 1864 – 1865-yillarda bosib
olingan hududlarda Orenburg General-gubernatorligi tarkibida 1865-yil
harbiylashgan ma’muriy boshqaruv tartiblariga asoslangan Turkiston viloyati
tashkil etilib, unga general-mayor M. G. Chernyayev gubernator etib tayinlanadi.
Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865-yil 6-avgustda “Turkiston
viloyatini boshqarish to’g’risidagi Muvaqqat Nizom” qabul qilinib, unga muvofiq
harbiy va fuqarolik hokimiyati harbiy gubernator qo’lida bo’limlarga bo’linib,
ularni bo’lim boshliqlari boshqargan. Bo’lim boshlig’i bir vaqtning o’zida bo’lim
harbiy komendanti ham hisoblangan. Bo’lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan
nazorat qiluvchi va rus amaldorlaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar
bo’ysungan. Shuningdek, bu “Nizom”ga ko’ra, Turkiston viloyati gubernatori,
“biy, oqsoqol, rais va qozi lavozimidagi tub joy aholi vakillarini egallab turgan
lavozimiga tasdiqlash, bo’shatish, almashtirish vakolatiga ega bo’lgan” 2
. Turkiston
hududida dastlabki hisob-kitoblarga ko’ra, 453 ming kishi istiqomat qilar edi.
Turkiston viloyatining ichki ma’muriy-hududiy bo’linish tizimi sof harbiy
vazifalarni hal qilishga qaratilgan bo’lib, uning asosini harbiy-hududiy birliklar
tashkil qilar edi. Viloyat uch bo’limdan iborat bo’lib, keyinchalik Sirdaryo nomini
olgan o’ng qanotga Aralsk, 1-frot (keyinchalik Kazalinsk deb nomlandi ) va
Perovsk; markazga Turkiston va Chimkent rayonlari; chap qanotga Avliyoota,
Narke va Pishpek shaharlari kiradi 45
.
1
Бартольд В. В. Сочинения II том. Общие работы по истории Средней Азии, работы по истории кавказа и
восточной Европы. – Москва, 1963. – С. 350.
2
Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, 2012. – Б. 423. 45
Абдураҳимова Н.,Ергашев Ф. Туркистонда чор мустмлака тизими. – T.: Академия, 2002. – Б. 30.
22

Dastlab Turkiston viloyatining ma’muriy markazi qilib Chimkent shahri
belgilandi. Rus qo’shinlari Toshkentni egallaganidan so’ng, to u Rossiya tarkibiga
rasman kiritilguniga qadar, bu shahar Turkistonning ma’muriy markazi bo’lib
turdi. 1866-yilda Imperiyaga rasman qo’shib olingan Toshkent va uning atrofidagi
hududlar Toshkent rayoni deb atalgan alohida birlikni tashkil qildi. 1866-yili
Turkiston viloyati tarkibida Erjar-Zomin bo’limlari, O’ratepa va Jizzax tumanlari
tashkil qilindi. Mustamlaka o’lkalarni boshqarish asoslari absolyutizm davridayoq
yuzaga kelgan bo’lib, ular smaderjaviya (podisho hokimiyati)ning Volgabo’yi,
Sibir, Qozog’iston, Kavkaz va boshqa qator hududlardagi manfaatlarini
ozmiko’pmi ta’minlab kelargan. Ular zamirida harbiy va harbiy bo’lmagan
hokimiyat birlashar hamda ma’muriy, sudlov xo’jalik va boshqa vazifalar bitta
muassasa qo’lida jamlanar edi. Xuddi shunga o’xshash boshqaruv usuli, deyarli
o’zgarmagan tartibda zamonga moslangan holda Turkiston o’lkasida ham sekin
astalik bilan joriy qilina boshlangan. 1
Rossiya imperiyasi Turkistonda keng ko’lamli bosqinchilik yurishlarini boshlar
ekan, o’lkani boshqarishga doir oldindan puxta tayyorlangan rejaga ega
bo’lmagan. Vaholanki, bosib olingan yerlarda boshqaruvni tashkil qilish bilan
bog’liq tayyor loyihalar ham yo’q edi. Mana shunday sharoitda Turkiston
viloyatining ma’muriy tuzilishini tartibga solishga qaratilgan me’yoriy hujjatlarni
ishlab chiqish tashabbusi Rus harbiy qo’mondonligiga o’tgan. Huddi shunday
hujjatlardan birinchisi Yangi Qo’qon liniyasi qo’mondoni M. G. Chernayevning
Harbiy shtabida ishlab chiqilib, harbiy vazirlikda ko’rib chiqilib, qayta ishlangan
va 1865-yilning 6-avgustida Aleksandr II “Turkiston viloyatini boshqarish
haqidagi muvaqqat nizom”ga imzo chekgan 46
.
Ushbu hujjatga muvofiq, mahalliy ma’muriyat boshlig’i harbiy general-
gubernator hisoblanib, uning qo’liga harbiy va harbiy bo’lmagan hokimiyat
berilgan edi. Bunday lavozimga rus amaldorlari tayinlanib, mahalliy aholi ustidan
umumiy nazorat yurituvchi mahalliy boshqaruvchilar bo’ysundirilgan edi. Ularga
quyidagi vazifalar yuklatilgan: karvon tijorati xavfsizligini ta’minlash; tub
1
A. Sagdullayev Movlonov. U “O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi” T: “Akademiya”-2006 b-86
23

aholidan soliq yig’imlarini to’plash; aholining majburiyatlarni va ma’muriyat
ko’rsatmalarini bajarshni nazorat qilishdan iborat bo’lgan.
Mahalliy boshqaruvchilar zimmasiga sudlov funksiyalari ham yuklatilgan
bo’lib, ular mahalliy va rus aholisi arlashgan qotillik, o’g’irlik va talonchilik bilan
bog’liq jinoiy ishlar bilan shug’ullanganlar.
Bundan tashqari, ular shariat sudlov muassasalarining faoliyatini ham nazorat
qilganlar. Mahalliy boshqaruvchilarning xo’jalik funksiyalari ham belgilab
berilgan bo’lib, unda o’rmonlarning butligi, sug’orish tarmoqlaridagi suv taqsimoti
va bu tarmoqlarni yaroqli holda saqlashni kuzatib borish bilan chegaralangan edi 47
.
Xuddi shunga o’xshash majburiyatlar “1865-yilgi muvaqqat Nizom”da shahar
hokimlari zimmasiga ham yuklatilgan bo’lib, bu lavozimga yirik shaharlarda rus
ofitserlari tayinlangan. Ushbu boshqaruv apparatida “mahalliy” deb ataluvchi
ma’muriyat ko’makchi rol o’ynar edi. O’rta Osiyoda xonlik davrida bo’lgani kabi
shaharlarning tub aholisi yashaydigan mahallalarni oqsoqollar boshqarar edi. Bosh
oqsoqolga mahalla tomonidan saylanuvchi shahar tumanlari oqsoqollari
bo’ysungan. Politsiya vazifasini raislar bajarganlar. Ular bozorlarda asosan tosh-
tarozini, savdo va jamoat tartibini nazorat qilardilar. Soliq yig’imlari bilan zakotchi
shug’ullangan.
Mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning vazifalari joylarda
tinchlikni saqlash, karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o’rmon, suv inshootlarini
qo’riqlash, o’troq va ko’chmanchi aholi o’rtasidagi janjallarni hal qilish, aholiga
soliq va majburiyatlarni belgilash, ularni o’z vaqtida va o’z miqdorida to’lashni
nazorat qilish, nazorat natijalarini bo’lim boshlig’iga yetkazishdan iborat bo’lgan.
Mahalliy aholining o’troq hayot kechiruvchi qismida sud ishlari bo’yicha qozilar
chiqargan hukmlar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanishi lozim bo’lib,
qozilarning chiqargan hukmlarini harbiy gubernator o’zgartirish huquqiga ega
bo’lgan. Ko’chmanchi aholining biy sudlari mahalliy aholi boshqaruvchilarining
ruxsati bilan o’tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat qoidalari asosida ko’rilgan.
1865-yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan Orenburg
va G’arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati turmush tarzi
24

va umumiy ahvolini o’rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzildi 1
. Ushbu
komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni o’rganish hamda
ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar to’plashdan
iborat bo’lgan. Komissiya o’z ish jarayonida bosib olingan yerlardan quyidagi
qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi:
1. Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir qo’lda to’plagan holda o’lkani boshqarish.
2. Siyosiy hokimiyatga ega bo’lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni yerli
aholining xulq-atvori va urf-odatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo’liga
topshirish.
3. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida mavjud bo’lgan
davlat manfaatlariga ziyon yetkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish.
4. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom ajratib qo’yish 2
.
Ko’rinib turibdiki, “Dasht komissiyasi”ning asosiy vazifasi
mustamlakachilikka asoslangan o’lka boshqaruv tizimini takomillashtirishga
qaratilgan edi. Bu “Komissiya” tomonidan ishlab chiqilgan “Yettisuv va Sirdaryo
viloyatlarini boshqarish haqidagi qoidalar loyihasi” bo’yicha Mahkama qabul
qilgan qarorda quyidagilar qayd etilgan edi:
1. Loyihada ko’rsatilgan hududlarda Yettisuv va Sirdaryo viloyatlari tarkibida
Turkiston General-gubernatorligi tashkil etilsin.
2. General-gubernatorga o’lkani boshqarish uchun loyihada nazarda tutilgan
shartlardan kelib chiqqan holda, boshqarish uchun amaldorlar olishga imkoniyat
berilsin.
3. General-gubernatorga loyihada ko’rsatilgan yerlarda, o’lkadagi mahalliy
sharoit, tuzem (mahalliy) xalqlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda so’nggi
marta qonuniy tartibda ko’rib chiqish va qabul qilish uchun uning qismlari
bo’yicha va yaxlit holda o’zining xulosasini berish topshirilsin. Ungacha loyihada
ko’rsatilgan holatlarni asos sifatida qabul qilib, o’lka tuzilishi uchun favqulodda
muhim va foydali deb hisoblangan hamma choralarni ko’rish topshirilsin.
1
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб… – Б. 191-192.
2
Исмоилова Ж. ХХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошларида Тошкентнинг «яанги шаҳар» қисми тарихи.
– Т.: Фан ва технология, 2004. – Б. 17.
25

Kurs ishilarga ko’ra, Turkiston viloyatining Orenburg general-gubernatorligi
tarkibida bo’lishi vaqt o’tishi bilan turli muammolarni keltirib chiqargan edi.
Shuning uchun ham Turkiston viloyatining uzoqda joylashganligi, viloyat
ma’muriyati vakillari sonining kamchiligi General-gubernatorlik bilan
bog’lanishga, uning ko’rsatmalarini o’z vaqtida bajarilishiga salbiy ta’sir
ko’rsatayotganligi imperiya hukmron doiralari o’rtasida Turkiston viloyatini
Orenburg general-gubernatorligidan alohida ajratish masalasini kun tartibiga
qo’ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi bo’yicha tayyorlangan
“Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama qilinib, unda Orenburg
general-gubernatorligidan alohida bo’lgan Turkiston general-gubernatorligini
tashkil qilish to’g’risidagi qaror qabul qilingan. 1867-yil 11-aprelda Aleksandr II
tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda Janubiy Qozog’iston va O’rta
Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston general-gubernatorligi tashkil
etilganligi to’g’risida farmon e’lon qilingan. Birinchi general-gubernator qilib K.
P. Kaufman (1818 – 1882) tayinlangan 1
. K.P. Kaufman o’ziga berilgan
“Turkiston o’lkasida tartib o’rnatuvchi” nomini oqlab 15 yil davomida imperiyaga
o’lkadagi mustamlakachilik siyosatini mustahkamlashga sadoqat bilan xizmat
qilgan 2
.
Yangi tashkil etilgan ushbu ma’muriy birlik dastavval 2 ta – Sirdaryo va
Yettisuv viloyatlarini o’z ichiga olgan edi. Manbalarining ma’lumot berishicha,
imperiya hukumatining 1867-yilgi manifestiga ko’ra, Kaufmanga “o’lkani
boshqarish uchun kerakli va zarur deb hisoblangan barcha tadbirlarni mahalliy
sharoitdan kelib chiqqan holda mustaqil ravishda amalga oshirish huquqi berilib,
siyosiy, chegaraviy va savdo ishlarini hal qilish, qo’shni mamlakatlarga ularning
Rossiya bilan o’zaro aloqalariga tegishli muzokaralar olib borish va bitimlar
imzolash, o’zaro kelishuvga erishish va qarorlar kabul qilish uchun ishonchli
vakillarni jo’natishda cheklanmagan vakolatlar berilgan” 3
.
1
Тиллабоев С. Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг
иштироки. – Тошкент: Фан, 2008. – Б. 28.
2
Мусаев Н. XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг
шаклланиши. – Т.: Иқтисод-молия, 2008. – Б. 7.
3
Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, – Б. 425.
26

Imperiya mustamlakachilari qishloqlarni boshqarishda 1867-yilgi Turkiston
general-gubernatorligining viloyatlarni boshqarish haqidagi “Vaqtli nizom
loyihasi” deb atalgan hujjatlar majmuasiga amal qilganlar. Unga ko’ra
ko’chmanchi aholiga ikki bosqichli (volost va ovullar), o’troq aholiga esa bir
bosqichli (oqsoqollar) boshqaruv tizimi joriy etilgan 1
.
Turkiston viloyatining ko’chmanchi aholisi urug’lar, bo’limlar va guruhlarga
bo’lingan. Urug’larni urug’boshilar – manaplar, sultonlar va katta biylar;
bo’limlarni – biylar; guruhlarni – to’g’ochlar boshqarganlar. Sulton, manap va biy
unvonlari asosan otadan bolaga meros bo’lib o’tgan 2
. Shunga qaramay, sulton,
manap va biylarning o’rniga saylangan yangi shaxslar mahalliy aholi
boshqaruvchisi, imperiya harbiy amaldorining tasdig’idan o’tishlari lozim bo’lgan.
1867-yil 11-iyulda imperator Aleksand II Turkiston harbiy okrugini ta’sis etdi
va O’rta Osiyoda bosib olingan va saltanat tarkibiga kiritilgan hududlar hisobodan
Turkiston general-gubernatorligini tashkil qilish to’g’risida farmon e’lon qildi.
1867 yilgi “Nizom” loyihasida Turkiston o’lkasining Rossiya harbiy vazirligi
tarkibida bo’lishi, o’lka harbiy hokimiyat orqali boshqarilishi, Generalgubernator
o’lkada joylashgan qo’shinga qo’mondonlik qilishi, boshqaruvning quyi bo’g’iniga
yerlik aholi vakillari saylov orqali saylanishi, o’lka boshkaruvini Rossiya
imperiyasidagi mavjud boshqaruv tizimiga yaqinlashtirib, keyinchalik o’lkani
imperiyaning ajralmas bir qismiga aylantirish, o’lkaning ma’muriyhududiy
bo’linishida esa imperiyaning siyosiy, iqtisodiy va strategik maqsadlaridan kelib
chiqib ish tutilishi ko’rsatib o’tilgan.
Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoning bosib olingan hududlarida o’z
hukmronligini saqlab qolish va uni mustahkamlashni birinchi darajali vazifa
hisoblangani uchun ham boshqaruv sohasida dastlab katta o’zgarishlarni amalga
oshirmagan. Yuqori organlar nazoratida bo’lgan quyi boshqaruv organlari, soliq
tizimi saqlab qolingan. Quyi boshqaruvning dastlab saqlanib qolinishiga asosiy
sabab mahalliy aholining ichki hayotiga dastlabki davrda keskin aralashish va
1
Абдурахимова Н. Туркистонда чор мустамлакачилик тизими. – Тошкент: Академия, 2002. – Б. 55.
2
Тиллабоев С. Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг
иштироки. – Т.: Фан, 2008. – Б. 11.
27

aholining turmush tarziga katta o’zgarishlar kiritish salbiy oqibatlarni keltirib
chiqarishi mumkin edi. Undan tashqari, yangi bosib olingan yerlarda hali qarshilik
va norozilik harakatlari davom etayotganligi, boshqaruv tizimida faoliyat olib
borayotgan o’z odamlari bo’lmaganligi, mahalliy sharoitni to’liq bilmaslik kabilar
ham an’anaviy boshqaruv tizimini ma’lum muddat saqlab qolishga majbur qilgan 1
.
1868-yilda imperiya Ministrlar Kengashi tomonidan Turkiston
Generalgubernatoriga ikki yil ichida yangi “Nizom” loyihasini tayyorlab taqdim
qilinishi to’g’risida ko’rsatma berilgan. 1871-yilda fon Kaufman rahbarligida
Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risida “Nizom” loyihasi tayyorlanib taqdim
etilgan bo’sada, muhokamada tasdiqlanmay qaytarilgan. Ushbu loyiha 1873-yilda
qayta ishlanib, ikkinchi marotaba Ministrlar kengashiga jo’natiladi. Ammo, bu
safar ham “Nizom” loyihasida kamchiliklar mavjud bo’lib, “qoniqarsiz, yer
masalasi tartiblari esa siyosiy jixatdan xavfli” bo’lganligi tufayli tasdiqlanmay
qaytarilgan. Ammo, shunga qaramasdan ushbu “Nizom” loyihasidagi tartiblar
1876-yilda yangi tashkil etilgan Farg’ona viloyatiga joriy etilgan.
1882-yil 8-mayda imperatorning Turkiston general-gubernatorligini taftish
qilish to’g’risidagi farmoni e’lon qildi. Taftish ishlariga rais qilib “Dasht
komissiyasi”ning sobiq raisi, maxfiy maslahatchi F.K. Girs tayinlangan. 1883yilda
Girs taftish ishlarini tugallab, imperatorga General-gubernatorlik va unga qarashli
tashkilotlarning ahvoli to’g’risidagi hisobotni, “O’lkani boshqarish to’g’risidagi
nizom loyihasi”ga qo’shib taqdim etdi 2
.
1884-yil 21-yanvarda imperator Aleksandr III ning ko’rsatmasi bilan Davlat
Kengashi a’zosi, general-ad’yutant, graf N. Ignatev raisligida “Turkiston o’lkasini
boshqarish to’g’risidagi nizomning qayta ishlangan so’nggi loyihasini ishlab
chiqish” bo’yicha komissiya tashkil qilindi. Imperiyaning oliy doiralari tomonidan
tuzilgan ushbu komissiyaning asosiy vazifasi “O’lkani Rossiyaga qat’iy qaram
qilib qo’yish maqsadlari va uni boshqarishda xarajatlarni kamaytirish,
daromadlarni esa oshirishga, shuning bilan birga, fuqarolarni boshqarish
1
Тиллабоев С. Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг
иштироки. – Т.: Фан, 2008. – Б. 32.
2
Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, – Б. 427.
28

talablariga va joylarning shart-sharoitlariga to’g’ri keladigan nizom” tuzilishini
amalga oshirishdan iborat bo’lgan.
Rossiya imperatori tomonidan “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi
Nizom” 1886-yil 12-iyunda tasdiqlangan bo’lsada, ma’muriy tizim bo’yicha
e’tirozlar davom etdi. Ammo, iperator Turkiston o’lkasida sobiq
Generalgubernatorlik boshqaruvining asosiy tamoyillarini saqlab qolgan holda
unga ba’zi o’zgarishlar kiritdi. Umuman olganda, Turkiston o’lkasida Rossiya
imperiyasi hukmronlik qilgan yillarda qonun loyihalari doimo to’ldirilib,
o’zgartirilib turilgan. Chunki podsho Rossiyasining qonun loyihalari Turkistonni
Rossiya imperiyasining markazlashgan boshqaruv tizimiga kiritib, uni rus
burjuaziyasi va dvoryanpomeshchiklar mulkiga aylantirishga qaratilgan edi.
Turkiston gener а l-gubern а torligi t а rkibig а G’ а rbiy Sibir gener а lgubern а torligi
t а s а rrufid а bo’lg а n Semip а l а tinsk viloyati hududining bir qismi kiritilgan. Cheg а r а
chizig’i Semip а l а tinsk viloyati cheg а r а sid а n B а l ха sh ko’lining o’rt а sig а ch а
cho’zilib S а risuv d а ryosig а q а d а r cho’zilgan. Orenburg gener а l-gubern а torligi
bil а n cheg а r а chizig’i Perovsk ko’rf а zi o’rt а sig а ch а , Termembes tog’ig а , und а n
Terken, Q а lm а s, Muzbil, Oqqum, Cho’b а rtep а tog’l а ri bo’yl а b Mo’yinqumning
j а nubiy et а kl а ri v а S а risuv d а ryosi Chu d а ryosi bil а n qo’shilg а n joyg а q а d а r
borgan .

Turkiston gener а l-gubern а torligi 1867 – 1886-yill а rd а viloyat v а uyezdl а rg а
bo’ling а n edi. O’rt а Osiyo х onlikl а ri bil а n cheg а r а dosh joyl а rd а uyezdl а r o’rnig а
ul а rg а mos r а vishd а gi h а rbiy-hududiy birlikl а r okrugl а r, bo’liml а r v а r а yonl а r
t а shkil qiling а n.
D а stl а b, Turkiston gener а l-gubern а torligi ikki viloyat: m а rk а zi Toshkentd а
bo’lg а n Sird а ryo h а md а m а rk а zi Verniy sh а hrid а bo’lg а n Yettisuv viloyatig а
bo’lingan. Keyinch а lik bosib oling а n hududl а r hisobig а qo’shimch а t а rzd а
quyid а gi m а ’muriy-hududiy birlikl а r t а shkil qilingan: 1868-yild а m а rk а zi
S а m а rq а ndd а bo’lg а n Z а r а fshon okrugi; 1874-yild а m а rk а zi Petro а leks а ndrovsk
(To’rtko’l)d а bo’lg а n А mud а ryo bo’limi; 1876-yild а Qo’qon х onligining
29

tug а tilishi hisobig а m а rk а zi Yangi M а rg’ilon (F а rg’on а ) sh а hri bo’lg а n F а rg’on а
viloyati.
Yettisuv viloyati Sevestapolsk, Ko’p а l, Verniy, Issiqko’l v а To’qmoq
uyezdl а rig а bo’lingan edi. 1882-yili u Turkiston ener а l-gubern а torligi t а rkibid а n
chiq а rildi.
Sird а ryo viloyati t а rkibid а 1868-yili А vliyoot а , Q а z а l а , Qur а m а (m а rk а zi
Qo’yliq qishlog’i), Perovsk, Turkiston, Х o’j а nd v а CHimkent uyezdl а ri t а shkil
qilindi. Toshkent sh а hri must а qil m а ’muriy birlikni t а shkil etgan.
Z а r а fshon okrugi hududi d а stl а b S а m а rq а nd v а K а tt а qo’rg’on bo’liml а rig а
bo’lingan edi. 1871-yild а ul а rg а yangi m а ’muriy-hududiy birlik tog’li tum а nl а r
qo’shildi. U Z а r а fshon d а ryosining yuqorisid а joyl а shg а n m а yd а beklikl а rd а n
tuzildi. S а m а rq а nd bo’limi ucht а , K а tt а qo’rg’on bo’limi es а bitt а tum а nd а n ibor а t
bo’lgan.
Х iv а х onligid а n а jr а tib oling а n hududning bir qismid а t а shkil qiling а n
А mud а ryo bo’limi Chimboy v а Sho’r ах on uch а stk а l а rig а bo’lingan.
F а rg’on а viloyati hududid а А ndijon, Qo’qon, M а rg’ilon, N а m а ng а n, O’sh v а
Chust uyezdl а ri bo’lib, ul а r bil а n bir v а qtd а Chimyon (1879-yild а n boshl а b Isf а r а )
uyezdi tuzilg а n edi, uning hududi 1881-yild а Qo’qon v а M а rg’ilon uyezdl а rig а
bo’lib yuborildi. Hududni t а shkill а shtirish tizimid а gi eng quyi bo’g’in bo’lis
(volost) hisobl а ngan. Biroq, bo’lis boshq а ruvi izchil r а vishd а f а q а t F а rg’on а
viloyati h а md а Z а r а fshon okrugid а joriy qilingan. Boshq а joyl а rd а es а ,
ko’chm а nchi а holi sonining ko’pligi tuf а yli, bo’lisl а r bil а n bir q а tord а , а holi o’troq
yashovchi tumanl а rd а oqsoqollikl а r h а m t а shkil qilindi. Х o’j а nd uyezdi o’zig а х os
х ususiyatg а eg а bo’lib, uning hududi ucht а Х o’j а nd, O’r а tep а v а Jizz ах
r а yonl а rig а bo’lingan. Umum а n olg а nd а , imperiya tomonid а n Turkistond а а m а lg а
oshirilg а n m а ’muriy-hududiy bo’linishd а o’lk а ning t а biiy, t а ri х iy, iqtisodiy v а
milliy х ususiyatl а ri hisobg а olinm а di. U h а qli r а vishd а byurokr а tik-g’ а zn а
а h а miyatig а molik deb а t а lg а n hududl а rni t а shkill а shtirish bo’yich а
umumimperiya t а dbirining qonuniy d а vomi bo’ldi. “1863–1867 yill а rd а gi
muv а ff а qiyatl а r, – deb yoz а di Turkistonning birinchi Gener а l-gubern а tori K.P.
30

K а ufm а n o’zining podshog а yo’ll а g а n hisobotid а ,... bu turg’un v а o’z
turg’unligig а o’r а lg а n m а ml а k а tning butun siyosiy tizimini b а rbod qilg а ni hold а ,
yakson bo’lg а n kuchl а rni qo’lg а olish, ul а rni o’lk а g а rus d а vl а ti m а nf аа tl а rid а n
kelib chiqq а n hold а olib keling а n yangi ijobiy siyosiy v а fuq а roviy d а sturl а rni
b а j а rishg а yo’n а ltirishni udd а l а y olm а di”.
Real turmush imperiyaning “t а r а qqiyot olib kirish” bor а sid а gi rej а l а rid а n
а nch а mur а kk а b bo’lib chiqdi. O’n mingl а b kishil а r imperiya а gressiyasig а q а rshi
kur а shg а qo’zg’ а ldil а r. K а ufm а n rus d а vl а tining m а nf аа tl а rini bosqinchil а rg а
q а rshi yalpi q а ttiq kur а sh sh а roitid а joriy qilishg а m а jbur bo’ldi.
Podsho yorlig’i K.P. K а ufm а ng а “b а rch а siyosiy, cheg а r а v а s а vdo-sotiq
ishl а rini h а l qilish, qo’shni m а ml а k а tl а rd а muzok а r а olib borish v а tr а kt а tl а rni
imzol а sh, q а rorl а r uchun sh а rtl а rni kelishish” v а kol а tini ber а rdi. U o’lk а d а n а yrim
sh ах sl а rni siyosiy s а b а bl а rg а ko’r а besh yilg а ch а bo’lg а n mudd а tg а b а d а rg’ а
qilish v а q а rshilik ko’rs а tilg а n t а qdird а , ishni h а rbiy sudg а oshirish huquqig а eg а
edi. Gubern а tor а holig а solinuvchi soliql а r miqdorini belgil а r, а jn а biyl а rni rus
fuq а roligig а q а bul qil а r, kreditl а rni t а qsiml а r, shu juml а d а n, tub а holig а m а nsub
bo’lg а n sh ах sl а rg а o’lim j а zosi berish h а qid а gi hukml а rni ( а g а r ul а r qozilik v а
biylik sudl а ri tomonid а n chiq а rilg а n bo’ls а ) bekor qilish huquqig а eg а edi.
Rus hukumati o’ziga mustahkam tayanch barpo etish va hukumronligini
mustahkamlash maqsadida rus shaharlari va qishloqlarini barpo etishga aloxida
ahamiyat berdi. Natijada Rossiyaning turli joylaridan Turkiston o’lkasiga ko’chib
keluvchilar soni ortib bordi. XIX asrning oxiriga kelib o’lkadagi ruslar soni
197420 kishiga yetdi 1
.
2.3. Politsiya va sud organlarining tuzilishi va uning funksiyalari
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkistonda ma’muriy va davlat
muassasalari tizimidagi o’zgarishlar bilan bir qatorda sud tizimi va jazolash
organlarida ham jiddiy o’zgarishlar yuz berdi. Ular orasida markaziy va mahalliy
organlar hokimiyati chegaralarini jiddiy kengaytirgan 1881-yil 14-avgustdagi
“Davlat tartibi va jamoat osoyishtaligini qo’riqlash choralari to’g’risidagi nizom”
1
Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукумронлигига қарши кураш. – Т.: Шарқ, 1998. – Б. 362.
31

alohida o’rin tutadi. Ushbu “Nizom”ga muvofiq, Rossiya imperiyasi o’z ixtiyoriga
ko’ra “kuchaytirilgan” yoki “favqulotda” qo’riqlov holatini joriy qila olardi.
“Kuchaytirilgan qo’riqlov” joylarda mavjud davlat tuzumiga qarshi jinoiy
tajavuzlar uyushtirilsa, mavjud tartibni saqlash uchun doimiy amalda bo’lgan
qonunlarning qo’llanishi yetarli bo’lmagan taqdirda joriy qilinardi. “Favqulotda
qo’riqlov” holati esa tajovuzlar tufayli ma’lum joy aholisi buzilgan tartibni zudlik
bilan tiklash uchun favqulotda choralar ko’rish zaruriyatini talab qiluvchi
qo’zg’olish kayfiyati keltirilganida joriy qilinardi. 1892-yildan boshlab
Turkistonda doimiy ravishda «Kuchaytirilgan qo’riqlov yoki “Favqulotda
qo’riqlov” holatida bo’lib keldi. Favqulotda holatlar amalda bo’lgan davrda butun
mahalliy ma’muriyatning politsiya va jazolash funksiyalari cheklanmagan tus oldi.
Shuni takidlab o’tish kerakki Turkiston general-gubernatorligi juda katta
hududlarga ega bo’lib, butun Rossiya imperiyasi hududining 1/18 qismini tashkil
etgan. Turkiston o’lkasini Rossiya tasirida saqlash uchun katta qo’shin zarur
bo’lgan. Turkiston harbiy okrugi tashkil etilgandan so’ng, u yerga 87 polk, 7 ta
kazak polkidan iborat 19 ta batalyon mavjud bo’lib, qo’shinng umumiy soni 31313
askar edi. Bu davrda Turkiston aholisini 1847041 kishini tashkil qilganini hisobga
oladigan bo’lsak har 59 kishiga 1 ta askar to’g’ri kelgan 1
. General-gubernatorlarga
jamoat tartibi va davlat xavfsizligi buzilishini oldini olishga tegishli predmetlar
bo’yicha majburiy qarorlarni chiqarish huquqi berilgan. Ushbu qarorlarni buzish
hollari general-gubernator tomonidan ma’muriy tartibda ko’rib chiqarilardi va
aybdorlarni 500 rublgacha jarimaga tortish yoki 3 oylik muddatgacha qamoqqa
hukm qilish huquqiga ega bo’lgan.
Politsiya boshliqlari va jandarm boshqaruvlari rahbarligida jinoyat sodir
etganlik yoki ularga dahldorlikda, shuningdek qonunga xilof tashkilotlarga
daxldorlikda asosli shubxa qilingan barcha shahslarni ikki haftagacha hibsda
saqlash huquqi berilgan edi. Shuningdek ularga barcha joy, fabrika va zavodlarda
har qanday vaqtda tintuv o’tkazib, har qanday mulkni musodara qilishga ruhsat
berilgan. Mahalliy ma’muriyatlar kuchaytirilgan qo’riqlov holati e’lon qilingan
1
Костенка Л. Ф. Туркестанские войска и условия их бытовой походной и боевой жизни // Военный сборник,
№ 5, 1875. – С. 208.
32

taqdirdagina ana shunday huquqlarga ega bo’lgan. Ushbu Nizomning barcha
moddalari favqulotda qo’riqlov sharoitda ham to’liq o’z kuchini saqlab qolgan.
Bundan tashqari general-gubernatorga qo’shimcha ravishda bir qator keng
vakolatlar ham berilgan edi. Jumladan, u 3000 rublgacha jarima solish, bir oy
muddatgacha vaqtli nashrlar va oiliy o’quv yurtlarni yopib qo’yish.
Generalgubernatorga berilgan vakolatlar uning nafaqat barcha boshqaruv, balki sud
va jamoat hayoti sohalariga ham aralashuviga imkon yaratgan edi.
Yuqorida aytib o’tilganidek, Rossiya imperiyasi 1908-yilning yozida
Turkistonga yo’llagan alohida jandarmlar korpusi qo’mondoni, general-mayor
baron Taube milliy-ozodlik harakati va inqilobiy voqealar ishtirokchilariga
nisbatan nihoyatda shafqatsiz bo’lishni ta’kidlab, sudlardan ularga faqat o’lim
jazosini berishni talab qilgan. Baron Taube “Turkistonda dor qurish uchun
xazinadan hech qanday sarf-harajatlar bo’lmasligini uqtirib, dor o’rnini
qayrag’ochlar bajaradi” 1
, deb aytib o’tgan. Mirshablarga jangovar o’qlarni
osmonga emas, balki to’g’ridan-to’g’ri olomonga qarata otish huquqidan
foydalanishga rasman ijozat qilingan.
Turkiston ma’muriyatiga mahalliy aholiga nisbatan qo’llaniladigan jazo
choralarini rus ishchi-dehqonlariga ham qo’llash huquqi berildi. Davlat
nazoratchisi, stats-sekretar (maxfiy kotib) P. A. Xaritonov raisligida o’tgan va
Turkiston o’lka boshqaruvini o’zga asoslarda tubdan qayta qurishga bag’ishlangan
oliy amaldorlar kengashida (1911-y.) Turkiston general-gubernatori A. V.
Samsonov General-gubernator hokimiyatini imperator hazrati oliylarining
Kavkazdagi noibi hokimiyati kabi asosga yaqinlashtirishni talab qildi. Bu talabni
Turkiston o’lkasini 1908–1910-yillar davomida atroflicha taftish qilib, o’lkaning
yangi nizomi uchun boy materiallar to’plab qaytgan senator graf K. K. Palen ham
qo’llab-quvvatladi. Uning taftish materiallari va imperator hukmiga havola etgan
taqdimnomasida imperiya idorasini mustahkamlash, “Turkiston
generalgubernatorligi ma’muriy-politsiya amaldorlariga o’zlariga qarashli aholiga
uncha ahamiyatli bo’lmagan xatti-harakatlari uchun qo’llaniladigan jazo berish
1
Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и борьба за независимость в начале ХХ века.
Автореф. Дис докт ист. Наук. -Т., 1994. – Б. 21.
33

huquqlarini yanada kengaytirish” 1
taklif qilingan edi. Palenning fikricha, bu chora
“mahalliy turmushni to’g’ri yo’lga solish uchun zarurdir”. Senator Turkiston
shaharlarida mustaqil politsiya boshqarmalari, Toshkentda ober-politsmeyster
lavozimini joriy etish va o’lkadagi mirshab-politsiya xizmatchilari sonini
ko’paytirishni ham taklif qildi. U Turkistonda inqilobiy harakatga rahna solish
uchun va Yevropaning Rossiyasidan yopirilib kelayotgan proletariat va agrar
g’alayonlar yuz bergan gubernalardan ko’chib kelayotgan dehqonlarning zararli
ta’sirini kesish uchun Turkiston general-gubernatorligida tuman politsiyasi
mahkamasini tuzish g’oyasini ilgari surdi. Graf Palenning fikrlari imperiya
Vazirlar Kengashida tinglab, Turkiston o’lkasi boshqaruv idorasini tubdan
o’zgartirish bo’yicha Vazirlar Kengashi a’zosi, Davlat nazoratchisi P. Xaritonov
raisligidagi maxsus Kengashida muhokama etildi. Kengash ishiga Turkiston
general-gubernatori Samsonovning imperatorga 1909-yil bo’yicha yo’llagan
axborotnomasi va senator Palenning taftishi yakunlari asos qilib olingan. Kengash
Turkiston general-gubernatorining barcha talablarini asosli deb topgan.
Turkistonga oid barcha tadbirlar uning roziligisiz amalga oshirilmasligi kerakligini
tasdiqladi. Imperator saroyi, moliya, adliya sohasidan tashqari, barcha vazirliklar
idoralarini boshqarishda unga imperiya vaziri vakolatlari berilgan. Metropoliya
hukumati o’z siyosatini faqat shu birgina shaxs, Turkiston general-gubernatori
orqali amalga oshiradigan bo’ldi.
Imperiya hukmdor doiralari Turkiston o’lkasining rus va tub aholisi uchun
maxsus siyosat dasturini ishlab chiqdi. Rus aholisi o’rtasida inqilobiy harakatni
to’xtatish va Turkiston xalqlari o’rtasida milliy-ozodlik harakatining barcha
ko’rinishlarini bo’g’ib tashlashga oid bir qator tavsiyalar berilgan. Harbiy
vazirlikning Bosh shtabi Osiyo bo’limi Turkiston general-gubernatoriga Ryazan
guberniyasi ahvoli haqidagi hisobotni berib, unga imperatorning fikri mavjudligiga
e’tiborini qaratdi. Ryazan gubernatori unda inqilobiy kuchlar tag-tomiri bilan
yo’qotilmagani, nisbiy osoyishtalik aldamchi bo’lib, inqilob uchqunlari istalgan
vaqtda alanga olinishi mumkinligini unutmagan holda “Toj-taxtning sodiq
1
Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг. ) - Т.: Фан, 2001. – Б. 26.
34

xizmatchilariga doimo ko’z-quloq bo’lib turish lozimligini” uqtirgan va Nikolay II
o’z qo’li bilan “Mutlaqo to’g’ri” degan dastxat yozgan edi. Turkiston
generalgubernatori markazdan ana shunday andoza-dasturlar olib va keng
vakolatlarga ega bo’lib, o’lkada mirshablik holatini kuchaytirdi. Rus
mustamlakachi ma’murlari joylarda josuslik nazoratini keng yo’lga qo’ydilar.
Toshkent temir yo’li jandarmpolitsiya boshqarmasi boshlig’i, alohida jandarmlar
korpusi podpolkovnigi Babkin joylardagi xodimlarga 1910-yil 19-iyunda yuborgan
ko’rsatmasida 1905–1907- yillar inqilobida va ish tashlashlarda qatnashgan barcha
shahslar haqida ma’lumot to’plashni buyurdi. “Hech qanday tashviqotga yo’l
qo’yilmasin, deb yozgan edi u, aqllar bezovtaligiga zudlik bilan chora ko’rilsin, ish
tashlashdan alohida ogoh bo’linsin” 1
. General-gubernatorning “Ishchilar o’rtasida
jinoiy adabiyotlar tarqalishiga zinhor yo’l qo’yilmasin”, degan buyrug’iga
benuqson rioya etish buyurilgan.
Siyosiy politsiya tomonidan joylarga maxsus so’rov-anketa yuborilgan. Unda
quyidagi savollar bor edi: “1905–1906-yillarda ish tashlashlar qancha bo’lgan? Ish
tashlash maqsadi va hususiyati qanday? 1907-yili qancha inqilobiy chiqishlar va
terror aktlari sodir bo’lgan? Sotsial-demokratlar va sotsial- inqilobchilar
tashkilotlarida qancha hodimlaringiz bor?”. Anketada inqilobiy chiqishlar salmog’i
har bir joyda qanday bo’lgani va uning yondosh aholiga ta’sirini aniq tasvirlash
zarurligi ko’rsatilib, jandarm-politsiya bo’limlari o’z hududlarida yashirin
ig’vogarlik bilan shug’ullanuvchi xodimlarga ega bo’lishlari majburiy ekanligi
jiddiy tarzda uqtirilgan. Imperiya ichki ishlar vazirligi politsiya departamenti
Maxsus bo’limi yuborgan mutlaqo maxfiy yo’llanmasida politsiyajandarmeriya
bo’limlari boshliqlariga aholi o’rtasida agentura tarmog’iga ega bo’lish ishiga
shahsan javobgar ekanliklari ta’kidlanib, ular ishchi tashkilotlari, inqilobiy
firqalarda o’z josuslarini orttirishlari juda muhimligi alohida ko’rsatilgan. Bu
tadbir, maxsus bo’limning fikricha, “o’tgan 1905-yildagiga o’xshash voqealarning
oldini olgan. Maxsus bo’lim tavsiyalari asosida o’lkadagi barcha amaldorlarga
general-gubernator tomonidan hukumatga qarshi yo’nalishdagi harakatlar
1
Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и борьба за независимость в начале ХХ века.
Автореф. Дис докт ист. Наук. -Т., 1994. – Б. 36.
35

to’g’risida arzimas ko’rinishda bo’lsa ham, xabar qilish, ayniqsa, uyushgan
harakat, yo ish tashlash hollariga alohida e’tibor qaratish topshirildi. Ana shunday
hollarni sinchiklab o’rganish juda zarur va maqsadga muvofiq ekanligini tajriba
ko’rsatadi, deb yozgan edi o’z ko’rsatmasida general-gubernator. Ba’zan arzimas,
samarasiz va befoyda ko’ringan bir kunlik ish tashlash, yo boshqa hollar ma’lum
muhitning, ayrim shaxslarning ichki intizomi, qobilyati, tashkilotchiligi va faol
chiqishga layoqatini ko’rsatish uchun sinov vazifasini o’taydi. Bunday hollarni
tadqiq etish orqali dastlab filial bo’limlar, keyin esa bunday tashkilotlarning
markaziy idoralirini aniqlashga muvaffaq bo’lingan 1
.
Alohida jandarmlar korpusi shtabi boshlig’i general shtab general-leytenanti
Gerselman esa temir yo’l ishchilari ustidan nazoratni kuchaytirish bilan bir qatorda
ularning atrofidagi yerlarda paydo bo’luvchi har qanday shahslarni nazoratga olish
to’g’risida maxfiy ko’rsatma yo’lladi. Rossiya imperiyasi 1892-yil 18-iyundan
kuchga kirgan “Harbiy holatda deb e’lon qilingan joylar haqidagi qoidalar”ni
Turkiston o’lkasida tatbiq etdi.
“Kuchli muhofazada” deb e’lon qilingan joyda Turkiston generalgubernatori
majlis-yig’inlarni tarqatib yuborish, savdo-sanoat korxonalarini yopish, matbuot
organlarini ta’qiqlash, istagan odamini surgun qilish, jarimaga tortish va boshqa
huquqlarni olgan. “Favqulodda muhofaza” deb e’lon qilingan joyda esa butun
hokimiyat general-gubernator yoki u tayinlagan bosh noib qo’liga o’tgan. 1892-yil
18-iyundagi “qoidalar” esa harbiy holatni o’rnatib, fuqarolar ishini ham harbiylar
qo’liga topshirdi. Turkistonda har ikki mirshablik qonunlari (1887- yilgi Nizom va
1892-yilgi qoida) qisqa uzilishlar bilan 1892–1917-yillarda muntazam amal qildi.
Turkistondagi mustamlakachilar markazdan olingan keng vakolatlari
yetmaganday, endi o’lkada xuddi mustabid xonlar zamonasiga taqlidona, eng oliy
jazo-o’lim jazosini oshkora ijro etishga ruxsat olishgan.
General-gubernator harbiy vazirga yo’llagan maktubida yozgan: “Tajriba
shuni ko’rsatdiki, bu o’lkada oshkora qatl ijrosigina mahalliy aholiga yaxshi ta’sir
ko’rsata oladi. Sizdan, Rossiya hududida o’lim hukmini oshkora ijro etmaslik
1
Исхаков Ф Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг. ) – Т.: Фан, 1997. – . 45.
36

haqidagi qonunni Turkiston o’lkasiga tatbiq etmaslik uchun zoti Oliylari
ijozatlarini olib bersangiz, deb iltimos qilaman” 1
. Rus amaldorlari Turkiston
xalqlari huquqlarini cheklash sababini shunday izohladilar: “Turkiston o’lkasining
yerli aholisi hali juda past rivojlanish bosqichida turibdi. Ular o’z ma’muriyati va
sudini o’zlari saylash huquqini tushunishi va qadriga etishi uchun hali juda go’r va
nodondir. Mazkur jamiyat qonun tomonidan o’ziga berilgan haq-huquqlardan
foydalnishni bilmaydi. Bu huquq uning faqat zarariga xizmat qiladi”. Rus
shovinistlari xalqning ko’tarilishi sababini esa quyidagicha izohlashgan: “O’lkani
bir hovuch rus qo’shini bilan istilo qilishda misli ko’rilmagan jangovar matonat
ko’rsatgan rus kishisi erlilar o’rtasida afsonaviy bahodir timsoliga aylangan edi.
Kelgindilarning temir irodasi oldidagi qo’rquv esa erli aholida musulmonchilik
tarbiyalangan g’ayridinlarga nafratini ular qalbining eng tubiga yashirgan edi. Ana
shuning uchun ham dastlab rus hokimiyati ularni osongina boshqarib keldi. Ammo
endilikda erli omma ilk istilochilar qiyofasini unuta boshladi”. Andijon
tumanboshisi polkovnik I. Brjezitskiy bu fikrni yanada oydinlashtiradi: “O’lkadagi
27 yillik xizmatimdan kelib chiqib shunday qat’iy xulosaga keldim: bizning
yovvoyi yerlilarga insonparvarlik mutlaqo to’g’ri kelmaydi”. Knyaz Mansurov
Davlat Dumasining yopiq majlisida Rossiyada yashirin tarzda hukm surib,
1861yilda bekor qilingan qullik (krepostnoylik) tuzumi aslida Turkistonda
benuqson amalga oshirilganini tan olishning zamirida tarixiy haqiqat yotardi.
Rossiya parlamenti Davlat Dumasida noib knyaz Mansurov Turkistonda
krepostnoy huquq amalda ekanligi haqida gapirganda hech qanday mubolag’a
bo’lmagan.
1907-yil avgustdayoq hukumat farmoyishi bilan Toshkentda Turkiston
o’lkasida politsiya qidiruvini uyushtirish uchun Maxsus bo’lim tashkil qilingan.
Bo’limga 10 nafar “Filyor” – sirtdan kuzatish agentlari va kuzatuv boshlig’i
yuborilgan. Mahalliy politsiya vat emir yo’l jandarm bo’limlarining boshliqlari
Maxsus bo’limga o’lkadagi ijtimoiy-siyosiy harakat bilan bog’liq barcha
1
Исхаков Ф Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг. ). – Т.: Фан, 1997. – . 63.
37

ma’lumotlarni ma’lum qilishlari shart edi. Mahsus bo’lim shuningdek mahalliy
politsiya va jandarmeyalarni nazorat qilish huquqini ham qo’lga kiritgan.
1907-yil oktyabrda Maxsus bo’lim o’rnida Turkiston tuman qo’riqlov bo’limi
tashkil qilindi 1
. Qo’riqlov bo’limlari to’g’risidagi maxsus nizom ular “.....davlat
jinoyatlari to’g’risidagi ishlarni mahfiy tekshirish bilan shug’ullanishi”, tekshirish
natijalari har oyning beshinchi kunida Politsiya departamentiga taqdim etilishi
lozimligini belgilagan edi.
Keyinchalik mahalliy tashkilot politsiya va qidiruv muassaslari surishtiruv
ishlari bilan favqulotda band ekanini bahona qilib, o’lka jandarm boshqaruvini
tashkil etish talabi bilan chiqgan. Turkiston o’lkasi boshliqlarining iltimoslariga
javoban katta mablag’ ajratildi va markazdan qidiruv ishlari bo’yicha mutahasislar
yuborilgan, biroq ushbu masalaning uzil-kesil etilishiga urush va u bilan birga
ma’muriyat boshiga yog’ilgan yangi muammolar halaqit bergan.
Rossiya imperiyasi hukumron doiralari o’rtasida Turkistonda sud tizimini joriy
etish uzoq tortishuvlarga sabab bo’lgan. Chunki yangi hukumat o’lka aholisini sud
va qonunchilik tizimi haqida aniq tasavvurga ega bo’lmagan va mavjud tizimni
extiyotkorlik bilan o’zgartirishga harakat qilgan 2
. 1865-yil 6- avgustdagi Nizomga
ko’ra o’troq aholi uchun qozilik sudlari, ko’chmanchi aholi uchun esa biylik
sudlari amal qiladigan bo’ldi. Qozikalon lavozimi bekor qilinib, barcha qozilar
huquqi jihatdan tenglashtirildi. Loyihaga ko’ra qozilik va biylik sudi volost
boshliqlari va ularning yordamchilari tomonidan uch yil muddatga saylanadigan
bo’ldi 3
. Kaufman 1968-yil yanvarda mahalliy aholi uchun oqsoqollar, ariq
oqsoqollarini ham uch yil muddatga saylash huquqini bergan. Shunigdek aholiga
muammolar yuzasidan o’z qozisiga hohlasa rus sudlariga murojat qilish huquqini
bergan 4
.
1
Абдурахимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, 2002. – . 132.
2
Тиллабоев С. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг
иштироки. – Т.: Фан, 2008. – Б. 87.
3
Тиллабоев С., Замонов А. Ўзбекистон тарихи. – Т.: Шарқ, 2010. – Б. 53.
4
Бартольд В. В. Сочинения II том. Общие работы по истории Средней Азии, работы по истории кавказа и
восточной Европы. – Москва, 1963. – С. 358.
38

Turkistonda sudlov tizimining qayta tuzishdan maqsad, uni Rossiya
imperiyasidagi shunday tizimga moslashtirish va uni ma’muriyatdan nisbatan
mustaqil qilishdan iborat edi. Biroq yuqorida ta’rifi keltirilgan mohiyat e’tibori
bilan mustamlaka tizimining so’ngi kunlariga qadar amalda bo’lgan kuchaytirilgan
va favqulotda qo’riqlov to’g’risidagi nizomlar tufayli sudning ma’muriyatdan
ajratilishi faqat rasmiy harakterga ega bo’ldi. Shunga qaramay XIX asr oxiridagi
sud tuzilishi oldingisidan farq qilgan.
Turkistondagi adliya boshqaruvida ham o’ziga xos mustamlakchi mezonida ish
tutdildi. 1865–1886-yillar mobaynida o’lkada umumsaltanat rus sudlari va xalq
sudlari, ya’ni shariyat asosida ish ko’ruvchi qozi sudlari faoliyat ko’rsatgan. Rus
sudlariga tuman sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, miravoy
sudyalar qurultoylari, harbiy sud komissiyalari kirgan. Tuman sudlari mulkdan
mahrum etishga daxldor bo’lmagan jinoiy ishlar, davlat hazinasi manfaatlariga oid
bo’lmagan 2000 so’mgacha miqdorda bo’lgan da’volarni ko’rishgan. Viloyatlar
boshqarmalari esa tuman sudlari hukumlaridan shikoyatlarini, ularning ishlarini
qayta ko’rish kabi masalalarni hal qilgan. Ular davlat vazifalarini bajarishdagi
jinoyatlar, hokimiyatga qarshilik ko’rsatish, qaroqchilik, davlat mulkini o’g’irlash,
soxta pul yasovchilarning ishlari kabi tuman sudlari vakolatlariga kirmagan
ishlarni ham ko’rishgan 1
.
Rossiya imperiyasi mustamlakachi amaldorlar hukumatdan islom dini
vakillariga sud, oila-nikoh, mol-mulk merosi va taqsimot kabi ishlarni bajarishga
ruhsat bermaslikni talab etganlar. Shuning uchun ham imperiya hukumati o’z
yo’lidagi mana shu to’siqlarni yo’q qilish maqsadida 1880-yili barcha viloyat
boshliqlariga hamma sohada boshqaruvni o’z qo’liga oluvchi mahkama tashkil
etish vazifasini yukladi. Natijada davlat sudlari bilan bir qatorda uch xil
ko’rinishdagi sud mahkamalari tashkil etilgan:
1. Farg’ona, Samarqand, Sirdaryo va Yettisuvning o’troq aholisi uchun tashkil
etilgan sudlar.
1
Muhamedov H., Muqimov Z., Husanov O. O’zbekiston davlati va huquqi tarixi. – T.: O’zbekiston Faylasuflari
Milliy Jamiyati Nashriyoti, 2011. – B. 201.
39

2. Shu viloyatlarning ko’chmanchi aholisi uchun tashkil etilgan sud
mahkamalari.
3. Kaspiyorti viloyatlarining mahalliy aholisi uchun tashkil etilgan sud
mahkamalari 1
.
1886-yilgi “Nizom”ga ko’ra uyezd sudlari tugatilib ularning o’rniga uchastka
miravoy sudlar ta’sis etildi. 1864-yildagi “Nizom”ga ko’ra miravoy sudyalar
shahar va qishloq boshqaruv organlari tomonidan uch yil muddatga saylanishi
lozim edi. Biroq Turkistonda sudlov nizomlari qabul qilingan davrga kelib
Aleksand III ning aksilislohatlari amalgam oshirilib, 1864-yil nizomlarining u yoki
bu darajada demokratik institutlari tarqatib yuborildi. Peterburg, Moskva va
Odessadan tashqari barcha yerda miravoy sudyalar instituti bekor qilinib,
tayinlanuvchi shahslar: shaharlarda shahar sudyalari, qishloqlarda zemestvo
boshliqlari bilan almashtirildi. Turkistonda ham miravoy sudyalar saylanmay, balki
tayinlanardi. Viloyat boshqaruvlarining sudlov bo’limlari viloyat sudlari bilan
almashtirildi. Ularning qoshida sud tergovchilari, viloyat prokurorlari va ularning
o’rinbosarlari lavozimlari tasis qilingan. Viloyat sudyalari mirovoy sudyalar
qurultoylari funksiyalarini bajarar va mirovoy sudyalar vakolatiga kirmaydigan
fuqoroviy ishlarni, shuningdek muqaddam viloyat boshqaruvlarining sudlov
bo’limlari yuritgan ishlarni ko’rgan.
Keyinchalik, 1898-yil islihot o’tkazilib “sud nizomlarini Turkiston o’lkasi
viloyatlarida joriy qilish qoidalari”ga muvofiq tugatilgan viloyat sudlari o’rniga
okrug sudlarini va butun Turkiston uchun bosh sudlov idorasi huqulariga ega
bo’lgan Toshkent sudlov idorasi joriy qilindi. U faqat imperiyaning oily sudlov
idorasi – Senatga bo’y singan. Okrug sudlari Turkistonning beshta viloyatida joriy
qilingan. Ular sud raisi, uning o’rinbosari va sud a’zolaridan iborat bo’lgan. Okrug
sudlarining yig’ilishlarida sudlanuvchining aybdor yoki aybdor emasligini
belgilovchi sud maslahatchilari ishtirok etardi. Jazo chorasini sudya va sudning
ikki a’zosi belgilagan. Sud maslahatchilari ishtirokida qabul qilingan okrug sudlari
1
Болтабоев С. Чоризм ҳукумронлиги даврида ислом. – Наманган, 2005. – Б. 33.
40

qarorlari qatiy hisoblangan, ular ishtirokisiz qabul qilingan qarorlar ustidan esa
Toshkent sudlov palatasiga shikoyat berish mumkin bo’lgan.
Okrug sudlari va Toshkent sudlov palatasi tomonidan sud maslahatchilari
ishtirokida qabul qilingan qarorlar ustidan shikoyat faqat sud amaliyotining
qonuniy tartibi buzilgan holdagina berilishi mumkin edi. Shikoyat Rossiya
imperiyasi oily idorasi Senat tomonidan ko’rib chiqilgan.
Yuqorida ko’rsatilgan sudlarning faoliyati eng avvalo, Turkistondagi inqilobiy
va milliy ozodlik harakati ishtirokchilariga qarshi qaratilgan edi. Sudlov statistikasi
Turkistonda dehqonlar harakatlariga qarshi qatag’onlarning kuchayganligini qayd
etdi. Ular quyidagi moddalar bo’yicha nomlanardi: “boshqaruv tartibiga qarshi
harakatlar”, “tartib va osoyishtalikni buzish”, “zo’lik ishlatish bilan talonchilik
qilish”, “mansabdor shahslarni haqorat qilish” kabilar edi. Birgina Farg’ona
viloyatida 1904-yilda faqat miravoy sudyalar tomonidan: “boshqaruv tartibiga
qarshi harakatlar” 48 ta, tartib va osoyishtalikni buzish bo’yicha 113 ta, talon-taroj
va mulkka zarar yetkazish bo’yicha 206 ta ish ko’rib hukm chiqarilgan. Mazkur
raqamlar hokimiyat zulmi va zo’ravonligiga qarshi qaratilgan kurashlarning o’sib
borganidan dalolat bergan. Sud amaliyoti jarayonida sud hujjatlariga nopisandlik
ko’zga tashlangan. Guvohlarni chetlashtirish yoki ularni davlat xizmatida bo’lib,
ma’muriyatga bo’ysinuvchi mahsus ekspertlarning ma’lumotlari bilan
almashtirishga yo’l qo’yilgan. Bularning barchasi mustamlaka hokimiyatiga sudlov
mashinasini o’zi uchun maqul tarzda moslashtirilganini ko’rishimiz mumkin.
Yuqorida tilga olingan sudlar bilan bir qatorda Turkistonda harbiy sudlar ham
faoliyat olib borgan. Ularda faqat harbiy unvonga ega kishilar emas, balki ishlari
istisno tariqasida mazkur sudlarga oshirilgan shahslar ham sud qilingan. Harbiy
sudlar dastlab Samarqand, Marg’ilon, O’sh kabi shaharlarda faoliyat ko’rsatgan 1
.
1892-yilda hukumatning “harbiy holatda deb e’lon qilingan hududlar to’g’risida”gi
qarori e’lon qilingan. Bu qaror mustamlaka hokimiyatining zo’ravonligini
ta’minlagan. Unga ko’ra harbiy bo’lmagan fuqorolar hokimiyatga qarshi isyon
qilgani, politsiya va boshqa amaldorlarga hujum qilgani, qurolli qarshilik
1
Muhamedov H., Muqimov Z., Husanov O. O’zbekiston davlati va huquqi tarixi. – T.: O’zbekiston Faylasuflari
Milliy Jamiyati Nashriyoti, 2011. – B. 201.
41

ko’rsatgani uchun harbiy sudga tortilishi mumkin bo’lgan 1
. Turkistonda
mustamlaka tuzimi inqirozga yuz tutgan yillarda xalqni jazolash uchun harbiy
sudlar keng ko’lamda joriy qilingan.
1916-yil iyulda Turkistonda mustamlakachilikka qarshi eng yirik milliyozodlik
qo’zg’oloni boshlangan. Yuzaga kelgan vaziyatdan qattiq tashvishga tushgan
Rossiya imperiyasi hukumati qo’zgolonni bostirish uchun shoshilinch choralar
ko’rishga kirishgan. 1916-yil 17-iyulda Turkistonda harbiy holat e’lon qilindi.
Ommaviy va tartibsiz hibsga olishlar o’tkazilib, qo’zg’olon qatnashchilari harbiy
sudga berilgan. Harbiy sudlov nizomining moddalarida ko’rsatilgan tartibda
imperiya armiyasi ofitserlari sirasidan “mahsus harbiy sudlar” tashkil qilindi.
Harbiy vazir D.S. Shuvayev mahalliy ma’murlarga yo’llagan xabarnomasida
qo’zg’olonga taluqli ishlarni zudlik bian ko’rib chiqish uchun ushbu sudlarga
o’lkaning barcha hududlariga hech qanday to’sqinliksiz kirish, ayrim shahslar
ustidan yetarli ma’lumotlar olingan zahoti boshqa qatnashchilarning tergovi
tugashini kutib o’tirmasdan, ularni sudga tortish huquqi bergan.
Sud jarayonlari yopiq eshiklar ortida o’tkazilgan. Sud ayblanuvchilar taqdirini
ko’pi bilan ikki-uch kunda hal qilgan.
Rossiya imperiyasi tomonidan qayta tashkil qilingan sudlar, harbiy, mahsus
sudlar va boshqa sudlar bilan birga samoderjaviye siyosiy tuzumi manfaatlarini
himoya qilar va mahalliy aholi vakillari ustidan to’la huquqiy zo’ravonlikni amalga
oshirgan. Umuman aytganda, mustamlakachilik siyosati v amilliy zulm, siyosiy va
insoniy huquqlarni yo’qligi, adolatsizlik va zo’ravonlik mazlum xalqning ozodlik
kurashlariga zamin hozirlagan 2
1
Абдурахимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, 2002. – Б. 139.
2
Зиёев Ҳ. Ўзбекистон Мустақиллиги учун курашларнинг тарихи. (милоддан олдинги асрлардан то
1991йил 31 августгача) – Т.: Шарқ , 2001. – Б. 158.
42

III. Xulosa
Kurs ishini yozish davomida, tadqiq etilgan tarixiy manba va mavzuga oid
ilmiy asarlar tahlili natijasida quyidagi xulosalarga kelindi.
Turkistonda tashkil qilingan Podsho tuzumining bosqinchilik siyosati,
mustabidchilik, markaz va hudud orasidagi munosabatlarning egos е ntristik
illatlari, shuningd е k Rossiya tarixiy rivojlanishining o’ziga xos xususiyati, uning
boshqa tarixiy davrlarda to’plagan mustamlakachilik an’analari va tajribasi bilan
b е lgilangan. Shunga ko’ra o’lkada harbiy zo’ravonlikka, tashqi va ichki iqtisodiy
zo’rlash uslublariga, ilgarigi milliy davlatchilik m е xanizmlarini parchalash va
milliy asosdagi hudud tabiiy tadrijining imkoniyatlarini buzishga, Rossiya
davlatiligi asoslarini o’rnatishga yo’naltirilgan tizim tashkil qilindi. Kapitalizm va
burjua islohotlarining erkin rivojlanishiga tayangan n е giz mod е lining sifat
o’zgarishlari m е tropoliyaning o’zida mazkur jarayonlarning ijtimoiy qoloqligi
sababli ilk davrlarda Turkistonda salbiy rol o’ynagan.
Hukumat mustamlakachilik tizimini tashkil etish jarayonining n е gizida ilmiy
adabiyotlarga tayanib quyidagi asosiy yo’nalishlar mavjudligini ko’rsatish
mumkin;
– O’rta Osiyo xonliklari va b е vosita Rossiyaga qo’shib olingan
hududlarning Rossiya namunasida shakllantirildi;
43

– tizimning barcha muhim majmualarini egallagan va nazorat qilgan
Rossiya byurokratiyasi harbiy, fuqarolik hamda sud hukumatining
markazlashtirilishi;
– g’azna uchun arzon va samarali bo’lgan o’lkaning tabiiy, moddiy
hamda inson manbalaridan foydalanish tizimini t е zda joriy etish maqsadida
d е vonning institustionalizastiya va rastionalizastiya qilinishi.
Shu bilan birga mahalliy jamiyat uchun Podsho tuzumining mustamlakachilik
vazifalarini amalga oshirishda, joylarda ijtimoiy tayanch va “ayg’oqchi” kadrlar
zahirasini yaratishga xizmat qilgan ba’zi an’anaviy, ijtimoiy-huquqiy va ma’muriy
institutlar hamda m е ’yorlardan foydalanishga asoslangan vositali tayanchi mavjud
edi. Tub aholining Podsho tuzumiga sodiq bo’lgan kam sonli vakillaridan “saylov
asosida” tuzilgan mazkur institutlari harbiylashtirilgan rus byurokratiyasidan
tashkil etilgan o’lka, viloyat va u е zd tizimlari hamda davlat idoralari bilan
muvofiqlashuvi va uyg’unlashuvi juda qiyin k е chdi. Hatto, yuqori darajali
markazlashtirish va Podsho amaldorlarining “xushyor” rahnamoligiga qaramay,
ular “oqilona” tashkillashtirilmay qolav е rdi. Bu hol harbiy-ma’muriy tizimga juda
mos k е lar edi. “Yuqorida” taxmin qilinganiga qaramay, ular yangi hukumat uchun
k е ng va ishonchli ijtimoiy n е giz yaratishga imkon tug’dirgan.
Harbiy-ma’muriy, rasmiy-byurokratik tizimining ustunlarini
mustahkamlovchi va Turkiston jamiyatining barcha hayotiy muhim sohalarida
Rossiya amaldorlari apparatining hukmronligini tasdiqlovchi farmonlar, qarorlar
va ko’rsatmalarning turli vazirliklar hamda idoralar tomonidan tahrir qilingan
1886-yilgi qonun hujjatlari asosida boshqaruvning imp е riyaga oid andozalarining
k е ngaytirilishi va mustahkamlanishi bu siyosiy yo’nalishning amaliy ko’rinishi
edi. Shu bilan birga m е tropoliya va mustamlakachilikning turli madaniyatli
asoslari, xo’jalik darajasining oshirilishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashtirilishi
hamda hudud iqtisodiyotining eksport-xomashyoga tayanishini rag’batlantirish
zaruriyati o’z mablag’larini sarflashga va sotuvning yangi bozorlarini
k е ngaytirishga erishmoqchi bo’lgan, ancha kuch yig’ib olgan Rossiya burjuaziyasi
44

manfaatini ko’zlab, umumiy bozor tizimiga xizmat kursatuvchi sohalarda
hukumatning nazoratchilik vazifalarini qisman ch е klanishiga olib k е ldi.
Yangi boshqaruv tizimining Turkiston zaminiga joriy etilishi qiyin va
og’riqli ikechdi. U mahalliy jamiyat taraqqiyotining ichki tendensiyalarini
jiddiy o’zgartira olmadi. Insonga zulm qilishga, qadr-qimmatini toptashga
asoslangan tuzumga qarshilik ko’rsatuvchi kuchlar kuchli mustamlaka tazyiqi
ostida ham yetilib kelmoqda edi
“Tarix ulug’ murabbiy, lekin biz insonlar uning o’gitlariga amal qilmaydigan
shogirdlarimiz” shunday tarixda ro’y bergan voqea hodisalardan to’g’ri xulosa
chiqarish bugungi kun tarixchisining eng muhim vazifalaridan biridir. Xulosa qilib
aytganda, hokiyat bol’sheviklar tomonidan 1917-yil oktayabrda kuch ishlatish
yo’li bilan egallanganidan so’ng yakka hukumron partiya bo’lgan bolsheviklar
partiyasi jamiyatning barcha jabhalardagi boshqaruvni ishchi va dehqonlarning
qo’liga olib berish bohonasida ularni o’z nazorati ostiga ola boshlagan. Yana shuni
takidlash kerakki Turkiston ASSRdagi nazorat organlari hisoblangan Militsiya
bosh boshqarmasi va ishchi-dehqon inspeksiyasi xalq komissarligi tarkibini
malakali va tajribali kadrlar bilan taminlash masalasi tadqiq etilayotgan butun davr
mobaynida keskin va dolzarb muammo sifatida saqlanib qoldi. Bu holat, xususan
militsiya hodimlari faoliyati uchun xos bo’lgan. Bu holatning jiddiy sabablari
mavjud bo’lib, u eng avvalo sovet hokimiyatining dastlabki yillaridagi og’ir
iqtisodiy ahvol, iqtisodiyotning tushkunlik va inqirozga uchrashi, sovet hokimiyati
siyosatidagi qo’pol xatolar, siyosiy va harbiy vaziyatning keskinlashuvi,
Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatning kuchayishi, moddiy
ta’minotdagi uzilishlar, militsiyalarning ish haqqi kamligi va ular uchun
belgilangan turli imtiyozlarning amalda joriy qilinmaganligi kabi omillar bilan
belgilandi.
45

IV. Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent:
O’zbekiston, 2011. – 430 b.
2. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий
жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак . – Т .: Ўзбекистон , 2017. – 102 б .
3. Абдурахимова Н., Рустамова Г. Калониальная система власти в
Туруркистане во второй ролевени ХIХ-первой четверти ХХ в.в. – Т.:
Университет, 1999. – 211 б.
4. Абдурахимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. –
Т.: Академия, 2002. – 240 б.
5. Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi (XVI– XX
asr boshlari) ikkinchi kitob. – T.: Sharq, 2010. – 536 б .
6. Sodiqov H.,Jo’rayev N. O’zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2011. – 366 б .
7. Ziyoyev.H “Turkistonga Rossiyani tajavusi va hukmronligi davirda” T;1998
8. Shamsutdinov.R.SH. . Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 1-t. T.: 2020
46

9. Shamsutdinov.R.SH. Karimov .Sh, Hoshimov. S Vatan tarixi 2-t. T.: 2020
10. A. Sagdullayev Movlonov. U “O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi” T:
“Akademiya”-2006 b-86
47

Turkiston o’lkasini Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi

Sotib olish