Turkistonda dastlabki arxeoloya havaskorlari to'garagini tashkil topishi va faoliyatini tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19000UZS
Hajmi	93.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

11 Sotish

Turkistonda dastlabki arxeoloya havaskorlari to'garagini tashkil topishi va faoliyatini tarixi

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. TURKISTONDA HAVASKOR ARXEOLOGLAR ..............................4
1.1 Arxeologiya haqida ma'lumot ..................................................................4
1.2 Turkiston havaskor arxeologlar to'garagi faoliyati ...................................9
II BOB. TURKISTONDA DASTLABKI ARXEOLOYA HAVASKORLARI
TO'GARAGINI TASHKIL TOPISHI VA FAOLIYATINI TARIXI .............21
2.1 Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlarning olib borilishi ...........21
2.2 Mahalliy o’kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo’shgan hissalari ..30
XULOSA ...............................................................................................................37
ADABITYOTLAR RO'YXATI ..........................................................................38
1

KIRISH
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat –
engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak ma’naviyatni shakllantirishda
ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida e’tibor qaratib “...
farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli
yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy
maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
, - deb ta’kidlab
o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Tadqiqotning obyekti . Turkistonda dastlabki arxeoloya havaskorlari
to'garagini tashkil topishi va faoliyatini tarixini tahlil qilish.
Tadqiqotning predmeti. Turkistonda dastlabki arxeoloya havaskorlari
to'garagini tashkil topishi va faoliyatini tarixini tadqiq qilish.
3

I BOB. TURKISTONDA HAVASKOR ARXEOLOGLAR
1.2 Arxeologiya haqida ma'lumot
Tarixni yoritishda va o`rganishda arxeologlar olib borgan tadqiqot ishlarining
ahamiyati juda kattadir. So`nggi yillar ichida jahonning, jumladan O`rta Osiyoning
turli hududlarida ko`plab arxeologik kashfiyotlar qilinib, muhim ma`lumotlar
to`plandi. Olimlar tomonidan topib tekshirilgan bu yangi ashyolar eng qadimgi va
o`rta asrlar tarixi haqidagi bilimlarni kengaytiradi. Mazkur manba va ashyolar
jahon tarixining qadimgi davr siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlari
haqida to`laroq tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi.
Jahonda ibtidoiy odamlar tarqalishi jarayonidan boshlab, xalqlarning tarixida
turli xil murakkab voqealar sodir bo`lgan. Ular ibtidoiy to`da davri, ibtidoiy
xo`jaliklari va mehnat qurollari, urug`chilik tuzumining vujudga kelishi,
xo`jalikning ishlab chiqarish shakllariga o`tilishi, binokorlik va
hunarmandchilikning rivojlanishi, ishlab chiqarishda metallning ishlatila
boshlanishi, ilk shaharlar va davlatlarning tashkil topishi, antik davri, o`rta asrlar
me`morchiligi va moddiy madaniyatining rivojlanishi bilan birga boshqa ko`pdan-
ko`p voqealar bilan bog`liq.
Talabalar qadimgi tarixni o`rganishda qimmatli arxeologik manbalarga e`tibor
berishlari lozim. Jahonda tekshirilgan barcha turdagi arxeologik yodgorliklar va
ularda topilgan moddiy manbalar, insoniyat toshdan yasagan oddiy qo`pol
cho`qmordan boshlab, uzluksiz mehnat natijasida yuksak madaniyat darajasiga
yetib kelishining asosiy qonuniyatlarini ochib beradilar.
Ushbu kursning asosiy maqsadi - tariximizning muhim voqealarini
o`rganishda arxeologik manbalarni ahamiyatini ko`satish, jahon, jumladan O`rta
Osiyo, shuningdek O`zbekiston hududida yashab o`tgan ibtidoiy odamlar, qadimgi
qabilalar va xalqlarning tarixini va madaniy taraqqiyotidagi o`ziga xos tomonlari
va xususiyatlarini ko`rsatib berishdir.
4

Arxeologiya – tarix fanining mustaqil yo`nalishi bo`lib, o`zining tadqiqot
obyekti, shuningdek, ularni ochib o`rganishda maxsus uslublardan foydalaniladi.
Ya`ni zamonaviy tushunchada arxeologiya ibtidoiy, antik, o`rta asrlarga oid
yodgorliklarni o`rganish va qayta tiklash ishlarini olib borish tushuniladi.
Arxeologiya va tarixni bir-biridan ajratib bo`lmaydi, ikkala fanning ham
maqsadi bir xil, ya`ni insoniyat tarixini o`rganishdan iborat. Mazkur sohada
faoliyat yuritayotgan kishilar tarixchi va arxeolog deb yuritiladi.
Arxeologiya o`zining uzoq rivojlanish tarixiga ega. Rivojlanish tarixi bevosita
insoniyat jamiyatining umumiy tarzda rivojlanib, ilm va fanning rivojlanish
jarayonidagi o`zgarishlarni arxeologik topilmalar misolida ko`rish mumkin.
Arxeologiya – yosh ijtimoiy fanlardan biri bo`lsa-da, uning ildizlari uzoq
tarixga borib taqaladi. Yozma manbalardan ma`lumki, mil. avv. VI asrda Bobil
podshosi Navonid (Nabunaid, Nabonagid, mil. avv. 555-538 yy.) 2
saroy va
ibodatxonalarning asos qismida qazuv ishlarini olib borgan. Ayni paytda Britaniya
muzeyida Nabonid tomonidan topilgan yozuvli taxtacha saqlanmoqda.
“Arxeologiya” atamasi yozma manbalarda ilk marta yunon faylasufi Platon
(mil. avv. 427-347 yy.) ning “Katta Gippiy bilan suhbat” asarida tilga olinadi.
Arxeologiya ikkita qdimgi yunon so`zidan iborat bo`lib, “arxeos” – qadimgi,
“logos” – fan degan ma`nolarni anglatadi. Xuddi shunga o`xshash iborani yunon
yozuvchisi Diodor Sitsiliyskiy (mil. avv. 80-29 yy.) ham qayd etgan. Ya`ni Troya
urushigacha bolgan davr ellinlar nazarida “Ellinlar arxeologiyasi” hisoblangan.
Diodor Sitsiliyskiyning zamondoshi Dionisiy Galikarnasskiy Rim tarixini Puni
urushigacha bo`lgan davrini “Rim arxeologiyasi” deb atagan. “Arxeologiya”
atamasini shuningek Strabon va boshqa yunon muarrixlari ham ishlatib, ularning
nazarida bu atama nafaqat qadimgi, balki ibtidoiy davrni ham qamrab olgan.
2
Mirziyoyev Sh.M. Miliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. Asarlar 1-
jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018
5

Rim imperiyasining lotin mualliflari “qadimiyat” – a n t i q u i t a t e s -
atamasini qo`llaganlar. O`rta asrlarda “arxeologiya” atamasi “qadimiyat” atamasi
tomonidan siqib chiqarilib, ancha vaqtgacha (XIX asrgacha) yodga olinmaydi.
Rim imperiyasida shuningdek “a n t i q u a r i e u s” – antikvariy, ya`ni
qadimiyatga qiziquvchi atamasi ham qo`llanilgan. O`rta asrlarda antikvariylar
jumlasiga turli qadimiy qo`lyozmalarni yig`uvchi kishilar kirgan bo`lsa, Uyg`onish
davriga kelib asosan klassik madaniyat namunalarini yig`uvchilarni, ya`ni antik
davr madaniyatiga qiziquvchilarni shunday ataganlar.
1767 yilda Gettingen universiteti prof. Xristian Gottlib Geyni “arxeologiya”
atamasiga “Yunon va rimliklarning qadimgi san`ati arxeologiyasi” kursi bo`yicha
ma`ruza o`qib, uni qaytadan muomalaga kiritadi. Lekin bu yunonlarning
“arxeologiya” ga bergan ta`riflari singari keng qamrovli bo`lmay, faqat klassik
san`at yodgorliklarini ta`riflash va klassifikatsiya qilish bilan cheklangan. XIX asr
boshigacha qadimiyat bilan shug`ullanuvchilarni faqat antik madaniyat namunalari
qiziqtirgan.
Shu davrdan boshlab arxeologiyaning yordamchi tarmoqlari – numizmatika
(tangashunoslik), epigrafika (toshlardagi bitiklarni o`rganish), sfragistika
(muhrlarni o`rganuvchi fan) vujudga kela boshlaydi.
Epigrafikaga qiziqish Angliyada ham yoyila boshlaydi. Bu yerda arxeologiya
qirol Karl I va uning yaqinlari homiyligida boyitila boshlandi.
XVII asrning o`rtalarida Fransiyada Pomponiy Letning birinchi Antikvar
akademiyasi ochiladi. Keyinchalik Qo`lyozmalar akademiyasi, Me`morchilik
akademiyasi, Haykaltaroshlik va rassomchilik akademiyasi ochiladi. Bu
tashkilotlar turli ekspeditsiyalar uyushtirib, topilgan materiallarni o`rganish va
ularni sistemalashtirish ustida ish olib boradilar.
1733 yilda Angliyada Delitantlar jamiyati ochiladi. 1753-1756 yy. Juda
ko`plab arxeologik ashyolarni qo`lga kiritgan Britaniya muzeyi ociladi.
6

1718 yilda Rossiyada Pyotr I boshchiligida ilk marta antikvar materiallarni
izlash, to`plash va o`rganish boshlanadi. Barcha topilmalar Kunstkameraga
joylashtirilgan. Shu davrda Sibirdagi mozor-qo`rg`onlarda qazuv ishlari olib
borilib, juda ko`plab bronza va tilladan yasalgan buyumlar topiladi.
XVIII asrning oxiridan arxeologiya Rossiyada keng ko`lamda yoyila
boshlanadi. Arxeologik topimalarni saqlash uchun turli ilmiy jamiyat va muzeylar
tashkil etiladi (1806 yil Nikolayevoda, 1811 yil Feodeasiyada, 1825 yil Odessada,
1826 yil Kerchda).
1839 yilda Odessa tarix va qadimiyat jamiyati tashkil etilib, 1844 yildan olib
borilgan qazuv ishlarining natijalari har yili nashr etib borilgan.
Yevropa davlatlari singari Rossiya jamiyatida ham Sharqqa qiziqish ortadi.
Chor hukumati a`zolari Kavkaz va O`rta Osiyo hududlarida amaliy san`at
namunalari va qo`l yozma asarlarni izlash va yig`ishga qiziqish kuchayadi.
1818 yil Kunstkamera tarkibida Osiyo muzeyi tashkil etiladi. 1846 yil
Peterburgda arxeologiya va numizmatika jamiyati tashkil qilinib, bu jamiyat
arxeologik ishlarni tashkil etish bilan shug`ullangan. 1855 yil Peterburg
universitetida Sharq fakulteti ochiladi. 3
Uning birinchi dekani Kazanbek O`rta
Osiyoda bir necha marta ekspeditsiyalar uyushtirib, qator tarixchi olimlarni
yuboradi.
Turkiston o`lkasi Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingach, bu yerda ham
mazkur fanga qiziqish orta boshlaydi. 1895 yil 11 dekabrda Turkiston arxeologiya
havaskorlari to`garagi tuziladi.
XIX asrning 80-90-yillarida mahalliy aholi orasidan ham qadimiyatga
qiziquvchilar ko`payadi. Masalan, Mirza Buxoriy Mirza Abdullo, Mirza Barat
Mullaqosimov, Akram Polvon Asqarov, Muhammad Vafo, Alixo`ja Yunusov,
Mirza Hakim va boshqalar qadimgi buyumlar hamda chaqatangalarni to`plash
3
Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. Asarlar 2-jild. –T.:
“O‘zbekiston”. 2018
7

bilan shug`ullanishgan. Bu davrda Afrosiyob, Ulug`bek rasadxonasi va Poykand
xarobalarida dastlabki qazuv ishlari olib borilgan.
Keyinchalik V.L. Vyatkin Afrosiyob xarobasini (1925, 1929-30), B.P. Denike
qadimgi Termizni (1926-27), M.Ye. Masson Ohangaron vodiysini (1925-28),
Ayritom xarobalarini (1932-33), qadimgi Termizni (1936-38), A.Yu. Yakubovskiy
Zarafshon vodiysini (1934, 1939), V.A. Shishkin Tali Barzu (1936-38) va
Varaxshani (1936-39), S.P. Tolstov va Ya.G`. G`ulomov qadimgi Xorazm
vohasida (1937-50), A.P. Okladnikov Teshiktosh va Machay g`orlarini (1938-39),
V.V. Grigorev Qovunchitepa xarobalarini qazib o`rgandilar.
“Arxeologiya” atamasi yozma manbalarda ilk marta yunon faylasufi Platon
(mil. avv. 427-347 yy.) ning “Katta Gippiy bilan suhbat” asarida tilga olinadi.
Arxeologiya ikkita qdimgi yunon so`zidan iborat bo`lib, “arxeos” – qadimgi,
“logos” – fan degan ma`nolarni anglatadi. Xuddi shunga o`xshash iborani yunon
yozuvchisi Diodor Sitsiliyskiy (mil. avv. 80-29 yy.) ham qayd etgan. Ya`ni Troya
urushigacha bolgan davr ellinlar nazarida “Ellinlar arxeologiyasi” hisoblangan.
Diodor Sitsiliyskiyning zamondoshi Dionisiy Galikarnasskiy Rim tarixini Puni
urushigacha bo`lgan davrini “Rim arxeologiyasi” deb atagan. “Arxeologiya”
atamasini shuningek Strabon va boshqa yunon muarrixlari ham ishlatib, ularning
nazarida bu atama nafaqat qadimgi, balki ibtidoiy davrni ham qamrab olgan.
Talabalar qadimgi tarixni o`rganishda qimmatli arxeologik manbalarga e`tibor
berishlari lozim. Jahonda tekshirilgan barcha turdagi arxeologik yodgorliklar va
ularda topilgan moddiy manbalar, insoniyat toshdan yasagan oddiy qo`pol
cho`qmordan boshlab, uzluksiz mehnat natijasida yuksak madaniyat darajasiga
yetib kelishining asosiy qonuniyatlarini ochib beradilar
8

1.2 Turkiston havaskor arxeologlar to'garagi faoliyati
Turkistonda birinchi ilmiy jamiyatlar tuzilishida Turkiston havaskor
arxeologlar to’garagi alohida o’rin egallaydi. Bir tomondan mustamlaka rejim
ilmiy-ijtimoiy tashkilotlar ishlarini moddiy qo’llab-quvvatlamasada, ikkinchi
tomondan mahalliy ziyolilarga e’tibor qaratilmagan O’rta Osiyoni ilmiy
o’rganishga qiziqish bilqirilmagan. Chor Rossiyasining yurishlari davridayoq,
mamlakatdagi geografik tizimni bilishga imkon bo’lsada, iqtisodiyot haqida
gapirish mumkin bo’lmagan. Podsho hukumati mahalliy geografiyaga o’z
manfaatlari yuzasidan yondosha boshladi. Arxivda Turkiston harbiy okrugi
qo’shinlari qo’mondoni yordamchisi general-letenant Masiyevskiyning nomiga
maktub yo’llangan bo’lib, unda general-letenantdan sharqshunoslik qidiruv
ishlarini boshlashga ruxsat so’ralgan. Ammo jamiyat sharqni sharq yoki fan uchun
emas, balki Rossiya uchun o’rganilishi lozim edi 4
.
Turkiston o’lkasining qadimiyat yodgorliklari ko’pdan buyon olimlarning
diqqatini o’ziga jalb qilib kelar edi, XIX asr davomida osori atiqalar ustida
arxeologik kuzatishlar, qidiruv va qisman qazish ishlari olib borildi. Bu sohadagi
ishlar P.I.Lerx N.I.Veselovskiy, V.A.Jukovskiy. V.V.Bartold va mahalliy
turkistonshunoslardan M.S.Andreyev. V.L.Vyatkin, A.L.Kun, A.A.Semenov,
I.T.Poslavskiy, N.P.Ostroumov va boshqalarning nomlari bilan bog’liqdir.
Shuningdek, sobiq Turkistonning qadimiy yodgorliklarni hisobga olish va
tekshirishga markaz ilmiy muassasalaridan Imperator arxeologiya komissiyasi,
ayniqsa Rus arxeologiya jamiyatining Sharq bo’limi, bundan tashqari, 1903-yilda
tashkil qilingan O’rta va Sharqiy Osiyoni tarixiy, arxeologik, lingvistik va
etnografik jihatdan o’rganish qo’mitasi ham e’tibor bilan qaradi.
Turkiston o’lkasida arxeologik qiduruv, qazish ishlari ancha vaqt mustaqil
olib borilmagan. Bu jarayon 1886-yilga qadar davom etgan sistematik arxeologik
tadqiqotlar ham shular qatoriga kiradi. 1893-yil 11-dekabr kuni
4
Mirziyoyev Sh.M. Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va kelajagi farovon bo’ladi. Asarlar 3-jild. –
T.: “O‘zbekiston”. 2019
9

antropologiya, etnografiya, tabiatshunoslik masalalariga oid o’tkazilgan yig’ilishda
N.P.Ostroumov chiqish qilib, kelgusidagi arxeologik tadqiqotlarni ko’paytirishni
talab qilgan. «Bizning o’lkada,- degan edi Ostroumov-arxeologik yodgorliklar
ko’p. Ularni o’rganib chiqish zarurdir.» deb ta’kidlab o’tgan. V.V.Bartold yig’ilish
ishtirokchilarini arxeologik qiduruvdagi dastlabki natijalar bilan tanishtirdi. Bu
1893-yilgi tadqiqot xususida edi. Ostroumov va Bartoldning chiqishlari yig’ilish
ishtirokchilari tomonidan yaxshi kutib olindi. Toshkentda arxeologik to’garak
ochilganligi rasman tasdiqlandi. To’garakning nizomi 1895-yil 31 oktyabr kuni
tasdiqlandi. To’garak faoliyati quyidagilardan iborat bo’lishi lozim edi:
a)Turkiston o’lkasidagi yodgorliklar bilan tanishib chiqish; b)O’lkaning
arxeologik xaritasini tuzib chiqish; v)Arxeologik yodgorliklarni saqlab qolish;
g)Arxeologik qazuv ishlarini yo’lga qo’yish; d)Mahalliy arxeologik materiallarni
qayta ishlash.
Turkiston havoskor arxeologlar to’garagining ochilishi 1895-yil 14-
dekabr kuni amalga oshirildi. «Turkestankiye vedomosti» gazetasida to’garak
ochilishi bilan bog’liq holatlar yoritib borilgan. 1896-yil 22-dekabr kuni
Turkiston havoskor arxeologlar to’garagining yig’ilishi bo’lib, 47 ta a’zo
kishilarning ro’yxati tuzib chiqildi. M.S.Andreyev, A.A.Devala, N.G.Maliskiylar
to’garakda tashabbuskor bo’lib hisoblangan.
Keyinchalik to’garakning 108 a’zosi bo’lib, bular orasida V.V.Bartold,
D.M.Levshin, N.S.Likoshin, K.V.Ariston, V.F.Oshanin va boshqa mashxur
kishilar ham bor edi. To’garakda ilg’or kayfiyatdagi rus ziyolilarining ta’siri
kuchli edi. Ular O’rta Osiyo tarixi va qadimgi yodgorliklariga hurmat bilan qarab,
ilmiy- tekshirish ishlarini jonlantirib yuborgan edilar.
To’garakning yig’ilishlarida arxeologik masalalar muhokama qilinib borgan.
Yirik vakillardan I.T.Smirnov to’garakning 1895-yil 11-dekabr kungi yig’ilishida
asosiy masalalarni o’rtaga ashlagan. Toshkent shahri atrofi va Chirchiq vohasidagi
yodgorliklarni o’rganish masalalari ilgari surildi. Oddiy aholi tomonidan topilgan
kolleksiyalar olinib, ro’yhatga kiritildi. Ushbu topilmalar ham katta ko’rsatkichni
10

tashkil etgan. O’rta Osiyo arxeologiyasini o’rganishdagi asosiy yo’nalishlarni
ko’rsatishga harakat qilgan. Xo’jand tarixi topografiyasini o’rganishda
M.S.Andreyev etakchilik qilgan. Xo’jakentga qarama-qarshi joylashgan Mo’g’ul
tog’dan ko’plab arxeologik ashyolar topilgan. 1896-yil 15-dekabr kuni
Toshkentdan Turkiston havoskor arxeologlar to’garagining telegrammasi Rus
Arxeologlar jamiyatiga yuborildi. Kelgusidagi rejalar taklif qilingan. 1896-yil
Toshkentda Rus Geografik Jamiyatining Turkiston bo’limi tashkil etilishiga ruxsat
berildi. Bo’lim o’z faoliyatini 1897-yil 29-noyabr kuni boshlangan. Turkiston
havoskor arxeologlar to’garagi bu vaqtda o’z funksional vazifalarini
belgilab olgan edi.
1901-yilga kelib Sharqshunoslar Jamiyatining bo’limi ochildi. Ularning
barchasi ilmiy-tadqiqot yo’nalishida faoliyat olib borishdi. Turkiston Arxeologlar
Jamiyatining filiallari ham ochildi. Bulardan biri Samarqandda edi.
To’g’ri, to’garak a’zolarining o’rtaga qo’ygan masalalari va mulohazalari,
dastlab topgan materiallari, undan keyingi tadqiqotchilar uchun yordamchi
ma’lumot bo’lib xizmat qildi. O’tmish yodgorliklari haqida tafsilotlar yuritish,
arxeologik va yozma manbalarni solishtirib o’rganishga imkon berdi. Ayni vaqtda,
hali to’garak a’zolarining xulosalari munozarali va zamon sinoviga bardosh bera-
olmagan bo’lsada, har holda butun davr uchun, shubhasiz katta ahamiyatga ega
edi. Ularning bu boshlagan ishlari fikrlarining rivojlanishiga turtki bo’ldi, unga
ilmiy jamoat diqqatini tortdi 5
. Mashxur rus sharqshunosi V.V.Bartold to’garak
ishlariga katta yordam ko’rsatdi. Hammasi bo’lib o’lkada 15 ga yaqin ilmiy
jamiyat ish olib borgan bo’lib, shulardan tarix va arxeologiya jamiyati
ham bor edi. Ammo, shuni aytish zarurki mustamlaka Turkiston sharoitida ilmiy
jamiyatlarning faoliyati mahalliy aholi o’rtasida yoyilmadi. Ilmiy tibbiyot
jamiyatlari bundan bir qadar mustasnodir. To’g’ri, ilmiy jamiyatlar huzurida faol
o’lkashunoslar, mahalliy muxbirlar paydo bo’ldi. Bu borada rus tadqiqotchilari,
kolleksionerlari va ilmiy jamiyatlarning ta’siri ostida osori-atiqa havaskorlari
qadimgi yodgorliklarni to’playdigan havaskorlar etishib chiqdi.
5
Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o’q. –T.: “Sharq”, 1998
11

Bular orasida samarqandlik Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdulloning nomlari
alohida ajralib turadi. Mirzo Buxoriy boy arxeologik - numizmatik kolleksiyalar
to’plashga erishgan va bularning bir qismi Ermitaj kolleksiyalariga kirgan.
Ajoyib san’atkor - xattot Mirzo Barot Mullo
Qosimov Samarqand va uning atroflaridagi ko’pdan-ko’p qadimgi zamon
yodgorliklari suratini chizgan va to’plagan. U. Ulug’bek
madrasasining ham g’oyat aniq eskizini tayyorlagan edi.
Mirzo Abdullo Abduraxmon, A.L.Kunning Iskandarko’l ilmiy safarida
qatnashib, qadimgi toshlarga yozilgan xatlar qayd qilingan ma’lumotlarni
to’plagan va uning yuritgan kundaligi muhim arxeologik
manba sanaladi. Turkiston o’lkasida tug’ilib o’sgan kishilardan bir qanchasi
foydali qazilmalar topish va ularni tavsiflash, qadimgi zamon yodgorliklarini
qidirib topish kabi ishlarda ishtirok etganlar.
XX asr boshlarida ham Turkistondagi ilmiy jamiyatlar, shu jumladan tarix
arxeologiya havaskorlari ham aytarli ishlarni bajarishdilar.
XIX asr 80-yillarida Rossiyadagi siyosiy reaksiya O’rta Osiyoda ilmiy-
qidiruv ishlari rivojiga yo’l qo’ymas edi. Hukumat yangi ilmiy jamiyatlar tashkil
topishiga shubha bilan qarar edilar. Ilmiy-o’lkashunoslik to’garaklari,
kutubxonalar ham shular jumlasidandir.Bu faqatgina ziyolilar tarkibining
kengayishi bilan amalga oshishi mumkin edi.
Farg’onadagi taniqli tadqiqotchi Akademik A.Middendorfga qarshi, Farg’ona
harbiy uyezd polisiya boshlig’i shubha bilan qarab, doimo qandaydir izlanishda
ekanligini ko’rsatib o’tgan. V.V.Bartold 1893-1894-yillar O’rta Osiyoga kelgan
vaqtidagi xolatni quydagicha yozib qoldirgan; «Tadqiqot olib borish juda
qiyin kechadi. Haqiqiy holatni anglash uchun qandaydir ilmiy maqsadni ko’zlash
lozim bo’ladi. Ma’muriyatning loyihasi ham noqulaylik keltirib chiqaradi».
Turkiston o’lkasining Chor Rossiyasi bilan bog’liqlik tomoni kuchayib,
umum rus iqtisodiyoti uchun ahamiyati oshib borardi. Bunday sharoitda Turkiston
12

iqtisodiyoti va madaniyatiga qiziqish ortib bordi. Markaziy ilmiy-tadqiqot
muassasalari va tashkilotlarining mutaxassis olimlari Turkistonga kelib, o’z
faoliyat, izlanishlarini olib bordi. Rus arxeologlari, sharqshunoslari oldida bir
qancha masalalar mavjud edi. Akademik S.A.Jebeyev (1867-1941) ning guvohlik
berishicha, imperator arxeologik komissiyasi tarkibida bo’lgan rus arxeologiyasi
katta yutuqlardan foydalanmagan. Peterburg arxeologlari numizmatik izlanishlar
olib borib, qadimiy joylarni o’rganish va tadqiqot bilan shug’ullandilar. Rus
arxeologiyasining ko’zga ko’ringan vakillaridan biri N.I.Veselovskiy va
A.A.Spisin 1899-yil arxeologiyaning umumiy xususiyatlarini ko’rsatib o’tgan.
Shunday yozadi: 6
«Rus arxeologiyasining yutuqlari sezilarli darajada emas. Rus
arxeologiyasining biror-bir sohasi tizimli ko’rinishda olib borilmagan. «XIX asr
ikkinchi yarmiga kelib, ilmiy arxeologik muassasalar soni oshib bordi.
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi o’z faoliyatini katta kenglik,
«bo’sh joy»dan boshlagan emas. Turkiston o’lkasi Rossiyaga qo’shib olingach,
ilmiy qidiruv ishlari olib borilishi yo’lga qo’yildi. N. S. Likoshin va P. I.
Lerx(1867) ning ishlarini, 1872-yil A. Xoroshxin tomonidan Samarqand qadimiy
manzilgohining o’rganilganligini yozib qoldirgan. Kushakevich Xo’jakent
uyezdida izlanish olib borib, o’z ma’lumotlarini yozib qoldirgan Turkistonga
keladigan kuzatuvchilarning soni oshib borbdi. 1893-yil Akademik V. V. Bartold
O’rta Osiyoga birinchi bor ilmiy tashrif buyurdi. U bilan birga rassom-etnograf
S.M.Dudin ham borgan Bartoldning oldidagi vazifa:Turkistonning o’tmishdagi
tarixini yozma manbalar asosida tekshirish, ma’lumotlar yig’ish, imkon qadar
shaharlar, markaz, qal’alarning ro’yxatini tuzish kabilarni o’z ichiga olgan.
Bartoldning tashrifi birinchi navbatda arxeologik xususiyatga ega bo’lgan. Bartold
bu kabi vazifalar bilan cheklanib qolmasdan, turli xil qo’lyozmalarni yig’ish
ishlarini ham olib borgan. N.I.Veselovskiyning so’zlariga qaraganda, Bartold
sharqdagi ko’chmanchi xalqlarning O’rta Osiyoga kirib kelishi, ularning mahalliy
aholi bilan aralashib ketishiga ham alohida e’tibor qaratgan.
Bu yerdagi bir qator qishloq va qadimgi yodgorliklarni ro’yxatga olgan. Katta
6
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”, 2008
13

qiyinchiliklarga qaramasdan, V.V.Bartold o’z ilmiy izlanishlarni davom ettiradi.
Tasodifiy holat tufayli V.V.Bartold otdan yiqilib oyog’i singach, Avliyootada
qolgan. Toshkentga qaytgach, harbiy gospitalda davolangan. 1893-1894-yillar
qishida V.V.Bartold Toshkentda bo’lib, ko’p sonli mahalliy o’lkashunoslar bilan
tanishgan. V.V.Bartold bilan Ostraumovlar oilasi o’rtasida mustahkam aloqalar
o’rnatildi. Ostraumov vositachiligida V.V.Bartold boshqa o’lkashunoslarga
murojat qilish imkoniyatiga ega bo’ldi. Toshkentda ilmiy o’lkashunoslar
yig’ilishlarini boshlab berdi. Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi
A.F.Gubarevich tosh qurollari haqida Yu.Talko-Grinsevich bilan birgalikda
Selengi, Chikoy, Xilog, Jidi (Boykal bo’yi )da ham uchrashini aytib o’tadi.
Shunday qilib ko’rinib turganidek Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi
a’zolari O’rta Osiyo qadimiy tarixi bilan jiddiy qiziqishganini ko’rsatib turibdi.
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zolari uning dastlabki tashkil
topgan kunlaridan boshlab qadimgi yodgorliklarga qiziqish bildira boshlagan.
1896-yil 22-yanvardagi majlisidayoq qadimgi qo’rg’on va shaharlarning qayerda
qanday vujudga kelganligi to’g’risida ma’lumotlar to’plashga harakat qilishgan.
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi A.D.Kalmikov 1910-yilda
tepalarning vujudga kelishi to’g’risida gapirib o’tgan. U Buxoro va Samarqand
qo’rg’onlaridan butunlay farq qilishini aytib o’tadi. V.P.Nalivkin Oqtepaning
vujudga kelishi to’g’risida gapirib, Toshkentdan Chimkentga qarab ketadigan 4
kmda joylashganligini va uning asosiy xususiyatlarini ko’rsatib o’tadi. 1907-yilda
qo’pol cho’yan idish, chiroq va boshqa topilmalarni Xonaboddan topilgan
topilmalarni sotuvda ko’radi. Bu Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi
I.T.Poslavskiyning Xonabodtepani tekshirib ko’rishga chorladi. 1893-yil iyunida
N.T.Astroumov Chimkent uyezdi Mamayevka qishlog’iga borishga va u yerdagi
Qoravultepadan sopol idishdagi 1850 ta kumush va 4000 dan ziyod mis tanga va
bir qancha qimmat baho toshlar ikkita kumush bilak uzuk va boshqalarni
topishadi.
1896-yil togarak a’zosi N. F. Sitnyakovskiy birinchi marta Dobusiya qal’asi
14

xarobalari to’g’risida xabar beradi. Keyinchalik bu haqda I.A.Kastane qisqacha
ma’lumotlar beradi va bir muncha batafsil ma’lumotlarni L.A.Zimin ko’rsatib
o’tadi. Dobusiya qal’asi to’g’risida arab yozuvchilarini IX-X asrlardagi
ma’lumotlari saqlanib qolgan edi. Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi katta
e’tiborni qadimiy Poykand xarobalariga Qadimiy Buxoro shaharlaridan biri, ko’p
martalab yozma manbalarda tilga olingan. Buxorodan 35 km Janubiy-G’arbda
joylashgan Poykand xarobasi haqida N.Xannikov qayt etib o’tadi. 1887-yil
I.T.Poslavskiy o’zining navbatdagi tashriflaridan birida Yakkatut va Qoravul
stansiyalari orolig’idagi Temir yo’l stansiyasidagi Ko’hna Poykand nomidagi
yodgorlikka o’z e’tiborini qaratadi.
1896-yil 11-dekabrda N.F.Sitnyakovskiy o’zining qisqa xabarida Poykand
xarobalari haqida chiqish qiladi. 1903-yilda R.Pompelli boshchiligidagi Amerika
ekspedisiyasi qadimiy shahar to’g’risidagi fikrlarini e’lon qiladi. Faqat 1912-yilda
bu yodgorlik xarobalarini o’rganishga amaliy jihatdan yondashila boshladi. 1912-
yil noyabrda Poykand xarobalarini o’rganish uchun to’garak a’zosi L.A.Ziminni
jo’natadi. L.A.Zimin o’zining hisabotida Poykandning qisqacha tarixiy ocherkini
ko’rsatib manbalar va turli amalga oshirgan ishlar ( Markvart, Tomashek, Bartold
va boshqalarning) ishlari haqida gapirib o’tadiM. Ye. Masson Nasaf shahrining
yonidagi yodgorlik Shulliktepani nomini kelib chiqishini XVIII asr bilan bog’ladi.
Unda Eron shohi Nodirshohning Rizoqulimirzo boshchilik qilgan qo’shinlarini
1737-yilda Qarshi shahrining atrofida qilgan harakatlarini yozgan tarixchilarning
ishida bu yerdagi qadimgi qal’ani «Shulduk» deb atalgani to’g’risidagi xabarni
beradi. Shuningdek M. Ye. Masson Shulliktepa to’g’risidagi ilk xabarlar O’rta
Osiyoni Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin bir qator tarixchi olimlar,
sharqshunoslar, harbiylar Qarshi atrofidagi tarixiy obidalar qatori Shulliktepa
yodgorligi to’g’risida ma’lumotlar berishgani to’g’risidagi xabarlar bor.
Ular orasida yozuvchi V.V.Krestovskiy (1883 y), ofiser-rassom B.N.Litvinov
(1895-1910 yy), harbiy D.N.Lagofet Qarshi vohasida bo’lishdi va
qisman Shulliktepa yodgorligi to’g’risida ham xabar berishdi. 1916-yilda
15

sharqshunos olim L.A.Zimin ham Qarshi va uning atroflarida bo’lib, birinchi
marta o’zining Nasaf to’g’risidagi ilmiy xulosasini berdi. Ammo yuqoridagi
sayohatchilar ichida birortasi ham Shulliktepa yodgorligi va uning o’rnida qaysi
shahar bo’lganligi to’g’risida yoki yodgorlik hududida arxeologik ishlarni olib
borib, uni o’rganish bilan shug’ullanishmadi.
Navtak-Yerqo’rg’on Qashqa vohasidagi eng qadimiy kishilik manzillaridan
biri sifatida qadimshunos olimlar diqqatini faqatgina urushdan keyin 40-yillar
so’ngida jalb eta boshladi. Chor Rossiyani qadimshunoslik ilmi bu vohada o’tmish
obidalari nihoyatda ko’p bo’lishiga qaramay uzoq-yillarda vohada uni e’tibordan
soqit qilib keldi.
O’lka bosib olinganidan qarib yarim asr keyin, 1916-yilda Qarshi vohasiga
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagining a’zolari L.A.Zimin va I.Kastane
qadam qo’ydi. Qadimshunoslik havasmandlaridan I.Kastanening Zahoki Maron
qal’asi va yirik qadimiy shahar xarobasi xususidagi axborati hali juda yuzaki
kuzatuvlar natijasi edi. Biroq L.A.Zimin mulohazalarida yozma manbalarga
murojat qilish Yerqo’rg’onga tutash bo’lgan Naxshab tarixini yoritishda ularga
tayanish ko’zga tashlanib turadi. 1916-yilgi tashrif fan olamiga Navtak-
Yerqo’rg’on haqida birinchi axborot berishi bilan ahamiyat kasb etadi.
Samarqandda 1896-yil 21-iyunda ochilgan shahar muzeyi muhum voqyea
bo’ldi. Ana shu muzeyini ochish to’g’risidagi masala mahalliy o’lkashunoslar
tomonidan bir necha marta ko’tarilgan edi. 1893-yili Turkiston general-gubirnatori
mahkamasining amaldori D.I.Yevarniskiy «Ukraina» degan gazeta sahifasida ana
shu mavzuda bag’ishlangan maqola bilan chiqdi.1894-yil 24-mayda esa u Moskva
Arxeologiya jamiyatining majlisida axborot berdi. Bu axborotda «17-Turkiston
batalonnining kapitani L.S.Barshchevskiyning qadimiy mahalliy yodgorliklarning
eng yaxshi namunalarini to’plaganligi, bunda ko’pgina qadimiy narsalar va
tangalar borligini aytib, so’ngra esa, Samarqandda tarixiy obidalar markazi
sifatida muzey tashkil etish uchun zarurligi to’g’risidagi fikrni rivojlantirdi».
Yevarniskiy jamiyatga Turkiston ma’murlari oldiga muzey tashkil etish uchun
16

mablag’ topish va ana shu muzeyga asos qilib Barshchevskiy
to’plagan kolleksiyalarni asos qilib olish to’g’risida taklif kiritdi.
Shu narsani qayt qilib o’tish kerakki, Samarqand tarixini o’rganishga rus
olimlari katta hissa qo’shdi. Rossiyaning territoriya jihatidan O’rta Osiyoga
yaqinligi, ayniqsa, o’tgan asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyoning, hu jumladan,
Samarqandning Rossiyaga qo’shib olinishi bu ishga ko’p jihatdan yordam berdi.
XIX asrning oxirgi choragida hozirgi Samarqandning shimoliy qismida
joylashgan, qadimiy va o’rta asr Samarqandning territoriyasidan iborat bo’lgan
Afrosiyob xarobasida ilmiy aqsadda arxeologik qazishma ishlari oshlab yuborildi.
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi (1895-1917) Samarqandni tarixiy-
arxeologik jihatdan o’rganishga katta e’tibor berdi. 1905-yildan keyin havoskor
arxeologlar, tarixchilar, Etnograflar Samarqand to’garagini tashkil etishga harakat
qilib ko’rishdi, biroq to’garakning amaliy faoliyati keng quloch yozmadi.
1893-yil 15-sentyabr kuni V. V. Bartold N.I.Veselovskiyga: «har qanday
holatda men bu yerda izlanish ishlarini olib borishga harakat qilaman. Bundan
unimli foydalanish zarurdir.Ushbu maqsadda: 1) o’zbekcha, qirg’izcha gapirishni
o’rganish; 2) o’lka tarixini biladigan arbob, vakillar bilan yaqindan tanishish,
imkon qadar bu yerda ilmiy jamiyatlarni tuzish. Oxirgi vaqtda yana quyidagilarni
aniqladim: 1) bu yerda xorijiy tillarini bilish keng yoyilmagan; boshqa tildagi
katta to’plamlarni keltirish asosiy zaruriyat hisoblanadi; 2) tarixiy bilimlar ham
juda kam darajada; O’rta Osiyo tarixiga oid qisqa o’quv qo’llanmalarni chiqarish:
qo’llanma albatta Universitet xususiyatida bo’lishi lozim. Bibleografik ko’rsatgichl
ar zarur. Ishonamanki, bu qachondir amalga oshadi» so’zlarini yozib
yuborgan.Turkistondagi gazetalarda Bartoldning bir qancha chiqishlari berib
borilgan. V.V.Bartold Toshkentga kelgach, o’lkadagi aholining turmush-tarzi,
ijtimoiy ahvol bilan qiziqa boshlagan. Turkiston o’lkasiga ilmiy qiziqishi kuchli
bo’lganligi bir qancha faktlar bilan isbotlanadi. 1893-1896-yillar mahalliy
nashriyotlarda uning maqolalari chop etilgan: «Turkistonda arxeologik
izlanishlarga oid masalalar», «XIII asr Turkiston o’lkasi», «O’rta Osiyodagi
17

xristianlar to’g’risida» kabilar hisoblanadi. Keyingi maqolalari: «Toshkentda
yangi ilmiyi jamiyat», «Zamonaviy islom va uning vazifalari», «Turkiston
o’lkasida fanning ahvoli» nomi ostida chiqarib borilgan. 1893-yil 11-dekabr kuni
Tabiatshunos, antropologiya va etnografiya Havaskorlar Jamiyati Turkiston
bo’limining yig’ilishi bo’lib, N.P.Ostroumov va V.V.Bartoldlar unda chiqish
qildilar. Yig’ilish ishtirokchilariga arxeologik qidiruv haqida ma’lumot beri
bo’tildi. Toshkentdagi ilmiy to’garaklarning nizomlari tasdiqlandi. Buloyiha,
nizom, 1895-yil 31-oktabr kuni xalq ta’limi vaziri tomonidan tasdiqlangan.
O’rta Osiyoning tarixiy o’tmishini o’rganishda mahalliy o’lkashunoslar ham
faol ishtirok eta boshladi. I.Yu.Krachkovskiy a V.R.Rozen fikriga ko’ra, mahalliy
o’lkashunoslarning yutuqlari ham asta-sekin ko’zga tashlanib bordi. 1894-yil
V.V.Bartold O’rta Osiyodagi ilmiy izlanishlarini yana davom ettirdi. U Xo’jakent,
Oqtepa, Nov, O’ratepa manzilgohlariga borgan. Hozirgi Tojikiston hududidagi
Shahriston va boshqa qadimiy yodgorliklarni tekshirgan. V.V.Bartold dastlabki
ekspedisiyalar ishidan ko’ngli to’lmaganligini yozib qoldirgan. V.V.Bartold
arxeolog-mutaxassis bo’lmasada, butun hayoti davomida arxeologik qidiruv
ishlari, arxeologik adabiyotlarga yuqori baho bergan.
Arxeologik ma’lumotlardan doimiy foydalanib kelgan. Shuni ta’kidlab o’tish
lozimki, V.V.Bartold hyech qachon tarixchi va arxeologlarni bir-biriga qarshi
qo’ymagan. 1894-yil aprel oyida u Peterburgga qaytib, Peterburg Unversitetida o’z
faoliyatini 1901-yilga qadar davom ettirdi.
Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarini o’rganishni Buxoroning O’ninchi
asrdagi tarixini bilishda ahamiyat kasb etadi. «Buxoro tarixi» asari fors tilida
yozilgan V.V.Bartold Narshahiyning qo’lyozma to’plamlarini olib Toshkentda
tahlil qilgan. Ushbu to’plamni rus tiliga tarjima qilib, o’rta asr Buxoro
tapografiyasi va tarixi uchun qimmatli ma’lumotlarni keltirib o’tgan. Likoshin
Bartoldning yordamida tarjimani o’z muallifligi ostida nashr qildirgan.
Sharqshunos Avtodidakt N.S.Likoshin (1860-1927) boshqa bir qator
manbaalarini ham tahrir qila boshladi. «Buxoro tarixi»ni tarjima qilishda o’z
18

bilimi, kuchi favqulotda qobiliyati intiluvchanligini namoish qila olgan. Murrakab
bo’lgan tarjima ishlari mana shu tariqa amalga oshirilgan 1885-yil taniqli
sharqshunos N.N.Pantusov (1849-1909) Mulla Niyioz Muhammad bin Ashur-
Muhammad Quqandiyning (tahallusi Niyoziy) «Shoxruhiylar qo’lyozmalari»
nomli to’plamni o’rganib, nashrdan chiqardi. N.N.Pantusov Turkistonshunos
bo’lib, Peterburg universitetida ta’lim olgan. Nashriyot «Tarixi Shoxruhiy» nomi
ostida chiqdi («Shoxruh tarixi»)
Unda Qo’qon xonligidagi Shoxruhxondan- Hudoyorxongacha tarixiy
davr yoritilgan. V. V. Bartold ham ular bilan hamkorlikda qo’lyozmalarni
o’rginish ishlarini davom ettirdi «Tarixi Shohruhiy»da 1845-1865-yillardagi
voqyealar chorizmning O’rta Osiyo xonliklarni bosib olish voqyealari aks
ettirilgan. Bartold dissertasiya
himoyasini amalga oshirgunga qadar ham O’rta Osiyoda ko’plab ilmiy
izlanishlarni olib bordi. O’rta Osiyoning turli viloyatlarini ilmiy tomondan
o’rganib chiqishga harakat qildi. Ingliz sharqshunosi Stenli Len Pulning
«Musulmon sulolalari» to’plamini rus tiliga tarjima qildi. 1899-yil uni nashrga
berdi. G’arb tadqiqotchilarining ishlarini oddiy tarjima qilish emas balki original
izlanish ishlarini amalga oshira olgan. To’plamga qo’shimchalar kiritib musulmon
sulolarining shajaralari ularning xronologiyasini aniqlab ko’plab tuzatishlar
kiritgan. P.A.Greznovich va I.I.Unyakovlar ushbu to’plam borasida Bartoldning
olib borgan ishlarini yuksak baholagan. V.V.Bartold boshqa to’plamlarida
Turkiston tarixiga oid ko’pgina manbaalarini tahlil qildi. Arab tarixchi
geograflarining bergan ko’rsatma guvohliklarini tahlil qilib ko’rgan. Tarixshunosli
kdagi ko’plab materiallarga tanqidiy sharxlar berib o’tgan.
Amudaryo, Zarafshon, Qashqadaryo va Sirdaryo atrofidagi yerlarni o’rganib,
tarixiy ma’lumotlarni keltirib o’tgan. Tohiriylar, Somoniylar, Safforiylar,
Qorahoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, Qoraxitoylar, Xorazmshohlar tarixiga
tegishli ko’plab materiallarni tahlil qilib chiqqan. Bundan tashqari V.V.Bartold
Chingizxon imperiyasi tarixi va Turkiston yerlarining bosib olinishi davrini ham
o’rgangan. V.V.Bartold o’zining «Ulug’bek va uning davri» nomli kitobida
19

mug’ullar imperiyasi uning yemirilishi Ulus amirlari, Temur hukmronligi siyosiy
voqyealarni yoritib o’tgan. «Mir Alisher» nomli ishida siyosiy munosabatlarni
batafsil yoritishga harakat qilgan. V.V.Bartoldning «Turkiston Mug’ullar
bosqinchiligi davrida» nomli mavzudagi dissertasiyasi yaxshi natija va ijobiy
tugallangan. Magistrlik darajasidan Doktorlik darajasi berilgan opponentlari
N.I.Veselovskiy V.A.Jukovskiy, V.R. Rozenlar uning ilmiy ishini yuksak
baholashgan.Birinchi rasmiy opponent N.I.Veselovskiy bo’lib «Turkiston tarixi
bo’yicha hyech bir tadqiqotchi V.V.Bartold kabi ishlarni amalga oshira olmagan»
so’zlarni himoya davrida takidlab o’tgan. V.R.Rozenning guvohlik berishicha
fakultet kengashi V.V.Bartoldning to’plamiga yuksak baho berib «Sharq
tarixi doktori» unvoni berishga qaror qilgan.
I.P.Petrushevskiy «Turkiston mug’ul bosqinchiligi davrida» nomli
to’plamni V.V.Bartoldning klassik ishi deb atagan V.V.Bartold unda O’rta
Osiyoning VII-XII asrlardagi tarixini atroflicha yoritib o’tgan. Arab
bosqinchiligidan so’ng, O’rta Osiyodagi ijtimoiy munosabatlar tizimining
o’zgarishi Arab bosqinchilariga qarshi kurash, dehqonlarning noroziligi,
Toxiriylar, Safforiylar, Somoniylar davridagi tizimlarga tarixiy sharx berib o’tgan.
II BOB. TURKISTONDA DASTLABKI ARXEOLOYA HAVASKORLARI
TO'GARAGINI TASHKIL TOPISHI VA FAOLIYATINI TARIXI
2.1 Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlarning olib borilishi
Turkistonda olib borilgan arxeologik tadqiqotlarda N.S.Likoshin,
V.V.Vereshagin, P.I.Lerx, A.Xoroshxin, M.Rostislov, V.V.Krestovckiy,
20

N.I.Veselovskiylarning faoliyatlari ta’kidlab o’tiladi. I.N.Verezin,
V.V.Velyaminov-Zernova, V.V.Grigerev, B.A.Dorn, P.I.Lerx, V.G.Lixachova,
O.I.Senkovskiy, G.S.Kablukova, V.G.Tizengauzen, N.V.Xannikov, X.D.Fren va
boshqalar maxsus tadqiqot ishlarini olib borishgan. «Somoniylar tangalari
to’g’risida» nomli tadqiqot V.G.Tizengauzenga tegishlidir. Ular tomonidan O’rta
Osiyoda ko’proq numizmatik izlanishlar olib borilgan. P.I.Lerxning «Buxor-
xudotlar tangalari» nomli ishi esa tugallanmay qolgan. XIX asr 60-7-yillarida
O’rta Osiyoda yirik numizmatik manbalar to’planib bordi.
Har uch-besh-yilda O’rta Osiyoni arxeologik o’rganish xolatlari
muhokama qilib borilgan. V.V.Grigorevning tavsiyasiga asosan, A.L.Kun O’rta
Osiyoga kelib, materiallarni yig’a boshladi. 1868-yil Turkistonga qolgan bo’lsa,
1880-yilga qadar o’z missiyasi bilan qator muvaffaqiyatlarga erishdi. Qadimgi
mahalliy yodgorliklar haqida ko’plab informasiyalarni to’plagan. 1871-yil
A.L.Kun Peterburgga o’n beshta yashikda arxeologik topilmalarni olib borgan.
Bulardan biri Toshkentdan topilgan edi. A.L.Kun Shahrisabzda izlanish olib
borib, Kesh shahrining tarixi xususida xulosalarga kelgan 7
. A.L.Kunning 1868-
yil Turkistonda olib borgan ishlari «Turkestanskiye vedomosti»ning birinchi
nomerida yoritib borilgan. O’rta Osiyoda musulmon ta’limoti, «Usmon Qur’oni»
mahalliy aholining turmush tarzi haqidagi ko’plab ma’lumotlarni yig’a olgan.
A.L.Kun «Turkiston al’bomi»ni tuzib o’lkadagi qadimiy yodgorliklarning ko’p
sonli fotografiyalari, Samarqanddagi me’moriy yodgorliklarining tasvir rejalarini
ishlab chiqa oldi. Al’bom juda qimmitli manba hisoblanadi. 1870-1872-
yillardagi Turkiston fotografik al’bomining tuzilishi o’lka tadqiqot ishida
muhim ahamiyatga ega. Turkistonda arxeologik, etnografik munosabatlarni
o’rganishda asos bo’lib xizmat qiladi.
«Turkiston to’plami» ham O’rta Osiyoning qadimiy yodgorliklarini o’rganishda
favqulodda yordam beruvchi vosita bo’lib xizmat qiladi Ushbu to’plamning
tuzilishi yirik rus bibliografi V.V.Mejov (1831-1894) xizmati bilan bog’liqdir.
To’plamni tuzish ishlarini aynan u boshlab bergan. 1867-1887-yillar 1-416-
7
Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma). – T., 2007
21

jildlarni tayyorlagan. Turkiston o’lkasida rus sharqshunoslari olib borgan
izlanishlarda P.I.Lerxning xizmati katta. A.Yu.Yakubovskiyning so’zlariga
ko’ra, Sirdaryoning quyi oqimidagi vodiylarni o’rganishda P.I.Lerxning xizmati
katta XIX asr sharqshunoslari ichida eng qobiliyatlisi deb P.I.Lerxni ko’rsatib
o’tgan. 1860-yil P.I.Lerx Rus Arxeologik Jamiyatining a’zosi bo’ldi. 1873-yil
esa uning kotibligiga saylangan. 1867-yil boshchilik qildi. Sirdaryo vodiylarida
izlanishlar olib borishi mo’ljallangan edi. Ushbu tadqiqotlarning natijalari
1870-yil nashrdan chiqarilgan. 1867-yil P.I.Lerx Turkistonga kelganda asosiy
diqqat e’tiborini epigrafik kuzatuvlarga bag’ishladi. V.A.Krachkovskiy uning
ishlaridan guvohlik beradi. P.I.Lerx ham geografik jamiyatning yo’riqnomasi
asosida faoliyat olib borgan. 1873-yil asosiy ro’yxatlarni yozish ishlarini
boshlagan. Xiva vohasini turli tomondan o’rganish uchun maxsus ekspedisiyalar
uyushtirilgan. Asosiy diqqat e’tibor bilan saqlanayotgan, arxeologik,
numizmatik, epigrafik va etnografik materiallarga qaratilgan.
Qadimgi yodgorliklar to’g’risidagi alohida ma’lumotlarni boshqa olim,
sayohatchi tadqiqotchilar ishida ham uchratishimiz mumkin. Xususan,
Ch.Ch.Valixonov (1835-1865),Toshrabot, Kurtka qal’asi (Qo’qon) va boshqa
shu kabi yodgorliklar xususida ko’plab material, ma’lumotlarni to’plagan. Xiva,
Buxoro haqida (M.I.Venyukov- Issiqko’l haqida ma’lumot yig’gan. 1832-1901-
yillarda yashagan) N.P.Ignativ izlanishlar olib borgan. A.K.Geyns esa, (1834-
1892) umumiy tadqiqot ishlarini o’tkazgan.
1879-yil «Turkestanskiye vedomosti» gazetasida D.M.Grameniskiy
o’lkadagi qadimgi yodgorliklar xususida o’z maqolasini chiqargan.
Qiyinchiliklarni haqli ravishda ta’kidlab o’tgan, shaharlar va u yerda yashovchi
xalqlar, turli xil manzilgohlarni muallif qayd etib o’tgan.
XIX asr 80-yillarida qadimgi Marv shahri o’rnida qidiruv ishlari olib
borilgan. A.V.Kamarov qazuv ishlarini amalga oshirgan. Shaharning eng
qadimgi qismi hisoblangan. Erk qal’ada (Erktepa)gi qazishga katta e’tibor
berilgan. Ushbu- yillarda O’rta Osiyoga V.V.Radlov (1839-1918) kelib, (1868-
yil Zarafshon vohasiga sayohat qilgan) Samarqanddagi me’moriy yodgorliklarga
22

katta e’tibor qaratgan. 1869-yil V.V.Radlov Jungar cho’liga borgan. Farg’ona
vodiysining tarixiy xolatiga qisqacha umumiy sharx akademik A.Middendorf
tomonidan berilgan. Farg’onadagi tabiiy sharoit va qishloq-xo’jaligi
munosabati» nomli to’plamini yozib qoldirgan. I.V.Mushketev ham arxeologiya
uchun qimmatli manba ma’lumotlarni keltirib o’tgan. I.V.Mushketevning
birinchi izlanishi tasodifiy yuzaga kelgan emas. O’rta Osiyoga bo’lgan qiziqishi
yuqori bo’lganligi haqida boshqa tadqiqotchilar guvohlik beradi. Samarqand va
mahalliy qadimgi yodgorliklar xususidagi bob bo’yicha Rozen o’z sharxlarini
berib o’tgan. I.V.Mushketev Samarqand va Termizdagi yozuvlar (arab tilidagi)
ni o’rganib chiqqan.
Samarqandning o’tmishiga qiziqish katta edi. 1881-yil I.I.Srezsevskiy Ryu
Gonsales de Klavixoning to’plamini tarjima qildi. Klavixo 1403-1406-yillar
Samarqandda Amir Temur huzurida elchi sifatida bo’lgan. Samarqanddagi yana
bir ishtirokchisi rassom N.Ye.Simakov Samarqand va uning atrofidagi qadimiy
madaniy yodgorliklarni ro’yxatga olish bilan mashg’ul bo’lgan. Uning
izlanishlari 1883-yil «O’rta Osiyo san’ati» nomli al’bomda o’z aksini topgan.
Al’bom ko’plab tadqiqotchilar, xususan V.V.Stasov tomonidan yuksak
baholangan. O’rta Osiyo san’ati bo’yicha qimmatli ma’lumotlarni bera oladi.
1874-yil Afrosiyob (Samarqand)da Borzenkov, 1889-yil
V.V.Krestovskiylar izlanish ishlarini amalga oshirdilar. Diletantizm yo’nalishida
arxeologik qazuv o’tkazilgan, imperator arxeologik komissiyasi bilan aloqada
bo’lgan. Yana bir yirik sharqshunos indolog I.P.Minayev(1840-1890) bo’lib,
O’rta Osiyo qadimiyligi haqida tajribaga ega bo’lib, Afrosiyobdagi qazish
ishlariga boshchilik qildi. 1883- yil Peterburg Universitetining professori
N.I.Veselovskiy arxeologik komissiya bilan birga Turkistonda faoliyat olib
borgan. Qadimgi O’rta Osiyoni o’rganish tarixida N.I.Veselovskiyning ishi
alohida o’rin egallaydi. 1882-yildayoq u Turkiston o’lkasidagi qadimgi shaharlar
to’g’risida ma’lumotlar yig’gan. Bu alohida loyiha bo’lib hisoblanadi.
N.I.Veselovskiy birinchi bo’lib, Turkistonga ilmiy komandirovkani uyushtirgan.
1884-yil uning oldiga ko’plab topshiriqlar qo’yilgan. Bu Arxeologik komissiya
23

tomonidan ilgari surilgan edi. Afrosiyob shahri o’rnida tizimli qazuv ishlarini
o’tkazish masalasi bilan bog’liq bo’lgan Turkiston o’lkasida arxeologik
munosabatlarni tadqiq qilish boshqa punktlarni belgilab olish lozim bo’lgan.
N.I.Veselovskiy shu bilan birga Sirdaryo, Farg’ona viloyatlari, Zarafshon vohasi,
Buxoroda ham izlanishlar olib borgan. N.I.Veselovskiyning tashabbusi bilan
O’rta Osiyo qadimgi shaharlarining topografik ro’yhati ishlab chiqilgan O’rta asr
Samarqanddagi shahriston, uning rejalari muhokama qilingan
N.I.Veselovskiyning harakatlari natijasida ko’plab me’moriy inshootlarning
tarixi aniqlanib bordi. 1895-1896, 1898-1899-yillar N.I.Veselovskiyning
rahbarligi ostida Samarqanddagi masjidlar, yozuvlar bilan bog’liq holatlar
o’rganilgan. 1885-yil mart oyining oxirida Veselovskiy Afrosiyobni ko’zdan
kechirishga kirishadi. N.I.Veselovskiy tashabbusi bilan o’rta asr Samarqand
shahristoni xarobalarining birinchi batafsil topografik plani tuzildi. Shu narsani
hisobga olish kerakki, N.I.Veselovskiyga qadar Afrosiyobda birorta ham
mutahassis olim ish olib bormadi 8
. Arxitektorlar P.P.Pokrishkin, rassomlar
S.M.Bistreninlar ham ekspedisiya ishida faol ishtirok etib bordi.
1886-yil 27-may kuni o’tkazilgan yig’ilishda N.I.Veselovskiy O’rta Osiyo
qo’rg’onlari haqidagi referatini o’qib eshittirdi. Ularni ikkita asosiy toifaga
bo’lgan: 1) qabr, 2) turar joy qo’rg’onlari. Birinchi katta guruhni tashkil etib,
ya’ni yuzga yaqin qo’rg’onlardir. Ular «Mingta tepalik» deb ham nomlangandir.
Turar joy qo’rg’onlari qal’a vazifasini ham bajargan. 1886-yil 29-aprel kuni
o’tkazilgan ilmiy anjumanda N.I.Veselovskiy o’z qarashlarini ma’lum qildi.
O’rta Osiyodagi qadimiy yodgorliklar to’g’risida ko’plab ma’lumotlarni asoslab
berishga harakat qilgan. Yana shuni qayd etib o’tish lozimki, professor
N.I.Veselovskiy mahalliy o’lkashunoslar bilan ham hamkorlik qildi. Ularga
ko’plab vazifalar yuklatilgan. Mahalliy vakillarning ishlariga baho berib
borilgan. V.P.Nalivkinning «Qo’qon xonligining qisqacha tarixi» nomli kitobiga
tadqiqotchi bo’lib hisoblangan. Umuman aytganda, Veselovskiy qidiruv
ishlarida faollik ko’rsata oldi. Toshkentdagi va boshqa yerlardagi muzeylarning
8
SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001
24

taqdiri bilan qiziqa boshladi.
Yirik sharqshunos olim N.I.Veselovskiy bo’lib epigrafik yodgorliklarni
ham o’rganib chiqqan. N.I.Veselovskiy epigrafik materiallarni yig’ib
masjidlarning ichki va tashqi tuzilishi mozorlar maqbaralar haqida fikrlarni
bildirib o’tgan.
N.I.Veselovskiy O’rta Osiyoga birinchi kelgan vaqtidayoq qo’lyozma yozma
hujjatlarni ko’paytirish ularni tarixiy ahamiyatini bilish bilan shug’ullangan.
Bunday yozuvlar Amir Temur va uning o’g’illari qabrlaridagi toshlarda
Childuxtaron Shayboniylar va Ho’ja Ahror maqbaralaridagi yozuvlarini o’rganib
chiqgan. 1885-yil N.I Veselovskiy Samarqanddan 12 chaqirim masofada
joylashgan Dahbet qishlog’idagi manzilgohlarni ko’zdan kechirdi. Said Ahmad
Kosoni (Mahdumi A’zam), (tugal hokimiyat egasi) maqbarasida izlanish
tadqiqotini davom ettirgan. Yalangtushbiy masjidining qurilishi, qurilgan-yilini
(1028/ 1619) yozib qoldirgan. Masjid atrofidagi yerlar Mahdumi A’zam qabrini
ko’zdan kechirgan. N.I.Veselovskiy bu yerdagi qabr bitiklarini o’rganib
Yalangtushbiy 1066/1655-56-yillar vafot etgan deb aytib o’tgan. Dahma(dafn
joyi)ga kirish burchagida supa borligini aytib o’tgan.
N.I.Veselovskiy Dahbed qo’rg’onidagi matnlarni o’qib chiqqan, Mahdumi
A’zam qabridagi qabr toshi bitiklari birinchi, ikkinchi, uchunchi va to’rtinchi
bitiklar dahma atrofidagi yozuvlarni ko’rsatib o’tgan. Asosiy e’tiborni o’ziga hos
yozuvlarga qaratgan. Oltinchi sakkizinchi qabr toshi yozuvlari matnlarning
joylashishi rus tarjimasida ularning ifoda etilishi satrlar shular jumlasidandir.
Mashxur rus sharqshunosi professor N.I.Veselovskiy (1848-1918)
tomonidan Afrosiyobda o’tkazilgan arxeologik qazishma ishlari oldinga
tashlangan qadam bo’ldi. Uning ana shu qazishmalardan chiqargan xulosalari
ayniqsa qimmatlidir.
Afrosiyobdagi qazishma ishlari keng handaqlar qazish metodi bilan olib
borildi. Bu qazishma ishlari «Qal’adan g’arb tomonda Doniyor qabri
tomonidan» bundan tashqari, arkda va bo’yra bozor tomonida olib borildi.
Qazishma vaqtida qadimiy buyumlar, imoratlarning qoldiqlari, shahar
25

obodonchiligi izlari topildi.
Vaselovskiy o’zi bajargan ishlarga yetarli baho bermadi, aksicha, u
shoshma–shosharlik bilan ishlaganligini aytib, bu ish, «dastlabki ko’zatuv
ahamiyatiga ega bo’lib, kelgusi tadqiqotchilarga kerak bo’lib qolishi mumkin»
deb hisobladi.
Shu narsani hisobga olish kerakki, N.I.Veselovskiyga qadar Afrosiyobda
bironta ham mutaxasis olim ish olib bormadi va O’rta Osiyo territoriyasidagi
odamlar yashagan qadimiy joylarni qazish yuzasidan umumiy hyech kim
shug’illanmadi.
«Turkestanskiye vedomosti» gazetasida quyidagilar berilgan:
«Veselovskiy yozadi- Toshkent muzeyida saqlangan atomlar tarkibini
kengaytirish lozim».
«O’rta Osiyo arxeologiyasida Afrosiyobning o’rni katta» -so’zlari ham
N.I.Veslovskiyga tegishlidir. Arxeologik komissiyaning topshirig’iga
asosan,
N.I.Veselovskiy mahalliy arxeologlar bilan muzokara olib bordi. Toshkent
yaqinida va boshqa rayonlarda mahalliy arxeologlar ham qazuv ishlarini
o’tkazishgan. N.I.Veselovskiy mahalliy yaqinlar bilan yaqin aloqada bo’lgan.
1904-yil 31- yanvar kuni N.I.Veselovskiy O’rta Osiyo tarixini o’rganish
bo’yicha qiziqarli ishlarini amalga oshirdi. O’rta Osiyoda bajarilishi lozim
bo’lgan kelgusida vazifalar haqida ham o’rtoqlashib o’tdi. Professor
A.V.Arsixovskiy ham N.I.Veselovskiyning ishlariga yuqori baho berib o’tgan.
Arsixovskiy quydagilarni yozib qoldirgan: XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib,
O’rta Osiyo Rossiya tarkibiga kiritildi. O’rta Osiyo shaharlari qadimiylikda
qolishmaydi. Ularning ko’pchiligi o’rta asrlarda madaniyat markazi bo’lib
hisoblangan. Qimmatbaho arxeologik topilmalar mavjud bo’lsada, izlash, qazuv
ishlarini o’tkazish katta qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Dastlabki arxeologik
razvedkalar samara beradi.
«O’rta Osiyoda ham tepaliklar ko’pchilikni tashkil etadi. Ammo Veselovskiy
qazish ishlarini oxiriga qadar amalga oshira olmagan.1890-yil Turkistonga Rus
26

arxeologik qo’mitasining raisasi P.S.Uvarova tashrif qildi. To’garak ochilishi
arafasida tadqiqotlar doimiy yoritilib borilgan. V.A.Jukovskiy qadimiy Marv
haqida ko’plab ma’lumotlarni to’plagan. V.A.Jukovskiyning amalga oshirgan
ishlari to’g’risida zamondosh tadqiqotchilar ko’plab fikrlarni yozib qoldirgan
Bartold masalan quydagilarni yozadi: «ishonch bilan aytish mumkinki, boshqa
tadqiqotlar qatorida, V.A.Jukovskiyning Marv to’g’risidagi kitobi alohida o’rin
egallaydi 9
. O’lkadagi juda ko’p shaharlarni tahlil qilgan. Shaharlarni o’tmishi
haqida juda ko’plab fikrlarni bildirib o’tgan». Yana boshqa joyda V.V.Bartold,
V.A.Jukovskiy ishlari to’g’risida quydagilarni yozadi: «Jukovskiyning ishi
birinchi manba bo’la oladi. Biror bir Yevropa adabiyotida O’rta Osiyo shaharlari
U kabi ma’lumotlarni keltirib o’taolmagan». V.A.Jukovskiyning Marv
to’g’risidagi monografiyasi hozirgi vaqtda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas.
O’rta Osiyodagi fors tilidagi epigrafikalar ham sharqshunos olimlar tomonidan
tahlil qilingan. V.A.Krachkovskiy manbalarni o’rganish holatini yoritib bergan.
A.Yu.Yakubovskiy ham V.A.Jukovskiyning keyingi ishlarini umumiy tavsiflab
o’tgan. Turkiston o’lkasini o’rganishda V.A.Jukovskiy yaxshi yondosha olgan.
Yesper Uxtomskiyning «Qalmiq cho’lidan-Buxorogacha» nomli diletant asosida
yozilgan kitobini qaytadan tahlil qilib chiqdi. Bu kitobda Yesper Uxtomskiy
qadimgi Marv va boshqa hududlar haqida bir qator ma’lumotlarni keltirib o’tgan.
Ammo V.A.Jukovskiy Turkiston o’lkasini jiddiy o’rganish kerakligini ta’kidlab
o’tgan. O’rta Osiyo qadimiy moddiy madaniyati, tarixiy bosqichlarini o’rganish
ishlari qizg’in davom ettirilgan. O’rta Osiyo xalqlarining mashg’ulotlari, tarixiy-
madaniy o’tmishini o’rganishda Vladimir Vasilevich Stasovning xizmatlari
o’rinlidir. XV-XVII asrlardagi O’rta Osiyo qo’lyozmalarini o’rgangan. 1887-yil
ushbu qo’lyozmalar Peterburg ommabop kutubxonasida tahlil qilingan.
V.V.Stasov qadimgi sa’nat tizimiga e’tibor qaratib, O’rta Osiyo uslubiga sharx
berib o’tgan. 1867-1868-yillar V.V.Verashagin O’rta Osiyoga kelgan. 1869-
1870-yillar uning katta kartinasi yuzaga keldi. Bu «Samarqand Registon
maydonidagi Sherdor madrasasi» deb nomlanadi. « Temur eshigi», «Masjidlar
9
Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari, 1985
27

eshigi», « Samarqanddagi Shohi Zinda maqbarasi» ham shular jumlasidan
hisoblanadi. V.V.Verashagin me’morchilikda qurilgan eshiklarni o’ziga xos
yasalish uslublarini o’rgangan. Rassom moddiy madaniyat haqida batafsil
asoslarni ilgari surgan. V.V.Verashagin O’rta Osiyo arxeologiyasida ham
alohida qiziqish bildirgan. Uncha katta bo’lmagan qazish ishlarini amalga
oshirgan. Ko’plab qadimiy buyumlarni ro’yhatga olgan. Turkiston o’lkasining
me’moriy yodgorliklari ro’yhatga olinishi jarayoni tezda amalga oshgan emas.
1882-1888- yillar O’rta Osiyoga kelgan rassom L.Ye.Dimitriyev-Kavkaziski
ham moddiy madaniyat tarixiga ham qiziqishini ko’rsatgan. Badiiy Akademiya
topshirig’iga asosan O’rta Osiyoga tadqiqot uchun rassom N.N.Sherbin-
Kramarenko qiziqarli ma’lumotlarni qayd qilib o’tgan. 1897-yil 10-noyabr kuni
ushbu rassom o’z ma’ruzasini e’lon qilgan. 1895-yil Sherbin-Kramarenko
Samarqanddagi Bibixonim masjidini o’rganishni boshlab, hovlisida qazish
ishlarini amalga oshirdi. Boy kolleksiya yig’ishga muvaffaq bo’ldi. Rassom
1897-yil Samarqanddagi Shohi Zinda masjidini o’rganish ishlarida ham faol
ishtirok etdi. Bir qator muhim kuzatuvlar amalga oshirildi. N.N.Sherbin-
Kramarenko birinchilardan bo’lib, (Fedchenko va Seversevalarning qarab
chiqishidan so’ng) O’zgand yodgorligi haqida batafsil ma’lumotlarni yig’a oldi.
(1896-yil). Yuz-yillikning oxirida Shahrisabz tarixiy-me’moriy yodgorligi
o’rganib chiqildi. Bu 1883-yilgi Simakov al’bomida ham o’z aksini topgan.
XIX-asrning ikinchiyarmiga kelib, qadimgi manzilgohlardagi ashyolarni
to’plash ishlari takomillashib bordi. Ushbu tadqiqotchilarning ko’pchiligi
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zolari edi. Kolleksioner-
tangashunoslar tangalarini ham yig’a boshladi. Oltin va kumush tangalarni
A.S.Galkin yig’ib chiqqan. O’zining ko’lami jihatidan kolleksiya-tangalar
muhim ahamiyatga ega XIX-asrning 90-yillariga kelib, numizmatik kolleksiyalar
ichida 687 ta tanga mavjud edi. Ular bilan rus sharqshunosi V.G.Tizengauzen
qiziqish bildirgan. Harbiy muhandis I.T.Poslovskiy numizmatik kolleksiyalar
tarkibini yanada kengaytirdi. M.Ye.Massonning fikricha bunday topilmalar soni
asta-sekin oshib borgan.
28

V.V.Bartoldning yordamchisi M.F.Gavrilov Qo’qonda qo’lyozmalar va
arxeologik predmetlarni yig’di. Yu.K.Kazbekov davrida Farg’onada bir qator
qo’lyozmalar yig’ilgan. Ularni V.V.Bartold qaytadan o’rganib chiqqan.
L.S.Barshevskiy o’zidan katta meros qoldirdi. Yu.O.Yakubovskiy Barshevskiy
to’g’risida quyidagilarni yozib qoldirgan: «bizning o’lkadagi hohlagan
tadqiqotchidan so’rang, Barshevskiy o’ziga xos izlanish ishlarini olib borgan».
N.I.Veselovskiy, A.A.Vobriniskiy,V.S.Lipskiy, N.N.Sherbin-Kremarenko,
Benvalo, professor V.V.Bartold ham ushbu tadqiqotchining ishiga ijobiy baho
berishgan. Samarqandda tadqiqot olib borgan sharqshunoslar katta kolleksiyalarni
tashkil qildilar. I.A.Kastaniye Toshkentda qadimiy predmetlarni yig’ish ishlarini
amalga oshirdi. Masalan Samarqanddagi fabrika egasi Mirzo Buxarin Mirza
Abdullin arxeologik-numizmatik kolleksiya ishlariga o’z xissasini qo’shdi. Uning
kolleksiyalari tadqiqotchilar tomonidan tahlil qilib chiqilgan. Mirza Barat Mulla
Qosimov (Samarqand) rasssom-kolligraf bo’lib, Samarqanddagi qadimgi
yodgorliklarni al’bom tariqasida tuzib chiqishni amalga oshirdi.
Samarqanddagi Ulug’bek maqrasasida tadqiqot ishlari olib borildi. Abu
Tohir Xojaning
«Samariya» asaridagi ma’lumotlardan foydalangan.
Mirzo Buxarin to’plagan kolleksiya bilan Ermitajda ko’plab tadqiqotchilar
tanishib chiqqan. Yana bir mahalliy kolleksioner Xofiz bo’lib arxeologik
topilmalar aniqlay olgan. Uning o’limidan so’ng kolleksiya bilan qiziqish to’xtab
qolgan emas. Topilmalarning ko’pchiligi Buxoroning sharqiy qismidan olingan.
Topilmalarning ichida yuzlab sopol parchalar mavjud edi. Bronzadan yasalgan
oynalar, ossuariylar, 500 ta terrakota, 10000 ga yaqin tanga o’rin egallagan.
2.2 Mahalliy o’kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo’shgan hissalari.
Mirzo Abduazim Somiy Bo’stoniy ham buxorolik, mashxur o’lkashunos
tarixchi olim (1833-1914). U amir Muzaffarning shaxsiy munshiysi (kotibi)
bo’lib xizmat qilgan. U amir Abdulahad hukmronligining (1885-1910) so’nggi
davrlarida podsholikka qarshi fikrlari uchun saroydan chetlatilib, umrining
29

oxirini nochorlikda kechirgan. Somiy bir necha adabiy va tarixiy asarlar yozib
qoldirgan.
«Mirot ul-xayol» («Xayol kuzgusi»), «Insho», «Tuhfayi shohiy» («Podsho
tuhfasi»), «Tarixi salotini Mang’itiya» («Mang’it hukmdorlari tarixi») shular
jumlasidan. «Tarixi salotini Mang’itiya» asarining muhim tomoni shundaki,
unda Buxoro xonligining O’rta Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib
olinishi arafasidagi iqtisodiy va siyosiy ahvoli, Buxoro-Rossiya munosabatlari
ancha keng yoritilgan.
Jahon madaniyatining beshiklaridan hisoblangan Xorazmda uzoq
vaqtlardan davom etib kelayotgan bir an’ana bor. Bu shajaraviy tarixnavislikdir.
Bu an’ana ilmni yuksak qadrlagan yurtning madaniyatli-ma’rifatlilik darajasini
ham ko’rsatadi. Xorazm va Movarounnahrning ana shu ruhda voyaga etgan ahli,
ayniqsa ma’rifatparvar oilalar o’zining yetti avlod shajaraviy solnomasini
yuritganlar, avlodlar uzviyligi uzilmasligi o’zligini anglagan komil insonlar o’z
ildizlaridan ma’naviy-ilmiy chanqoqliklarini qondirib turishlari zaruratidan
keyingi avlodlaridan biri yoki munosib shogirdlaridan biriga uni davom
ettirishini vasiyat qilishgan. El-ulus o’tmishini keyingi avlodlarga yozib
qoldirish an’anasi o’lkada
«Avesto»dan boshlanadi. Al-Xorazmiy, Beruniy, Muxammad Solih,
Munis Xorazmiy, Ogahiy kabi allomalar tomonidan yuksak darajaga ko’tarilgan
tarix yozib qoldirishdek savob va ezgu ishni Muhammad Yusuf Bayoniy davom
ettirdi (1840-1923) 10
. Butun Turkiston, jumladan Xorazm hududida milliy
davlatchilik o’rnida mustamlakachilik tartiblariga so’zsiz itoat qiluvchi, vassallik
shartlariga bo’ysundirilgan, siyosiy kishanlangan davlat fuqarosi sifatida tarix
yozishdek og’ir vazifani Muhammad Yusuf o’z zimmasiga oldi. Bayoniy
qanchalik azobli va mashaqqatli bo’lmasin kelgusi avlodlar yurt bo’yniga
mustamlakachilik sirtmog’ining dahshatli tarzda kiydirilishini tarix haqiqati
asosida yozmoq uchun Xorazm vohasidan Eron sarhadlarigacha, turkman
hududlarini yayov kezib chiqdi.
10
Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. «O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994
30

Muxammad Yusuf Bayoniy tarix fani-moziy ilmiga ma’rifat va haqiqat
chirog’i deb qaradi. Shu e’tiqodiga og’ishmay qat’iy amal qildi. Bayoniy tarixiy
xodisalar g’oyat to’g’ri va ishonchli yozilishini tarbiyaviy-ma’rifiy ahamiyati
haqida shunday yozadi: «Tarix kitobi yozishning bir sharti bor. Tarixiy
voqyealarni yozuvchi muarrix tarafdorlik etmasdan, bo’lgan hodisalarni rostlik
bilan bayon etishi kerak. Agar rostlik bilan bayon etmasa, uning so’zlari hyech
bir odamga ma’qul bo’lmaydi».
Bayoniy ana shu e’tiqodida sobit turib yirik ikki tarixiy asar
yaratdi.
«Xorazm tarixi» va «Shajarayi Xorazmshohiy» deb nomlangan asarlardir.
Haqiqatan ham, Bayoniy o’z davrining haqiqatgo’y muarrixi bo’lib, Xiva
xonligining chor Rossiyasi tomonidan shafqatsizona mayllarda bosib olinishi va
talon-toroj etilishini atroflicha sodda xalq tilida yozib bera olgan yirik tarixchi
darajasiga ko’tarila oldi.
Bayoniyning asarlari kelgusi avlodlarga qo’lga kiritilgan mustaqillikni
ko’z qorachigidek asrab-avaylashga chaqiriq, bosqinchilarga va bosqinchilik
urushlariga qarshi nafrat bo’lib yangraydi.
XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning birinchi choragida o’tgan
tarixchilardan Mirza Salimbekning ilmiy-tarixiy, o’lkashunoslik faoliyati ham
diqqatga sazovordir. U 1850-yilda Buxoroda tug’ildi. Madrasada yaxshi
ma’lumot oldi. Mirza Salimbek 1880-1883-yillarda amir huzurida xizmat qildi.
1884-1885- yillarda Buxoro amirligining Turkiston general-gubernatori
huzuridagi vakili bo’lib turdi. U xizmatda bo’lishiga qaramay, tarix sohasida
muhim va qiziqarli risolalar yaratdi. Uning «Kashkuli Salimiy» («Salimiyning
kashkuli»), «Jome ul- gulzor» («Gulzorlar majmui»), «Ka’b al-axbor
hikoyalari», «Hikoyat Abdulla ibn al Muborak», «Tarixi Salimiy» («Salimiyning
tarixi») kabi risolalari muhim ahamiyatga egadir.
XIX asrda yirik o’lkashunos tarixchi Abu Tohirxoja (1874-yili vafot
etgan) tarixnavislik rivojiga katta hissa qo’shgan olimlardandir. Uning mashxur
asarlaridan biri «Samariya» bo’lib, unda Samarqand shahrining bunyodga
31

kelishi va nomlanishi, geografik holati, shuningdek, ob-havosi, madaniyati,
iktisodiy xayotiga doir qimmatli ma’lumotlar keltiriladi.
XIX asrning ikkinchi yarmida tarixchi sifatida tanilgan olimlardan Mulla
Olim Mahmud Xoji qalamiga mansub «Tarixi Turkiston» asari o’tmishimizni
o’rganishda qimmatli manba hisoblanadi. Asar manbalarining boyligi bilan
ajralib turadi.
Tarixchi va geograf olim Muhammad Solih Rahim Qoraxo’ja o’g’li 1830-
yilda Toshkentning «Qor yog’di» mahallasida tug’ilgan. XIX asr oxirlarigacha
hayot bo’lgan, ammo vafotining aniq-yili noma’lum. O’z shajarasining Shayx
Xovandi Tohur (XIVasr)ga borib ulanishi haqida asarida yozib qoldirgan.
Otasini Toshkent ahli ulug’lab «ulamolar nodiri», davr muallimi deb atashgan.
Muhammad Solih xat-savodini o’z bobosi Abdurahmonxo’ja qo’lida chiqargan.
1840-yildan 1863-yilgacha Toshkent, Qo’qon, Buxoroning nufuzli
madrasalarida bilim olib, arab, fors tillarini mukammal bilib oladi. 1863-yili ona
shahri Toshkentga qaytib, bobosi imomlik qilgan masjidda imomlik qiladi.
U tabobat ilmidan ham xabardor bo’lib, tez-tez Toshkent viloyatlari
qishloqlari, qir-adirlar va tog’lariga chiqar, hududlar jug’rofiy joylashuvi,
toponimikasi, shuningdek topografiyasi bilan shug’ullanib tom ma’nodagi
o’lkashunos-jug’rof, o’lkashunos-tarixchi va o’z viloyati flora va faunasi
bilimdoni bo’lib etishdi. O’zi yiqqan dorivor o’simliklardan dori-darmonlar
tayyorladi, lekin uni mashxur qilgan soha tarix ilmi bo’ldi.
Tarixchi olim Muhammad Solih o’lkasi tarixini o’rganishga 25-yildan
ortiq vaqt sarfladi. Nihoyat, 1863-yildan 1888-yilgacha izlanishlar samarasi
sifatida uning ikki jilddan iborat «Tarix jadidayi Toshkand» («Toshkandning
yangi tarixi») asari yozildi. Asarning ilmiy qimmati shundaki, Toshkent shahri
va viloyatiga doir tarixiy, jug’rofiy ma’lumotlar atroflicha, izchillikda berilib,
Toshkentning XIX asr qiyofasi shu asar orqali mukammal ochiladi. Shaharning
devor va qo’rg’onlari, kentlar, ular orasidagi masofa, toponimik ma’lumotlar,
shaharning 12 darvozasi, dahalari, masjid-madrasalari, hammomlari, bozorlari,
hunarmandchilik sohalari, qishloq ho’jaligi, qabriston va maqbaralari, suv
32

ta’minoti shoxobchalari, bog’lar, meva-yu sabzavot, ekin-tekinlari ajoyib tarzda
bayonini topgan.
Chorizm hukumati, ularning harbiy va tashqi ishlar vazirligi Rossiya
Fanlar Akademiyasiga to’ppa-to’g’ri buyurtma va ko’rsatma berib Turkistonni
har jihatdan ilmiy o’rganish, nihoyat hukumat uchun talab etilgan ilmiy
xulosalar berish vazifasini yukladi. Shuni xolis baholash lozimki, Rossiyadan
safarbar etilgan taniqli olimlar ikki guruhga bo’linadi. Ularning birinchi guruhiga
mansub olimlar o’z hukumati topshirig’ini sidqidildan bajarib, o’lkaning behisob
boyliklarini o’zlashtirish, tezkor tashib ketishda jonbozlik ko’rsatganlar kirar edi.
Ikkinchi guruh Turkiston o’lkasi xalq hayoti, yer osti, yer usti boyliklarini
haqiqiy ilm-fan nuqtai nazaridan o’rganib, fan ravnaqiga katta hissa qo’shish,
jahon xalqlarini o’lka hayoti, madaniyati, tabiatiga doir noyob sir-sinoatlari bilan
tanishtirishdek olimlik burchini bajaruvchilardan iborat edi. Ammo bunday
toifali olimlar barmoq bilan sanarli darajada kam bo’lib, hatto eng taniqli rus
olimlari ham asosan mustamlakachilik g’oyalari va bosqinchilik urushlariga
moyillik bildirar edilar.
Vijdoni va ilmiy haqiqatga xilof ish qilishni istamagan rus ilg’or olimlari
o’lkada ilmiy faoliyatlarini davom qildirdilar. Aksincha, chor hukumati ijtimoiy-
tarixiy fanlar oldiga reaksion ruhdagi tub joy xalqlari turmush tarzini etnik
jihatdan o’rganish, urug’lar o’rtasidagi munosabatlarni o’rganib, mazkur
xalqlarni idora qilishda foydalanish vazifasi qo’yildi. Rus arxeologlari oldida
oltin, kumush va boshqa turdagi noyob manbalarni aniqlab, ularni Rossiyaga
zudlik bilan jo’natish choralarini ko’rish vazifalari turar edi. Har bir mutaxassis
O’rta Osiyoda nimani qo’lga kiritish va uni Rossiyadagi qaysi ilmiy yoki davlat
yuqori tashkilotlariga jo’natish kerakligi to’g’risidagi yo’riqnomalarga ega edi.
Shuning uchun o’lkaga turli soha mutaxassislari desanti tashlandi. Ular mazkur
yo’riqlar asosida ish ko’rib, nodir zargarlik, miskarlik, duradgorlik, naqqoshlik,
xattotlik, muxrkanlik, numizmatikaga va boshqalarga oid buyum namunalarini
yig’ishga kirishib ketdilar.
Ular bunday keng ko’lamli ishda mahalliy ziyolilar yordamiga
33

tayandilar.
Shunga ko’ra ko’plab mahalliy bilimdon kishilar kam bu ishlarga jalb etildilar.
Shayboniyxon madrasasida mudarrislik qilgan Abu Said Mahsum ham
qadimgi buyumlar havasmandi va to’plovchisi bo’lgan. N.I.Veselovskiy so’ziga
qaraganda, Mirza Abu Said Mahsum mahalliy kishilar orasida «musulmon
adabiyotida eng o’qimishli kishilardan biri» bo’lgan. Bu o’qimishlilik uning o’z
qadrdon shahrining o’tmish tarixi, tarixiy-madaniy yodgorliklarini bilishga
bo’lgan sinchkov va samimiy munosabati bilan qo’shilib ketgan arab, fors
yozuvi va tilini mukammal bilgan Abu Said Samarqandning tarixiy-me’morlik
yodgorliklarida, jumladan, Go’ri Amir, Shohi Zinda maqbarasi va boshqa tarixiy
yodgorliklarda saqlanib qolgan va o’qish ancha qiyin bo’lgan yozuvlardan nusxa
olishni muvaffaqiyatli ravishda sinab ko’rdi. Abu Said og’ir kasal bo’lishiga
qaramay, Afrosiyobda Vyatkin o’tkazayotgan qazish ishlarini borib ko’radi.
Haqiqatan ham rasadxona o’rnini aniqlashda uning xizmati mislsiz bo’ldi. Uning
muvaffaqiyatli yakunlanishida o’zbek tili o’zbek tilidan tashqari arab, forsiy
tillarni mukammal bilgan Shayboniyxon madrasasi mudarrisi, sharqshunos olim
Abu Saidning xizmatlari benihoya katta bo’ldi. Aslida Vyatkinga rasadxonaning
aniq jug’rofiy o’rnini Abu Said ko’rsatgan bo’lib, qazish ishlarini ham boshlagan
edi. Ammo Sho’ro mafkurasi fanning barcha sohalarida faqat rus olimlarining
birinchi bo’lishiga urg’u berganligi bois rasadxona ochilishida Abu Said
Maxsum nomi yozilmay, uni faqat Vyatkin nomi bilan tarixga kiritgan edilar.
Yettisuv viloyatida arxeologiya bilan Turdi Mirg’iyosov shug’ullanib, u
arxeologiyaga oid narsalarni o’n olti-yil to’plagan. Mirg’iyosov A.A.Divayevga
yozgan maktubida To’qmoq rayoni chekkalarida, jumladan irrigasiya ishlari olib
borilayotgan joyda qadimgi shahar vayronalari borligini xabar qilgan.
Mirg’iyosovning o’zi bu joylarda qazish ishlarini olib borib, e’tiborga molik nar-
salarni topgan. U bu qadimgi shahar g’ishtlarini mahalliy kishilar behayolarcha
tashib ketayotganligini kuyunib ta’kidlagan. «Biz Verniyga uchta telegramma
yubordik-deb yozadi u. - Ammo hyech qanday javob olmadik. Oradan yana uch-
yil o’tsa, bu nodir minoradan hyech narsa qolmaydi. Qisqacha qilib aytganda,
34

Turkistonlik arxeologlar bu yerdagi qadimgi yodgorliklarni o’z panohiga
olishmasa fan va tarix uchun qimmatli manbalarning hammasi yo’q bo’ladi
va avlodlar qarg’ishiga uchraymiz». Bu maktub Turkiston xalqlarining moddiy
va ma’naviy madaniyati yodgorliklariga chor hokimiyati bepisandlarcha
munosabatda bo’lganligini yaqqol ko’rsatib turibdi.
35

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
37

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Mirziyoyev Sh.M. Miliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. Asarlar 1-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018.
2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng
oliy bahodir. Asarlar 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018.
3. Mirziyoyev Sh.M. Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va
kelajagi farovon bo’ladi. Asarlar 3-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2019.
4. Mirziyoyev Sh.M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari. Asarlar 4-jild.
–T.: “O’zbekiston”. 2020.
5. Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o’q. –T.: “Sharq”, 1998.
6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”,
2008.
7. Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma).
– T., 2007.
8. SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001.
9. Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari,
1985.
10. Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi.
«O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
38

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish