Turkistonda 1867-1917 yilarda arxiv ishi tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	187.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Turkistonda 1867-1917 yilarda arxiv ishi tarixi

Sotib olish

TURKISTONDA 1867-1917-YILLARDA ARXIV ISHI TARIXI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………….……3-7
I. ARXIV TUSHUNCHASI. ARXIV ISHI NAZARIYASINING FAN
SIFATIDA SHAKLLANISHI
1.1. Arxiv atamasi. Arxiv hujjati tushunchasi………………………………...8-10
1.2. Arxivlarning davlat va jamiyat hayotidagi o‘rni…………………………10-13
II. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDA ARXIVI
ISHI.
2.1. Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasining tashkil etilishi……..14-16
2.2. Turkistonda 1867-yildan boshlab ilk arxivlarning
tashkillanishi…………………………………………………………………16-22
2.3. Turkiston ASSR arxivlarida ish yuritish. ………………………………22-28
III. Xulosa…………………………………………………………………….…..19
IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………….…30-31
2

KIRISH
Ma’naviyatni tiklash, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay,
boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta tarixiy xotira kerak. Kim
bo‘lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa,
bunday insonlarni yo‘ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas.
Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi. 1
(O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov )
Kurs ishining dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M.
Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida eng avvalo yoshlar va aholi ortasida
mamlakatimizning boy tarixi, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini
keng targib qilish, johon ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur
muhit va shart-sharoit yaratish ustufor vazifalardan hisoblanadi”, deb ta‘kidlab
o‘tdi. 2

Har qanday jamiyat hayotida bunday tub, olamshumul o‘zgarishlar bosqichma-
bosqich, ba’zan bir nеcha o‘n yilliklar va hatto asrlar davomida amalga oshadi. Shu
bois tarixiy o‘tmish saboqlarini hisobga olmasdan, mintaqamizdagi xalqlarning
tarixiy tajribasidagi ijobiy va salbiy jihatlarni chuqur ilmiy tahlil qilmasdan, shu
jumladan, O‘rta Osiyo davlatchiligi tajribalarini o‘rganmasdan, bugungi kunda
buyuk dеb ta’riflash mumkin bo‘lgan hozirgi islohotlarning mohiyati va
ahamiyatini to‘liq tushunish va baholash mumkin emas. O‘zbеkiston Rеspublikasi
birinchi Prеzidеnti I.A. Karimov ta’kidlaganidek: “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon
o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni
anglashni, tabir joiz bo‘lsa milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat
1
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – T.: “Sharq”, 1998. – B. 8-9
2
Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik
qoidasi b о ‘lishi kerak. – T.: О ‘zbekiston, 2017. – B. 47.
3

muhim o‘rin tutadi”. 3
Birinchi Prezidentimiz Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch
asarlarida “O‘z tarixini bilmaydiga, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi
yoq”. 4
Shu maqsadda I.A. Karimovning tarix fani vakillari bilan uchrashuvidagi
suhbatlarida ushbu fanning dolzarb muammolari muhokama qilinib, ijtimoiy
taraqqiyotning qonuniyatlrini chuqur o‘rganish, O‘zbеkistonda davlatchilikning
qaror topishini ta’minlangan tarixiy sharoitlarga aniqlik kiritish, Podsho tuzumi va
sovеt tuzumlarining bu jarayonlarga salbiy ta’siri omillarini aniqlash zarurligiga
alohida e’tibor qaratish mavzuning dolzarbligidir. Xalqimizning tarixiy o‘tmishi,
o‘zligi, ma’naviyati masalalari yoritilayotganda chuqur ilmiy asos va aniq dalillar
zarur. Haqqoniy tarixni yaratishda dalil bo‘ladigan muhim omillar orasida arxiv
hujjatlari diqqatga sazovordir. O‘zbekistonning moddiy va ma’naviy hayoti aks
etgan noyob arxiv hujjatlari tarix fani uchun boy manba sifatida xizmat qiladi.
Markaziy Osiyo mintaqasida ilk arxivlar yozuv bilan bir vaqtda paydo bo‘lgan. Bu
arxivlarga Nisadagi Parfiya arxivi, Xorazmdagi Tuproqqal’a arxivi, Mug‘ qal’asi
xarobalaridan topilgan arxivlar kiradi. Birlamchi manbalarda toxiriylar,
somoniylar, qoraxoniylar, g‘aznaviylar va xorazmshohlar saroylarida kutubxona-
arxivlari mavjud bo‘lganligi qayd etilgan. Bu davrda Marv, Nishopur, Ray, Balx,
Hamadon, Tus, Buxoro, Samarqand, Urganch, Xiva, Nisa, Termiz va boshqa
shaharlarning har birida o‘nlab davlat, vaqf va shaxsiy kutubxonalar vujudga
kelgan. Buxoroda Sharqdagi eng yirik kutubxonalardan biri.
Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, o‘zaro feodal urushlar, vayronagarchiliklar
natijasida arxiv hujjatlari, qo‘lyozmalar yo‘q bo‘lib ketgan. Bizgacha Qo‘qon va
Xiva xonlarining arxivlari, Buxoro amirligining Qo‘shbegi arxivi saqlanib qolgan.
Ularda XIX asrga oid hujjatlarning bir qismi mavjud xolos. O‘rta Osiyoning
Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinganidan keyingi davr arxivlari, ya’ni XIX
asrning ikkinchi yarmi va XX asr hujjatlari to‘la saqlangan.
3
Karimov I. A. О ‘zbekiston XIX asr b о ‘sag‘asida. Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari. T., « О ‘zbekiston», 1997. – B. 140.
4
Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – B. 4.
4

Kurs ishining maqsadi. O‘zbekiston hududida istiqomad qilayotgan xalqlarga
Turkiston tarixi qadim o‘tmishi haqida yoritib berish. Yashab turgan hududimiz
umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganligini aniqlashda arxeologik
qazishmalardan topilgan eksponatlar bilan bir qatorda arxiv hujjatlarining o‘rni
ham beqiyosdir.
Fanning dolzarbligi shundan iboratki, talaba yoshlarning Turkistonda arxiv ishi
tarixi bo‘yicha bilim va dunyoqarashni boyitish, ularda noyob hujjatlarga nisbatan
qiziqishni uyg‘otish, fanning tarixiy va nazariy xususiyatlarini jamiyatimizda olib
borilayotgan ishlar orqali amalga oshirishga qaratilganligi bilan belgilanadi.
Kurs ishining ahamiyati . Turkistonda arxiv ishi tarixi fani yoshlarga shu
hududda yashagan xalqining o‘tmishini aks ettiruvchi qadimgi va bugungi arxivlar
tarixi haqida bilim berish bilan chegaralanib qolmaydi. Ushbu fan yoshlarni
moddiy va ma’naviy merosni asrab-avaylaydigan vatanparvar, ma’naviy jihatdan
komil fuqaro yetib tarbiyalashga xizmat qiladi.
O‘zbekistonning arxiv ishi tarixifani orqali arxivlarning davlat va jamiyat
ravnaqidagi qadrini talabalarga tushuntirish, ularni arxiv hujjatlarini chuqur
tushunishi, tahlil va tadqiq etish malakasini hosil etish va jamoatchilikni arxiv ishi
tarixi, mavzu va g‘oyaning mohiyati bilan tanishtirishga ko‘maklashishdan iborat.
Shuningdek, jamiyatning ma’naviy manzarasini arxiv hujjatlaridagi manbalar
bo‘yicha boyitish, bozor iqtisodiyoti sharoitida tarixiy xotiramizni aks ettiruvchi
arxivlarni mablag‘ va qiymat keltiruvchi hodisaga aylanib ketishiga yo‘l qo‘ymasli
uchun amaliy ko‘rsatmalar beradi.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. O‘zbekistonning arxiv ishi tarixi fani
tadqiqot ob’ektiga yurtimizdan topilgan yog‘och, suyak, teri, xum sirtiga va
qog‘ozga yozilgan ilk arxiv hujjatlari, o‘rta asr kutubxona-arxivlar haqida
ma’lumot beruvchi manbalar, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Milliy arxiv
5

fondini tashkil etuvchi arxiv hujjatlari, ilmiy-texnikaviy, tibbiyot va kino, surat,
ovozli hujjatlar, mikrofilm va boshqa manbalar kiradi.
O‘zbekistonda arxiv ishi tarixi fani davlat taraqqiyoti va inqirozining faqat bir
tomoninigina emas, balki jamiyatning hamma tomonlarini uzviy o‘zaro
bog‘liqlikda bir butunlikda arxiv hujjatlari asosida o‘rganadi. U O‘zbekistonning
o‘tmishidagi va hozirgi hududida eng qadimgi davrdan to hozirgacha kechgan
voqeliklar, insoniyat hayoti, tabiyat va jamiyat taraqqiyoti hamda tanazzulini tahlil
qiladi. Uning o‘rganish pretmetiga esa, manashu makondagi jamiki xilma-xil
voqea hodisalar ulardagi umumiy aloqadorlik va yaxlit birlik hamda qonuniyatlar
hodisasi hamda jarayonlar, umuman, xalq va insonning yaratuvchanlik faoliyati
kiradi.
Ma’lumki, tariximiz juda qadim va katta davrni hamda juda keng geografik
mintaqani, shuningdek, tub burilish, yuksalish va inqiroz bosqichlarini ham o‘z
ichiga oladi. U xilma-xil ijtimoiy voqea va hodisalarga, har xil diniy va madaniy
qatlam, g‘oyaviy dunyoqarash, falsafiy oqimlarga boy, jahon sivilizatsiyasining
eng qadimiy va navqiron o‘choqlaridan biri hisoblanadi. O‘zbekistonning arxiv
ishi tarixi fanining maqsadi ham tariximizni yoritish, jamiyat hayotidagi o‘rnini
ko‘rsatib berish, talabalarning tarixiy tafakkurini yuksaltirish, arxiv ishi tarixi
hamda tarixiy taraqqiyotini ilmiy-nazariy tahlil etish, arxivlarning ijtimoiy-
ma’naviy hayotdagi o‘rni hamda arxivlarga nisbatan maqsadli yo‘naltirilgan
jamoatchilik fikrini shakllantirishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
O‘zbekistonda arxiv ishi tarixini milliy va ma’naviy jihatlarini ilmiy tahlil
etish; arxiv va arxiv hujjatlarining davlat hamda jamiyat ravnaqidagi o‘rnini
talabalarga tushuntirish; talabalarda arxiv va arxiv ishi tarixi haqidagi tushuncha va
ko‘nikmalarni hosil qilish;
6

O‘zbekistonda arxiv ishi tarixining ilmiy asoslarini o‘rganish; tarixiy
dunyoqarashni arxiv hujjatlari asosida rivojlantirish; bozor iqtisodiyoti sharoitida
arxivlar faoliyatini jamoatchilik fikriga tayangan holda taraqqiy ettirish; arxiv ishi
tarixi va arxiv hujjatlarining ilmiy jamoatchilik tomonidan qabul qilinishi hamda
xalqning tarixiy dunyoqarashini yuksaltirishdagi rolini tahlil etishdan iborat.
7

I. ARXIV TUSHUNCHASI. ARXIV ISHI NAZARIYASINING FAN
SIFATIDA SHAKLLANISHI.
1.1. Arxiv atamasi. Arxiv hujjati tushunchasi.
Mustaqillikka erishganimizning dastlabki kunlaridanoq mamlakatimizning
ilmiy-tarixiy va o‘tmishini xolis yoritishga asoslangan manbalarni tadqiq etish
borasida tizimli ishlar belgilab berildi. Istiqlol yillarida jamiyat hayotining barcha
sohalari singari, tarix fani sohasiga ham tub o‘zgarishlar amalga oshirildi. Xolislik
qoidasi – tarixiy voqe’a, hodisalarni o‘rganayotganda ular bilan bog‘liq bo‘lgan
barcha faktlarning hech bir istisnosiz butun majmui bilan birga olib tekshirishni,
aniq, haqqoniy dalillarga asoslanishini talab qiladi. Tarixiy hodisalarni bir butun
holda o‘rganishda va haqqoniy yoritishda arxiv hujjatlarining o‘rni beqiyosdir. Shu
maqsadda bugungi kunda arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadda foydalanishga keng
yo‘l ochib berilgan.
Arxiv atamasi bu lotincha “arxivium” so‘zidan olingan bo‘lib, hukumat binosi
degan ma’noni anglatadi. Ammo arxiv atamasining hozirgi kundagi qo‘llanilishi
umuman boshqacha hisoblanadi. Arxiv – bu idoralar, korxona va tashkilotlar,
shuningdek, tarixiy shaxslar faoliyatiga oid hujjatlar saqlanadigan joy bo‘lib
hizmat qiladi.
Ba’zi bir arxivshunos olimlarning tadqiqotlarida arxiv tushunchasiga
tanqidiy yondashib, quyidagicha fikrlarni keltiradi: “Arxiv shunday joyki undan
foydalanuvchi har qanday kishi o‘zi uchun kerakli ma’lumotlarni qiyinchiliksiz
topishi, shu ma’lumotlarning aniqligi, tarixi va foydalanuvchilarga tasirini
kafolatlaydigan holatda bo‘lishi kerak”. 5

Graig Robersonning fikricha arxiv “haqiqiy hujjatlar uyi” deb fikr bildirladi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek arxivda xolisona, haqiqiy, aniq bo‘lgan
ma’lumotlar va hujjatlar kiritilishi hamda saqlanishi lozim. Haqiqatdan sodir
5
Antonina Burton. Archive Stories (facts, fictions and the writing of history). – London. 2005.6-bet
8

bo‘lgan voqealarni qanday va qaysi holatlarda yuzaga kelishini bilib olish uchun
nima qilish kerak. Bu haqda Charlin Stidman shunday deydi:
o berilgan ma’lumotlar iqtibos (snoska) lar bilan bo‘lishi;
o bayon etilgan voqe’a hodisalarga muallif bevosita ishtirok etishi;
o ma’lumotlar telefon orqali, og‘zaki yoki tashlab ketilgan har qanday xatlar
orqali emas, aynan arxiv xodimi tomonidan foydalanuvchining o‘zigagina
taqdim etilgan bo‘lishi lozim.
O‘zbekiston Respublikasining 2010 yil 15 iyunda qabul qilingan “Arxiv ishi
to‘g‘risida”gi Qonunning 3-moddasida arxiv atamasiga quyidagicha izoh beriladi.
Arxiv bu arxiv hujjatlarini jamlash, hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanishni
amalga oshiruvchi muassasa hisoblanadi. Respublikamiz tarixini o‘rganishda
arxeologiya, etnografiya, toponimika va moddiy madaniyat yodgarliklari bilan bir
qatorda arxivshunoslik ya’ni arxiv hujjatlaridan foydalanishning ahamiyati juda
katta hisoblanadi. Arxiv hujjatlarini qidirib topish, ular ustida ishlash va olingan
ma’lumotlarni hayotga tadbiq qilish juda murakkab ish hisoblanadi. Arxivda
tashkilotlar, muassasalar, korxonalar va ayrim shaxslarning ko‘p yillik faoliyatlari
haqidagi ma’lumotlar saqlanadi.
Arxiv hujjati tushunchasi bu - Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tegishli
ekspertiza asosida arxiv ahamiyatiga molik deb topilgan matnli, qo‘lyozma va
mashinada o‘qiladigan hujjatlar, ovozli yozuvlar, vidioyozuvlar, kinolentalar,
fotosuratlar, fotografiya plyonkalari, chizmalar, sxemalar, xaritalar, shuningdek,
boshqa moddiy ashyolardagi yozuvlar – arxiv hujjatlari deyiladi.
Mustaqillik yillarida qabul qilingan bir qator huquqiy-me’yoriy hujjatlarda
arxiv hujjatlarini jamlash, hisobga olish, saqlash va ulardan faydalanish tizimi
xususida keltirilib o‘tiladi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining 2010-yil 15-
iyunda qabul qilingan “Arxiv ishi to‘g‘risida”gi Qonunning 5-bobi, 20-26
9

moddalarida va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 5-
apreldagi 101-son qarori bilan tasdiqlangan “Arxiv hujjatlarini jamlash, davlat
hisobiga olish, saqlash va ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risida”gi nizomda o‘z
ifodasini topgan.
Davlat arxivlari davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, davlat
korxonalari, muassasalari va tashkilotlarning faoliyati natijasida yaratilgan arxiv
hujjatlari, shuningdek ular tomonidan olingan yoki ularga nodavlat korxonalar,
muassasalar va tashkilotlar hamda jismoniy shaxslar topshirgan arxiv hujjatlari
bilan jamlanadi.
1.2. Arxivlarning davlat va jamiyat hayotidagi o‘rni.
Insoniyatning kelib chiqishi va uning taraqqiyotida tarixning xususan arxiv
hujjatlarining o‘rni benihoya kattadir. Bu borada arxiv hujjatlari davlatni
markazlashtirish, davlatchilik tarixini o‘rganish natijasida ko‘plab xulosalar
chiqarib davlatchilik ishlarini olib borishda katta ahamiyat kassb etadi. Shu yillar
davomida bo‘layotgan o‘zgarishlarning ham qisman arxiv hujjatlariga bog‘lasak
hato bo‘lmaydi. Chunki sovet davri va undan oldingi va mustaqillikdan keyingi
yillar davomidagi qilingan ishlar yuzasidan to‘plangan hujjatlar yuzasidan katta
xulosalar chiqarib xatolar to‘ldirib boriladi.
Qo‘lga kiritilgan natijalar asosida tarixiy taraqqiyot bosqichlari, jarayonlari,
rivojlanish omillari, qonuniyatlari va o‘ziga xos xususiyatlari aniqlanadi. Tarixiy
o‘tmishni o‘rganish nafaqat tarixiy bilimlarga ega bo‘lish, balki tegishli saboqlar
chiqarish va kelajak uchun istiqbol rejalarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Shu tariqa tarixning yaratilishiga zamin bo‘lib xizmat qiluvchi
manbalar qimmatli meros hisoblanadi. Ularni avaylab-asrash davlat va jamiyat
oldiga qo‘yilgan dolzarb vazifalar sirasiga kiritiladi.
Tarixiy manbalarning o‘ziga xos turini tashkil etgan va turli tarixiy davrlarda
vujudga kelib, sivilizatsiyalar tarixiga doir ma’lumotlarni o‘zida aks ettirgan
10

yozma manbalarning alohida o‘rni bor. Ularning varatilishi qadimgi davrlardan
boshlab to hozirgi vaqtga qadar kechgan jarayonlar bilan bcvosita bog‘liq. Yozma
manbalar sirasiga rasmiy hujjatlar, qo‘lyozmalar, olimlarning asarlari, xo‘jalik va
turmushga, fan va texnika sohalariga oid barcha yozma ma’lumotlar kiritiladi.
Yozma merosning katta qismi, xususan, davlat boshqaruvi. xalqaro
diplomatik aloqalar, qonunchilik masalalari, xo‘jalik ishlari, hoshqa turdagi
iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan hujjatlar asosan turli arxivlarda
saqlanib kelgan. Hozirgi davrda bunday ma’lumotlarning aksariyati arxivlarda
jamlanib ular maxsus nazoratda saqlab kelinadi.
Dastlab arxiv hujjatlari hukmdor saroyi. diniy inshoot, kutubxona, olim-
ulamo, mulkdor shaxs uyi, turli ustaxona, savdo tashkilot, bank muassasasi, o‘quv
dargohida saqlangan bo‘lsa. keyingi davrlarda, ayniqsa o‘rta asrlardan boshlab,
ayrim hududlarda qimmatli ma’lumotlarni o‘zida mujassam etgan hujjatlar uchun
maxsus binolar ya’ni arxivlar quriladi va ularning faoliyati bilan bog‘liq ma’lum
qoidalar ishlab chiqiladi. Yangi davrga kelib arxiv hujjatlari nafaqat boshqaruv
idoralari yoki hukmron tabaqalarga tegishli, balki butun xalq mulki ekani
jamiyatda e’tirof etiladi va ulardan keng omma foydalanishiga imkoniyatlar
yaratiladi.
Tarixga nazar solinsa, hukmdorlar o‘rtasida taxt uchun kurash, hududiy
masalalarda kelishmovchilik yuzaga kelganda, aynan arxivlarda saqlanayotgan xon
shajaralari, diplomatik bitimlar yordamida ularga yechim topish mumkin bo‘lgan.
Sirli tabaqalarga mansub aholi o‘rtasida yer-suv, mol-mulk bilan bog‘liq nizolar
kelib chiqqanda, bunga tegishli rasmiy hujjatlar, yorliq, hadya, oldi-sotti
shartnomalari yordamida bahsli masalalarga oydinlik kiritilgan. Xalq xo‘jaligi,
ilm-fan, ma’niyat va san’at sohalarida erishilgan yutuqlar, to‘plangan tajribalar
avloddan-avlodga uzatib kelingan va bunda turli xil ma’lumotlar aks ettirilgan
hujjatlar mazkur jarayonlar bilan bog‘liq axborotni yetkazib berishda muhim vosita
vazifasini bajargan. Shu bois turli tarixiy davrlarda jamiyatda qimmatli
11

ma’lumotlar aks etgan hujjatlarni avaylab asrash, ularni maxsus joylarda saqlash
va himoyalash, bebaho meros sifatida avlodlarga taqdim etish ishlari davom etib
kelgan. Hozirgi zamonda arxiv hujjatlariga bo‘lgan talab va qiziqish tobora ortib
borayotgani kuzatiladi. Arxiv ma’lumotlari davlat hokimiyati tomonidan
belgilanadigan vazifalarni bajarish, ilmiy tadqiqotlar olib borish, aholining ijtimoiy
so‘rovlariga javob qaytarish, mulkiy munosabatlarda vujudga keladigan
muammolarni huquqiy jihatdan to‘g‘ri hal etish, madaniy-ma’rifiy tadbirlar
o‘tkazish ishlarida manbaviy asos bo‘lib xizmat qiladi. Respublikamizda
mustaqillik yillarida arxiv muassasalari va arxiv ishi sohasiga alohida e’tibor
berilib, mazkur jarayonda arxivlar faoliyatining huquqiy-me’yoriy asoslarini
yaratish ishlari yo‘lga qo‘yildi. Arxiv sohasini rivojlantirish uchun zarur shart-
sharoitlar yaratib berildi. Arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar bilan ishlashning
tartib-qoidalari ishlab chiqilib, arxiv texnologiyalari takomillashtirildi. Davlat va
jamiyat ehtiyojlari uchun talab qilinadigan ma’lumotlarni tezkor topish va
o‘rnatilgan tartibga ko‘ra taqdim etishlari yo‘lga qo‘yilib, bunda arxiv
jamg‘armalari hujjatlari to‘g‘risida ro‘yxatlar tuzish va ularni elektron shaklda
yuritish alohida samaraga ega. Shuningdek, O‘zbekistonning davlat arxivlari
hamda xorijiy mamlakatlarda ish olib borayotgan arxivlar o‘rtasida hamkorlik
aloqalari o‘rnatishda o‘zaro manfaatli shartnomalar tuzishga muvaffaq bo‘lindi.
Arxivshunoslik sohasi rivojiga respublika hukumati, mutaxassislar, olimlarning
say harakatlari alohida hissa bo‘lib qo‘shildi. Arxiv manbalaridan ilmiy izlanishlar
olib borishda, huquqiy masalalarni hal qilishda, aholi va tashkilotlarning, hukumat
idoralarining ijtimoiy so‘rovnomalarini qoldirishda, turli madaniy-ma’rifiy
tadbirlar o‘tkazishda keng foydalanish yo‘lga qo‘yildi.
Arxiv deganda hozirgi davrda qimmatli hujjatlar, ma’lumotlar saqlanadigan
joy, shuningdek, shunday manbalarning ma’lum majmuasi tushuniladi. Ya’ni
arxivlar turli idoralarga, shaxslarga, jamiyatga, davlatga tegishli bo‘ladi va shunga
ko‘ra o‘ziga xos tarkibga, nomlanishiga, xususiyatlarga ega.
12

Arxivshunoslik - bu arxivlar faoliyatini o‘rganuvchi, arxiv ishining nazariy,
uslubiy, huquqiy va amaliy masalalarini ishlab chiquvchi kompleks ilmiy fandir.
Arxivshunoslikning predmetini arxivlar va ularning faoliyatini olib borish asoslari
tashkil qiladi.
Arxivshunoslik fanining obyekti sifatida arxivlar, arxiv hujjatlari, arxiv
ishini tashkil qilish va rivojlantirish omillari hamda uslublari tushuniladi.
o arxiv idoralarida ish yuritish tartibotini belgilash va u bilan tanishtirish;
o arxiv hujjatlari bilan ishlash qoidalarini aniqlash va o‘rgatish;
o arxivlar, arxiv jamg‘armalari, arxiv hujjatlaridan foydalanish omillari va
uslublarini belgilash va ularni o‘rgatish;
o arxiv sohasining huquqiy asoslari haqidagi bilimlarni umumlashtirib taqdim
etish;
13

II. ROSSIYA IMPERIYASI BOSHQARUVI DAVRIDA TURKISTON
ARXIVI ISHI.
2.1. Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasining tashkil etilishi .
1867- yilda Turkiston general – gubernatorligi tashkil topgan bo‘lsa, 1886-
yilda Turkiston o‘lkasi deb qayta nomlandi. U o‘z ichiga Xiva xonligi va Buxoro
amirligining bir qismini, Qo‘qon va qirg‘iz xonliklari, Katta O‘rda (Janubiy
Qozog‘iston) hududlarini qamrab olgan. 1882-yilda Rossiya imperiyasining
Orenburg va G‘arbiy Sibir hududlari Steppe general – gubernatorligiga ko‘chirildi
va Qozog‘istonning shimoliy va markaziy hududlarini ham o‘z tarkibiga kiritdi.
Podsho hokimiyati tomonidan tayinlangan harbiy boshliqlar mahalliy boshqaruvni
rad etib, viloyatlarni boshqarib keldilar. Rossiya hukmronligida g‘arbiy
Turkistonning mahalliy aholisi vakillari boshqaruvda eng past mavqe’ga ega edi.
Bilimli mahalliy aholining soni haligacha noma’lum edi. Chunki, Rossiya
statistiklari ona tilida yozishni biladigan, maktab va madrasalarda ta’lim olgan
musulmonlarni butunlay e’tiborsiz qoldirib, faqatgina krill yozuvini o‘qiy
oladiganlarni savodli hisoblagan. Turkiston o‘lkasida mustamlaka boshqaruvi
davrida turli xil idoralar faoliyat ko‘rsatib, ularning hujjatlari joylarda saqlangan.
Chunki maxsus arxivlar tashkil etilmagan edi. Aksariyat idoralarda hujjatlarni
saqlash uchun yetarli sharoit va hatto maxsus xona ham ajratilmagan. 1908 – 1909-
yillarda o‘lkada taftish o‘tkazgan senator graf K.K. Palen o‘z hisobotida Turkiston
general – gubernatorligi kanselyariyasi (devonxona) uchun yangi bino qurulishida
arxiv uchun ajratilgan xonaning kichkinagina ekanligini qayd etadi. Bundan
tashqari hujjatlarni saqlash ishiga muassasa rahbarlarining o‘zboshimchalik bilan
yig‘majildlarni yo‘q qilishga qaratilgan buyruqlari ham salbiy ta’sir o‘tkazar edi.
Mahalliy yozma manbalar asosida Markaziy Osiyoda yangi ilmiy bilimlarning
rivojlanish davri bo‘ldi.
Podsho Rossiyasining oxirgi o‘n yilligida qo‘lyozma va kitoblar savdo
maxsulotlari aylantirilgan. Qimmatbaho qo‘lyozmalar Markaziy Osiyoda sotildi,
14

sotib olindi va o‘g‘irlandi. Shu bilan birgalikda deyarli har bir shaharda ayniqsa
Buxoro va Qarshi shaharlarida XIX asrda savdo-sotiq gullab yashnadi va ushbu
shaharlar bozorlarida qo‘lyozmalar va nashr qilingan kitoblar ochiq tarzda
namoyishga qo‘yildi. XIX asr oxiri va XX asr 1-choragida Rossiya sharqshunoslari
tomonidan namoyish etilgan kolleksiyalar bunga yorqin dalildir. 1873-yilda
Rossiya armiyasi tomonidan poytaxt ishg‘ol qilingach, Xiva xonligi hujjatlarini ilk
marotaba tartibga solingan A.L. Kunning kolleksiyasi buning misolidir. Osiyo
muzeyi direktori tomonidan yuzaga keladigan har qanday imkoniyatni qo‘ldan boy
bermaslik to‘g‘risida ko‘rsatma olgan V.V. Bartoldning bosh maqsadi
qo‘lyozmalarni qo‘lga kiritish emas, balki, ularni turgan joyini aniqlab, o‘z o‘rnida
o‘rganish bo‘lgan. 1915-yil Buxoroga savdo safari davomida V.A. Ivanov 1057
tomga yaqin arab, fors, turk va yahudiy-fors qo‘lyozmalarni to‘plagan. 6
Turkiston o‘lkasini yanada chuqurroq o‘rganish, uning tabiy boyliklari
to‘g‘risida statistik va tarixiy ma’lumotlarni bir joyga yig‘ish maqsadida 1873-yil
oktyabr oyida Turkiston general – gubernatori K. P. Kaufman Toshkent shahrida
Markaziy arxiv tuzish loyihasini ilgari surdi. Markaziy arxivga barcha muassasa va
idoralarning tugallangan yig‘majildlari kelib tushishi va shuerda tizimga solinib,
tariflanishi ko‘zga tutilgan edi. Arxiv 4 ta bo‘limdan iborat bo‘lib, birinchi
bo‘limda Turkiston general – gubernatorligi kanselyariyasi hujjatlari; ikkinchi
bo‘limda viloyat, shahar sud boshqarmalari va Toshkent yarmarka qo‘mitasi
hujjatlari; uchinchi bo‘limda Turkiston harbiy okrugi shtabi, harbiy okrug
kengashi, topografik va barcha harbiy bo‘linmalar hujjatlari; to‘rtinchi bo‘limda
esa, Sirdaryo viloyat shtabi hujjatlari kelib tushishi rejalashtirilgan edi. Loyihada
Toshkent va Sirdaryo viloyatidan tashqari boshqa hududlarda joylashgan
muassasalar arxivlari hujjatlariga e’tibor qaratilmagan edi. Markaziy arxiv loyihasi
fon Kaufman vafotidan so‘ng amalga oshirilmay unitildi. Turkiston o‘lkasida
yetakchi muassasa bu Turkiston general – gubernatorlik devonxonasi edi. Rossiya
6
Chahryar Adle. History of Civilizations of Central Asia.– Paris.UNESCO 2005. – P.72-73.
15

imperiyasi apparatining oliy buyurokratik organi bo‘lmish mazkur devon ko‘p
minglab kishilarning taqdirini hal qilgan.
2.2. Turkistonda 1867-yilda boshlab ilk arxivning tashkillanishi.
1867- yilda tashkil etilgan va dastlabki vaqtlarda 4 ta, keyinchalik 9 ta
bo‘limni o‘z ichiga olgan devon ma’muriy-fuqaroviy va nozirlik tartiblari, yer
masalalari va majburiyatlar, yo‘l qurilishi, Xiva va Buxoroning Rossiya
imperiyasiga tobeligi bilan bog‘liq hamda sharqning qo‘shni mamlakatlari bilan
aloqalariga oid masalalar bilan shug‘ullangan. Devonxona tarkibida tuzilgan arxiv
bo‘limida 1882-yilgacha 9968 ta yig‘majild mujassamlashgan bo‘lib, ular etarli
darajada tartibga solinmagan edi. 1904-yilda Turkiston general – gubernatorligi
devoni arxivi faoliyatini tekshirgan maxsus komissiya arxivga bo‘limlardan
hujjatlar tartibsiz ravishda sarlavha va ro‘yxatsiz topshirilayotganini qayd etgan.
Viloyatlar boshqarmalari devonlarida ham arxiv ishi achinarli holatda edi. Xususan
Sirdaryo viloyati devoni arxivi joylashgan xona umuman talabga javob bermasligi
va 1899-yilgacha ushbu arxivning 2 mingdan ortiq yig‘majildi boshqarma
“komissiyasi” tomonidan yo‘q qilishga ajratilganligi taftish hisobotlarida qayd
etilgan. Umuman olganda, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasida
arxiv muassasalari umumiy boshqaruv tizimiga ega emas edi. Idoraviy arxivlarda
hujjatlarni saqlash va ulardan foydalanish uchun zaruriy shart-sharoitlar etishmas,
muassasa boshliqlari esa arxiv hujjatlari to‘g‘risida tasavvurga ega emas edilar.
O‘zbekistonda hozirgi ko‘rinishdagi arxiv muassasalari sovetlar hukmronligi
davrida tashkil etila boshlangan.
Turkiston general-gubernatori huzuridagi kanselyariya general-gubernatorlik
rasmiy hujjatlarini yuritish va jamlash maqsadida 1967-yilning noyabr oyida
o‘lkaga tashrif buyurgan fon K.P.Kaufman tomonidan tashkil etilgan. Unda
o‘lkaning Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishi, Turkistonda
rus harbiyma’muriy boshqaruv tizimining o‘rnatilishi, o‘lkada ma’muriy-hududiy,
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, savdo-madaniy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda qabul
16

qilingan huquqiy hujjatlar va ularning amalga oshirilishi borasidagi chora-
tadbirlarga oid rasmiy hujjatlar, o‘lka aholisi va ularning etnik tarkibiga oid
statistik ma’lumotlar, mahalliy aholini ruslashtirish masallariga oid, o‘sha davrda
tashkil etilgan davlat muassasalari tarixiga oid va boshqa rasmiy hujjatlari
to‘plangan. Bunda shuningdek, general-gubernatorlikning Rossiya imperiyasi
imperatori, Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari bilan olib borgan siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy aloqalariga oid hujjatlar ham o‘rin olgan. Ushbu kanselyariya
dastlab to‘rtta bo‘limdan iborat bo‘lib, ularning biri ya’ni sud ishlari bo‘limi bir
necha yilgina faoliyat yuritgan. Shuningdek, kanselyariya tarkibida vaziyat
taqozosi bilan vaqtincha tog‘-kon bo‘limi, harbiy yurishlar bo‘limi, qochoqlar stoli
kabi bo‘limlar tashkil etilgan. Ushbu muhim masalalar kannselyariyaning doimiy
mavjud bo‘lgan va qimmatli hujjatlarga boy 1-3 bo‘limlarida jamlangan.
Birinchi bo‘lim ma’muriy boshqaruv va inspektorlik xizmati masalalari
bilan shug‘ullangan bo‘lib, bunda jami hujjatlar to‘rtta stolda taqsimlangan. Ushbu
to‘rtta stolning uchtasi asosan shaxsiy tarkib hujjatlarini, to‘rtinchi stol esa “sud
ishlari va chet elliklar haqida”gi hujjatlarni yuritish va jamlash bilan
shug‘ullangan.
Ikkinchi bo‘lim o‘lkaga hamda majburiyatlarga oid savollar masalasi bilan
shug‘ullangan bo‘lib, hujjatlari beshta alohida stolda taqsimlangan. Ushbu
bo‘linmada shuningdek, moliya va xo‘jalik bo‘linmasi faoliyat yuritgan. Bunda
yuqorida keltirilgan alohida yo‘nalishlar bo‘yicha hujjatlar yuritilgan va jamlagan.
Uchinchi bo‘lim yer mulk va soliq ishlari bo‘yicha hujjatlarni yuritish bilan
shug‘ullangan. Bunda shaharlar qurilishi va ularning hisob-kitob ishlarini yuritish
alohida uchta stolda taqsimlangan.
Keltirib o‘tilgan bo‘limlardan general-gubernatorlik kanselyariyasida
nazorat palatasi bo‘limi ham faoliyat ko‘rsatgan. Bunda Turkiston general-
gubernatorligi hududida moliyaviy ishlarni nazorat qilish uchun tashkil etilgan
17

komissiya a’zolarining ishlari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi hujjatlar majmui
jamlangan. Ushbu bo‘lim gubernatorlikda o‘lkaning moliya va soliq masalalari
bilan shug‘ullanuvchi amaldorlari ishlarini nazorat qiluvchi taftishchilarning
imperatorga bergan xabarnomalari, ma’ruzalari, hisobotlari, o‘rnatilgan tartib
qoidalarni buzgan rus va mahalliy amaldorlarni javobgarlikka tortish bilan
shug‘ullangan.
Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasining eng muhim
bo‘limlaridan biri bu diplomatik aloqalar bo‘limi bo‘lib, unda gubernatorlikning
qo‘shni davlatlar, xususan, Buxoro va Xiva xonliklari, Afg‘oniston, Qashg‘ar va
boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalariga oid masalalar bilan shug‘ullangan.
Kanselyariyaning ushbu bo‘limida shuningdek, diplomatik aloqalarga oid hujjatlar,
xususan, Turkiston general-gubernatorligi qoshidagi diplomatik amaldor
faoliyatiga oid rasmiy hujjatlar yuritilgan va saqlangan. Shuningdek, general-
gubernatorlik kanselyariyasi huzurida Turkiston ommaviy bibliotekasi, muzeyi,
“Turkestanskiye vedomosti” gazetasi va uning bosmaxonasi (1872-1881 yy.)
faoliyat yuritgan. Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasi so‘nggi general-
gubernator Kuropatkinning iste’foga chiqishi munosabati bilan o‘lkada yangi
tashkil etilgan Turkiston Muvaqqat hukumati kanselyariyasiga aylantirilgan (1917
yil aprel oyida). Shunday qilib, Turkistonning birinchi general-gubernatori fon
Kaufman tomonidan XIX asrning ikkinchi yarmida tashkil etilgan, O‘zbekiston
tarixini yoritishda muhim ahamiyatga ega qimmatli manbalarni o‘zida jamlagan
hujjatlar majmui – Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasi hisoblanadi.
Ushbu kanselyariya hujjatlari hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
davlat arxivi I-1 Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasi fondida
saqlanmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida saqlanayotgan
eng katta hajmli fondlardan biri hisoblangan ushbu jamg‘arma 35 ta ro‘yxat
(opis)ga kiritilgan hujjatlardan iborat. Turkiston o‘lkasida 1918-yil mustabid sovet
hokimiyatining o‘rnatilishi bilan izohlanadi. O‘zini idora qiladigan mustaqil davlat
18

qurishga go‘yo ko‘maklashayotgandek ko‘ringan sovet hokimiyatining asl
basharasi Turkiston Muxtoriyatini qonga botirishda yaqqol namoyon bo‘ldi. Sovet
hukumati Turkiston Muxtoriyati tajribasidan muhim hulosa chiqarib, bu Turkiston
hududida o‘ziga xos sovetlar andazasidagi avtonomiyani tashkil etishga kirishgan
edi. Bundan ko‘zda tutilgan bosh maqsad Turkistonning kelajakda mustaqil,
suviren davlat bo‘lib, ajralib chiqib ketishiga izm bermaslik edi. Bolsheviklar
1918-yil yanvar oyidayoq Turkiston avtonomiyasini tuzish masalasini ko‘tarishgan
edi. 1918-yil 30-aprelda Turkiston Sovetlarining V syezdida “Rossiya 49 Sovet
Federatsiyasining Turkiston Sovet Respublikasi haqida Nizom” qabul qilindi va
Turkiston ASSRning tuzilganligi e’lon qilindi. Turkiston Avtonom Sovet
Respublikasi ma’muriy jihatdan Farg‘ona, Samarqand, Sirdaryo, Ettisuv,
Kaspiyorti, keyinchalik Amudaryo (Turkman) viloyatlariga bo‘lingan. Respublika
hududi BXSR, XXSR, Qozog‘iston ASSR, Afg‘oniston, Eron, Xitoy davlatlari
bilan chegaradosh bo‘lgan. Sovet davridagi kelajakda amalga oshirilishi
mo‘ljallangan loyihalar o‘tmishdagi vaqe’a hodisalar va siyosatni kommunistik
ma’murlar va tarixchilar arxiv hujjatlari bilan bog‘lab o‘rgandilar.
1917-yil inqilobidan keyin tarixiy taraqqiyotni namoyon qilishni ahamiyatli
deb hisoblaydigan marksizm tarafdorlari hisoblangan bolsheviklar tezda chor
Rossiyasi arxivlarini o‘z nazoratlariga oldilar. Progressiv va reaksion
tendensiyalarni namoyon qilish uchun kommunistik tarixchilar materiallar yig‘a
boshladilar. 1930-yillarda Stalin kitoblardagi tarixiy materiallar ustida taxrir olib
borgan bir paytda kommunistik partiyadagi bahslar o‘z cho‘qqisiga yetgan edi.
Partiya chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan hududlar va u yerda yashaydigan
xalqlarga o‘z zulmini o‘tkazuvchi sifatida emas, imperiyaning xalq xaloskori
sifatida ifoda etilishiga e’tibor qaratdi. Sovet davrida Leningrad va Moskva
shaharlari tashqarisida arxivlardan foydalanish taqiqlab qo‘yildi. Partiya rozilik
bergan arxivshunoslargagina ruxsat berilgan bo‘lsada, ularning hujjatlarini
qoralashi ta’qiqlangan edi. Ular kun so‘ngida maxsus xodimlarga o‘z qayd
19

daftarlarini ko‘rsatishlari lozim bo‘lgan. Sovet Ittifoqi bo‘ylab bolshevik senzura
kuchlarini yorqin aks ettiruvchi hujjatlaridan ko‘chirmalar oldilar. Bu
harakatlardan maqsad tarixchi va o‘quvchilarni real voqealardan uzoqlashtirib,
o‘zgartirilgan tarixga ko‘proq e’tibor qaratishni ko‘zda tutardi . Turkistonda sovet
hokimiyati o‘rnatilgach o‘lkada arxiv ishining tashkil etilishga e’tibor qaratila
boshlandi. Sho‘rolor hokimiyati rahbarlari yaxshi bilardiki, komunistik
g‘oyalarning bajarilish vazifalarining muvaffaqiyatli olib borilishi ko‘p jihatdan
qanchalik manbalar ko‘p to‘planishiga, tadqiqotchilar qaysi manbalardan ko‘proq
foydalanishiga ham bog‘liq edi. Dunyo ommasiga sho‘rolar tizimini ijobiy 50
tomondan ko‘rsatish zarur edi. Bularning barchasi hujjatli materilallarni maxsus
boshqaruv markaziga konsetratratsiya qilishi hukumat vakillari uchun va
davlatchilik siyosiy senzurasida efektiv instrument vazifasini o‘tab berishi talab
qilinar edi. Shuning uchun sho‘rolar hukumati arxiv idoralari tizimini tiklanishiga
katta diqqat e’tibor qaratishdi.
1918-yilining aprelida RSFSR hukumati tashabbusi bilan Turkistonda
markaziy arxiv idoralari boshqarmasini tuzish, arxiv ishini qayta qurish va
markazlashtirish xususida qaror qabul qiladi, o‘shanda hukumat topshirig‘iga ko‘ra
“arxiv tashkilotlari boshqaruvini tashkil etish” uchun maxsus komissiya tuziladi.
Sovet hukumati arxiv ishlariga oktyabr inqilobidan so‘ng katta e’tibor bera
boshladi. 1918-yilning 27-28-mayida Moskvada M. X. Pokrovskiy raisligida
majlis bo‘lib, Markaziy arxiv boshqarmasini tuzishni rejalashtirish xususida
kelishib olindi. Rossiya hukumati tomonidan tashkil qilingan arxiv ishi tizimi Qizil
Armiya arxiv ishini ham qisman o‘zida mujassamlashtirgan edi. Sovet hukumati
harbiy kuchlar bosh qo‘mondonligi Qizil Armiya va fuqarolar urushi tarixi
bo‘yicha materillar yig‘ish to‘g‘risida topshirqlar berdi. Shu maqsadda frontdagi
shtablarda shu jumladan, Turkiston frontida harbiy ishlar arxiv bo‘linmalari tuzilib,
har bir armiya o‘z ma’lumot (harbiy ishlari haqidagi)larini to‘plashi va ularni
Moskvaga jo‘natishlari shart edi. 1918-yilning mayida Markaziy Osiyoda yagona
20

hisoblangan davlat arxiv jamg‘armasidan so‘ng, o‘sha yilning noyabirida arxiv
ishlari boshqaruvi Bosh boshqarmasi kollegiyasi tuziladi. Uning tarkibiga
V.Ryazonov (rais), B.N.Storojev (rais o‘rinbosari), A.Polyanskiy, S.B.Veselovskiy
va boshqalar kiradi. Kollegiya shu zahotiyoq davlat arxiv idoralarini tashkil etish,
arxiv ishlari infratuzilmasini yaxshilashga kirishib ketadi. RSFSR arxiv idoralari
markaziy tuzilmasining ajralmas qismi sifatida Turkiston arxiv saqlanmasini joriy
qilishga katta e’tibor berdi. Tarixiy nuqtai nazardan baho beradigan bo‘lsak, sovet
arxivshunoslik siyosati tashkil etilishi bilanoq, Turkiston o‘lkasida sho‘rolar
arxivshunosligi ta’siri sezila boshladi. 1917-yilning birinchi kunlaridayoq o‘lkada
yirik arxiv saqlanmasi yo‘q edi Markaziy va mahalliy arxiv tashkilotlarining
muhim vazifasi arxiv hujjatlarini qidirib topish va yig‘ish edi. 1920-1921-yillari
500 dan ortiq fondlar hisobga olindi. 1921-yil oxirigacha davlat arxiv fondlariga
157 ta harbiy va fuqaro tashkilotlari 305 52 mingdan ortiq, 1922-yili esa 83 ta
tashkilot tomonidan 200 mingga yaqin yig‘majild topshirildi.
Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi XKSning 1921-yil 25-yanvardagi
qaroriga binoan arxivlarda qo‘lyozma hujjatlargina emas, balki nashr qilingan
materiallar va foto hujjatlar ham yig‘ila boshlandi. Arxiv tashkilotlari hujjatlarni
qabul qilish bilan birga ularni tartibga keltirish ishlari hamda arxiv hujjatlaridan
foydalanishni tashkil qilish bilan shug‘ullandilar. Arxiv hujjatlari ro‘yxatini
tuzishdan oldin bu hujjatlar kerak va keraksizlarga ajratilib, ilmiy, amaliy
ahamiyati borlarini doimiy saqlash, bunday qimmatga ega bo‘lmaganlarni yo‘q
qilish belgilandi. Ya’ni, arxiv materiallarining o‘ziga xos ekspertizasi o‘tkazildi.
Bu masala bo‘yicha Turkiston ASSR XKSning 1923-yil 25- yanvardagi “Arxiv
hujjatlarini saqlash va yo‘q qilish to‘g‘risida”gi qarorida yo‘lyo‘riqlar,
ko‘rsatmalar berildi. Ushbu qarorda arxiv hujjatlarining yo‘q qilinishi quyidagi
tartibi o‘rnatilgan edi: arxiv hujjatlari tarkibidan yo‘q qilinadigan hujjatlarni
ajratish uchun ajratish komissiyasi tuzilib, ularga arxiv boshqarmasi va arxivni
tekshirilayotgan idora vakillari kiritilishi belgilandi. Bu komissiya qarorini Arxiv
21

ishi markaziy boshqarmasi huzuridagi Tekshirish komissiyasi ko‘rib chiqib, o‘z
xulolasini boshqarma boshlig‘i tasdig‘iga havola qilardi. Shunday qilib,
tashkilotlar hujjatlarini yo‘q qilish huquqi arxiv idorasiga – Arxiv ishi Bosh
boshqarmaiga topshirildi.
2.5. Turkiston ASSR arxivlarida ish yuritish.
Ma’lumki, 1924-yili O‘rta Osiyo respublikalari (Turkiston, Buxoro, Xorazm
sovet respublikalari) da milliy-hududiy chegaralanishi o‘tkazildi. Natijada SSSR
tarkibida O‘zbekiston SSR, Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR (O‘zSSR
tarkibida) va SSSR tarkibida Qozog‘iston ASSR va Qirg‘iziston avtonom viloyati
tashkil qilindi. Buning natijasida O‘zbekiston SSRning o‘z arxiv tashkilotlari
vujudga keldi.oktyabr to‘ntarishidan keyin sho‘rolar tuzumi iqtisodiy, ijtimoiy-
siyosyy va madaniy hayotning barcha sohalarini o‘zining istibdod yo‘rig‘iga soldi.
Butun mamlakatdagi hujjatchilik, idoraviy ish yuritish tamoyillari ham bu yo‘riq
sirtmog‘idan chetda qolmadi. Mohiyatan o‘ta g‘irrom til siyosati tufayli milliy
jumhuriyatlardagi tillarning ijtimoiy mavqei pasayib bordi. O‘sha davrdagi o‘lka
nufusining 37 foizini o‘zbeklar, 35 foizini qirg‘izlar (qozoqlar bilan birga), 17
foizini tojiklar va atigi 7 foizinigina ruslar tashkil etar edi. Bu hol hisobga olinsa,
davlat tilini belgilashdagi mantiqning asossizligini aniq ko‘rish mumkin. Mehnatni
ilmiy tashkil qilish muammolariga bag‘ishlab 1921-yilda o‘tkazilgan I Butun
Rossiya konferensiyam kun tartibiga kiritilgan boshqarish mehnatini ilmiy tashkil
qilish va hujjatlar bilan ishlash masalasi, shuningdek, mamlakatda bu ishlarni
muvofiklashtiruvchi va yo‘lga solib turuvchi maxsus tashkilot tuzish masalasining
asl mohiyati ham rustilining ijtimoiy mavqeini yanada kuchaytirishdan iborat
bo‘lgan. Sho‘ro siyosati go‘yoki o‘zining "millatlar va tillarning tengligini
ta’minlash" tamoyilini amalga oshirganday qilib ko‘rsatish maqsadida
respublikamizda idoraviy ish yuritishni o‘zbekchalashtirish borasida ba’zi
harakatlarni amalga oshirgan.
22

1923-yil 29-avgustda qabul qilingan Turkiston ASSR MIQning 130-qarori
14 ta moddadan iborat bo‘lib, uning 1-moddasida: “Barcha dekret va qarorlar
albatta rus, o‘zbek, turkman hamda qirg‘iz tillarida nashr etiladi” deb, qayd
qilingan. Mazkur qarorga binoan respublika hududidagi barcha muassasalarining
ish yuritishi 4 ta: rus, o‘zbek, qirg‘iz [qozoq] va turkman tillarida olib borilishi
tartibi belgilandi. Shundan kelib chiqib, Yettisuv, Sirdaryo va Amudaryo
viloyatlari – qirg‘iz tilida, Farg‘ona va Samarqandda o‘zbek tilida va Turkman
viloyatida esa turkman tilida ish yuritish tizimi joriy qilingan. Keyinchalik
O‘zbekiston SSR inqilobiy qo‘mitasi tomonidan aniqrog‘i 1924- yilning 31-
dekabrida 48-raqamli qarorni qabul qilgan. Qarorda hukumat, kooperativ, xo‘jalik
idoralari va boshqa muassasa, tashkilot va korxonalar doiralarida butun yozuv
ishlarini faqat o‘zbek tilida yurgizishga majbur etish vazifasi qo‘yiladi. Buning
uchun korxona, tashkilot va muassasalarda ishlarni o‘zbek tilida yurgizish,
yo‘riqnomalar nashr etish, yerlik xalqdan amaliy ishchilar (ish yuritish bo‘yicha)
tayyorlash va boshqa tashkiliy ishlarni amalga oshirish lozimligi ko‘rsatib o‘tilgan.
Bu qarorni joriy qilish yuzasidan, tabiiyki, muayyan ishlar amalga oshirila
boshlagan, xususan, maxsus ish qog‘ozlari tayyorlangan. Lekin, XX asrning 30-
yillari 2-yarmidan boshlab o‘zbek tiliga bo‘lgan e’tibor rasman susayib borgan.
O‘sha murakkab tarixiy jarayon, xalklarning milliy o‘zliklarini anglashlaridan
hokimiyatning dahshatli qo‘rquvi, bu qo‘rquv hukmron bo‘lgan qatag‘on davrining
achchiq samarasi bugun hech kimga sir emas.
Rus tilidan andoza olish (aytish kerakki, bunday hol boshqa tillarda,
masalan, tatar tilida ham kuzatiladi), biron-bir darajada bo‘lsin, o‘zini oqlay
olmaydi. Umuman, o‘zbek hujjatchiligining boy va uzoq tariximizning ilk
bosqichlaridan ibtido olgan an’anasi mavjud bo‘lsa-da, Oktyabr to‘ntarishidan
keyin boshqa joylarda bo‘lgani kabi respublikamizda hujjatchilik bevosita o‘zbek
tili negizida rivojlantirilmadi. Bu sohadagi asosiy yo‘nalish nusxa ko‘chirishdan
iborat bo‘lib qoldi. Ana shuning va boshqa bir qancha omillarning oqibati
23

natijasida o‘zbek tilining rasmiy ish uslubi deyarli takomil topmadi. xilligiga
erishish borasida ish olib borish bugungi kundagi dolzarb muammolardan. 7
Turkiston ASSRda arxiv ishining tashkil etilishi.
Turkiston o‘lkasida 1918-yil mustabid sovet hokimiyatining o‘rnatilishi
bilan izohlanadi. O‘zini idora qiladigan mustaqil davlat qurishga go‘yo
ko‘maklashayotgandek ko‘ringan sovet hokimiyatining asl basharasi Turkiston
Muxtoriyatini qonga botirishda yaqqol namoyon bo‘ldi. Sovet hukumati Turkiston
Muxtoriyati tajribasidan muhim hulosa chiqarib, bu Turkiston hududida o‘ziga xos
sovetlar andazasidagi avtonomiyani tashkil etishga kirishgan edi. Bundan ko‘zda
tutilgan bosh maqsad Turkistonning kelajakda mustaqil, suviren davlat bo‘lib,
ajralib chiqib ketishiga izm bermaslik edi.
Bolsheviklar 1918-yil yanvar oyidayoq Turkiston avtonomiyasini tuzish
masalasini ko‘tarishgan edi. 1918-yil 30-aprelda Turkiston Sovetlarining V
syezdida “Rossiya 49 Sovet Federatsiyasining Turkiston Sovet Respublikasi
haqida Nizom” qabul qilindi va Turkiston ASSRning tuzilganligi e’lon qilindi.
Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi ma’muriy jihatdan Farg‘ona, Samarqand,
Sirdaryo, Ettisuv, Kaspiyorti, keyinchalik Amudaryo (Turkman) viloyatlariga
bo‘lingan. Respublika hududi BXSR, XXSR, Qozog‘iston ASSR, Afg‘oniston,
Eron, Xitoy davlatlari bilan chegaradosh bo‘lgan. Sovet davridagi kelajakda
amalga oshirilishi mo‘ljallangan loyihalar o‘tmishdagi vaqe’a hodisalar va
siyosatni kommunistik ma’murlar va tarixchilar arxiv hujjatlari bilan bog‘lab
o‘rgandilar.
1917-yil inqilobidan keyin tarixiy taraqqiyotni namoyon qilishni ahamiyatli
deb hisoblaydigan marksizm tarafdorlari hisoblangan bolsheviklar tezda chor
Rossiyasi arxivlarini o‘z nazoratlariga oldilar. Progressiv va reaksion
tendensiyalarni namoyon qilish uchun kommunistik tarixchilar materiallar yig‘a
boshladilar. 1930-yillarda Stalin kitoblardagi tarixiy materiallar ustida taxrir olib
7
“O’ZBEKISTON ARXIV ISHI TARIXI” TOSHKENT 2019
24

borgan bir paytda kommunistik partiyadagi bahslar o‘z cho‘qqisiga yetgan edi.
Partiya chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan hududlar va u yerda yashaydigan
xalqlarga o‘z zulmini o‘tkazuvchi sifatida emas, imperiyaning xalq xaloskori
sifatida ifoda etilishiga e’tibor qaratdi.
Sovet davrida Leningrad va Moskva shaharlari tashqarisida arxivlardan
foydalanish taqiqlab qo‘yildi. Partiya rozilik bergan arxivshunoslargagina ruxsat
berilgan bo‘lsada, ularning hujjatlarini qoralashi ta’qiqlangan edi. Ular kun
so‘ngida maxsus xodimlarga o‘z qayd daftarlarini ko‘rsatishlari lozim bo‘lgan.
Sovet Ittifoqi bo‘ylab bolshevik senzura kuchlarini yorqin aks ettiruvchi
hujjatlaridan ko‘chirmalar oldilar. Bu harakatlardan maqsad tarixchi va
o‘quvchilarni real vaqealardan uzoqlashtirib, o‘zgartirilgan tarixga ko‘proq e’tibor
qaratishni ko‘zda tutardi. Turkistonda sovet hokimiyati o‘rnatilgach o‘lkada arxiv
ishining tashkil etilishga e’tibor qaratila boshlandi. Sho‘rolor hokimiyati rahbarlari
yaxshi bilardiki, komunistik g‘oyalarning bajarilish vazifalarining muvaffaqiyatli
olib borilishi ko‘p jihatdan qanchalik manbalar ko‘p to‘planishiga, tadqiqotchilar
qaysi manbalardan ko‘proq foydalanishiga ham bog‘liq edi. Dunyo ommasiga
sho‘rolar tizimini ijobiy tomondan ko‘rsatish zarur edi. Bularning barchasi hujjatli
materilallarni maxsus boshqaruv markaziga konsetratratsiya qilishi hukumat
vakillari uchun va davlatchilik siyosiy senzurasida efektiv instrument vazifasini
o‘tab berishi talab qilinar edi. Shuning uchun sho‘rolar hukumati arxiv idoralari
tizimini tiklanishiga katta diqqat-e’tibor qaratishdi.
1918-yilining aprelida RSFSR hukumati tashabbusi bilan Turkistonda
markaziy arxiv idoralari boshqarmasini tuzish, arxiv ishini qayta qurish va
markazlashtirish xususida qaror qabul qiladi, o‘shanda hukumat topshirig‘iga ko‘ra
“arxiv tashkilotlari boshqaruvini tashkil etish” uchun maxsus komissiya tuziladi.
Sovet hukumati arxiv ishlariga oktyabr inqilobidan so‘ng katta e’tibor bera
boshladi. 1918 yilning 27-28-mayida Moskvada M. X. Pokrovskiy raisligida majlis
25

bo‘lib, Markaziy arxiv boshqarmasini tuzishni rejalashtirish xususida kelishib
olindi.
Rossiya hukumati tomonidan tashkil qilingan arxiv ishi tizimi Qizil Armiya
arxiv ishini ham qisman o‘zida mujassamlashtirgan edi. Sovet hukumati harbiy
kuchlar bosh qo‘mondonligi Qizil Armiya va fuqarolar urushi tarixi bo‘yicha
materillar yig‘ish to‘g‘risida topshirqlar berdi. Shu maqsadda frontdagi shtablarda
shu jumladan, Turkiston frontida harbiy ishlar arxiv bo‘linmalari tuzilib, har bir
armiya o‘z ma’lumot (harbiy ishlari haqidagi)larini to‘plashi va ularni Moskvaga
jo‘natishlari shart edi. 1918-yilning mayida Markaziy Osiyoda yagona hisoblangan
davlat arxiv jamg‘armasidan so‘ng, o‘sha yilning noyabirida arxiv ishlari
boshqaruvi Bosh boshqarmasi kollegiyasi tuziladi. Uning tarkibiga V. Ryazonov
(rais), B. N. Storojev (rais o‘rinbosari), A. Polyanskiy, S. B. Veselovskiy va
boshqalar kiradi. Kollegiya shu zahotiyoq davlat arxiv idoralarini tashkil etish,
arxiv ishlari infratuzilmasini yaxshilashga kirishib ketadi. RSFSR arxiv idoralari
markaziy tuzilmasining ajralmas qismi sifatida Turkiston arxiv saqlanmasini joriy
qilishga katta e’tibor berdi. Tarixiy nuqtai nazardan baho beradigan bo‘lsak, sovet
arxivshunoslik siyosati tashkil etilishi bilanoq, Turkiston o‘lkasida sho‘rolar
arxivshunosligi ta’siri sezila boshladi.
1917-yilning birinchi kunlaridayoq o‘lkada yirik arxiv saqlanmasi yo‘q edi.
Shu bilan birgalikda arxiv ishini yaxshilashga qaratilgan arxiv ishlari tizimli tashkil
etilmagandi. Arxiv ishlarini tashkil qilish va rivojlantirish bo‘yicha o‘lka
hukumatiga topshiriq 1918-yilning iyunida kelib tushdi. Bu ishni Turkiston
respublikasi Byudjet moliya komissiyasi raisi (MIK xuziridagi) V. N. Kucherbaev
boshqardi va 1919 yilning oktyabirida Turkiston ASSR Sovetining 13 – s’ezdida
arxiv ishlarini tashkil qilish, boshqaruvi, topshiriq va vazifalari to‘g‘risida ma’ruza
qildi. Shundan so‘ng 1919-yilning 30-oktyabirida Turkiston Respublikasi MIK
Prezidumi respublika Markaziy arxiv boshqarmasini tuzish to‘g‘risida qaror qabul
qiladi.
26

1919-yil 15-noyabrda Turkiston ASSR Maorif xalq komissarligi qaroriga
binoan Arxiv ishi markaziy boshqarmasi tuzildi va V.N. Kucherbaev boshqarma
boshlig‘i yetib tayinlandi. Tez orada RSFSR Arxiv ishi bosh boshqarmasi
(Bosharxiv)dan Toshkentga vakil qilib D.I. Nechkin yuborildi. Turkkomissiya uni
Turkiston ASSR Arxiv ishi markaziy boshqarmasi boshlig‘i qilib tayinladi.
D.I.Nechkin MIKning arxiv to‘g‘risidagi qaroriga o‘zgartirishlar kiritdi. Muhim
o‘zgartirish shu bo‘ldiki, Turkiston Respublikasi Arxiv ishi markaziy boshqarmasi
boshlig‘i RSFSR Bosharxivi roziligi bilan Turkiston Respublikasi Maorf xalq
komissarligi qaroriga asosan tayinlanadi deb ko‘rsatildi. Bu bilan Turkiston
Respublikasi huquqi, shubhasiz, cheklandi.
Mahalliy arxiv tashkilotlari Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Soveti
(XKS) ning 1921- yil 25-yanvardagi “Viloyat arxiv fondlari to‘g‘risida”gi qaroriga
asosan qonuniy jihatdan rasmiylashdi. Bu qarorga ko‘ra viloyat hududidagi barcha
idoralarning ish yuritish hujjatlari viloyat davlat arxivi fondining tarkibiy qismi
hisoblanadi, deb ko‘rsatilgan. Markaziy va mahalliy arxiv tashkilotlarining muhim
vazifasi arxiv hujjatlarini qidirib topish va yig‘ish edi. 1920-1921- yillari 500 dan
ortiq fondlar hisobga olindi. 1921-yil oxirigacha davlat arxiv fondlariga 157 ta
harbiy va fuqaro tashkilotlari 305 mingdan ortiq, 1922-yili esa 83 ta tashkilot
tomonidan 200 mingga yaqin yig‘majild topshirildi. Turkiston Avtonom Sovet
Respublikasi XKSning 1921-yil 25-yanvardagi qaroriga binoan arxivlarda
qo‘lyozma hujjatlargina emas, balki nashr qilingan materiallar va foto hujjatlar
ham yig‘ila boshlandi.
Ma’lumki, 1924-yili O‘rta Osiyo respublikalari (Turkiston, Buxoro, Xorazm
sovet respublikalari) da milliy-hududiy chegaralanishi o‘tkazildi. Natijada SSSR
tarkibida O‘zbekiston SSR, Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR (O‘zSSR
tarkibida) va SSSR tarkibida Qozog‘iston ASSR va Qirg‘iziston avtonom viloyati
tashkil qilindi. Buning natijasida O‘zbekiston SSRning o‘z arxiv tashkilotlari
vujudga keldi. Arxiv hujjatlari yangi tuzilgan respublikalar o‘rtasida quyidagi
27

tartibda bo‘lindi. O‘rta Osiyo va ittifoq ahamiyatiga ega bo‘lgan arxiv fondlari
O‘rta Osiyo Markaziy davlat arxivida – Toshkentda saqlanadigan bo‘ldi. Har bir
respublikaga oid arxiv fondlari shu respublikaga beriladigan bo‘ldi.
28

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sovet bosqini natijasida yurtimiz
hududida nafaqat respublikamiz, balki barcha Turkiston hududida juda katta
o‘zgarishlar yuz berdi. Rossiyaning Turkistonni xom ashyo bazasi sifatida bosib
olish ishlari va bu harakatlarni elchilik aloqalari bilan boshlashi arxiv sohasi uchun
ham katta ma’lumot bazasi bo‘lib hizmat qildi.
1967-yildan bo‘lgan bosib olish harakatlari davrida Turkiston hududida
arxiv sohasida uncha katta islohotlar amalga oshirilmagan. Chunki Rossiya
tomonidan olib borilayotgan bosqinchilik harakatlari va ichki kelishmovchiliklar
avjiga chiqgan edi. Bundan tashqari ko‘plab hujjatlar SSR tomonidan o‘zlari
tashkil etgan arxiv idoralarida to‘plangan. Ko‘plab jiddiy hujjatlar va tarixiy katta
ahamiyatga ega bo‘lgan hujjatlar yoki kitoblar, umumiy barcha juda ahamiyatli
arxiv hujjatlari Rossiyaga olib ketilar edi.
Keyinchalik, bosib olish ishlari tugatilgandan so‘ng arxiv sohasiga ham
e’tibor qaratila boshladi. Natijada SSR tomoniddan Turkistonda hududiy arxiv
idoralari tasshkillandi. Bu ishlar bir muncha hududni boshqarishda katta ro‘l
o‘ynagan.
SSR davrida arxiv sohasida olib borilgan ishlar biz uchun katta ro‘l
o‘ynaydi. Negaki, bu davrdagi xatolarni takrorlamaslik uchun shu yillardagi arxiv
ma’lumotlarini o‘rganishimiz biz uchun ahamiyatli hisoblanadi.
O‘sha davrda to‘plangan hujjatlar bizga xo‘jalik ishlarida qancha miqdorda
maxsulotlar ishlanganini yetkazadi. Biz bu borada olib borilgan ishlardan o‘zimiz
uchun to‘g‘ri xulosa chiqargan holda bugungi kunda arxiv sohasida katta
o‘zgarishlarni amalga oshirishimiz darkor. Chunki bu davrdda to‘plangan arxiv
materiallari biz uchun katta boylik hisoblanadi. Shuning uchun bu hujjatlarni
hozirgi kunda ham elektronlashtirish ishlari amalga oshirilmoqda. Biz kelajak
avlod bu sohada katta o‘zgarishlarni amalga oshiri shimiz kerak.
29

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – T.: “Sharq”, 1998. – B. 8-9
2. Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik – har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bо‘lishi kerak. – T.: О‘zbekiston,
2017. – B. 47.
3. Karimov I. A. О‘zbekiston XIX asr bо‘sag‘asida. Xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., «О‘zbekiston», 1997. – B.
140.
4. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. –
B. 4.
5. Craig Robertson. Media History and the Archive.– New York. Routledge,
2011.– B.8.
6. “O‘ZBEKISTON ARXIV ISHI TARIXI” TOSHKENT 2019
7. Alimov I, Ergashev F., Bo‘tayev A. Arxivshunoslik. / O‘quv qo‘llanma.
Toshkent: Sharq, 1997.
8. А limov I. А . А rxivshunoslik. / O‘quv qo‘llanma. - А ndijon: - А ndijon, 2005.
9. Hamidova M.S. Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti. O‘quv-uslubiy majmua.– T.,
2011.
10. Jumayev.U - O‘zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016.
11. Rashidov.O – O‘zbekistonda arxiv ishi. T. 2019.
12. Yakubov.A – Arxivshunoslik. Sam. 2015.
13. Бобоқулов Б . Архив иши назарияси ва амалиёти . / Ўқув қўлланма . – Т .,
2011.
14. Жумаев У . Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда архив иши тарихи ва
Ўзбекистоннинг асосий архивлари . / Ўқув қўлланма . - Т ., 2010.
30

15. Исакова М , Иофе В . Архившунослик . / Ўқув қўлланма . – Тошкент :
Чўлпон , 2007.
16. Исакова М. Становление и развитие архивного дела в Узбекистане. –
Тошкент: Университет, 2012.
17. Isaqova.M, Xaydarov M. Boshqaruvni axborot (hujjatlar) bilan ta’minlash. /
O‘quv qo‘llanma. – Т.,2012.
18. Nabiyev.A. Tarixiy o‘lkashunoslik– Toshkent: Oqituvchi‘, 1979.
31

Turkistonda 1867-1917 yilarda arxiv ishi tarixi

Sotib olish