Turkistonda arxiv ishi tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	53.5KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	20 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

169 Sotish

Turkistonda arxiv ishi tarixi

Sotib olish

TURKISTONDA ARXIV ISHI TARIXI
MUNDARIJA:
KIRISH
I. Turkistonda arxiv ishi tarixi (1917-1924 yillarda)
1.1 Turkiston ASSRda arxiv ishining tashkil etilishi
1.2 Turkistonda arxivlarda ish yuritish
II. Sovet Ittifoqi davrida O‘zbekiston SSRda arxiv ishi (1925-1945yillarda)
2.1 1925–1941 yillarda O‘zbekiston SSRda arxiv ishining tashkil qilinishi
2.2 Ikkinchi jahon urushi (1941–1945) yillarida O‘zbekistonda arxiv ishi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

Kirish
Xalqimizning tarixiy o‘tmishi, o‘zligi, ma’naviyati masalalari
yoritilayotganda chuqur ilmiy asos va aniq dalillar zarur. Haqqoniy tarixni
yaratishda dalil bo‘ladigan muhim omillar orasida arxiv hujjatlari diqqatga
sazovordir. O‘zbekistonning moddiy va ma’naviy hayoti aks etgan noyob arxiv
hujjatlari tarix fani uchun boy manba sifatida xizmat qiladi.
Markaziy Osiyo mintaqasida ilk arxivlar yozuv bilan bir vaqtda paydo
bo‘lgan. Bu arxivlarga Nisadagi Parfiya arxivi, Xorazmdagi Tuproqqal’a
arxivi, Mug‘ qal’asi xarobalaridan topilgan arxivlar kiradi.
Birlamchi manbalarda toxiriylar, somoniylar, qoraxoniylar, g‘aznaviylar va
xorazmshohlar saroylarida kutubxona-arxivlari mavjud bo‘lganligi qayd etilgan.
Bu davrda Marv, Nishopur, Ray, Balx, Hamadon, Tus, Buxoro, Samarqand,
Urganch, Xiva, Nisa, Termiz va boshqa shaharlarning har birida o‘nlab davlat,
vaqf va shaxsiy kutubxonalar vujudga kelgan. Buxoroda Sharqdagi eng yirik
kutubxonalardan biri Samoniylarning “Savoi-al-Xikma” kutubxonasi bo‘lib,
bundan o‘z davrining yetuk allomalari Ibn Sino, Rudakiy, Daqiqiy, Firdavsiy va
boshqalar foydalanganlar.
Amir Temur va temuriylar davrida ham kutubxona-arxivlari mavjud bo‘lgan.
Ayniqsa, Amir Temur harbiy yurishlari davrida ko‘pgina nodir qo‘lyozma asarlarni
Movarounnahrga olib kelgan. Shuningdek, Sohibqiron jahonning bir qancha
mamlakat qirollari bilan yozishmalar olib bordi. Bu diplomatik yozishmalar
qimmatli arxiv hujjatlari hisoblanadi. Shu diplomatik yozishmalardan biri 1996 yil
YUNESKO tashabbusi bilan Parijda o‘tkazilgan Amir Temur tavalludining 660
yilligida Fransiya prezidenti Jak Shirak tomonidan O‘zbekiston Respublikasining
birinchi prezidenti Islom Karimovga topshirildi. Amir Temurning nevarasi
Boysunqur zamonida Hirotda ko‘pgina asarlardan namunalar to‘planadi. Uning
atrofida o‘z davrining yetuk shoirlari, kitobxonlari,muqovasozlari, naqqoshlari va
boshqa kitobsoz hunarmandlar yig‘ilgan.
Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, o‘zaro feodal urushlar,vayronagarchiliklar
natijasida arxiv hujjatlari, qo‘lyozmalar yo‘q bo‘lib ketgan. Bizgacha Qo‘qon va
2

Xiva xonlarining arxivlari, Buxoro amirligining Qo‘shbegi arxivi saqlanib qolgan.
Ularda XIX asrga oid hujjatlarning bir qismi mavjud xolos. O‘rta Osiyoning
Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinganidan keyingi davr arxivlari, ya’ni XIX
asrning ikkinchi yarmi va XX asr hujjatlari to‘la saqlangan.
3

I. TURKISTONDA ARXIV ISHI TARIXI (1917-1924 YILLAR)
1.1 Turkiston ASSRda arxiv ishining tashkil etilishi
Turkiston o‘lkasida 1918-yil mustabid sovet hokimiyatining o‘rnatilishi bilan
izohlanadi. O‘zini idora qiladigan mustaqil davlat qurishga go‘yo
ko‘maklashayotgandek ko‘ringan sovet hokimiyatining asl basharasi Turkiston
Muxtoriyatini qonga botirishda yaqqol namoyon bo‘ldi. Sovet hukumati Turkiston
Muxtoriyati tajribasidan muhim hulosa chiqarib, bu Turkiston hududida o‘ziga xos
sovetlar andazasidagi avtonomiyani tashkil etishga kirishgan edi. Bundan ko‘zda
tutilgan bosh maqsad Turkistonning kelajakda mustaqil, suviren davlat bo‘lib,
ajralib chiqib ketishiga izm bermaslik edi. Bolsheviklar 1918-yil yanvar oyidayoq
Turkiston avtonomiyasini tuzish masalasini ko‘tarishgan edi. 1918-yil 30-aprelda
Turkiston Sovetlarining V s’ezdida “Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston
Sovet Respublikasi haqida Nizom” qabul qilindi va Turkiston ASSRning
tuzilganligi e’lon qilindi. Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi ma’muriy
jihatdan Farg‘ona, Samarqand, Sirdaryo, Ettisuv, Kaspiyorti, keyinchalik
Amudaryo (Turkman) viloyatlariga bo‘lingan. Respublika hududi BXSR, XXSR,
Qozog‘iston ASSR, Afg‘oniston, Eron, Xitoy davlatlari bilan chegaradosh
bo‘lgan 1
. Sovet davridagi kelajakda amalga oshirilishi
mo‘ljallangan loyihalar o‘tmishdagi vaqe’a hodisalar va siyosatni kommunistik
ma’murlar va tarixchilar arxiv hujjatlari bilan bog‘lab o‘rgandilar. 1917-yil
inqilobidan keyin tarixiy taraqqiyotni namoyon qilishni ahamiyatli deb
hisoblaydigan marksizm tarafdorlari hisoblangan bolsheviklar tezda chor Rossiyasi
arxivlarini o‘z nazoratlariga oldilar. Progressiv va reaksion tendensiyalarni
namoyon qilish uchun kommunistik tarixchilar materiallar yig‘a boshladilar. 1930-
yillarda Stalin kitoblardagi tarixiy materiallar ustida taxrir olib borgan bir paytda
kommunistik partiyadagi bahslar o‘z cho‘qqisiga yetgan edi. Partiya chor
Rossiyasi tomonidan bosib olingan hududlar va u yerda yashaydigan xalqlarga o‘z
zulmini o‘tkazuvchi sifatida emas, imperiyaning xalq xaloskori sifatida ifoda
etilishiga e’tibor qaratdi. Sovet davrida Leningrad va Moskva shaharlari
1
Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 81-b
4

tashqarisida arxivlardan foydalanish taqiqlab qo‘yildi. Partiya rozilik bergan
arxivshunoslargagina ruxsat berilgan bo‘lsada, ularning hujjatlarini qoralashi
ta’qiqlangan edi 1
. Ular
kun so‘ngida maxsus xodimlarga o‘z qayd daftarlarini ko‘rsatishlari lozim bo‘lgan.
Sovet Ittifoqi bo‘ylab bolshevik senzura kuchlarini yorqin aks ettiruvchi
hujjatlaridan ko‘chirmalar oldilar. Bu harakatlardan maqsad tarixchi va
o‘quvchilarni real vaqealardan uzoqlashtirib, o‘zgartirilgan tarixga ko‘proq e’tibor
qaratishni ko‘zda tutardi (Antonina Burton. Archive Stories.(facts, fictions and the
writing of history). – London.2005.–R.49-50.)
Turkistonda sovet hokimiyati o‘rnatilgach o‘lkada arxiv ishining tashkil etilishga
e’tibor qaratila boshlandi. Sho‘rolor hokimiyati rahbarlari yaxshi bilardiki,
komunistik g‘oyalarning bajarilish vazifalarining muvaffaqiyatli olib borilishi ko‘p
jihatdan qanchalik manbalar ko‘p to‘planishiga, tadqiqotchilar qaysi manbalardan
ko‘proq foydalanishiga ham bog‘liq edi. Dunyo ommasiga sho‘rolar tizimini ijobiy
boshqaruv markaziga konsetratratsiya qilishi hukumat vakillari uchun va
davlatchilik siyosiy senzurasida efektiv instrument vazifasini o‘tab berishi talab
qilinar edi. Shuning uchun sho‘rolar hukumati arxiv idoralari tizimini tiklanishiga
katta diqqat-e’tibor qaratishdi.
1918-yilining aprelida RSFSR hukumati tashabbusi bilan Turkistonda markaziy
arxiv idoralari boshqarmasini tuzish, arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish
xususida qaror qabul qiladi, o‘shanda hukumat topshirig‘iga ko‘ra “arxiv
tashkilotlari boshqaruvini tashkil etish” uchun maxsus komissiya tuziladi.Sovet
hukumati arxiv ishlariga oktyabr inqilobidan so‘ng katta e’tibor bera boshladi.
1918 yilning 27-28-mayida Moskvada M. X. Pokrovskiy raisligida majlis bo‘lib,
Markaziy arxiv boshqarmasini tuzishni rejalashtirish xususida kelishib olindi 2
.
Rossiya hukumati
tomonidan tashkil qilingan arxiv ishi tizimi Qizil Armiya arxiv ishini ham qisman
1
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 50-b
2
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 51-b
5

o‘zida mujassamlashtirgan edi. Sovet hukumati harbiy kuchlar bosh qo‘mondonligi
Qizil Armiya va fuqarolar urushi tarixi bo‘yicha materillar yig‘ish to‘g‘risida
topshirqlar berdi. Shu maqsadda frontdagi shtablarda shu jumladan, Turkiston
frontida harbiy ishlar arxiv bo‘linmalari tuzilib, har bir armiya o‘z ma’lumot
(harbiy ishlari haqidagi)larini to‘plashi va ularni Moskvaga jo‘natishlari shart edi.
1918-yilning mayida Markaziy
Osiyoda yagona hisoblangan davlat arxiv jamg‘armasidan so‘ng, o‘sha yilning
noyabirida arxiv ishlari boshqaruvi Bosh boshqarmasi kollegiyasi tuziladi. Uning
tarkibiga V. Ryazonov (rais), B. N. Storojev (rais o‘rinbosari), A. Polyanskiy, S. B.
Veselovskiy va boshqalar kiradi. Kollegiya shu zahotiyoq davlat arxiv idoralarini
tashkil etish, arxiv ishlari infratuzilmasini yaxshilashga kirishib ketadi. RSFSR
arxiv idoralari markaziy tuzilmasining ajralmas qismi sifatida Turkiston arxiv
saqlanmasini joriy qilishga katta e’tibor berdi. Tarixiy nuqtai nazardan baho
beradigan bo‘lsak, sovet arxivshunoslik siyosati tashkil etilishi bilanoq, Turkiston
o‘lkasida sho‘rolar arxivshunosligi ta’siri sezila boshladi. 1917-yilning birinchi
kunlaridayoq o‘lkada yirik arxiv saqlanmasi yo‘q edi. Shu bilan birgalikda arxiv
ishini yaxshilashga qaratilgan arxiv ishlari tizimli tashkil etilmagandi. Arxiv
ishlarini tashkil qilish va rivojlantirish bo‘yicha o‘lka hukumatiga topshiriq 1918
yilning iyunida kelib tushdi. Bu ishni Turkiston respublikasi Byudjet moliya
komissiyasi raisi (MIK xuziridagi) V. N. Kucherbaev boshqardi va 1919 yilning
oktyabirida Turkiston ASSR Sovetining 13 – s’ezdida arxiv ishlarini tashkil qilish,
boshqaruvi, topshiriq va vazifalari to‘g‘risida ma’ruza qildi. Shundan so‘ng 1919-
yilning 30-oktyabirida Turkiston Respublikasi MIK Prezidumi respublika
Markaziy arxiv boshqarmasini tuzish to‘g‘risida qaror qabul qiladi.
1919-yil 15-noyabrda
Turkiston ASSR Maorif xalq komissarligi qaroriga binoan Arxiv ishi markaziy
boshqarmasi tuzildi va V.N. Kucherbaev boshqarma boshlig‘i yetib tayinlandi. Tez
orada RSFSR Arxiv ishi bosh boshqarmasi (Bosharxiv)dan Toshkentga vakil qilib
D.I. Nechkin yuborildi. Turkkomissiya uni Turkiston ASSR Arxiv ishi markaziy
boshqarmasi boshlig‘i qilib tayinladi. D.I.Nechkin MIKning arxiv to‘g‘risidagi
6

qaroriga o‘zgartirishlar kiritdi. Muhim o‘zgartirish shu bo‘ldiki, Turkiston
Respublikasi Arxiv ishi markaziy boshqarmasi boshlig‘i RSFSR Bosharxivi
roziligi bilan Turkiston Respublikasi Maorf xalq komissarligi qaroriga asosan
tayinlanadi deb ko‘rsatildi. Bu bilan Turkiston Respublikasi huquqi, shubhasiz,
cheklandi.Arxiv ishi markaziy boshqarmasi quyidagi bo‘limlardan iborat edi:
boshqarma boshlig‘i huzuridagi kengash, ish boshqarmasi, ilmiy statistika bo‘limi,
inspeksiya, tahririyat kengashi, davlat arxivlari bo‘limi.
Mahalliy arxiv tashkilotlari Turkiston ASSR Xalq
Komissarlari Soveti (XKS) ning 1921- yil 25-yanvardagi “Viloyat arxiv fondlari
to‘g‘risida”gi qaroriga asosan qonuniy jihatdan rasmiylashdi. Bu qarorga ko‘ra
viloyat hududidagi barcha idoralarning ish yuritish hujjatlari viloyat davlat arxivi
fondining tarkibiy qismi hisoblanadi, deb ko‘rsatilgan.
Markaziy va mahalliy arxiv tashkilotlarining muhim vazifasi
arxiv hujjatlarini qidirib topish va yig‘ish edi. 1920-1921- yillari 500 dan ortiq
fondlar hisobga olindi. 1921-yil oxirigacha davlat arxiv fondlariga 157 ta harbiy va
fuqaro tashkilotlari 305 mingdan ortiq, 1922- yili esa 83 ta tashkilot tomonidan 200
mingga yaqin yig‘majild topshirildi.Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi
XKSning 1921-yil 25-yanvardagi qaroriga binoan arxivlarda qo‘lyozma
hujjatlargina emas, balki nashr qilingan materiallar va foto hujjatlar ham yig‘ila
boshlandi. Arxiv tashkilotlari hujjatlarni qabul qilish
bilan birga ularni tartibga keltirish ishlari hamda arxiv hujjatlaridan foydalanishni
tashkil qilish bilan shug‘ullandilar.Arxiv hujjatlari ro‘yxatini tuzishdan oldin bu
hujjatlar kerak va keraksizlarga ajratilib, ilmiy, amaliy ahamiyati borlarini doimiy
saqlash, bunday qimmatga ega bo‘lmaganlarni yo‘q qilish belgilandi. Ya’ni, arxiv
materiallarining o‘ziga xos ekspertizasi o‘tkazildi. Bu masala bo‘yicha Turkiston
ASSR XKSning 1923-yil 25- yanvardagi “Arxiv hujjatlarini saqlash va yo‘q qilish
to‘g‘risida”gi qarorida yo‘l- yo‘riqlar, ko‘rsatmalar berildi.Ushbu qarorda arxiv
hujjatlarining yo‘q qilinishi quyidagi tartibi o‘rnatilgan edi: arxiv hujjatlari
tarkibidan yo‘q qilinadigan hujjatlarni ajratish uchun ajratish komissiyasi tuzilib,
ularga arxiv boshqarmasi va arxivni tekshirilayotgan idora vakillari kiritilishi
7

belgilandi. Bu komissiya qarorini Arxiv ishi markaziy boshqarmasi huzuridagi
Tekshirish komissiyasi ko‘rib chiqib, o‘z xulolasini boshqarma boshlig‘i tasdig‘iga
havola qilardi. Shunday qilib, tashkilotlar hujjatlarini yo‘q qilish huquqi arxiv
idorasiga – Arxiv ishi Bosh boshqarmasiga topshirildi 1
.
Ma’lumki, 1924-yili O‘rta Osiyo respublikalari (Turkiston,
Buxoro, Xorazm sovet respublikalari) da milliy-hududiy chegaralanishi o‘tkazildi.
Natijada SSSR tarkibida O‘zbekiston SSR, Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR
(O‘zSSR tarkibida) va SSSR tarkibida Qozog‘iston ASSR va Qirg‘iziston avtonom
viloyati tashkil qilindi. Buning natijasida O‘zbekiston SSRning o‘z arxiv
tashkilotlari vujudga keldi.
1
Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 82-b
8

1.2 Turkistonda arxivlarda ish yuritish
1917-yilgi oktyabr voqealariga qadar hujjatlar har bir idorada va tashkilotning
o‘zida saqlangan. Arxivlar tarqoq holda bo‘lib, hujjatlar bir joyda yig‘ilmagan,
markazlashmagan edi. Hukumat manbalarini saqlash va ulardan har tomonlama
foydalanish maqsadida RSFSR Xalq Komissarlari Sovetining 1918-yil 1-iyunda
“RSFSRda arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish haqida” deb atalgan
dekreti e’lon qilindi. Shu chiqarilgan dekretga asosan RSFSRda Davlat arxiv fondi
(DAF) tashkil etildi. Keyinchalik bu DAF tarkibiga inqilobgacha bo‘lgan davr va
inqilobdan keyingi barcha sovet tashkilotlari faoliyati, muassasalar va ayrim
shaxslar, shuningdek tarixiy yozma yodgorliklar, huquq, san’at, adabiyot va SSSR
xalqlarining maishiy, ma’naviy madaniyati, kino foto hujjat fondlari kinofilm
negativlari, fotosuratlari, ularni to‘latuvchi pozetivlar, grammafon, potifon,
plastinkalari va yozib olingan ovoz materiallari, ilmiy-tarixiy va amaliy
ahamiyatga ega bo‘lgan: illyustratsiyalar, qo‘l yozma negativlar, shunigdek,
ogitatsiya va propoganda maqsadida nashr qilingan plakatlar, varaqalar,
chaqiriqlar, e’lonlar va boshqalar, mikrofoto hujjatlar kiritilgan 1
.
Shundan kelib chiqqan holda Turkiston Avtonom Sovet
Respublikasi Markaziy Ijroiya Komiteti (MIK) 1919-yil 5-noyabrda “Arxiv ishini
qayta qurish va markazlashtirish to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Bu qarorga asosan
1917-yilga qadar bo‘lgan barcha idoraviy arxivlar tugatildi, arxiv hujjatlari
Turkiston Avtonom Sovet Respublikasining Yagona davlat arxiv fondi (YADAF)
ni tashkil qiladi, deb e’lon qilindi. YADAFni boshqarish uchun Turkiston
Respublikasi Arxiv ishi bosh boshqarmasi tashkil qilindi. YADAFga 1917-yil 25-
oktyabrgacha bo‘lgan barcha hujjatlar topshirilishi kerak edi.
Yuqorida ta’kidlangan qarorda arxiv hujjatlarini yo‘q
qilish tartibi o‘rnatildi. Davlat idoralari Arxiv ishi bosh boshqarmasi ruxsatisiz o‘z
hujjatlarini yo‘q qilish huquqiga ega emas, deb ko‘rsatilgan. Sovet idoralarida
tashkil bo‘lgan hujjatlar YADAFning tarkibiy qismi deb qayd qilingan. Bu
hujjatlarni arxiv ishi bosh boshqarmasiga nazorat qilib turish topshirilgan. Bu
1
Yakubov.A – Arxivshunoslik. Sam. 2015. 67-b.
10

boshqarma Maorif xalq komissarligi huzurida tashkil qilingan.YADAF 8 ta seksiya
va 4 ta bo‘limdan iborat edi. Bo‘limlar quyidagilardan iborat bo‘lgan:
1-bo‘lim. Ma’muriy-diplomatik (yuridik seksiyalarni birlashtiradi);
2-bo‘lim. Harbiy seksiya; bo‘lim. Maorif va iqtisodiyot
seksiyalari;bo‘lim.Tarixiy-inqilobiy, Sharq va matbuot seksiyalaridan iborat
bo‘lgan.
Davlat arxivi fondiga faqat 1917-yildan oldingi tashkilotlar arxiv
hujjatlarigina emas, balki sovet tashkilotlari arxiv hujjatlari ham qabul qilingan.
Tashkilotlarda hujjatlar 5 yil saqlanishi va keyin davlat arxiviga topshirilishi
belgilangan. Shu davrdan boshlab YADAF tarkibidagi arxiv
hujjatlari ekspertiza qilinib, doimiy saqlash uchun ajratilgan hujjatlar tartibga
solindi va ro‘yxatlashtirildi. 1920- 1922-yillarda YADAFda 150 mingga yaqin
hujjatlar ro‘yxatga olingan. 1924-yilga kelib butun saqlanayotgan arxiv
materiallarining uchdan bir qismi tartibga solingan edi.Shunday qilib, arxiv
hujjatlarini tartibga solish, ulardan ilmiy va amaliy maqsadda foydalanish imkoni
berildi. Arxivning ilmiy xodimlari bir necha ilmiy ishlar tayyorlashdi. Masalan,
A.A. Galperin “1918 yil martda Kolesovning Buxoroga yurishi” asarini yozgan
edi. Arxiv ma’lumotlarini
bosmadan chiqarish say-harakatlari 1922-yilda “Qizil arxiv” deb nomlanuvchi
jurnalning nashr qilinishi bilan boshlangan. Uning birinchi galdagi vazifasi hech
qanday yashirin sirning yo‘qligini ko‘rsatish edi. Jurnalda imperiyadagi mavjut
korrupsiya va tengsizliklarni takidlaydigan izohlar bilan birgalikda chor Rossiyasi
hujjatlari ham nashr qilingan. Ba’zi maqollalar esa masxara qilish uchun nashr
qilingan. O‘rta Osiyo qo‘zg‘olonining yigirma yilligiga bag‘ishlangan, 1936-yilda
nashr qilingan maqolada Farg‘ona viloyat harbiy gubernatori general-letenant
Gippiusning tartibsizliklarni bostirish yo‘lidagi say- harakatlari aks ettirilgan
(Antonina Burton. Archive Stories.(facts, fictions and the writing of history). –
London.2005.–R.-50.). 1920-1924-yillarda
Turkistonda metodik qo‘llanmalar ham yozildi. Masalan, arxiv fondlarini bayon
qilish, tashkilotlarda joriy arxivlar ishlarini olib borish tartibi, joriy arxivlarni
11

nazorat qilish va hisobga olish, hujjatlarni ajratish hamda yo‘q qilish to‘g‘risida
yo‘riqnomalar tuzildi. Shunday qilib, oktyabr to‘ntarishidan keyingi dastlabki
yillarda Turkiston arxivchilari respublika markazlashgan arxivni tashkil qilish
uchun bor kuchlarini ayamadilar. Arxiv hujjatlarini tashish uchun transport va
mablag‘ bo‘lmagan hollarda ularni arxivchilarning o‘zlari tashidilar, saqlab qolish
uchun qo‘ldan kelgan barcha choralarni ko‘rdilar. O‘sha yillar og‘ir yillar bo‘lib,
maoshlar yarim yillab berilmas edi. Lekin arxivchilar isitilmaydigan sovuq
xonalarda, och holda ishlasalar ham ishni tashlamay davom ettirganlar.
Turkiston Avtonom Sovet Respublikasining arxiv hodimlari oktyabr
to‘ntarishidan oldingi tashkilotlarning, ya’ni Turkiston general-gubernatorligi
tashkilotlarining arxivlarini saqlab qolish uchun katta ishlarni bajardilar. Yagona
davlat arxiv fondining tashkil etilishi natijasida arxiv hujjatlarini yig‘ish bilan
birgalikda ularni tartibga solish, bayon qilish, ulardan foydalanishni yo‘lga qo‘yish
bo‘yicha ham ko‘pgina ishlar amalga oshirildi. Oktyabr to‘ntarishidan keyin
sho‘rolar tuzumi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosyy va madaniy hayotning barcha
sohalarini o‘zining istibdod yo‘rig‘iga soldi. Butun mamlakatdagi hujjatchilik,
idoraviy ish yuritish tamoyillari ham bu yo‘riq sirtmog‘idan chetda qolmadi.
Mohiyatan o‘ta g‘irrom til siyosati tufayli milliy jumhuriyatlardagi tillarning
ijtimoiy mavqei pasayib bordi. O‘sha davrdagi o‘lka nufusining 37 foizini
o‘zbeklar, 35 foizini qirg‘izlar (qozoqlar bilan birga), 17 foizini tojiklar va atigi 7
foizinigina ruslar tashkil etar edi. Bu hol hisobga olinsa, davlat tilini belgilashdagi
mantiqning asossizligini aniq ko‘rish mumkin.Mehnatni ilmiy tashkil qilish
muammolariga bag‘ishlab 1921-yilda o‘tkazilgan I Butun Rossiya konferensiyam
kun tartibiga kiritilgan boshqarish mehnatini ilmiy tashkil qilish va hujjatlar bilan
ishlash masalasi, shuningdek, mamlakatda bu ishlarni muvofiklashtiruvchi va
yo‘lga solib turuvchi maxsus tashkilot tuzish masalasining asl mohiyati ham rus
tilining ijtimoiy mavqeini yanada kuchaytirishdan iborat bo’lgan.
Sho‘ro siyosati go‘yoki o‘zining "millatlar va tillarning
tengligini ta’minlash" tamoyilini amalga oshirganday qilib ko‘rsatish maqsadida
respublikamizda idoraviy ish yuritishni o‘zbekchalashtirish borasida ba’zi
12

harakatlarni amalga oshirgan. 1923-yil 29-avgustda qabul qilingan Turkiston
ASSR MIQning 130- qarori 14 ta moddadan iborat bo‘lib, uning 1-moddasida:
“Barcha dekret va qarorlar albatta rus, o‘zbek, turkman hamda qirg‘iz tillarida
nashr etiladi” deb, qayd qilingan. Mazkur qarorga binoan respublika hududidagi
barcha muassasalarining ish yuritishi 4 ta: rus, o‘zbek, qirg‘iz [qozoq] va turkman
tillarida olib borilishi tartibi belgilandi. Shundan kelib chiqib, Yettisuv, Sirdaryo
va Amudaryo viloyatlari – qirg‘iz tilida, Farg‘ona va Samarqandda o‘zbek tilida va
Turkman viloyatida esa turkman tilida ish yuritish tizimi joriy qilingan 1
.
Keyinchalik O‘zbekiston SSR
inqilobiy qo‘mitasi tomonidan aniqrog’i 1924- yilning 31-dekabrida 48-raqamli
qarorni qabul qilgan. Qarorda hukumat, kooperativ, xo‘jalik idoralari va boshqa
muassasa, tashkilot va korxonalar doiralarida butun yozuv ishlarini faqat o‘zbek
tilida yurgizishga majbur etish vazifasi qo‘yiladi. Buning uchun korxona, tashkilot
va muassasalarda ishlarni o‘zbek tilida yurgizish, yo‘riqnomalar nashr etish, yerlik
xalqdan amaliy ishchilar (ish yuritish bo‘yicha) tayyorlash va boshqa tashkiliy
ishlarni amalga oshirish lozimligi ko‘rsatib o‘tilgan. Bu qarorni joriy qilish
yuzasidan, tabiiyki, muayyan ishlar amalga oshirila boshlagan, xususan, maxsus
ish qog‘ozlari tayyorlangan. Lekin, XX asrning 30-yillari 2-yarmidan boshlab
o‘zbek tiliga bo‘lgan e’tibor rasman susayib borgan. O‘sha murakkab tarixiy
jarayon, xalklarning milliy o‘zliklarini anglashlaridan hokimiyatning dahshatli
qo‘rquvi, bu qo‘rquv hukmron bo‘lgan qatag‘on davrining achchiq samarasi bugun
hech kimga sir emas.
Aytish lozimki, yaqin o‘tmishimizda barmoq bilan sanarli miqdordagi
hujjatlar o‘zbek tilida yozilgan. Ammo bu hujjatlarning tilini sof o‘zbekcha deb
aytish ancha qiyin. Yaqin-yaqinlargacha "Berildi ushbu spravkani falonchievga
shul hakdakim, haqikatan ham bu o‘rtoq shul joyda yashab turadi" qabilidagi 20-
yillarda rus tilidan andoza olish tufayli paydo bo‘lgan, ya’ni shaklan o‘zbekcha
ma’lumotnomalar yozib kelindi. Rus tilida mazkur matnning asli " Дана
1
Hamidova M.S. Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti. O‘quv-uslubiy majmua. – T., 2011. 45 - b
13

настоящая справка Иванову в том , что товарищ Иванов действительно
проживает по такому - то адресу " tarzida bo‘lib, bu matn til nuqtai nazaridan
benihoya tugal, lo‘nda va benuqson. Ammo o‘zbek tilida ayni so‘z tartibini
saqlashning o‘ziyoq o‘zbek tilining tabiatiga mutlaqo zid. Rus tilidan andoza olish
(aytish kerakki, bunday hol boshqa tillarda, masalan, tatar tilida ham kuzatiladi),
biron-bir darajada bo‘lsin, o‘zini oqlay olmaydi. Umuman, o‘zbek hujjatchiligining
boy va uzoq tariximizning ilk bosqichlaridan ibtido olgan an’anasi mavjud bo‘lsa-
da, Oktyabr to‘ntarishidan keyin boshqa joylarda bo‘lgani kabi respublikamizda
hujjatchilik bevosita o‘zbek tili negizida rivojlantirilmadi. Bu sohadagi asosiy
yo‘nalish nusxa ko‘chirishdan iborat bo‘lib qoldi. Ana shuning va boshqa bir
qancha omillarning oqibati natijasida o‘zbek tilining rasmiy ish uslubi deyarli
takomil topmadi.
Hujjatshunos A.S.Golovach shunday ta’kidlaydi: "Boshqaruv sohasidagi
kamchiliklarning asosiy sabablaridan biri ayni soha xodimlarining ko‘pchiligida
nazariy va amaliy tayyorgarlikning bo‘shligidir. Ular muassasa, tashkilot va
korxonalarda qabul kilingan hujjatlar bilan ishlash yo‘riqlari, usullari va yo‘llari
majmuini yetarli darajada bilmaydilar". Ba’zan hujjatlarga jiddiy munosabatda
bo‘linmaydi, unga shunchaki bir qog‘ozbozlik, nokerak va ortiqcha bir ish sifatida
qaraladi. Bu albatta, nomaqbul munosabatdir. Mukammal va oqilona tashkil
etilgan hujjatchilik har qanday idoradagi ish yuritishning asosi ekanligini isbotlab
o‘tirishning hojati yo‘q 1
.
Barchaga ma’lumki, har qanday hujjat muayyan axborotni u yoki bu tarzda
ifodalash uchun xizmat qiladi. Demak, har qanday hujjatdagi birlamchi va asosiy
unsur bu tildir. Ayni paytda, hujjatchilikda til axborotni qayd etish vazifasinigana
bajarib qolmasdan, boshqaruv faoliyatini izchil tartibga soluvchi vosita sifatida
ham namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham, avvalo, o‘z qadimiy an’analarimizdan
kelib chiqib va dunyo hujjatchiligidagi ilg‘or tajribalardan ijodiy foydalangan
holda, hujjatchiligamizni takomillashtirish yo‘lidan bormoq kerak. Hujjatlarning
sof o‘zbek tilidagi yagona andozalarini yaratish, ular bilan bog‘liq atamalarning
1
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 53-b
14

bir xilligiga erishish borasida ish olib borish bugungi kundagi dolzarb
muammolardan sanaladi.
15

II. SOVET ITTIFOQI DAVRIDA O‘ZBEKISTON SSRDA ARXIV ISHI
(1925-1945YILLARDA)
2.1 1925–1941 yillarda O‘zbekiston SSRda arxiv ishining tashkil
qilinishi.
O‘rta Osiyoda milliy – hududiy chegaralanish o‘tkazilishi natijasida
O‘zbekiston SSR va boshqa respublikalar vujudga kela boshlagan. 1924-yil 5-
dekabrda O‘zSSRning Inqilobiy Komiteti O‘zbekiston SSR tashkil topganini
e’lon qilgan. Buning natijasida O‘zbekiston SSRning o‘z arxiv tashkilotlari
vujudga keldi. Mavjud bo‘lgan arxiv hujjatlari yangi tuzilgan respublikalar
o‘rtasida quyidagi tartibda bo‘linadigan bo‘ldi. O‘rta Osiyo va ittifoq
ahamiyatiga ega bo‘lgan arxiv jamg‘armalari O‘rta Osiyo Markaziy arxivda –
Toshkentda saqlanadigan bo‘ldi. Har bir respublikaga oid arxiv jamg‘armalari
shu respublikalarga beriladigan bo‘ldi 1
. 1924-yil 28-dekabrda
maxsus qaror bilan O‘zSSR MIK huzurida O‘zSSR arxiv ishlari Markaziy
boshqarmasi tashkil qilindi. O‘zbekiston hududida tashkil bo‘lgan barcha
arxivlar, masalan, Farg‘ona, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm va boshqa
viloyatlarda vujudga kelgan arxiv jamg‘armalari ham O‘rta Osiyo markaziy
arxivi tuzilmaganligi uchun O‘zbekiston arxiv boshqarmasiga topshirildi.
Chunki bu O‘rta Osiyo arxiv jamg‘armalari Toshkentda vujudga kelgan edi.
Shunday qilib, O‘zSSR arxivida faqat respublika tarixiga oid hujjatlargina
emas, balki butun O‘rta Osiyo tarixiga doir materiallar saqlana boshladi.
O‘zSSR MIK va XKSning 1925-yil 22-iyul qarori bilan “O‘zSSR arxiv ishlari
Markaziy boshqarmasi to‘g‘risida”gi nizom tasdiqlandi. Bu nizomga ko‘ra
respublikada Yagona davlat arxiv jamg‘armasi (YADAJ) tashkil qilindi. Bu
jamg‘armaga hukumat, savdo, sanoat, kooperativ, kasaba uyushmalari tashkilotlari
arxivlari, shuningdek, diniy va shaxsiy arxivlar kiritiladi, deb ko‘rsatildi.1925–
1930-yillarda arxivlarda ishlaydigan xodimlar soni qisqartirildi. Chunki, bu
yillarda SSSRda, shuningdek, O‘zSSRda ham industrlashtirish siyosati o‘tkazilib,
butun mablag‘ qat’iy tejalgan holda industrlashtirishga sarflangan edi.Shu sababli
1
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 54-b
16

arxiv boshqarmasida 1924-yildagi 46 nafar xodim o‘rniga 1925–1930- yillari bor-
yo‘g‘i 17 kishi ishladi. Bu hol arxiv tashkilotlari faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Arxiv hujjatlarini tartibga solish ishlari, ulardan foydalanishni tashkil etish sur’ati
ancha pasaydi 1
. Qiyinchiliklarga qaramay arxiv
tashkilotlari xodimlari hujjatlarni saqlab qolishni o‘zlarining muhim vazifalari deb
bildilar. Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalarining tugatilishi munosabati bilan
bu respublikalar davlat idoralari arxiv materiallarini qabul qilish, ularni respublika
poytaxti Samarqandga tashib borish ishlarini amalga oshirdilar. Faqat 1925-yil
yanvar oyining o‘zida Markaziy arxivga 50 mingga yaqin saqlov birligidagi arxiv
materiallari qabul qilindi.Arxiv hujjatlarini Markaziy arxivga yig‘ish ishlari
keyingi yillarda ham davom etdi. 1925–1929-yillarda 134 arxiv jamg‘armasi qabul
qilindi. 1929-yili Markaziy arxivda 863 arxiv jamg‘armasi va 764 ming hujjat
jamlangani edi. Viloyatlar arxivlarida 924 arxiv jamg‘armasi va 994 ming hujjat
saqlanardi. Shuni ta’kidlash kerakki, arxiv xodimlari kam bo‘lganligi sababli
davlat arxivlaridagi hujjatlarning yarmidan ko‘pi tartibga solinmagan, bayon
qilinmagan edi. Tabiiyki, bunday holda ulardan foydalanishning ham imkoni
bo‘lmagan. Shuning uchun davlat tashkilotlarining o‘z arxivlarini tartibga solib,
ro‘yxat tuzib ularni davlat arxivlariga (Markaziy va viloyat arxivlariga) topshirish
talabi qo‘yildi. 1929-yil may oyida O‘zSSR MIK Prezidumi O‘zSSR
arxiv ishlari Markaziy boshqarmasi ma’ruzasini eshitdi. Qabul qilingan qarorda
shu uqtirildiki, Markaziy arxiv tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar uning
oldiga ilmiy tashkilot sifatida qo‘yilgan talablarga javob bermaydi. Ma’ruzada
Markaziy arxiv o‘z faoliyatiga ilmiy-tadqiqot ishlariga, hujjatlarni e’lon qilishga,
maxsus hujjatlar to‘plamlari tayyorlashga alohida e’tibor berishi kerak, deb
ko‘rsatib o‘tildi.1930-yil 9-aprelda O‘zSSR MIK Prezidumi qarori bilan O‘zSSR
arxiv ishlari boshqarmasi O‘zSSR Markaziy arxiv boshqarmasi deb o‘zgartirildi.
Sovet davri arxivlarining ko‘payib borishi bilan SSSR MIK va XKS qarori bilan
1929-aprelda Davlat arxiv jamg‘armasi kelib chiqishi bo‘yicha inqilobgacha va
1
Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 84-b
17

sovet davri arxiv jamg‘armalariga hamda ahamiyati bo‘yicha markaziy,
mahalliy arxiv jamg‘armalariga bo‘lindi. 1931-yil 20-
mayda O‘zbekiston SSR MIK, O‘zSSR Markaziy arxiv boshqarmasi va uning
mahalliy idoralari to‘g‘risidagi nizom haqida qaror qabul qilindi. Shu bilan birga
O‘zbekiston SSR Markaziy arxiv boshqarmasi huzurida O‘zSSR Oktyabr inqilobi
Markaziy davlat arxivi va O‘zSSR Markaziy tarix arxivi tashkil qilindi. Farg‘ona
va Samarqand shaharlarida ularning bo‘limlari tashkil etildi. Shahar va tumanlarda
zarur hollarda tuman va shahar davlat arxivlari tashkil qilishga qaror qilindi.1934-
yil iyulda SSSR MIK qarori bilan O‘zbekiston Markaziy Davlat arxiv boshqarmasi
tarkibida O‘zbekiston harbiy arxivi tashkil qilindi. 1945-yil oxirlarida bu arxiv
tugatildi va barcha arxiv jamg‘armalari Moskvadagi SSSR Qizil Armiya Markaziy
davlat arxiviga topshirildi 1
. O‘zSSR tarkibida
Qoraqalpog‘iston ASSRning tashkil bo‘lishi munosabati bilan 1934-yil 11-martda
Qoraqalpog‘iston ASSR Markaziy arxiv boshqarmasi tuzildi. XIX asrning 30-
yillarida respublika arxiv tashkilotlari kadrlar bilan ham ancha mustahkamlandi.
1929-yili arxiv tashkilotlarida hammasi bo‘lib 34 ta xodim ishlagan bo‘lsa, 1941-
yilga kelib ularning soni 111 taga yetdi. Shuningdek, arxiv xodimlarining
malakasini oshirishga ham e’tibor berildi. 1932-1941 yillarda Moskva davlat tarix-
arxiv instituti qoshidagi malaka oshirish kursiga 18 kishi yuborildi. Toshkentda
Markaziy arxiv boshqarmasi qoshidagi malaka oshirish kursida shahar, tuman,
viloyat arxivlari xodimlari muttasil malakasini oshirib bordilar.Arxiv
xodimlarining asosiy vazifalaridan biri tashkilotlarda hujjatlarni davlat arxivlariga
qabul qilish, ularni tartibga solish va ilm-fan uchun ulardan foydalanishni tashkil
qilish edi. 1936 yili respublika arxivlarida 1534 ta arxiv fondlari va 1 mln 001
ming 680 saqlov birligida hujjatlar saqlanardi.
1941 yilga kelib fondlar soni 4116 taga etdi, hujjatlar esa, 1 mln 580 ming
450 saqlov birligidan oshib ketdi. Bu hujjatlarning yarmidan ko‘pi tartibga
solingan bo‘lib, ulardan foydalanish mushkul edi.Arxiv tashkilotlari XX asr 30-
1
Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 84-b
18

yillarida arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadda foydalanishga alohida e’tibor berdilar.
1935-1936-yillarda 200 dan ortiq maqola matbuotda e’lon qilindi. 1932-yili «O‘rta
Osiyoda 1916-yil qo‘zg‘oloni» deb nomlangan hujjatlar to‘plami e’lon qilindi.
1933-1934-yillari «Toshkent Sovetining 1917-yilgi protokollari», «O‘rta Osiyoda
milliy davlat chegaralanishi» nomli hujjatlar to‘plamlari tayyorlandi. Suningdek,
har yili arxiv hujjatlarining ko‘rgazmalari tashkil qilinib, namoyish etildi.
Markaziy arxiv o‘qish xonasida har yili yuzlab olimlar ilmiy ishlari uchun
hujjatlardan keng foydalandilar. XX asr 30-yillari ikkinchi yarmida SSSRda
arxivlar Ichki ishlar xalq komissarligi tasarrufiga o‘tkazildi. Shu bilan birga
arxivlarni “xalq dushmanlarini” fosh etishda faol ishtirok etishi boshlandi. 1938-yil
aprelda SSSR Oliy Soveti qarori asosida Markaziy arxiv boshqarmasining nomi
SSSR NKVD Bosh arxiv boshqarmasi deb o‘zgartirildi. Huddi shunaqa
o‘zgarishlar hamma milliy respublikalarda amalga oshirildi. Masalan, O‘zbekiston
SSR Oliy Sovet Prezidumining 30-dekabr 1938 yilgi qarori va O‘zSSR NKVD 17-
yanvar 1939- yilgi buyrug‘i bilan butun respublika arxiv tizimi 1-iyun 1939-yildan
boshlab O‘zSSR NKVD tasarrufiga o‘tdi. Bu jarayon o‘z o‘rnida mamlakatda
keyinchalik ma’muriy-buyruqbozlikning kuchayishiga olib keldi.Respublika arxiv
tashkilotlarining O‘zSSR NKVD tizimiga muvofiqlashtirish keyinchalik ularning
mavqeini tushirish va mustaqilligini yo‘qolishi bilan birgalikda olib borildi.
Shuningdek, 1940-yil 21-iyulda O‘zSSR XKS qaroriga asosan, respublika arxivi
O‘zSSR NKVD Arxiv bo‘limi, mahalliy arxiv boshqarmalari – ichki ishlar
organlarining hududiy arxiv bo‘limlari sifatida qayta tashkil qilindi.
Xorijlik arxivshunos olim A.Burton XX asr 30-yillarida O‘zbekisonda
qatag‘on qilingan insonlar haqidagi arxiv hujjatlari haqida to‘xtalib quyidagilarni
keltirib o‘tgan: “2002 yil 31 avgustda tashkil etilgan Qatag‘on qurbonlari memorial
muzeyi arxiv materiallarini joylashtirilishi, sovet davrining qatag‘onligini
ko‘rsatuvchi ko‘rgazma bo‘ldi. Toshkent shahri markazida shahidlar yodgorligi
majmuiga qo‘shimcha tarzda qurilgan muzeyni prezident I. Karimovning rasmiy
tashrifi ochib berdi. I. Karimov XIX asrning o‘rtalaridan beri to‘plangan Rossiya
va sovet hukmronligidagi ko‘rgazma ashyolarini ko‘zdan kechirdi. Markaziy
19

Osiyodagi ko‘plab qo‘zg‘olonlarning chor hukumati tomonidan bostirilishi arxiv
hujjatlari hamda rasmlarda yorqin aks ettirilgan. 1930-yillarda yuz minglab O‘rta
Osiyoliklarning o‘limiga sabab bo‘lgan Stalin ta’qiblari asosan hujjatlarda
ifodalangan. Davlat Xavfsizligi Komitetining arxividan olingan diagramalar quloq
qilingan o‘zbek dehqonlaridan olinggan ot ulov va boshqa buyumlarning sonini
batafsil aks ettiradi. 1930-yillar oxiridagi “tozalashlar” (chistka) davridagi xibsga
olingan oila a’zolarining zid hukmiga noroziliklari, ijro farmonlari imzolangan
tilxatlar ko‘rgazmaning yana bir qismi hisoblanadi. Mustaqillikka o‘tishni
ko‘rsatish uchun olib borilgan say-harakatlarga soxta qamoqxonada tinka madori
qurigan o‘zbek yigitini so‘roq qilayotgan rus ofitserining maketlari ham
ko‘rgazmaga kiritilgan. Ko‘rgazmani ko‘zdan kechirib chiqqan I. Karimov so‘zga
chiqdi: “Mustamlaka siyosati xo‘rlik va azob uqubat olib keldi. Bizning
xo‘rligimiz ko‘plab yillar davomida og‘ir qiyinchiliklarni boshidan kechirdi.
Xalqimiz o‘z millati tarixini hurmat qilib kelgan. Bu davrda xalqimizning minglab
aybsiz o‘g‘lonlari qurbon bo‘ldilar. Bu esa xalq o‘zligini tan olishdagi asosiy
sabablardan biridir”. 1999-yil 2-martdagi O‘zbekiston Respulikasi prezidenti
qaroriga asosan tashkil etilgan “shahidlar yodgorligi majmuasi” va uning Islom
Karimov tomonidan qo‘llab quvvatlanishi nafaqat mahalliy balki g‘arblik
kuzatuvchilarni ham hayratga soldi. Mustaqillikkacha bo‘lgan bir necha yil
mobaynida o‘zbek qaxramonlarida Rossiya afsonalariga (cho‘pchaklari) nisbatan
shubha paydo bo‘ldi. I. Karimov Kommunistik Partiya a’zosidan 1986-yilda
O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining 1-sekretari lavozimiga ko‘tarildi.
1991-yil avgust oyida Sovet Ittifoqi qulagandan so‘ng mustaqillikni e’lon qilgan
liderlardan hisoblandi va Kommunistik partiyani Xalq Demokratik partiyasi deya
qayta nomlab, millatparvar siyosatida hokimiyatni boshqarishni davom etdi.
Shunga qaramasdan 1993-yilda u oldingi tuzumni ozgina bo‘lsada eslab shunday
degan edi: “Sovet tarixining yetmish to‘rt yili izsiz yo‘q bo‘lib ketdi deyuvchilar
xato qiladilar. Bu vaqt davomida qadriyatlar shakllandi”.
20

2.2 Ikkinchi jahon urushi (1941–1945) yillarida O‘zbekistonda arxiv ishi
1941-yili yozidan boshlab SSSR qatorida O‘zbekiston SSR ham ikkinchi
jahon urushi girdobiga tortildi. Urush tufayli O‘zbekistonga frontga yaqin
hududlardan zavod-fabrikalar bilan bir qatorda oliy o‘quv yurtlari ham evakuatsiya
qilindi. Ikkinchi jahon urushi munosabati bilan Toshkentga juda ko‘p olimlar,
sharqshunoslar, tarixchi, tilshunoslar va boshqalar kelishdi. Natijada Sovet Ittifoqi
va O‘zbekiston SSR olimlari o‘rtasida juda yaxshi ilmiy aloqa o‘rnatildi. 1940-yil
yanvar oyida sobiq SSSR Fanlar Akademiyasining O‘zbekistondagi filiali ochildi.
Uning tarkibida Tilshunoslik instituti, adabiyot, tarix va ijtimoiy yo‘nalishlarni
yorituvchi sohalar shu jumladan, arxivshunoslik sohasi ham yo‘lga qo‘yildi.
Ikkinchi jahon urushi yillari O‘zbekiston SSRda arxiv ishi tarixida eng og‘ir
davrlardan biri bo‘ldi. Adolatsiz urushning boshlanishi respublikamiz
mehnatkashlarining dushmanga nafratini va Vatanga mehrini, vatanparvarligini
kuchaytirdi. Bir necha arxivchilar ixtiyoriy ravishda frontga jo‘nab ketdilar. Arxiv
tashkilotlari xodimlari dushmanni tezda tor-mor etishga, g‘alabaga erishishga
qaratilgan ijtimoiy tadbirlarda faol ishtirok etdilar. Toshkent shahar arxiv
tashkilotlari jamoalari mudofaa jamg‘armasiga har oy o‘z maoshlarining 2 foizini
o‘tkazib turdilar. Arxivchilar evakuatsiya qilingan gospital, bolalar uylarini
otaliqqa oldilar. Ularga moddiy va ma’naviy yordam ko‘rsatib bordilar.
Bayramlarda sovg‘alar tashkil qilib, jangchilarga jo‘natib turdilar.1941-yilda arxiv
idoralarida 98 ta tashkilotning arxivlari tartibga keltirildi. Shu yili O‘zSSR
Markaziy arxiv va Markaziy harbiy davlat arxivi 35 ming saqlov birligidagi
hujjatlarni qabul qildi. 1942 yilda yuqorida tilga olingan arxiv va Toshkent viloyati
davlat arxivlari tomonidan 65 mingga yaqin saqlov birligidagi hujjatlar qabul
qilindi. O‘sha yillardagi arxiv sohasida olib borilgan ishlarning umumiy ma’lumoti
quyidagicha edi. Ya’ni, 1940-yil respublika arxivlarida 1.263.786, 1942-yilda esa
1.710.177 saqlov birligiga oshdi. Lekin keyingi yillarda hujjatlarni davlat arxiviga
qabul qilish kamaydi. Arxivlarda hujjatlarni qabul qilish va saqlashga joy
yetishmas edi. 1944-1945-yillarda davlat arxivlariga bor-yo‘g‘i 48 ming saqlov
22

birligi qabul qilindi 1
. 1942-yil noyabrda Toshkent shahrida O‘rta Osiyo
va Qozog‘iston respublikalari arxiv xodimlarining kengashi bo‘lib o‘tdi. Qabul
qilingan qarorda bu respublikalar arxiv idoralarining hujjatlarni ehtiyot qilishni
ta’minlash, tartibga solish va ulardan urush manfaatlari yo‘lida foydalanishda katta
yutuqlarga erishgani etirof etildi. Shu bilan birga O‘zbekiston SSR arxiv idoralari
ishida ayrim kamchiliklar mavjudligi ko‘rsatib o‘tildi. Shuningdek, tuman davlat
arxivlari inqirozga uchraganligi, zaiflashganligi, markaziy arxivlarda ishchilarning,
arxivchilarning etishmasligi, O‘zSSRda kino-foto-fonohujjatlar davlat arxivi
tashkil etilmaganligi ko‘rsatib o‘tildi. Kengash arxiv hujjatlarini ehtiyot qilish
choralarini ko‘rish, ilmiy va tashviqot maqsadlariga hujjatlardan keng
foydalanishni tashkil etish zarurligi ta’kidlandi.1941-yili O‘zSSR tarkibida
Andijon, Namangan, Surxandaryo va keyinroq, 1943-yili Qashqadaryo viloyatlari
tashkil etilishi munosabati bilan viloyat Ichki Ishlar Xalq Komissarligi (IIXK)
boshqarmasida arxiv bo‘linmalari va viloyat davlat arxivlari tashkil qilindi.Urush
davrining qiyinchiliklariga qaramay, respublika hukumati arxiv ishini yaxshilash
sohasida ancha ishlarni amalga oshirdi. O‘zbekiston SSR XKSning 1943- yil 18-
fevral qarori bilan O‘zSSR kino-foto-fonohujjatlar Markaziy arxivi tashkil qilindi.
Yangi tashkil qilingan kino-foto-fonohujjatlar Markaziy davlat arxivi 1944– 1945-
yillarda 15 mingdan ortiq fotohujjatlarni qabul qildi.Urush sharoitida davlat
arxivlari tartibga solinmagan arxivlarni, asosan frontga jo‘natilgan harbiy qismlar
arxivlarini qabul qilishga majbur bo‘ldilar. Davlat arxivlarining asosiy
vazifalaridan biri tartibga solinmagan arxiv jamg‘armalarini tartibga solish edi.
Respublika davlat arxivlarida 1941-yili 100 ming, 1944-1945- yillarda esa 136
ming saqlov birligidagi hujjat tartibga solindi. Arxiv
hujjatlaridan foydalanish sohasida ham bir qator ishlar qilindi. Xalq xo‘jaligi
maqsadida foydalanish uchun ko‘p hujjatlar topilib, tegishli tashkilotlarga
yuborildi. Bu hujjatlardan foydalanish tashkilotlarga ancha iqtisodiy samara
keltirdi. Arxiv tashkilotlari “Frontga xatlar” va boshqa bir necha hujjatlar
1
Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 85-b
23

to‘plamlarini tayyorlashga kirishdilar. Arxivchilar tomonidan arxiv hujjatlari
asosida yozilgan maqolalar gazeta va jurnallarda e’lon qilinib turildi. Arxiv o‘qish
xonalarida bir necha yuzlab tadqiqotchilar ilmish ishlari uchun arxiv hujjatlaridan
foydalandilar.Shunday qilib, arxivchilar urush davrida ham faol mehnat qilishdi.
Arxiv hujjatlarini ehtiyot qilib saqlash, hujjatlarni qabul qilish, tartibga solish,
ulardan foydalanishni tashkil etish sohasida samarali ish olib borildi. Ikkinchi
jahon urushdan keyingi yillarda arxivchilar oldida turgan muhim vazifa arxiv
materiallarining saqlanish holatini yaxshilash edi. Hujjatlardan foydalanishni
yaxshilash uchun ko‘rsatgich (putevoditel)lar, ilmiy ro‘yxatlar, kataloglar va
boshqa axborotnomalar tayyorlash zarur edi 1
.
Bu ishlarni amalga oshirishdan avval arxivchilar davlat arxivlarida
saqlanayotgan tartibsiz arxiv fondlarini tartibga soldilar. 1946–1951-yillarida 280
mingga yaqin saqlov birligi tartibga solindi, 150 ming keraksiz, ahamiyatsiz
yig‘majildlar yo‘q qilishga ajratildi. Shunday qilib, davlat arxivlaridagi
hujjatlarning barchasi tartibga solindi. Bu esa, arxiv hujjatlaridan foydalanishni
osonlashtiradigan ilmiy axborotnomalar tuzish ishiga kirishishga imkon
berdi.Urushdan keyingi yillarda O‘zSSR Markaziy davlat tarix arxivining
ko‘rsatgichi tayyorlandi va O‘zSSR Oktyabr inqilobi markaziy davlat arxivi
ko‘rsatgichi ustida ish boshlandi. Bundan tashqari, 10 dan ortiq arxiv fondlarining
sharhi – axborotnomasi tuzildi, tematik sharhlar yozildi. Ayrim muhim arxiv
fondlarining ro‘yxatlari nashr qilish uchun tayyorlangan edi, lekin e’lon qilinmay
qoldi.Xorijlik arxivshunos olim A.Burton O‘zbekiston SSRda ikkinchi jahon
urushidan keyingi arxiv hujjatlariga bo‘lgan munosabat haqida fikr yuritar ekan
jumladan shunday degan edi: “Tarixchilar 1930-yillarda oxir oqibatda milliy
bo‘linishlarni emas, ijtimoiy tabaqalanishni aks ettiradigan hujjatlarni izlashga
kirishdilar. 1937-yilgacha Stalin Rossiya imperiyasining yangi talqinini
shakllantirdi. Tarixchilar uni jabr sitam etkazuvchi
hukumat emas, balki qattiqqo‘l hokimiyat deb ta’riflay boshladilar. Go‘yoki
1
Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 86-b
24

Evropaga qaraganda imperiyaning ichki sinfi Rossiya hukumronligi ostidagi
qatlam holati ancha yaxshilangandek edi. Urushdan keyingi davrda ham sovet
tarixchilari tarixni qo‘llashda davom etdilar. 1953-yilda Rossiyaning tarixiy
adabiyotlarida "bosib olish" so‘zining o‘rniga qo‘llaniladigan "birlashtirish"
terminining ahamiyatli tomonlarini muhokama qilina boshlandi. Bu kabi ta’riflar
jamoatchilikning ko‘ngliga yo‘l topishga imkon yaratdi. Sovet Ittifoqi qardosh
xalqlari deb nomlanuvchi o‘zbek kommunistik partiyasining 1-sekretari 1956-
yildagi nutqi chor hukumati bosqiniga qarshi o‘zbek-rus xalqlarining ittifoqqa
kirishi haqida edi. Pravdo Vostoka deb ataluvchi partiya gazetasida mazkur mavzu
xususida fikr bildirilgan. Bunda ushbu mavzu yuzasidan turli konferensiyalarning
o’kazish kerakligi ta’kidlangan. Ammo bu masala mahalliy tarixchilarda
noqulayliklar tug‘dirganini ko‘rsatdi. Ma’lum bir o‘zbek tarixchilari iqtisodiy
o‘sish izchil rivojlanayotgan masalalar xususida va Rossiya tomonidan olib
borilayotgan ba’zi bir ishlarni ochiqdan-ochiq qoraladilar. Ular mahalliy aholini
oyoq osti qilishga qarshi ochiqdan-ochiq so‘zga chiqdilar. Arxivlarda
saqlanayotgan ularning nutqi bugungi taqiqotchilar uchun muhim ahamiyat kasb
etadi. Urushdan keyingi yillarda fotohujjatlar uchun ham tematik va ismlar
kataloglari tashkil qilindi. Bu qilingan ishlar davlat arxivlarida saqlanayotgan arxiv
hujjatlari haqida tadqiqotchilarga to‘laroq axborot olish va ulardan kengroq
foydalanish uchun imkoniyat ochib berdi.
Arxiv tashkilotlarining muhim ishlaridan yana biri idoralar arxivlarini
tartibga solish va hujjatlarni ehtiyot qilib saqlashni tashkil etish edi. Bu ishda
O‘zSSR Ministrlar Sovetining 1949-yil 13-yanvardagi davlat va idoraviy arxivlar
ishini yaxshilash to‘g‘risidagi qarori muhim ahamiyat kasb etdi. Bu qaror e’lon
qilingandan keyin ko‘plab tashkilotlar arxivlari uchun maxsus binolar ajratdilar,
arxivlarini tartibga soldilar. 1951-1954-yillari Toshkentda 378 tashkilot arxivlari
tartibga solindi.Idoralar arxiv ishlarini yaxshilash uchun bir necha metodik
qo‘llanma tayyorlandi. Masalan, «Tashkilotlarda arxiv hujjatlarining ekspertizasini
o‘tkazish uchun esdalik», «Idoralar arxivlari ishini nazorat qilish uchun
ko‘rsatmalar», «Minis
25

trliklar arxivlari ishini rejalashtirish va hisobot qilish bo‘yicha ko‘rsatmalar» shular
jumlasidandir. 1963-yil 14-oktyabrda O‘zSSR Ministrlar Soveti «O‘zSSRda arxiv
ishini yaxshilash tadbirlari to‘g‘risida» qaror qabul qildi. Bu qaror idoraviy
arxivlar, ya’ni tashkilotlar arxivlari ishini yaxshilashda muhim rol o‘ynadi. Unga
ko‘ra idora arxivlarini yaqin 2-3 yil ichida tartibga solishni tugatish, doimiy
saqlanadigan hujjatlarni davlat arxivlariga topshirish, arxivlarning o‘zini esa,
hujjatlarini beshikast saqlashga yaraydigan binolarga joylashtirish va ularni
malakali kadrlar bilan ta’minlash keng yo‘lga qo‘yildi.Davlat arxivlari tashkilotlar
arxivlari ishini nazorat qilishni kuchaytirdilar. Shu bilan birga, ularga yordam
berishga katta e’tibor qaratdilar. Bu ishlar natijasida respublikada 1964-yili 1809
tashkilotda, 1965-yili 1759 tashkilotda arxiv hujjatlari tartibga solindi.
Idoraviy arxivlar bilan bir qatorda tashkilotlarda ish yuritish ishini
yaxshilashga ham katta e’tibor berildi. Davlat arxivlari idoralarda ish yuritishni
yaxshilashga yaqindan yordam berishdi. 1959-yili Toshkent shahrida birinchi bor
ish yuritish kursi ochilib, kotiba va ish yurituvchilar malakasi oshirildi. Keyingi
yillarda bunday tadbirlar doimiy amalga oshirilib turildi. Bu masalaga oid har xil
qo‘llanmalar, ko‘rsatmalar ishlab chiqildi. Bu qo‘llanmalar idoraviy arxivlar ishini
va ish yuritishini yaxshilashga katta hissa qo‘shdi.Davlat arxivlari uchun maxsus
binolar ham qurildi. 1964-yili O‘zbekiston SSR Markaziy Davlat arxiviga yangi
bino qurilib foydalanishga topshirildi. 1970-yili O‘zSSR kino-foto-fonohujjatlar
MDAga maxsus bino qurib berildi. Lekin viloyatlarda ko‘p arxivlar eski binolarda
faoliyat yuritib kelar, ularda hujjatlarni saqlash uchun zarur shart-sharoitlar
yaratilmagan edi.
Davlat arxivlari hujjatlarni qabul qilish sohasida ham anchagina ishlar qildi.
1946-1955-yillarda 600 mingdan ko‘proq saqlov birligidagi hujjatlar vazirliklar,
idoralar arxivlaridan qabul qilib olindi. Bu sohada joylarda ham ancha tadbirlar
o‘tkazildi. 1947-yili respublikada 118 tuman va 5 ta shahar arxivida 137 ming
saqlov birligida yig‘majildlar saqlangan bo‘lsa, 1955-yili 8 shahar va 138 tuman
davlat arxivlarida 642 ming saqlov birligida hujjatlar saqlangan.1946–1955-
yillarda 5 ta hujjatlar to‘plami nashr qilindi. «Frontdan xatlar» (1949-yil),
26

«Afg‘onistonda Angliya agressiyasi» (1889-1917-yillar) ana shunday hujjatlar
to‘plamidir.Arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadda foydalanishni yaxshilashda
O‘zSSR Ministrlar Sovetining 1956-yil 31-martdagi «O‘zSSR Ministrliklari va
idoralar arxiv materiallarini saqlash usullarini tartibga solish va ulardan
foydalanishni yaxshilash tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori muhim rol o‘ynadi.
Respublika hukumati arxiv tashkilotlariga hujjatlardan foydalanishni kengaytirish,
hujjatli to‘plamlar, ma’lumotnomalar, arxiv fondlari axborotnomalarini
tayyorlashni va«O‘zdavlatnashr»ga ularni nashr qilishni topshirdi 1
.
Bu qaror arxiv tashkilotlarining ilmiy ishlarni, hujjatlarni e’lon qilish
borasidagi ishlarini jonlantirib yubordi. Bir necha yil ichida 20 ga yaqin hujjatlar
to‘plamlari nashr qilindi. Shu jumladan Oktyabr to‘ntarishiga oid 2 ta,
"bosmachilar" harakatiga doir 2 ta, kollektivlashtirishga oid 4 ta, «O‘rta Osiyoni
tadqiq qilgan rus olimlari» nomli seriyada 4 ta to‘plam tayyorlanib nashr
qilindi.XX asr 60-yillaridan boshlab mavzular bo‘yicha arxiv hujjatlarining
kataloglari tayyorlana boshlandi. 1963-1967-yillarda 50 mingdan ortiq kartochka
yozilgan edi. Markaziy davlat arxivida ilmiy ma’lumotnoma apparati bo‘limi
tashkil qilinib, bu bo‘lim xodimlari MDAning tizim (sistematik) katalogini
tayyorlashgakirishdilar. Oldin tuzilgan tematik kartotekalar kartochkalari
sistematik katalogiga qo‘shildi. Shuningdek, fotohujjatlarga ham 50 ming
kartochka tuzildi. Bu kataloglar hozirgi kunga qadar to‘ldirib borilmoqda va
tadqiqotchilarga hujjatlar qidirish ishlarini engillashtirmoqda.
1960-yili O‘zSSR MDA sovet fondlari
ko‘rsatgichi (putevoditel) nashr qilindi. 1964-yili O‘zSSR kino-foto-fonohujjatlar
MDA ko‘rsatgichi e’lon qilindi. Bu ko‘rsatgichlar tadqiqotchilarning arxiv
materiallaridan foydalanishida juda katta qulayliklar yaratdi.50-yillarning oxiri va
60-yillar ichida arxiv ishini yaxshilash maqsadida davlat arxivlari va arxiv
idoralarida qator tashkiliy qayta qurish ishlari amalga oshirildi. 1958-yili O‘zSSR
Oktyabr inqilobi Markaziy davlat arxivi O‘zSSR Markaziy davlat tarix arxivi bilan
birlashtirilib, yagona O‘zSSR Markaziy davlat arxivi tashkil qilindi. Bir yildan
1
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 60-b
27

keyin bu arxivga O‘zSSR kino-foto-fonohujjatlar markaziy davlat arxivi ham
qo‘shildi. Shunday qilib, 50-
yillar oxiriga borib respublikada arxiv tashkilotlarining tartibli tizimi vujudga
keldi. Bu tizim ilmiy va tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan barcha hujjatlarni ehtiyot
qilnb saqlash va ulardan foydalanishni tashkil qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi.1960-
yillar boshida arxivlar taraqqiyotida yangi davr boshlandi. Arxiv tashkilotlarini
bevosita O‘zbekiston Ministrlar Sovetiga bo‘ysundirilishi respublikada arxiv ishini
rivojlanishiga yordam qilgan muhim omil bo‘ldi. Ministrlar Sovetining 1961-yil 9-
maydagi qarori bilan O‘zbekiston Ichki ishlar ministrligining arxiv boshqarmasi
O‘zbekiston Ministrlar Soveti huzuridagi Arxiv boshqarmasi qilib qayta tashkil
qilindi. Shu qaror asosida mahalliy arxiv tashkilotlari Qoraqalpog‘iston ASSR
Ministrlar Soveti va viloyatlar ijroiya qo‘mitalari arxiv bo‘limlari qilib qayta
tashkil qilindi. Arxiv tashkilotlarini Ministrlar Soveti va viloyatlar ijroiya
qo‘mitalari ixtiyoriga o‘tkazilishi ularni davlat apparati tizimidagi rolini orttirdi va
arxiv ishi taraqqiyotida yangi bosqichni boshlab berdi 1
. Arxiv
tashkilotlari respublika davlat hokimiyati va boshqaruv organlari bilan teng
huququli bo‘lib qoldi va ular arxiv ishi hamda ish yuritishni tashkil qilish
faoliyatini nazorat qilish huquqiga ega bo‘ldi. Arxiv tashkilotlarining asosiy
vazifasi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy, amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan hujjatlar
saqlanishini ta’minlash hisoblanadi. Ular tarixiy hujjatlarni davlat saqloviga tanlab
olish, saqlanishini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. SHuning uchun arxiv
tashkilotlari hujjatlar qimmatdorligini ekspertiza qilishga va ular bilan davlat
arxivlarini butlashga katta e’tibor beradi.1960-1961-yillarda Ittifoq Bosh arxiv
boshqarmasi ko‘rsatmasiga binoan respublikada arxivlarni butlash tamoyili tubdan
qayta ko‘rib chiqildi. O‘z faoliyati natijasida ilmiy ahamiyatga ega hujjatlar
vujudga kelmaydigan mayda, yordamchi va kommunal maishiy tashkilotlar
(sartaroshxona, atele, oshxona, apteka, do‘konlar, hammomlar, ta’mirlash
ustaxonalari, avtobazalar, mehmonxonalar va boshqalar)dan davlat saqloviga
hujjatlar qabul qilish to‘xtatildi. Buning natijasida arxiv tashkilotlari o‘z faoliyatida
1
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 62-b
28

asosiy e’tiborni hujjatlar saqlanishini nazorat qilishga, davlat hokimiyati va
boshqaruv organlari, muhim sanoat, qurilish hamda shunga o‘xshash korxonalar
hujjatlarining qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘ldilar.Respublika davlat arxivlari
hujjatlari qabul qilinadigan va qabul qilinmaydigan tashkilotlar, muassasalar,
korxonalar ro‘yxatlarini tuzdilar va davlat arxivlari hujjatlarni qabul qilishda mana
shu ro‘yxatga amal qiladigan bo‘ldilar.Arxivlarni butlash, ekspertiza qilish,
idoraviy arxivlarni nazorat etish sohalaridagi qayta qurish ishlariga oid respublika
Ministrlar Soveti xuzuridagi arxiv boshqarmasi qator metodik qo‘llanmalar
tayyorladi. Arxivlarni butlash masalasi arxiv boshqarmasining ilmiy kengashida
muhokama qilindi va uning qarori davlat arxivlariga ijro etish uchun yuborildi.
1961 yildan boshlab davlat arxivlarining
ekspert tekshiruv komissiya (ETK) lari vazifalari tubdan o‘zgardi. ETKning
ekspertiza masalasida asosiy vazifasi davlat arxivlarini nazorat qiladigan
tashkilotlar topshirgan doimiy saqlanadigan hujjatlarning ro‘yxati (opisi)ni ko‘rib
chiqish va tasdiqlash bo‘lib qoldi. Shuningdek ETK 5 yildan ortiq saqlanadigan
materiallar dalolatnomasini va hujjatlarni saqlash muddati ko‘rsatilgan ro‘yxat
(perechen) da ETK belgisi bor materiallar ro‘yxatini muhokama qilib,
tasdiqlaydigan bo‘ldi.
29

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O‘rta Osiyo respublikalarining milliy-
hududiy chegaralanishi va 1925-1926 yillarda O‘zbekiston SSR tuzilishi bilan
viloyat ijroiya qo‘mitalari huzurida hududiy arxiv byurolari tashkil etildi.
1930 yildan O‘zbekiston Markaziy Arxiv boshqarmasi (O‘zMAB) vujudga keldi.
1931 yilda O‘zbekiston YaDAJ bo‘limlari o‘rniga Markaziy arxiv (MA),
O‘zbekiston Markaziy Tarix arxivi (O‘zMTA), 1943 yil 18 martda O‘zbekiston
kinosurat-ovozli hujjatlar Markaziy Davlat arxivi, 1959 yil 5 iyunda arxiv ishi,
Markaziy davlat arxivi va respublikaning markaziy va viloyat arxivlari tarkibiga
O‘z KFFH MA kiritildi. 1962 yilda O‘zbekiston Markaziy davlat tibbiyot arxivi
(1965 yildan O‘zbekiston Tibbiyot va texnika hujjatlari Markaziy davlat arxivi deb
o‘zgartirildi) tashkil etildi.
Arxivlar ishlarini uyg‘unlashtirish va boshqarish uchun 1959 yilda O‘zbekiston
ichki ishlar vazirligi qoshida boshqarma tuzildi. 1961 yildan mazkur Boshqarma
Arxivlar Bosh boshqarmasiga aylantirilib, O‘zbekiston Ministrlar Sovetiga
bo‘ysundirildi. 1992 yil 19 iyulda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi Bosh arxiv boshqarmasi deb nomlandi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi
va viloyat Arxivlari hamda muassasalar tasarrufidagi Arxivlar unga bo‘ysundirildi.
O‘zbekiston
Respublikasida jami 103 davlat Arxivi bo‘lib, ularda 8 mln.ga yaqin hujjatlar
saqlanadi.O‘zbekiston xalqining moddiy va ma’naviy hayoti aks ettirilgan barcha
Arxiv fondlarining majmui O‘zbekiston Respublikasi Milliy Arxiv fondi deb
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Milliy Arxiv fondi davlat va nodavlat Arxiv
fondlaridan tashkil topadi. Davlat Arxivlarida va davlatning boshqa
hujjatxonalarida doimiy saqlanayotgan hujjatlar, shuningdek davlat hokimiyati va
boshqaruv organlarida, prokuraturalar, sudlar, banklar, davlat korxonalari,
muassasalari va tashkilotlarida, O‘zbekiston Respublikasining diplomatik
30

vakolatxonalari va konsullik muassasalarida vaqtincha saqlanayotgan Arxiv
hujjatlari davlat Arxiv fondini tashkil etadi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997.
Hamidova M.S. Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti. O‘quv-uslubiy majmua.
– T., 2011.
Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016.
Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019.
Yakubov.A – Arxivshunoslik. Sam. 2015.
32

Turkistonda arxiv ishi tarixi

Sotib olish