Turkiy epigrafik yodgorliklar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	99.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

Turkiy epigrafik yodgorliklar

Sotib olish

Turkiy epigrafik yodgorliklar
Asosiy qism
Kirish … …………………………………………………………………………..2
I BOB. Qadimgi Turkiy bitiklar
1.1. Qadimgi Turkiy epigrafik yodgorliklar ………………………...................4
1.2. Qadimgi turkiy bitiklarni o’ rganilish tarixi ……………………………...11
1.3 O’rta Osiyoda topilgan Turkiy bitiklar …………………………………...16
II BOB.Turkiy epigrafik yodgorliklar tarixiy manba sifatida
2.1. O’rxun-Enosey yodgorliklari ……………………………………………....24
2.2. O’rta osiyodan topilgan turkiy bitiklarni o’qilishi va tarjimasi …...........35
Xulosa …………………………………………………………………………….45
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………………………….46

1

Kirish
Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda uning tarbiyaviy
ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga
o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur, –
dedi Shavkat Mirziyoyev.
Mutasaddilarga O‘zbekistonda tarix fanini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini ishlab chiqish vazifasi qo‘yildi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev O zbekiston Islom sivilizatsiyasi markaziʻ
quriladigan hududga tashrif buyurib, uning poydevoriga tamal toshi qo ygan edi.
ʻ
Bugungi kunda bino konstruksiyalari qad ko tarib, qurilish ishlari jadal davom
ʻ
etmoqda.Davlatimiz rahbari milliy-diniy qadriyatlarimizni tiklash, buyuk
ajdodlarimizning islom rivojiga qo shgan ulkan hissasini targ ib etishga alohida
ʻ ʻ
e tibor qaratmoqda.
ʼ
Islom sivilizatsiyasi markazi umumbashariy sivilizatsiya rivojiga benazir
hissa qo shgan buyuk ajdodlarimizning boy merosini o rganish, dinimizning asl
ʻ ʻ
insonparvarlik mohiyatini avvalambor xalqimizga, dunyo hamjamiyatiga
yetkazish, jamiyatda “jaholatga qarshi – ma rifat” tamoyilini kuchaytirishda
ʼ
muhim ahamiyat kasb etadi.
Uch qavatli markaz qadimiy madrasalarimiz uslubida quriladi. Binoning
simmetrik markaziga Usmon Qur oni qo yiladi. Ikkinchi qavatda kutubxona,
ʼ ʻ
anjumanlar va ko rgazma zallari bo ladi. Uchinchi qavat axborot-resurs markazi,
ʻ ʻ
ilmiy kafedralar va boshqa xonalarni o z ichiga oladi.
ʻ
Prezidentimiz qurilish jarayoni bilan tanishdi.Ko rgazmalar zalida
ʻ
O zbekiston tarixi davrlar bo yicha, har bir asr, har bir allomaga oid manbalar va
ʻ ʻ
ashyolar asosida namoyish etilishi zarurligini ta kidladi.
ʼ
- Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix,
ʻ ʻ
bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur
ʻ
o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak.
ʻ
Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur, - dedi Shavkat Mirziyoyev.
ʼ
2

Toshkent shahridagi “G‘alaba bog‘i” majmuasini xalqimiz, ayniqsa, yoshlar
uchun harbiy tarix va ajdodlarimiz qahramonligini o‘rganish bo‘yicha ilmiy
markazga aylantirish taklifi bildirildi.Yoshlarni vatanparvarlik, milliy iftixor
ruhida tarbiyalash, buning uchun tarixni yaxshi o‘rgatish, bu yo‘nalishdagi ilmiy
tadqiqotlarni kengaytirish muhimligi ta’kidlandi.Ma’lumki, hozirgi paytda
ma’naviyat targ‘iboti bilan o‘nlab tashkilotlar shug‘ullanadi. Lekin, ularning
faoliyati aniq muvofiqlashtirilmayotgani, yagona tizimga birlashmagani sababli
bir-birini takrorlash holatlari kuzatilmoqda.Bundan buyon Respublika Ma’naviyat
va ma’rifat markazi barcha hududiy kengashlarning, vazirlik, idora va
tashkilotlarning ma’naviy-ma’rifiy faoliyatini muvofiqlashtirib borishi belgilandi.
Markaz va uning tizimidagi tashkilotlarning moddiy-texnik ta’minoti keskin
kuchaytiriladi. Uning faoliyati ilmiy tadqiqot va targ‘ibot-tashviqot yo‘nalishlarida
qayta tashkil qilinadi.Tarbiyada tanaffus bo‘lmaydi, deydi xalqimiz. Lekin,
ma’naviy-ma’rifiy ishlardagi uzviylik hozircha bunday emas. Bu borada bog‘cha,
maktab, oliy ta’lim, mahalla – har biri alohida ish olib boryapti. Shu bois
ma’naviy-ma’rifiy ishlarning yagona tizimini yaratish, xususan, o‘g‘il-qizlarni
bolaligidanoq bilimli va fazilatli etib tarbiyalash, buning uchun maktabgacha
ta’lim muassasalariga metodik yordam ko‘rsatish muhimligi
ta’kidlandi.Shuningdek, maktablar, o‘rta maxsus va oliy ta’lim dargohlarida
ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish bo‘yicha ko‘rsatmalar berildi.
Barcha oliygoh va ularning filiallarida mavjud shtat birliklari doirasida yoshlar
masalalari va ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha prorektor lavozimi joriy etilishi
aytildi.
Kurs ishining maqsad vazifalari: Qadimgi turkiy epigrafik yodgorliklari, ularning
o’rganilish tarixi.Bir necha ming yillar davomida shakllangan turkiy Yozuvlar
taqdiri Shumer mixxatlari kabi uzoq vaqtgacha jamoatchilikka ma’lum bo’lmay
keldi.XVIII asrda turkiy xalqlar Yozuvlari haqida dastlabki ma’lumotlar paydo
bo’ldi. Lekin Yozuvlar qaysi xalqka mansub ekanligi muammoligicha qolaverdi.
CHunki bu Yozuvlarni xech kim o’qiy olmadi.
3

1.1. Qadimgi Turkiy epigrafik yodgorliklar
Bundаn yuz yillаr ilgаri turkiy хаlqlаrning yozuvi tаqdiri shumеr mixxаtlаri
tаriхigа o’хshаrdi. Bir nеchа ming yillаr dаvоmidа shаkllаngаn turkiy yozuvlаr
uzоq vаqtgаchа jаmоаtchilikkа mа’lum bo’lmаy kеldi.ХVIII аsrdа turkiy хаlqlаr
yozuvlаri hаqidа dаstlаbki mа’lumоtlаr pаydо bo’ldi. Lеkin yozuvlаr qаysi хаlqgа
mаnsub ekаnligi muаmmоligichа qоlаvеrdi. Chunki bu yozuvlаrni hеch kim o’qiy
оlmаdi. 1691 yildа Моskvаdаgi Gоllаndiya elchiхоnаsi а’zоlаridаn biri Nikоlаy
Vidzеn Vеrхоturdаn unchа uzоq bo’lmаgаn jоydа nоmа’lum аlifbоdа yozilgаn
bitigtоshlаrni tоpdi. N.Vidzеn o’z dаvrining yirik оlimi edi. U Sibirdаgi do’stlаrigа
хаt yozib yangi tоpilmаlаr hаqidа хаt yozishlаrini iltimоs qilаdi. N.Vidzеnning bu
sоhа bilаn qiziqishigа Sibir vilоyati bоshligi Gоlоvin sаbаb bo’lgаn edi. U Sibir
bo’ylаb sаyohаt qilib yurgаnidа Оb dаryosining o’pirilgаn jоyilаn оdаm suyaklаri
sаqlаngаn yog’оch quti, kumush bоldоq, idishlаr tоpаdi. Bu tоpilmаlаrni u
N.Vidzеngа sоvg’а qilаdi. Lеkin bu tоpilmаlаr vа yozuvlаr qаysi хаlqqа tеgishli
ekаnligi nоmа’lum edi. Оrаdаn 5 yil o’tgаch 1696 yildа tоbоllik bоyar o’g’li
Sеmyon Rеmеzоv hаm Sibir yеrlаrining хаritаsini chizаyotib, bir punktigа O’rхun
tоshi dеb bеlgi qo’ydi. Nоmа’lum yozuv bitilgаn bu tоsh хаritаdа chеgаrа
vаzifаsini o’tаy bоshlаdi. Bundаy yozuvlаr hаqidа 1710 yildа аsirlikkа tushgаn
shvеd zоbiti Filipp Iоgаnin Strаlаnbеrg to’liqrоq mа’lumоt bеrаdi. Аsirlikdа u 13
yil yashаb nоmа’lum yozuvning jаdvаlini hаm chizib оlаdi. Uningchа bu yozuvlаr
run yozuvlаri dеb аtаlа bоshlаndi. Run dеb аtаlishigа sаbаb, gоt yozuvigа tаshqi
jihаtdаn o’хshаshligidir. Runа – sir mа’nоsini bildirаdi. Qаdimgi оlmоnlаrning run
yozuvi milоdiy II-III аsrlаrdа kеlib chiqqаn .Turkiy yozuvlаr esа G’аrbdаgi run
yozuvlаri pаydо bo’lgungа qаdаr hаm mаvjud edi.1716 yili Pyotr I Dаnsigdа
prоfеssоr Brеynning tаbiyot-tаriх muzеyini bоrib ko’rаdi. Shundаn so’ng оlimdаn
bu sоhаdа iqtidоrli kishi bеrishni iltimоs qilаdi. Brеyn do’sti, tibbiyot fаnlаri
dоktоri Dаniil Gоtlib Меssеrshmidtni tаvsiya qilаdi. U tаriх, jo’g’rоfiya, bоtаniqа
sоhаsidа hаm bilimdоn edi. Оrаdаn ko’p o’tmаy D.Меssеrshmidt Pеtеrburggа
chаqirildi. Ungа Sibirning fizik tаsvirini yarаtish tоpshirildi. U yеtti yil tinimsiz
ishlаdi.
4

Qаdimiy turkiy yodnоmаlаrning ilk to’plоvchisi vа tаdqiqоtchisi bo’lgаn
F.I.Strаlаnbеrgning fаоliyati hаm D.G.Меssеrshmidt nоmi bilаn bоg’liq. Ulаr 1720
yili Tоbоlsk shаhridа tаnishаdi. Меssеrshmidt hukumаtdаn uni hаm o’z
ekspеdisiyasigа kiritishni iltimоs qilаdi. Ulаr ikki yil dаvоmidа birgа ishlаdilаr.
1730 yili ulаr Lyubеndа «Yevropа vа Оsiyoning shаrqiy vа shimоliy qismining
tаriхiy hаmdа jo’g’grоfiy tаsviri» kitоbini nаshr etdilаr.
Bir necha ming yillar davomida shakllangan turkiy Yozuvlar taqdiri Shumer
mixxatlari kabi uzoq vaqtgacha jamoatchilikka ma’lum bo’lmay keldi.
XVIII asrda turkiy xalqlar Yozuvlari haqida dastlabki ma’lumotlar paydo
bo’ldi. Lekin Yozuvlar qaysi xalqka mansub ekanligi muammoligicha qolaverdi.
CHunki bu Yozuvlarni xech kim o’qiy olmadi. 1691 yilda o’z davrining yirik
olimi,Moskvadagi Gollandiya elchixonasi a’zolaridan biri Nikolay Vidzen
Verxotur shahridan uncha uzoq bo’lmagan joyda noma’lum alifboda yozilgan
bitigtoshlarni topdi. N.Vidzenning bu sohaga qiziqishiga Sibir viloyati boshlig’i
Golovin sababchi bo’lgan edi. U Sibir bo’ylab sayohat qilib yurganida Ob
daryosining o’pirilgan joyidan odam suyaklari saqlangan yog’och quti, kumush
boldoq, idishlar topadi. Bu topilmalarni u N.Vidzenga sovg’a qiladi. Lekin bu
topilmalar va Yozuvlar qaysi xalqqa tegishli ekanligi noma’lum edi. Oradan 5 yil
o’tgach 1696 yilda Tobolslik boyar o’g’li Semen Remezov ham Sibir erlarining
haritasini chizayotib , bir punktiga Urxun toshi deb belgi qo’yadi. Noma’lum
Yozuv bitilgan bu tosh haritada chegara vazifasini o’tay boshlaydi. Bunday
Yozuvlar haqida 1710 yilda asirlikka tushgan shved zobiti Filipp Ioganin
Stralanberg to’liqroq ma’lumot beradi. Asirlikda u 13 yil yashab noma’lum
Yozuvning jadvalini ham chizib oladi. Uningcha bu Yozuvlar run Yozuvlari deb
atala boshlandi. Run deb atalishiga sabab , got Yozuviga tash q i jixatdan
o’ xshashligidir. Runa - sir ma’nosini bildiradi. Qadimgi olmonlarning run Yozuvi
milodiy II-III asrlarda kelib chiqqan .Turkiy Yozuvlar esa G’arbdagi run Yozuvlari
paydo bo’lgunga qadar ham mavjud edi.1716 yili Pyotr I Dantsigda professor
Breynning tabiyot-tarix muzeyini borib ko’radi.Shundan so’ng olimdan bu sohada
iqtidorli kishi berishni iltimos qiladi.
5

Bundan yuz yillar ilgari turkiy xalqlarning yozuvi taqdiri shumer millatlari
tarixiga o’xshardi. Bir necha ming yillar davomida shakllangan turkiy yozuvlar
uzoq vaqtgacha jamoatchilikka ma’lum bo’lmay keldi.
XVIII asrda turkiy xalqlar yozuvlari haqida dastlabki ma’lumotlar paydo
bo’ldi. Lekin yozuvlar qaysi xalqka mansub ekanligi muammoligicha
qolaverdi.Chunki bu yozuvlarni hech kim o’qiy olmadi.1691 yilda Moskvadagi
Gollandiya elchixonasi a’zolaridan biri Nikolay Vidzen Verxoturdan uncha uzoq
bo’lmagan joyda noma’lum alifboda yozilgan bitigtoshlarni topdi. N.Vidzen o’z
davrining yirik olimi edi. U Sibirdagi do’stlariga xat yozib yangi topilmalar haqida
xat yozishlarini iltimos qiladi. N.Vidzenning bu soha bilan qiziqishiga Sibir
viloyati boshligi Golovin sabab bo’lgan edi. U Sibir b o’ ylab sayohat qilib
yurganida Ob daryosining upirilgan joyilan odam suyaklari saqlangan egoch kuti,
kumush boldok, idishlar topadi. Bu topilmalarni u N.Vidzenga sov g’ a qiladi.
Lekin bu topilmalar va yozuvlar qaysi xalq q a tegishli ekanligi noma’lum edi.
Oradan 5 yil o’tgach 1696 yilda tobollik boyar o’g’li Semen Remezov ham Sibir
erlarining xaritasini chiza yo tib, bir punktiga O’ rxun toshi deb belgi qo’ ydi.
Noma’lum yozuv bitilgan bu tosh xaritada chegara vazifasini o’ tay boshladi.
Bunday yozuvlar haqida 1710 yilda asirlikka tushgan shved zobiti Filipp Ioganin
Stralanberg to’liqro q ma’lumot beradi. Asirlikda u 13 yil yashab noma’lum
yozuvning jadvalini ham chizib oladi. Uningcha bu yozuvlar run yozuvlari deb
atala boshlandi. Run deb atalishiga sabab, got yozuviga tashqi jihatdan
o’xshashligidir. Runa - sir ma’nosini bildiradi.Kadimgi o lmonlarning run yozuvi
milodiy II-III asrlarda kelib chiqqan .Turkiy yozuvlar esa G’ arbdagi run yozuvlari
paydo bo’lgunga qadar ham mavjud edi.
1716 yili Petr I Dantsigda professor Breynning tabi yo t-tarix mo’zeyini borib
ko’radi. Shundan so’ng olimdan bu sohada iktidorli kishi berishni iltimos qiladi .
Breyn do’sti , tibbiet fanlari doktori Daniil Gotlib Messershmidtni tavsiya qiladi. U
tarix, j o’g’ rofiya, botaniqa sohasida ham bilimdon edi.
Oradan ko’p o’tmay D.Messershmidt Peterburgga chaqirildi. Unga Sibirning
fizik tasvirini yaratish topshirildi. U etti yil tinimsiz ishladi.
6

Q adimiy turkiy yo dnomalarning ilk t o’ plovchisi va tadqiqotchisi bo’lgan F.I
Stralanbergning faoliyati ham D.G.Messershmidt nomi bilan bog’liq.Ular 1720 yili
Tobolsk shaxrida tanishadi. Messershmidt h ukumatdan uni ham o’z
ekspeditsiyasiga kiritishni iltimos qiladi. Ular ikki yil davomida birga ishladilar.
1730 yili ular Lyubenda «Ovrupa va Osi yo ning shar q iy va shimoliy qismining
tarixiy hamda j o’g’ grofiy tasviri» kitobini nashr etdilar. Bu kitob ikki olimning
kundaliklaridan iborat bo’lib, unda dunyo ahamiyatiga molik fikrlar ba yo n qilingan
edi. Shundan so’ng Enasoy yozuvlari haqidagi ilk munozaralar boshlandi. Bu
yozuvlarni shakliga qarab, goh slavyan, goh keltlerga, va greklarga nisbat berdilar.
Bu nazariya tarafdorlarining fikricha turkiy xalqlar Sibirning erli aholisi emas
shuning uchun bu yozuvlarning Turkiy xalqlarga tegishli ekanligi haqida gap
bo’lishi mumkin emas.
XIX asrning II yarmida «Slavyan nazariyasi» unutila boshlandi. Bu davrlarda
qadimshunoslar Enasoy, Abakan daryosi q irgoklaridan, Oltink o’ l yaqinidan, Buluk
daryosi bo’ylaridan ko’plab toshga yozilgan yozuvlarni topdilar. Lekin bu
yozuvlarning taqdiri ham avalgi yo zuvlarning taqdiriga o’xshab noma’lumligicha
q olaverdi. Yo zuvlarning turkiy xalqlarga tegishli ekanligini birinchi b o’ lib
N.Yadrintsev isbotlab berdi. U topilgan yozuvlarning taxminan 2000 yillar ilgari
yaratilganini, turkiy xalqlarning skif va gotlarga qo’shni bo’lganligini, bu yozuvlar
turkiy xalqlarga taalu q li ekanligini aniqladi. Lekin bu bitigtoshlarda nimalar
ifodalanganligi noma’lumligicha kolaverdi.
N.M.Yadrintsev boshliq ekspeditsiyaning O’rxun va Tula daryolariga qilgan
safarlari run bitiglarini butun dunyoga mashhur qildi. U topgan «tangacha» li
bitigtoshlar ko’pchilik tarixchilarning diqqatini o’ziga jalb qildi.
Kul tigin bitigida xitoycha yozuv matnlari ham bor edi. Bu matnlardan
ma’lum bo’lishicha, bitigtoshlarning biri hoqon Bilga va ikkinchisi ukasi,
lashkarboshi Kultigin sharafiga bitilgan ekan. N.Yadrintsev topilmasidan so’ng bu
yozuvlar O’ rxun- Enisey yozuvlari deb nomlandi. Ba’zi olimlar bu yozuvlarni run
yozuvlariga o’xshashligini nazarda tutib, turkiy-run yozuvlari deb atayverdilar.
7

1891 yili N.Yadrintsev O ngin daryosi b o’ yidan yana bir bitigtosh topadi. U
fanda O ngin bitigtoshi deb atala boshladi. K o’ pinchalik Ettisuvdan bitigtoshlar
topildi. Ular shakl jihatidan O’ rxun yozuvlaridan bir oz farq qilgan.
Yo zuvlarni o’qish daniyalik olim V.Tomson va rossiyalik olim V.Rad’lovlar
zimmasiga tushdi. 1893 yil ba h orida Tomson O’ rxun daryosi b o’ yidan topilgan
yozuvlarni o’qiganligi haqida Daniya qirolligi Fanlar akademiyasi yi g’ ilishida
axborot berdi. U boshqa xalqlar yozuvini deshifrovka q ilib o’qishda qo’ llagan
tajribasi O’ rxun yozuvlarining kalitin i ochishda ham qo’ l keldi. U yozuvlardan
turli belgilarning qanday tovush ifodalashini bilib olgach, unga tayangan holda,
O’ rxun yozuvlaridagi butun alifboni aniqladi va birinchi marta «Tangri», «Turk»
so’zlarini o’qidi. Bu bitiktoshlarning turkiy xalqlarga mansubligi aniq isbotini
topdi.
Tomsondan keyin Radlov ham 1894 yil 19 yanvar kuni Rossiya Fanlar
akademiyasi yi g’ ilishida Kul tigin bitigini o’qiganligi haqida ma’lumot beradi.
Yozuvlarni Tomson o’qishga qadar Rad l ov 1893 yil k o’z igacha bu bitiktoshlardagi
15 harfni aniqlab bo’lgan edi. Shunday qilib, bu yozuvlar – run, ya’ni sir emasligi
aniqlandi.
Bu bitiktoshlar turkiy yozuvda bitilganligi isbotlangandan so’ng, yana bir
muammo paydo bo’ldi: O’ rxun – Enisey yozuvlari qaysi yozuv asosida kelib
chiqqan: Lekin olimlar h aligacha bu xususda bir bitimga kela olganlari y o’q . V.
Tomson bu yozuvdagi ayrim harflarning s om iy – pa h laviy yozuvidagi harflarga
o’xshashligini topdi. Keyinrok turkiy alifbodagi 23 harfning oromiy alifbosiga
o’xshashligi aniqlandi. U turkiy tilning tovush q urilishiga mos holda kayta
ishlangan va oromiy alifbosidagi bir necha belgilar bilan t o’ ldirilgan degan
xulosaga keldi. Oromiy yozuvi mil.avv. I ming yillik boshlarida vujudga kelgan.
Bu yozuv dastlab Suriya va Mesopotamiyada paydo bo’lgan. Dastlabki oromiy
yozuvi finikiya yozuvidan deyarli farq kilmagan. Keyinchalik mil.avv I ming yillik
o’rtalarida oromiylar finikiya yozuviga ayrim o’zgartirishlar kiritganlar.
8

H arflar soni kiskartirilib, shaklini ham soddalashtirganlar. Mil.avv. VIII
asrdan boshlab ko’pgina xalqlar: yaxudiylar, vavilonliklar, assuriyaliklar, forslar va
arablar oromiy yozuvini o’ z tillariga moslashtirganlar.
Q ozo g’ istonlik olim A.S. Omonj o’ lovning fikricha, turkiy a l ifbo mil.avv. I
ming yillikda shakllanib b o’ lgan edi. Bu fikrda jon bor. 1970 yil Olmaotadan
topilgan (Issik ko’l dan) ashyoviy dalillar buni isbotladi. Bu erdan topilgan
chetlariga turkiy – runiy yozuvlariga o’xshash belgilar bitilgan kumush kosacha
hammaning diqqatini tortadi. Q azilma ra h bari ashyoviy dalillar joylashgan q abr
mil.avv. V – IV asrlarga tegishlidir. 1960 yillarda Turkiston sha h riga yaqin bir
joyda loyga bitilgan bitigtosh topiladi. Uchta belgini h isobga olmaganda bitik
O’ rxun yozuviga mansub. Bu loy bitig o’ziga xos tumor bo’lgan. X o’ sh bu yangi
belgilar kaerdan keldi. Bu belgilar ijodkori noma’lum, lekin, bu belgilar o’sha davr
bilan shug’ullanuvchi olimlarning aytishicha yunon alifbsidan olingan.
E.D. Palivanov turk – yunon yozuvlarini turkiy muhitning o’zida paydo
bo’lganligi haqidagi fikridadir.
Endi qadimgi turkiy yozuvi haqida:
Kadimgi Turkiy yozuvi 38 harfdan iborat bo’lib, 4 harf unli, qolgan 34 harf
unsizdir. Yana ba’zan a – e, o – u, u – yu harflari uchun bir harf qo’llanilgan. Bu
qadimgi yozuv o’ ngdan chapga qarab yozilgan va so’zlar orasiga ikki nukta (: )
qo’ yilgan.
Demak, shuni xulosa qilishimiz mumkinki, qadimgi turk yozuvi mil.avv. V
asrda paydo bo’lgan va asosan oromiy yozuvi asosida shakllangandir.
Kadimgi Turkiy bitigtoshlarning Urxun yozuvida bitilga yirik namunalari
kuyidagilardir. Kul tigin bitigi, Bilga xokon bitigtoshi, Kuli chur bitigtoshi,
Tunyukuk bitigtoshi, Mayun chur bitigtoshi.
Kul tigin bitigtoshi Bilge xokon bitigtoshi bilan bir vaktda paydo bulgan.
Radlov bu bitigni nemis tiliga tarjima kilgan. Bu bitigtosh marmarga uyilgan,
kalinligi 41 sm, balandligi 3 metr 15 sm, tub kismining kalinligi 1 m. 24.sm.
Marmar tosh urtasida bosh burchakli kalkon bor. Unga balandligi 64 sm, kengligi
40 sm. bulgan lavxa uyilgan.
9

Turkiy bitigtoshlar Urta Osiyoda kup topilmagan. Askan Talasdan topilgan xolos.
Talas bitigtoshlarini topish va jamoatchilikka ma’lum kilishda M.E. Masson 1930
yilda Tereksoyda utkazgan arxeologik kazishmalari natijasida urxun – enasoy xarfi
shaklidagi ikki kator yozuv bitilgan tosh topdi. Yana Talasdan 1933 yilda ettita
katta – kichik xajmdagi bitigtosh topildi. 60-yillarda xam Ush viloyatida Batken
tumani xududida kabr toshiga bitilgan va kadimgi turk davriga oid bitigtosh
ma’lum kilingan.
Yodgorliklarning tarkalishi kengligi xam xozircha muammo bulib turibdi.
Bu erlarda topilgan yozuvlar xattotlik maxorati jixatidan turli-tuman, chunki yozuv
keng xalk orasida kullangan. Yozuvning yaxshi egallagan odamlarning katta bir
guruxi orasida u kengrok kullanilgan. Masalan, yirik urxun yodnomalari xusnixat
bilan yozilgan, uning ijodkorlari yozuv maxoratini egallagan, maktabda maxsus
ukitilgan. Maya todagi yozuvni bitishda kasb maxorati etishmasligi sezilib turadi.
Ular xunuk xat bilan yozilgan.
Kadimgi turkiy yozuvlar tarkalgan ulkalar orasida Uzbekiston xududlarining
xam aloxida urni bor ekanligi kator topilmalar orasida isbotlanmokda. Masalan,
Fargona vodiysidagi Isfaradan topilgan turkiy bitig, A.N. Bernshtam e’lon kilgan
Fargona turkiy bitigi, Kuvada topilgan xum sirtidagi turkiy bitig, S.T. Klyashtorniy
ukigan Fargonadan topilgan bronza uzugiga yozilgan bitig va boshkalar bu fikrni
tasdiklaydi. Tadkikotlar Uzbekiston xududida yashagan yangi turkiy bitiglar
topilishiga olib kelmokda. 1986 yili Uz. FA Arxeologiya instituti tomonidan
Andijon viloyatining Marxamat tumanida joylashgan Lunbitepa yodgorligida
kazish ishlari boshlandi.Bu yodgorlik maydoni 60x90 metr, balandligi 8 metr
keladigan tepa bulib, V – VIII asrlarga oid bulgan mustaxkamlangan kishlok
kurgoni edi. Bu erda xayot IX – X asrlarda uzilib kolgan.
Bu yodgorlikda kuplab ashyoviy dalillar katori kadimgi turkiy yozuviga
daxldor muxim obida topildi. Bu obidabuyi 20 sm.dan sal ortigrok, korin
kismining keng nuktasi 16 – 17 sm, buyin kismi tor xumcha bulib, uning ogzi
labidan elkasiga birlashuvchi bir yoklama ushlagichi bandi bor. Uning bandi sirtiga
pastdan yukoriga yunalgan kadimiy turkiy bitik uyib tushirilgan.
10

1.2. Qadimgi turkiy bitiklarni o’ rganilish tarixi
Qadimgi turkiy tillar — turli turkiy xalqlar yozma yodgorliklarida
saqlangan, lekin hozirgi kunda aloqaaralashuv vazifasini yo qotgan tillarniʻ
bildiruvchi shartli atama. Bu tillar amal qilgan vaqt chegarasi ancha katta davrni
qamrab oladi.
Qadimgi turkiy tillart.ning eng qadimiysi urxunenisey (turkrunik)
yodgorliklari tili bo lib, uning adabiy varianti 7—9-asrlarga to g ri keladi.
ʻ ʻ ʻ Runik
bitiklar Sharqda Lena daryosidan G arbda Dunay daryosigacha bo lgan ulkan
ʻ ʻ
hududdan topilgan. Eng yirik bitiklar Urxun va Yenisey daryolari havzalarida
aniqlangan. Urxun bitiklari dastlab 1893-yilda V.Tomsen va V.V.Radlovshr
tomonidan o qilgan (qarang
ʻ Urxunenisey yezuvi ). Umumiy runik tilning
shakllanishiga o g uz qabilalarining tili asos bo lgan. Adabiy til sifatida runik
ʻ ʻ ʻ
tildan turli qabilaurug lar va ijtimoiy tabaqalar foydalangani tufayli ma lum
ʻ ʼ
darajada vazifaviyuslubiy va mintaqaviy variantdorlikka, muayyan ishlanganlik,
me yoriylikka ega bo lgan.
ʼ ʻ
Uyg urlar 9-asrda Turfon (Sharqiy Turkiston) hududiga ko chib kelganlaridan
ʻ ʻ
keyin o z adabiy tilini yaratganlar. Uning asosini barcha turkiy qabilalar uchun
ʻ
umumiy bo lgan va uyg urlar ham foydalanib kelgan runik til tashkil etadi. Unga
ʻ ʻ
hozirgi uyg ur tiliga yaqin bo lgan Turfon shahri shevasi elementlari qo shilib,
ʻ ʻ ʻ
uyg ur yozma manbalarida "turk uyg ur tili" deb ataladigan strukturaralash til
ʻ ʻ
paydo bo lgan. Uyg urlar runik alifbodan tashqari, sug d va shu asosda yaratilgan
ʻ ʻ ʻ
uyg ur yozuvidan, moniy (manixey) va brahmi yozuvlaridan foydalanganlar.
ʻ
V.V.Radlov qadimiy uyg ur adabiy tili 8— 9-asrlar oralig ida to liq shakllangan va
ʻ ʻ ʻ
keyinchalik ibodatxonalarda o zgarishsiz qo llanib kelgan, deb hisoblaydi.
ʻ ʻ
S.Ye. Malovning topilmalari esa uyg ur yozuvi 19-asr boshlarigacha Ganchjou
ʻ
uyg urlari orasida ishlatib kelinganini tasdiqlaydi.Qad. turkiyzabon elatlarga
ʻ
yaxshi ma lum bo lgan qadimgi uyg ur tili bir qancha adabiy tillarni
ʼ ʻ ʻ
shakllantirishda asos vazifasini o tagan. Mas, 11 —12-asrlarda uning ta siri ostida
ʻ ʼ
qoraxoniylarning musulmon davlatida (markazi Qashg ar shahri) shu davlatning
ʻ
11

"qoraxoniyuyg ur tili" deb ataluvchi o z adabiy tili shakllangan. Ushbu tilningʻ ʻ
uyg ur asosi yana shunda ko rinadiki, ba zi asarlarni yaratishda arab alifbosi bilan
ʻ ʻ ʼ
bir qatorda uyg ur alifbosidan ham foydalanilgan. "Qoraxoniyuyg ur" atamasi
ʻ ʻ
unchalik to g ri emas; o rta asr mualliflari boshqacha nomlardan foydalanganlar:
ʻ ʻ ʻ
Yusuf Xos Hojib uni "Bug ro xon tili", Mahmud Koshg ariy "xoqoniy tili", Ahmad
ʻ ʻ
Yugnakiy esa "koshg ariy til" deb atagan.
ʻ
13—14-asrlarda Sirdaryoning quyi oqimida joylashgan hududda (Xorazm bilan
birga) va Oltin O rda hududida Sharq manbalarida xorazmiyturk i y deb ataluvchi
ʻ
adabiy til paydo bo ladi. Xorazmning 11 —12-asrlardagi adabiy va ilmiy hayotida
ʻ
faol qatnashgan o g uz va qipchoq qabilalarining tillari mazkur adabiy tilning
ʻ ʻ
asosini tashkil etadi. Ushbu davrdagi asarlarning an anaviy o g uzuyg ur qismi
ʼ ʻ ʻ ʻ
qoraxoniylar davridagi tilning barcha unsurlarini to liq aks ettira olmaydi. Unga
ʻ
qipchoq tillariga xos ko plab yangi unsurlar qo shilgan. Garchi bunda uyg ur
ʻ ʻ ʻ
tilining hissasi katta bo lmasa ham, o sha davr yodgorliklarida uning ta siri
ʻ ʻ ʼ
grafikada saqlanib qolgan: bir qancha yodgorliklar uyg ur alifbosida yozilgan edi.
ʻ
O rta asr turkiy adabiy tillari tarixidagi eng katta va ahamiyatli davr eski o zbek tili
ʻ ʻ
(ba zi adabiyotlarda, manbalarda "chig atoy tili" deb noto g ri ataladi) davridir.
ʼ ʻ ʻ ʻ
Yuqorida sanab o tilganlardan tashqari boshqa geografik mintaqalar: Kavkazorti,
ʻ
G arbiy Osiyo, Volgabo yi, Misrda tarqalgan Qadimgi turkiy tillart. ham ma lum.
ʻ ʻ ʼ
Ushbu tillar o zaro bironbir yagona an ana bilan bog lanmagan va ularning ta sir
ʻ ʼ ʻ ʼ
doirasi ham Markaziy va O rta Osiyodagi til guruhlariniki singari keng emas.
ʻ
Bular quyidagilardir: G arbiy Osiyo va Kavkazortida 13—14-asrlarda arab
ʻ
grafikasida yaratilgan saljuq yodgorliklari tili (jan. o g uz guruhiga mansub hozirgi
ʻ ʻ
tillarga yaqin); Misr va Suriyada 13—14-asrlarda arab grafikasida yaratilgan
qipchoq yodgorliklari tili ("mamlukqipchoq" deb ham ataluvchi bu til shim.
qipchoq guruhiga mansub hozirgi tillar bilan umumiy belgilarga ega);
Volgabo yida 13— 14-asrlarda arab grafikasida bitilgan qabrtosh yozuvlari tili
ʻ
("bulg or tili" deb ham ataluvchi bu til an anaviy tarzda hozirgi chuvash tiliga
ʻ ʼ
yaqin deb hisoblanadi).
12

Turkiy tillardagi qadimiy yodgorliklar ichida adabiy tilni emas, balki
so zlashuv, sheva tillarini ifodalovchi yodgorliklar ham bor: lotin grafikasidaʻ
bitilgan qipchoq tili yodgorligi "Soyex Siptashsiz" (13—14-asrlar) va arman
yozuvida qipchoq tilida bitilgan qozilik hujjatlari (KamenetsPodolsk, 15—17-
asrlar).
Shunday qilib, Qadimgi turkiy tillart. 2 xil: adabiy va og zakiso zlashuv
ʻ ʻ
(dialektal) tillarni o z ichiga oladi. Adabiy tillar, o z navbatida, 2 ga: keng
ʻ ʻ
makonda tarqalgan va uzoq vaqt amalda bo lgan tillar (Markaziy va O rta
ʻ ʻ
Osiyoda) hamda kichik hududlarda tarqalib, o zaro yagona an ana bilan bog liq
ʻ ʼ ʻ
bo lmagan tillarga bo linadi. Og zakiso zlashuv va dialektal turdagi tillarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
yaratilgan yodgorliklarga qaraganda adabiy Qadimgi turkiy tillart.da yaratilgan
yozma yodgorliklar miqsori anchagina ko p. Bu nomutanosiblik, birinchidan,
ʻ
turkiy elat va xalqlardagi tarixiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarning jadalligi bilan
bog liq bo lsa, ikkinchidan, turkiy xalklar davlat tuzilmalarining rivojlanish
ʻ ʻ
darajasi hamda ularning yuksak darajadagi kitobiy savodxonligi bilan bog liqdir.
ʻ
Qadimgi turkiy tillart.ning va umuman turkiy tillarning o rganilishi, ularning
ʻ
ayrim fonetikgrammatik xususiyatlari haqida q. Turkiy tillar, Turkiyshunoslik,
Eski o zbek tili. Turkiy tilning o‘tmishda keng qo‘llanilgan otlaridan biri türk
ʻ
(türkčä, türk tili) atamasidir. Bu ot buddizmning VII–IX asrlarga mansub “Maytri
simit no‘m bitig” asarida qo‘llangan. Chunonchi, asarda Partanarakshit Karnavajiki
otli kishi uni to‘xri (tohar) tilidan turk tiliga tarjima qilganligi qayd etiladi:
Partanarakšit Karnavajiki türk tilinčä ewirmiš Maytri simit nom bitig (MS.145). X
asrda yashab o‘tgan beshbaliqlik mashhur tarjimon Shingku Sheli tudung ham o‘z
tarjimalarida ana shu atamani qo‘llagan. Uning tavg‘achcha (xitoycha) versiya
asosida turkiyga o‘girilgan “Syuan-szan kechmishi” asari turk tilida ekanligi
ta’kidlanadi: Tawğač tilintin yana bešbalïqlïğ Šïŋqu Šeli tuduŋ yaŋïrtï türk tilinčä
ewirmiš (Tavg‘ach tilidan yana beshbaliqlik Shingku Sheli tudung turk tiliga
o‘girdi) (ST.V.87). Türk tili atamasi Shingqu Shelining boshqa bir tarjimasi –
13

“Vujud va ko‘ngilni anglash kitobi”da ham uchraydi.Unda asar qanday tildan
o‘girilgani to‘g‘risida shunday ma’lumot berilgan:
Šïŋqu Šeli tuduŋ tawğač tilintin türk tilinčä ewirü tegintim (Shingqu Sheli
tutung tavg‘ach tilidan turk tiliga tarjima qildim) (Hazai 1975,95). Lekin bu
tarjimon ijodiga mansub “Oltun tusli yorug‘” sutrasining yakunida asar
tavg‘achchadan turk-uyg‘ur tiliga o‘girilgan deb qayd etilgan: bešbalïqlïğ Šïŋqu
Šeli tuduŋ tawğač tilintin türk uyğur tilinčä ikiläyü ewirmiš Altun öŋlüg yaruq
yaltïrïqlïğ qopta kötrülmiš nom eligi atlïğ nom bitig tügädi (Beshbaliqlik Shingqu
Sheli tudung tavg‘ach tilidan turk-uyg‘ur tiliga tarjima qilgan “Oltin rangli nurli
yaltiroqli hammadan ustun turadigan no‘m tojdori” otli no‘m bitig tugadi)
Turkiy so’zlarda bilamizki, ikki unli yonma-yon kelmaydi. Demak, suz
chegarasi xam shu erda buladi: « i » birinchi suzga, « a » xarfi ikkinchi suzga
taallukli buladi. Beshinchi belgi « i » ning kattik eshini (variantini) undan keyingi
belgi esa yumshok « k » ni ifodalaydi. « I » oldingi, « K » esa oxirgi suzga
tegishlidir. Shundan kelib chikib bitigni uch suzga ajratish mumkin: urtadagi
kattik, ikki yondagisi esa yumshok uzakli suzlardir. Endi suzlrni ukib chikishga
xarakat kilamiz: 1 va 2-xarfi birinchi suzga birlashadi, ularning oldiga kadimiy
turkiy imlo koidasiga kura tushirib koldirgan yumshok « E » tovushini kushsak,
«eki» deb ukish mumkin buladi. Kadimgi turkiy talaffuzda ikki suzi eki tarzida
ishlatilgan. Xarflarning ikkinchi guruxini (a, m, n) amin deb ukish mumkin.
V.Radlovning turkiy loxjalar buyicha lugatida bu suzga «yashamok, turmok,
turish, xayot, makon» deya ta’rif berilgan.
Sunggi ikki xarfni (k va ch) birlashtirib «xech» yoki «ekach» deb ukilsa
buladi. M.Koshgariyning lugatida uz singlisidek kiz «ekach» deb atalgan. Yana
bir faraz matndagi «ekach» suziga « a » kushimchasi kushilsa, u junalish kelishigi
shaklini oladi va «egachimga» shaklini oladi. Yuqoridagi da’volar asosida
kuzachadagi yozuvni kuyidagicha ukish mumkin buladi:
eki amin ekach « a » Talkinimizni chin bulgan takdirda, uning ma’nosi:
«Egachimga ikki umr (bersin)», «Egachimning ikki dunyosi obod bulsin» degan
14

mazmun anglashiladi. Тurkiy bitigtоshlаr O’rtа Оsiyodа ko’p tоpilmаgаn. Аskаn
Таlаsdаn tоpilgаn хоlоs. Таlаs bitigtоshlаrini tоpish vа jаmоаtchilikkа mа’lum
qilishdа М.Е. Маssоn 1930 yildа Теrеksоydа o’tkаzgаn аrхеоlоgik qаzishmаlаri
nаtijаsidа O’rхun – Enаsоy hаrfi shаklidаgi ikki qаtоr yozuv bitilgаn tоsh tоpdi.
Yanа Таlаsdаn 1933 yildа yеttitа kаttа – kichik hаjmdаgi bitigtоsh tоpildi. 60-
yillаrdа hаm O’sh vilоyatidа Bаtkеn tumаni хududidа qаbr tоshigа bitilgаn vа
qаdimgi turk dаvrigа оid bitigtоsh mа’lum qilingаn.
Yodgоrliklаrning tаrqаlishi kеngligi hаm hоzirchа muаmmо bo’lib turibdi. Bu
yеrlаrdа tоpilgаn yozuvlаr hаttоtlik mаhоrаti jihаtidаn turli-tumаn, chunki yozuv
kеng хаlq оrаsidа qo’llаngаn. Yozuvning yaхshi egаllаgаn оdаmlаrning kаttа bir
guruhi оrаsidа u kеngrоq qo’llаnilgаn. Маsаlаn, yirik O’rхun yodnоmаlаri
хusniхаt bilаn yozilgаn, uning ijоdkоrlаri yozuv mаhоrаtini egаllаgаn, mаktаbdа
mахsus o’qitilgаn. Маya tоg’idаgi yozuvni bitishdа kаsb mаhоrаti еtishmаsligi
sеzilib turаdi. Ulаr хunuk хаt bilаn yozilgаn.
Qаdimgi turkiy yozuvlаr tаrqаlgаn o’lkаlаr оrаsidа O’zbеkistоn hududlаrining hаm
аlоhidа o’rni bоr ekаnligi qаtоr tоpilmаlаr оrаsidа isbоtlаnmоqdа. Маsаlаn,
Fаrgоnа vоdiysidаgi Isfаrаdаn tоpilgаn turkiy bitig, А.N. Bеrnshtаm e’lоn qilgаn
Fаrg’оnа turkiy bitigi, Quvаdа tоpilgаn хum sirtidаgi turkiy bitig, S.Т.
Кlyashtоrniy o’qigаn Fаrg’оnаdаn tоpilgаn brоnzа o’zugigа yozilgаn bitig vа
bоshqаlаr bu fikrni tаsdiqlаydi.
Таdqiqоtlаr O’zbеkistоn hududidа yashаgаn yangi turkiy bitiglаr tоpilishigа оlib
kеlmоqdа. 1986 yili O’z. FА Аrхеоlоgiya instituti tоmоnidаn Аndijоn
vilоyatining Маrhаmаt tumаnidа jоylаshgаn Lo’mbitеpа yodgоrligidа qаzish
ishlаri bоshlаndi. Bu yodgоrlik mаydоni 60х90 mеtr, bаlаndligi 8 mеtr kеlаdigаn
tеpа bo’lib, V – VIII аsrlаrgа оid bo’lgаn mustаhkаmlаngаn qishlоq qo’rg’оni edi.
Bu yеrdа hаyot IX – X аsrlаrdа o’zilib qоlgаn.
Bu yodgоrlikdа ko’plаb аshyoviy dаlillаr qаtоri qаdimgi turkiy yozuvigа dахldоr
muhim оbidа tоpildi. Bu оbidаbo’yi 20 sm.dаn sаl оrtiqrоq, qоrin qismining kеng
nuqtаsi 16 – 17 sm, bo’yin qismi tоr хumchа bo’lib, uning оg’zi lаbidаn еlkаsigа
birlаshuvchi bir yoklаmа ushlаgichi bаndi bоr.
15

1.3 O’rta Osiyoda topilgan Turkiy bitiklar
Qadimgi Turkiy bitigtoshlarning Urxun Yozuvida bitilgan yirik namunalari
quyidagilardir. Tunyuquq bitigtoshi 2-turk xoqonligiga asos solgan
Eltarish xoqonning maslaxatchisi va sarkardasi Tunyuquqka
bag’ishlanib, 712 – 716 yillari o’yib yozilgan. Tunyuquq bu bitigni o’zi
xayotligida yozdirgan. Bitigtosh Ulan – Batordan 66 km. janubiy
sharqidagi Bain TSokto degan joydan topilgan. Bitigtoshni Elizaveta
Klements 1897 yili shimoliy Mo’g’iliston safariga borganda topgan.
Tunyuquq bitigtoshi Kultegin va Bilga xoqon bitigtoshidan mazmunan farq
qiladi.Bitigtoshda turkiylarning dushman qabilalariga qarshi kurashi,
Tunyuquqning xalq oldidagi xizmatlari xikoya qilinadi.
Tunyuquq Turk xoqonligi Xitoyga bo’ysundirilgan vaqtda (630 –
680 yillar) Xitoyga ko’chib ketgan Turk oilasida tug’ilgan. Faqat qaysi
turkiy uruqqa mansubligi aniqlanmagan. Keyinchalik turklar
xitoyliklardan mustaqillikka erishgan paytda Eltarish qutlug’ xoqon
tomoniga o’tib, Bilge xoqon davrida ham Turk xoqonligida birinchi
vazir va harbiy qo’mondon vazifalarida qolgan. Bu Tunyuquq Tosh
yodgorligi Tula daryosining yuqori oqimidan, Kultegin va Bilga xoqon
yodgorliklari atrofidan topilgandir. Faqat yodgorlikning qaysi yili
o’rnatilganligi aniqlanmagan.
Kultegin bitigtoshi Bilga xoqon bitigtoshi bilan bir vaqtda paydo bo’lgan.
Radlov bu bitigni nemis tiliga tarjima qilgan. Bu bitigtosh marmarga o’yilgan,
qalinligi 41 sm, balandligi 3 metr 15 sm, tub qismining kalinligi 1 m. 24.sm.
Marmar tosh o’rtasida bosh burchakli qalqon bor. Unga balandligi 64 sm, kengligi
40 sm. bo’lgan lavxa o’yilgan. Lavxada arxar surati naqshlangan. U xoqonlik
tamg’asi xisoblangan. Orqa tomonga bitigtoshning o’rnatilish tarixi, xattot
Yozuvida bitilgan. Uning old tomoniga 40 satr, o’ng va chap tomoniga 13 satrdan
16

Yozuv bitilgan. Ba’zi joylarida Yozuv o’chib ketgan. Bu marmartoshga yozish
ishini Yullig Tegin ismli kishi bajargan.
Bu bitigtosh Kulteginning akasi Bilga xoqon ko’rsatmasi bilan amalga
oshirilgan. Bitigda asosan xalqqa murojaat qilingan. Bitig 732 yili Kul tigin
xotirasi uchun Bilga xoqon tarafidan bitilgandir. Kultigin 731 yili to’qqiz-o’g’izlar
bilan bo’lgan jangda xalok bo’lgan edi.
Bilga xoqon bitigi – Bilga xoqon 734 yil 25 noyabrda o’z yaqinlari
tomonidan o’ldiriladi. Uning o’g’li Ichan xoqon 735 yili otasining xotirasi uchun
Kultegin bitigidan 1 km uzoqlikda bitiladi. Bu Yozuvni ham Bilga xoqonning
amakisi Yullig Tegin yozgandir. Bitigtosh ag’darilib 3 bo’lakka bo’lingan, shuning
uchun ham Yozuvlarning ma’nosi unchalik tushunarli emas. Bitigtosh Bilga
xoqonning taxtga o’tirishidan boshlanadi. Bitigtoshda Bilga xoqonning xoqonlik
yillari, davlatni adolatli boshqarganligi aytiladi. Bitigtoshning so’nggi misralarida
Bilga xoqonning o’z xalqiga qilgan nasixatlari aks etgan: “xalq xoqonidan, er-
suvidan (ya’ni vatanidan) ayrilmasa, ezgulik ko’radi, baxtli, betashvish yashaydi”.
Bilga xoqon bitigtoshini ham Xitoy ustalari o’ rnatgan. Bitigtosh oxirida esa
uning muallifi Yullig tiginning ismi keltirila d i:
«Turk bilga xoqonning so’zlarini bu tosh ustiga men yozdim , Xoqonning
jiyani men Yullig Te gin ,b ir oy 4 kun o’tirib yozdim…»
Bunga xoqonning vafoti sanasi bitiktoshda q uyidagicha k o’ rsatilgan:
«Otam xoqon it yili uchinchi oyning yigirma o l tisida vafot etdi. T o’ n g’ iz yili
beshinchi oyning yigirma ettisida dafn marosimini q ildirdim».Bu it yili 734 yilga
to’g’ri kel s a kerak .
3. O’RTA OSIYODA TOPILGAN TURKIY BITIGLAR .
Turkiy bitigtoshlar O’rta Osiyoda ko’p topilmagan. Asosan Talas vodiysidan
topilgan xolos. Talas bitigtoshlarini topish va jamoatchilikka ma’lum qilishda M.E.
Masson 1930 yilda Tereksoyda o’tkazgan arxeologik qazishmalari natijasida urxun
– enasoy xarfi shaklidagi ikki qator Yozuv bitilgan tosh topdi. YAna Talasdan
1933 yilda ettita katta – kichi k h ajmdagi bitigtosh topildi. 60-yillarda ham O’ sh
17

viloyatida Batken tumani xududida q abr toshiga bitilgan va qadimgi turk davriga
oid bitigtosh ma’lum q ilingan.
Yodgorliklarning tar q alishi kengligi ham hozircha muammo bo’lib turibdi.
Bu erlarda topilgan Yozuvlar xattotlik maxorati jixatidan turli-tuman, chunki
Yozuv keng xal q orasida qo’llangan. Yozuvning yaxshi egallagan odamlarning
katta bir guruxi orasida u kengro q qo’llanilgan. Masalan, yirik U rxun yodnomalari
xusnixat bilan yozilgan, uning ijodkorlari Yozuv maxoratini egallagan, maktabda
maxsus o’q itilgan. Maya da to shlar dagi Yozuv lar ni bitishda ushbu Yozuv
avtorlarining kasb ma h orati etishmasligi sezilib turadi ,u lar xunuk xat bilan
yozilgan.
Qadimgi turkiy Yozuvlar tarqalgan o’ lkalar orasida O’zbekiston
xududlarining ham alo h ida o’ rni bor ekanligi qator topilmalar orasida
isbotlanmo q da. Masalan, Farg’ona vodiysidagi Isfaradan topilgan turkiy bitig,
A.N. Bernshtam e’lon qilgan Farg’ona turkiy bitigi, Q uvada topilgan xum sirtidagi
turkiy bitig, S.T. Klyashtorniy o’q igan Farg’onadan topilgan bronza u zugiga
yozilgan bitig va boshqalar bu fikrni tasdi q laydi.
Tadqiqotlar O’zbekiston xududida yashagan yangi turkiy bitiglar topilishiga
olib kelmo q da. 1986 yili O’z. FA Arxeologiya instit u ti tomonidan Andijon
viloyatining Marhamat tumanida joylashgan Lunbitepa yodgorligida q azish ishlari
boshlandi. Bu yodgorlik maydoni 60x90 metr, balandligi 8 metr keladigan tepa
bo’lib, V – VIII asrlarga oid bo’lgan musta h kamlangan q ishlo q qo’ r g’ oni edi. Bu
erda xayot IX – X asrlarda u zilib q olgan.
Bu yodgorlikda ko’plab ashyoviy dalillar qatori qadimgi turkiy Yozuviga
daxldor muxim obida topildi. Bu obida buyi 20 sm.dan sal orti q ro q , q orin
qismining keng nuktasi 16 – 17 sm, b o’ yin qismi tor xumcha bo’lib, uning o g’ zi
labidan elkasiga birlashuvchi bir yo q lama ushlagich bandi bor. Uning bandi sirtiga
pastdan yu q origa y o’ nalgan q adimiy turkiy bitik o’ yib tushirilgan.
Bitik idish xumdonda pishirilishidan oldin bitilgan. Bu xumcha
yodgorlikning VI – VII asrlarga oid q atlamidan chiqdi.
18

Bu erdagi birinchi va oltinchi xarflar « k » xarfini ifodalar ekan. H ar ikki
o’ rinda ham xarflar U rxun– E nisey yodgorliklaridagiga q araganda bir oz far q li.
Buni biz bu Yozuv m u taxassis bo’lmagan bir q izi q uvchan kishi tomonidan
yozilgan bo’lishi mumkin deb izoxlaymiz. T o’ rtinchi xarf « m » deb o’qilgan.
Tunyuquq bitigtoshida shu xarfni birlashtiruvchi chizi g’ i to’g’ri yozilgan bo’lsa,
bu erda q iyaltirib yozilgan. Q olgan h arflar nomlanishi q uyidagicha: «k, i, a, m , i , k,
ch». Turk xatinning tovushlar uy g’ unligi (singarmonizm) q onuniga
m o slashganligi, bu erda so’zlarning qattiq yoki yumshoq o’zakli ekanligini
aniqlashga imkon beradi. SHunga asosan fikr yuritadigan bo’lsak, birinchi so’z
yumshoq o’zaklidir, chunki u « k » tovushi bilan kelgan. Turkiy so’zlarda
bilamizki, ikki unli yonma-yon kelmaydi. Demak, so’z chegarasi ham shu erda
bo’ladi: « i » birinchi so’zga, « a » h arfi ikkinchi so’zga taallu q li bo’ladi.
Beshinchi belgi « i » ning qattiq (variantini) undan keyingi belgi esa yumshoq « k
» ni ifodalaydi. «i» oldingi, « k » esa oxirgi so’zga tegishlidir. SHundan kelib
chiqib bitigni uch so’zga ajratish mumkin: o’rtadagi qattiq, ikki yondagisi esa
yumshoq o’zakli so’zlardir. Endi so’zlrni o’qib chiqishga harakat qilamiz: 1 va 2-
xarfi birinchi so’zga birlashadi, ularning oldiga qadimiy turkiy imlo qoidasiga
ko’ra tushirib qoldirgan yumshoq «E» tovushini ko’shsak, «eki» - deb o’qish
mumkin bo’ladi. Qadimgi turkiy talaffuzda ikki so’zi eki tarzida ishlatilgan.
Xarflarning ikkinchi guruxini (a, m, n) «amin» - deb o’qish mumkin.
V.Radlovning turkiy loxjalar bo’yicha lug’atida bu so’zga «yashamoq, turmoq,
turish, xayot, makon» deya ta’rif berilgan.
So’nggi ikki xarfni « k » va « ch » birlashtirib «xech» yoki «ekach» deb
o’qilsa bo’ladi. Mahmud Qoshg’ariyning lug’atida o’z singlisidek qiz «ekach» deb
atalgan. YAna bir faraz matndagi «ekach» so’ziga « a » qo’shimchasi qo’shilsa, u
jo’nalish kelishigida «egachimga» shaklini oladi. YUqoridagi da’volar asosida
ko’zachadagi Yozuvni quyidagicha o’qish mumkin bo’ladi:
Eki amin ekach « a » Tal q inimizni chin bo’lgan takdirda, uning ma’nosi: «Egachimga ikki umr
(bersin)», «Egachimning ikki dunyosi obod b o’ lsin» degan mazmun anglashiladi.
Yodgorliklar, asosan, VI — VIII asr voqealarini aks ettiradi. V-VI asr o rtalaridaʻ
19

dunyo xaritasida Turk xoqonligi degan mamlakat yuzaga kelgan. Bu mamlakat
O rta Osiyo,ʻ Yettisuv, Sharqiy Turkiston, Oltoy o lkalaridagi turli qabila va ʻ
xalqlarni birlashtirgan edi. Bu yerlar geografik jihatdan nihoyatda qulay, buning
ustiga Yevropa va Sharqiy Osiyoni bog lab turuvchi, “Buyuk Ipak
ʻ
yo li”ning
ʻ ustida edi. Shuning uchun ham turkiylar yashaydigan manzillarga
qiziqish katta bo lgan. Turli qabila va elatlarning doimiy hukmronlikka intilishi
ʻ
odatdagi hol edi. Bundan dushmanlar ham foydalanishga harakat qiladilar. Tashqi
dushmanga qarshi hamkorlikda kurashish qabila va elatlarning birlashishiga olib
keldi va 545-yilda Turk xoqonligi yuzaga keldi. Bu xoqonlik VIII asrgacha
hukmronlik qildi. Toshbitiklarning katta qismi ana shu xoqonlikning o ziga xos
ʻ
badiiy solnomasidir. Yodgorliklarni butun dunyo turkiyshunoslari ilmiy jihatdan
o rganmoqda. V. Tomson va V.
ʻ Radlovdan keyin S. Malov, S. Klyashtorniy,
I. Stebleva, H. O rxun, T. Tekin, Najib Osim, G.
ʻ Aydarov, o zbek olimlaridan A. ʻ
Qayumov, A. Rustamov, G . Abdurahmonov, N. Rahmonov, Q. Sodiqov
ʻ
o rganishgan. Yodgorliklar hozirgi o zbek tiliga bir necha marotaba tabdil
ʻ ʻ
qilingan. Runiy yozuvdagi yodgorliklar faqat toshga bitilgan emas. Ularning
qog ozga, turli buyumlar (kumush
ʻ ko zachalar, yog och, teri, oyna, qayish ʻ ʻ
to qasi)ga
ʻ yozilgan namunalari ham bor. Masalan, “Irq bitigi” (“Ta birnoma”) ʼ
qog ozda yozilgan.
ʻ
So zni “To nyuquq” bitiktoshidan boshlaylik.
ʻ ʻ To nyuquq ʻ — shaxs nomi. U
ikkinchi turk xoqonligiga asos solgan Eltarish xoqonining maslahatchisi va
sarkardasi bo lgan.
ʻ To nyuquq ʻ “Turk Bilga xoqon davlatida bu bitigni yozdirdim”
deydi. Bilga xoqon Eltarish xoqonning o g li edi. Bitiktoshdagi
ʻ ʻ
voqealar To nyuquq
ʻ tilidan hikoya qilinadi: “Men — Dono To nyuquqman. ʻ
O zim
ʻ Tabg ach ʻ davlatida voyaga yetdim. Turk xalqi Tabg ach ʻ davlatiga
bo ysunar edi So ng ana shu dahshatning — turkiylarning o z erkini qo ldan berib
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo yishlarining sababi aytiladi: “Turk xalqi boshboshdoqlikka, o zibo larchilikka,
ʻ ʻ ʻ
beparvolikka yo l qo ydi.Mustamlaka azobi, o zga xalq tahqiri yodgorlikda qisqa
ʻ ʻ ʻ
va lo nda, ammo nihoyatda ta sirchan tarzda ifodalanadi: “…
ʻ ʼ Tabg achga ʻ taslim
20

bo lganligi uchun Tangri, o l degan, shekilli, turk xalqi o ldi, yo q bo ldi, tugadi.ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Turk Sir xalqi yerida birorta ham urug qolmadi”.
ʻ To nyuquq ʻ yetti yuz kishini
birlashtirib, “shad” degan unvon oladi.
Bu turk xoqonligidagi eng oliy darajadagi harbiy unvonlardan biri
edi. To nyuquq
ʻ Bo gu ʻ tarxon hamda Eltarish xoqon (Kul tigin va Bilga xoqonning
otasi) bilan birga mamlakat mustaqilligi, el-yurt farovonligi, yurt osoyishtaligi,
chegaralar daxlsizligi uchun tinimsiz kurash olib bordi. U bu kurashlarning oldingi
safida edi. Ammo dushmanlar ham tinch o tirmadi. Ular kuchlarni birlashtirish
ʻ
payiga tushishdi. Tasvir davomida vaziyatning keskinlashib borishi, buning
natijasida To nyuquq
ʻ shaxsiyatidagi kuchli nuqtalarning tobora kengroq ochilishini
kuzatish mumkin. Xususan, buyuk sarkardalarga xos bo lgan tavakkalchilik,
ʻ
dovyuraklik, jasorat, jur at, ba zan nihoyatda keskinlik, cho rtkesarlik, ayni vaqtda
ʼ ʼ ʻ
bosiqlik, vazminlik xislatlari bu tasvirlarda aniq ko rinib turadi. U katta tajriba
ʻ
egasi sifatida namoyon bo ladi. To nyuquq
ʻ ʻ buyuk vatanparvar shaxs timsolidir.
Uning o z vatani, xoqoni, qo shini, xalqi bilan faxrlanishi, ularning borligidan
ʻ ʻ
o zini baxtiyor sezishi yodgorlik matniga puxta singdirilgan. Hatto dushmanning
ʻ
“xoqoni bahodir ekan, maslahatchisi alloma ekan” degan bahosida ham shu ruh
mavjud. To nyuquqning
ʻ xotirjamligi esa “xalqning tomog i to q edi” jumlasi orqali ʻ ʻ
ifodalangan. Dushmanning turkiylar ustiga hujum uyushtirish haqidagi yovuz
niyatini eshitgan To nyuquqning
ʻ “tun uxlagim kelmadi, kunduz o tirgim kelmadi” ʻ
deyishi uning o z taqdirini xalq va yurt taqdiri bilan naqadar yaxlit holda tasavvur
ʻ
qilishini ko rsatib turibdi. To nyuquq
ʻ ʻ iftixoridagi eng asosiy nuqta shunday
ifodalanadi: “Bu turk xalqiga qurolli dushmanni keltirmadim, yalovli otni
yugurtirmadim”.To nyuquq
ʻ obidasi vatan haqidagi madhiyadir. U voqeiy yoki
badiiy asar bo lishidan
ʻ qat i ʼ nazar, unda hayot haqiqati ham, tarixiy haqiqat ham
badiiy tarzda o z aksini topgan. Turkiy qabila va elatlarning o zaro talashib-
ʻ ʻ
tortishishlari ham, tashqi dushman bilan bo lgan ayovsiz kurashlar ham, aslida,
ʻ
tarixiy haqiqatdir. Eltarish, Bo g u, Bilga xoqonlar ham tarixiy shaxslardir.
ʻ ʻ
21

Asarda tilga olingan ko plab qabila, urug lar tarixda mavjud bo lgan, ularningʻ ʻ ʻ
bir qismi hozir ham alohida xalqlar va millatlar tarkibida yashab kelmoqda.
Yodgorlikda murojaat, undov, chaqiriq, yetakchilik qiladi. To nyuquq
ʻ tabiatida
tushkunlik, ikkilanish mutlaqo ko rinmaydi.
ʻ
Uning harakatlarida, so zlarida o ziga ham, butun xalqiga ham buyuk ishonch
ʻ ʻ
balqib turadi. Xuddi shu holat uning g alabalarida asosiy omil bo ladi.
ʻ ʻ
“To nyuquq” bitiktoshi kompozitsion jihatdan yetuk asar. Unda o ziga xos
ʻ ʻ
boshlanma, voqealar rivoji, xotima mavjud. Shu kompozitsiyaning o zida ham
ʻ
katta badiiylik bor. Bu maqsad to laligicha amalga oshgan. Yodgorlikning til
ʻ
xususiyatlari ham e tiborga loyiq. U VIII asrdagi adabiy til namunasidir. Asar
ʼ
tilidagi ko plab so zlar hozirgi o zbek tilida aynan qo llaniladi. Turkiy bitigtoshlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
O’rta Osiyoda ko’p topilmagan. Askan Talasdan topilgan xolos. Talas
bitigtoshlarini topish va jamoatchilikka ma’lum qilishda M.E. Masson 1930 yilda
Tereksoyda o’ tkazgan arxeologik qazishmalari natijasida O’ rxun – Enasoy harfi
shaklidagi ikki qator yozuv bitilgan tosh topdi. Yana Talasdan 1933 yilda ettita
katta – kichik hajmdagi bitigtosh topildi. 60-yillarda ham O’ sh viloyatida Batken
tumani xududida qabr toshiga bitilgan va qadimgi turk davriga oid bitigtosh
ma’lum qilingan. Yodgorliklarning tar q alishi kengligi ham h ozircha muammo
bo’lib turibdi. Bu erlarda topilgan yozuvlar hattotlik ma h orati jihatidan turli-
tuman, chunki yozuv keng xalq orasida qo’llangan. Yozuvning yaxshi egallagan
odamlarning katta bir guruhi orasida u kengro q qo’llanilgan. Masalan, yirik O’ rxun
yodnomalari xusnixat bilan yozilgan, uning ijodkorlari yozuv ma h oratini
egallagan, maktabda maxsus o’qitilgan.
Ma ya to g’i dagi yozuvni bitishda kasb mahorati etishmasligi sezilib turadi.
Ular xunuk xat bilan yozilgan. Q adimgi turkiy yozuvlar tarqalgan o’ lkalar orasida
O’ zbekiston xududlarining ham alohida urni bor ekanligi qator topilmalar orasida
isbotlanmokda. Masalan, Fargona vodiysidagi Isfaradan topilgan turkiy bitig, A.N.
Bernshtam e’lon qilgan Far g’ ona turkiy bitigi, Q uvada topilgan xum sirtidagi
turkiy bitig, S.T. Klyashtorniy o’qigan Far g’ onadan topilgan bronza o’zugiga
22

yozilgan bitig va boshqalar bu fikrni tasdiklaydi . Noma’lum Yozuv bitilgan bu tosh
haritada chegara vazifasini o’tay boshlaydi. Bunday Yozuvlar haqida 1710 yilda
asirlikka tushgan shved zobiti Filipp Ioganin Stralanberg to’liqroq ma’lumot
beradi. Asirlikda u 13 yil yashab noma’lum Yozuvning jadvalini ham chizib oladi.
Uningcha bu Yozuvlar run Yozuvlari deb atala boshlandi. Run deb atalishiga
sabab , got Yozuviga tash q i jixatdan o’ xshashligidir. Runa - sir ma’nosini bildiradi.
Qadimgi olmonlarning run Yozuvi milodiy II-III asrlarda kelib chiqqan .
II.BOB Qadimgi turkiy bitiklar tarixiy manba sifatida
2. 1. Qadimgi turkiy bitiklarni o’ rganilish tarixi
Q adimgi Turkiy bitigtoshlarning O’rxun yozuvida bitilga n yirik namunalari
q uyidagilardir. Kul tigin bitigi, Bilga hoqon bitigtoshi, Kul chur bitigtoshi,
To’nyuquq bitigtoshi, Mayun chur bitigtoshi.
Kul tigin bitigtoshi Bilge hoqon bitigtoshi bilan bir vaqtda paydo bo’lgan.
Radlov bu bitigni nemis tiliga tarjima qilgan. Bu bitigtosh marmarga qo’ yilgan,
qilganligi 41 sm, balandligi 3 metr 15 sm, tub qismining q alin ligi 1 m. 24.sm.
Marmar tosh o’rtasida bosh burchakli q al q on bor. Unga balandligi 64 sm, kengligi
40 sm. bo’lgan lav h a o’ yilgan. Lav h ada arxar surati naqshlangan. U hoqonlik
tamg’asi hisoblangan. Or q a tomonga bitigtoshning o’ rnatilish tarixi, hattot
yozuvida bitilgan. Uning old tomoniga 40 satr, o’ ng va chap tomoniga 13 satrdan
yozuv bitilgan. Ba’zi joylarida yozuv o’ chib ketgan. Bu marmartoshga yozish
ishini Y o’ lli g’ Tigin ismli kish bajargan.
Bu bitigtosh Kul tiginning akasi Bilga hoqon k o’ rsatmasi bilan amalga
oshirilgan. Bitigda asosan xalq q a murojaat qilingan. Bitig 732 yili Kul tigin
xaritasi uchun Bilga hoqon tarafidan bitilgandir. Kultigin 731 yili t o’qq iz- o’g’ izlar
bilan bo’lgan jangda halok bo’lgan bo’lgan edi. Qadim zamonlarda Xunn,
Ko’kturk, Uyg’ur va boshqa davlatlarning markazlari O’rxun tegrasida
joylashganligi sababli Mo’g’uliston turklarning ona yurti hisoblanar edi.
To’nyuquq bitigida va boshqa bitiglarida ham Mo’g’ulistondagi joy nomlari tez-
tez tilga olinadiki, bu hikoya qilingan harbu-zarblarning aksariyati o’sha hud ud da
23

kechganligiga aslo shubha uyg’otmaydi. O’sha davr oynomasi vazifasini yana bir
yodgorlik – turk hoqoni Eltarishning kichik o’g’li Kultegin qabriga qo’yilgan
bitigtosh o’taydi. U 731 yil 47 yoshida vafot etgan. Kultegin bitigidagi barcha
voqealar uning akasi Bilga hoqon (asli ism Mo’g’uliyon) tilidan hikoya qilinadi.
Bitigni Kulteginning jiyani Yo’llug’tegin yozgan.
Mazkur nomada Bilga hoqonning og’a-inilariga, qarindosh-urug’lariga,
xalqqa murojaat qilinib, ularning e’tiborsizligi va soddalligi natijasida turklarga
ko’p falokatlar kelganligi uqtiriladi hamda bo’lib o’tgan voqealardan xulosa
chiqarishga, millat manfaatlari uchun kurashga da’vat etiladi.
Ey turk xalqi, to’kis ishonuvchansan. Samimiy, nosamimiyni ajratmaysan,
kim qattiq gapirsa, samimiyni ham tanimaysan. O’shandayliging uchun hoqonning
so’zini olmay har qaerga ketding, u erlarda butunlay g’oyib bo’lding. O’sha erda
qolganing har erda o’lib tirilib, zo’rg’a yurgan eding.... Hoqon yo’q bo’lib
qashshoq xalqni oyoqqa turg’izdim. Qashshoq xalqni boy qildim. Turk xalqini
to’plab davlat tutishingizni toshga o’yib yozdirdim. Adashib ayrilganingni ham bu
erda yozdim. Unga qarab biling, turkning endigi xalqi, beklari. Uy, dunyogagina
qaraydigan, ko’ziga faqat mol-mulk ko’rinadigan beklar, sizlar gumrohsizlar. Men
mangu toshga hammasini yozdim”.
Millatchilik va davlatchilik tarixida muhim ahamiyatga molik ushbu
manbada yurt boshlig’ining ko’ngil faryodi o’zining amaliy ifodasini topgan.
Mazkur bitigni millat manfaatlari yo’lida kurashgan, g’alaba va mag’lubiyat
alamlarini totgan, kelajak taqdiri uchun qayg’ura olishga qodir shaxsgina yozishi
mumkin.
“Te p ada osmon bosmagan bo’lsa, ko’rligining, taqdiring uchun, tarbiyat
qilgan dono hoqoningga, emirilgan, qo’ldan ketgan davlatingga. O’zing adashding,
oraga yomonni kirgizding. Qurolli qaerdan kelib tarqatib yubordi, nayzali qaydin
kelib surib ketdi? Borgan erda yaxshilik shu bo’ldi? Qoning suvday oqdi, suyaging
tog’day uyulib yotdi, bek bo’ladigan o’g’il bolang qul bo’ldi, suluv qiz bolang
cho’ri bo’ldi”.Mazkur bitigda qo’shni tabg’achlarning hiylakorligi, b o sqinchiligi
natijasida xalq boshiga tushgan kulfatlar afsus-nadomatlarla hikoya qilinadi.
24

Nomada xalq ruhiyatidagi qarashlar shunchalik aniq va haqqoniylik bilan
aytiladiki, bu fikrlarni biz yaqin o’tmishimizdagi tariximizga ham ta d biq qilishimiz
mumkin. Toshlarga bitilgan achchiq saboqlar, ezgu fikrlar g’a l ayoni, otashin
chaqiriq ruhi asrlar to’fonlariga dosh berdi, o’zining dolzarbligini saqlab qoldi.
Ko’kturklarga tegishli O’rxun yozuvlari boshdan-oyoq milliy shuur,
demokrat i k ruh, milliylik tuyg’usi va markazlashgan hokimiyat g’oyasi bilan to’la
bo’lib, tafakkur tarixida misli ko’rilmagan asardir.
Bilga Hoqon (716-734) turk millatining milliy shuur, siyosiy tushunchalari
orasida ilg’or demokratik qarashlarni ilgari suradi.
U ko’kturklar davlatining birinchi bor bunyod etilishi va yuksalishidan
tuygan iftixorini hamda ellik yil davom etgan Chin asoratining achchiq xotiralarini
eslatgandan keyin millatning qudratiga bo’lgan ishonchini raqam etadi. Xon ushbu
xitobi orqali er va ko’k yiqilmaguncha hech bir millat turk kuchiga, davlatiga xavf
sololmasligini ta’kidlab, ellik yillik asorat o’z nuqsonlari bo’lganligidan
ogohlantiradi. Bilga hoqon o’z xitobida ko’proq bek va amaldorlardan shikoyat
qiladi.U qullik davrining fojealarini mo’zlar ekan, xalqqa chinliklarning shirin
so’ziga, yumshoq ipaklariga uchmaslikni, yo’qsa, yana qullikka bo’lajaklarini
uqtiradi:
“Chinliklarning so’zlari totli, ipak matolari yumshoqdir.Shirin so’z bilan,
yumshoq ipak mato bilan aldab, o’zlaridan uzoq bo’lgan millatni o’zlariga
yaqinlashtirarlar. So’ngra unin ichiga kirib jamiki yomonliklarini amalga
oshirarlar. Chinliklar o’zlaridan bo’lmagan mashhur kishilarni, bahodirlarni
(alplar) yashatmaslar. Yanglishib ularga ishonganlar, o’z urug’lariga, eng
yaqinlariga va millatiga foydali bo’lishdan mahrum Bularlar. Chinliklarning shirin
so’zlariga, yumshoq ipklariga aldangan ko’p, juda ko’p Turk yo’q bo’ldi.”
Bilga hoqon 734 yil 25 noyabr kuni xitoyliklarga sotilgan bir saroy zobiti
tarafidan o’ldirilgan. Bu tosh bitig 735 yilda o’g’li Bilga Qutluq hoqon tarfidan
Kultegin yodgorligidan bir kilometr uzoqlikda o’rnatilgan. Yodgorlik ustidagi so’z
tizimlari Bilga hoqonga oiddir. Yodgorlik Yo’llig’ Tigin tomonidan yozilgandir.
25

O’rxun bitiglarida turk millatining buyukligi milliy axloq va an’analarning
ustunligi bilan o’lchanishi qayd etiladi. O’z tili va e’tiqodidan, urf-odatlaridan
ularni hech qanday kuch ayirolmasligi ta’kidlanadi. “Turk beklari turkcha otini
tashladi, Tabg’ach beklarining tabg’achcha nomlarini qabul qilib, Tabg’ach
hoqoniga qaram bo’ldi... Shuncha mehnatini, sarf qilayotgan kuchini andisha
qilmay, tabg’ach hoqoni turk xalqni o’ldirayin, urug’ini urug’ini qurutayin, der
ekan va uni yo’qotib borayotgan ekan. Ammo yuqorida turk osmoni, turkning
muqaddas eri, suvi shunday debdi: “Turk xalqi yo’q bo’lmasin”, deb otam Eltarish
hoqonni, onam Elbilga xotunni tangri o’z martabasida tutib, yuqori ko’targan
ekan”.
Uning o’g’li Ichan hoqon 735 yili otasining x otirasi uchun Kul tigin bitigidan
1 km uzoqlikda bitiladi. Bu yozuvni ham Bilga hoqonning amakisi Y o’ lli g’ tigin
yozgandir. Bitigtosh a g’ darilib 3 b o’ lakka b o’ lingan, shuning uchun ham
yozuvlarning ma’nosi unchalik tushunarli emas. Bitigtosh Bilga hoqonning taxtga
o’ ti ri shidan boshlanadi. Bitigtoshda Bilga hoqonning hoqonlik yillari, davlatni
adolatli boshqarganligi aytiladi. Bitigtoshning so’nggi misralarida Bilga hoqonning
o’ z x al q iga qilgan nasi h atlari aks etgan: xalq hoqonidan, er-suvidan (ya’ni
vatanidan) ayrilmasa, ezgulik ko’radi, baxtli, betashvish yashaydi.
Bilga hoqon bitigtoshini ham Xitoy ustalari o’ rnatgan. Bitigtosh oxirida esa uning
muallifi Y o’ lli g’ tiginning ismi keltirila d i:
«Turk Bilga hoqonning so’zlarini bu tosh ustiga men yozdim «Xokonning jiyani
men Y o’ lli g’ tigin. Bir oy 4 kun o’ tirib yozdim…»
Bunga hoqonning vafoti sanasi bitiktoshda q uyidagicha k o’ rsatilgan:
«Otam hoqon it yili uchinchi oyning yigirma o l tisida vafot etdi. T o’ n g’ iz yili
beshinchi oyning yigirma ettisida dafn marosimini qildirdim.» Bu it yili 734
yilning uchinchi oyi, yigirma oltisi noyabrning yigirma oyigacha t o’g’ ri keladi.
T o’ nyu q uk bitigtoshi 2-turk hoqonligiga asos solgan Eltarish bitigtoshi 2-turk
hoqonligiga asos solgan Eltarish hoqonining masla h atchisi va sarkardasi
T o’ nyu q u qq a ba g’ ishlanib, 712 – 716 yillari o’ tib yozilgan. T o’ nyu q u q bu bitigni
o’zi h ayotligida yozdirgan. Bitigtosh Ulan – Batordan 66 km. janubiy shar q idagi
26

Bain Tsokto degan joydan topilgan. Bitigtoshni Elizaveta Klements 1897 yili
shimoliy M o’g’ iliston safariga borganda topgan.
Tunyukuk bitigtoshi Kul tigin va Bilga hoqon bitigtoshidan mazmunan farq
qiladi. Bitigtoshda turkiylarning dushman kabilalariga karshi kurashi,
T o’ nyu q u q ning xalq oldidagi xizmatlari xikoya qilinadi.
Mo’g’ulistonning Bain Tsokto manzilidan topilgan To’nyuquq bitigi VIII asrga
mansub bo’lib, buyuk turk hoqoni Eltarish hoqonning sarkardasi To’nyuquqqa
bag’ishlangan bo’lib,712-716 yillarda bitilgan.
Unda lashkarboshining faoliyati, yurt mudofaasi va boshqaruviga doir
tadbirlari hikoya qilinadi. Mard sarkardaning xizmatlari yuqori baholanadi,
tadbirkorligi va jasorati ko’p g’alabalarning garovi sifatida ta’kidlanadi.
“Turk xalqi o’zining xoni bilan bo’lmay Tabg’ach hoqonlig’iga qo’shildi.
Tangri shunday degan ekan: Xon berdim. Xoningni qo’yib, taslim bo’lding.
Tabg’achga taslim bo’lgani uchun tangri o’l degan shekilli”.
Bitigda To’nyuquqning tarjimai holi ham ayon bo’ladi: “Men hoqon
To’nyuquq Chinda dunyoga kldim. Chunki u paytda turk millati Chinga tobe
edi. ... Turk millati parishon bo’ldi va birlashgan turk yurtida jamoa holidagi xalq
qolmagandi. ... Dastlab Shod (Qutlug’) yonida etti yuz kishi to’plandi. Men ham
ular bilan birga edim. Tangri menga sezgi berganligi sababli uning hoqon bo’lishi
uchun harakat qildim va o’zini ham qistadim. U: “To’nyuquq men bilan birga
bo’lganda men Eltarish (millatni to’plagan) hoqon bo’layin” deydi. Xitoy va
Chinliklarning bu toza kuchni yo’q qilish payiga tushganini bilishmi hamon
kundo’z o’tirmay, kecha uxlamay hoqonga arz qildim, dushmanlar birlashmasdan
ustiga yuraylik, dedim. Tangrining yordami bilan yog’iyni daf etdik. Hoqon va
turk millati O’tukanga joylashishi bilan Janub va Shimol, Sharq va G’arbdagi
barcha urug’lar kelib, bizga qo’shildi”.
To’nyuquq bitigi yuksak saviyada yozilganligi, hokimiyatni saqlab qolishga va
ijtimoiy fikr jarayoniga kuchli ta’sir ko’rsatganligi bilan ahamiyatlidir. U siyosiy-
ijtimoiy sharhlar, davlat arbobining faoliyati, saltanatni boshqarish tajribalari
to’g’risidagi mulohazalari sifatida e’tiborlidir.
27

Ulug’ noib o’z faoliyatini bayon etar ekan, yana shunday deydi: “Qopag’on xon
yigirma etti yoshida taxtga chiqdi, kundo’z o’tirmadi, kecha uxlamadi.
Men ham qizil qonimni to’kib, qora terimni oqizib, uning xizmatida bo’ldim.
Eltarish hoqon himmat qilmasa yoki ishlamasa edi va men ham ishlamasaydim,
biolashgan turk yurti egasiz qolardi. Ular bilan birga bo’lganim bois turk millati
birlikka erishdi. Bugun Bilga hoqon ana shu xizmatlarning sharofati bilan turk va
O’g’o’z millatini idora etmoqda”. Mazkur ifodalar turk xon va bekliklari qay
darajada milliy qahramon bo’lganligini ko’rsatadi.
Chin manbalari yuz ming kishilik Qopag’on hoqonning suvoriylari Chinni
istilo qilib, surgundagi turk xalqini qutqazgani, imperator hoqonga uch yuz ming
kilogramm g’alla, ellik ming to’p ipak, uch ming ziroat quroli, olti viloyatni berib,
sulh to’zganini xabar qiladi. Bitiglar o’z shaxsiy manfaatlari yuzasidan chinliklar
bilan til biriktirib, davlatni parchalab tashlagan, xalqni milliy madaniyat va
nizomdan uzoqlashtirgan ayrim beklarni qattiq qoralaydi, ularga la’nat yog’diradi.
Turklar ibtidodan urug’ beklari idorasidagi qabila birligiga, feodal asoslarga
suyangan siyosiy tashkilotga hamda davlat tushunchasiga ega edilar. Shuning
uchun ba’zan boshqa urug’ va davlatlar holida o’zaro urushmoqdan ham yiroq
emasdilar. Lekin bu bo’linishlardan qat’iy nazar, ularda milliy shuur mafkurasi
hukmron ediki, buhol To’nyuquq bitiglarida ham o’z ifodasiga ega.
To’nyuquq Turk hoqonligi Xitoyga bo’ysundirilgan vaqtda (630 – 680
yillar) Xitoyga ko’chib ketgan Turk oilasida tug’ilgan. Faqat qaysi turkiy urug’ga
mansubligi aniqlanmagan. Keyinchalik turklar xitoyliklardan mustaqillikka
erishgan paytda Eltarish Kutlug’ hoqon tomoniga o’tib, Bilge hoqon davrida ham
Turk hoqonligida birinchi vazir va xarbiy qo’mondon vazifalarida qolgandir. Bu
To’nyuquq Tosh yodgorligi Tula daryosining yuqori oqimidan, Kul tigin va Bilge
hoqon yodgorliklari atrofidan topilgandir. Faqat yodgorlikning kaysi yili
o’rnatilganligi aniqlanmagan.
Xitoy imperatoriga vaqtincha qaram bo’lib qolgan Ishpara xonning unga
yo’llagan quyidagi so’zlari e’tiborni ortadi: “O’g’limni saroynigizga
yuborayapman. U har yili sizga kelib chiqishi samoviy bo’lgan otlar taqdim etajak.
28

Ertayu kech amringizga tayyorman. Ammo kiyimingizni oldini ochishga, o’rilgan
sochlarimizni yozishga, tilimizni o’zgartirishga va sizning qonunlaringizni qabul
qilishga kelsak, bizning urf-odatlarimiz juda qadimiy bo’lganligi tufayli ularni
bo’zishga jasoratim etmaydi. Butun millatimizning qalbi birdir”. Ko’rinib
turibdiki, hatto tobelikka va soliqlar to’lashga rozi bo’lgan hukmdor ham
millatining ma’naviy qadriyatlarini, milliy shaxsiyatini va nizomini o’zgartirishga
aslo yo’l qo’ymayotir.Turklarning e’tiqodi, Ko’k tangriga munosabatidan shu
narsa anglashildiki, turklar islom diniga qadar ham yagona tangriga iymon
keltirishgan, eng og’ir pallalarda undan madad kutishgan. Bu xususda O’rxun
toshbitiglarida ancha teran mulohazalarga duch kelamiz. "Tangri shunday degan
ekan", "'Dunyoni tangri yasaydi" kabi iboralarga tez-tez uchraymizki, bular
qadimgi turkiylar yagona tangriga e’tiqod qo’yganliklarini isbotlaydi. Shu bois
bo’lsa kerak, o’sha zamonda keng yoyilgan shomoniy, nasroniy, budda dinlaridan
ko’ra islom dinining tarqalishiga ma’lum ma’noda qulayliklar mavjud edi. Shu
bilan bir qatorda turk qo’shinidagi jangovarlik islomdagi jihodga yaqinligi va
uyg’unligi bilan islom dini keng tarqalishiga zamin hozirlagan edi.
VIII asrning solnomasiga aylangan yana bir yodgorlik Bilga xoqon bitigidir.
U Eltarish xoqonning katta o’g’li Kulteginning otasi Bilga xoqon sharafiga 735
yilda o’rnatilgan. Bilga xoqonni 734 yilda o’z yaqinlaridan biri zaharlab o’ldiradi.
Bu bitig ham Yo’llug’tegin tomonidan yozilgan, lekin zamonlar o’tishi bilan
ag’darilib, yozuvlari ancha zararlangan.
Bitigda Bilga xoqon davlatni adolatli boshqarganligi, ko’pgina turk
qavmlarini birlashtirgani, mamlakatning iqtisodiy-siyosiy mavqeini yuksaltirgani
Yo’llug’tegin tomonidan mahorat bilan bayon etiladi.
Yo’llug’tegin Bilga xoqon tilida davlatning daxlsizligi haqida fikr yuritar
ekan, uning necha yoshda qay bir ishlarni amalga oshirganini yilma-yil qayd etib
boradi hamda bobolarning yo’l qo’ygan kamchilik-xatolarini keyingi avlod
takrorlamasligini maslahat beradi.Tarixga kirgan solnomalardan yana bir turkumi
Enisey bitiglari bo’lib, Enisey daryosi bo’ylaridan topilganligi uchun shunday nom
29

olgan. Ularda ham O’rxun toshbitiglarida bo’lgani kabi yuqori tabaqaga mansub
shaxslarningtaqdiri, hayot yo’li, dunyoqarashi o’z aksini topgan.
Marhum zotlarning o’z yaqinlariga, qarindosh-ypyg’lariga, farzandlariga qilgan
murojaatida vatanni yog’iylardan himoya qilish kerakligi alohida uqtiriladi. O’z
yurtidan, yaqinlaridan ayrilgan shaxsning iztirobli o’ylari, vasiyatlari o’quvchini
to’lqinlantiradi. Bu jihatdan Eletmish Bilga xoqon yodnomasi diqqatga sazovordir.
Zotan, u ichki hissiyot nuqtai nazaridan O’rxun xotiranomalariga juda yaqin turadi.
Eletmish Bilga xoqon poytaxti O’tukan atrofida joylashganini gapirib o’tar ekan,
o’z faoliyati xususida quyidagilarni toshga o’yib yozdiradi: "Yuqorida ko’k osmon
yorlaqagani uchun, ostda mo’ng’ir er tarbiyalagani uchun elimni va davlatimni
vujudga keltirdim. Kunchiqardagi xalq, kun botardagi xalq, to’rt tarafdagi xalq,
menga kuch berar, dushmanim esa o’zi egallagan joyni qo’ldan chiqarardi. Sakkiz
daryo oralig’ida mening qo’yim va yilqim bor. Sakkiz daryo-Selenga, O’rxun, Tula
meni xursand qiladi, Qarg’a va Burgu daryolari bo’yida men o’zim
o’rnashyapman".
Bu muhim manbalarda ajdodlarimizning tili, tarixi, turmush-tarzi, urf-
odatlari, badiiy ijodlari bilan bir qatorda davlat yuritish tartib-qoidalari ham keng
qamrovda aks ettirilgan. Ushbu tartib-qoidalar shaxsiy manfaatlar yuzasidan emas,
balki umummillat manfaatlari yuzasidan kelib chiqib bayon etiladi, O’rxun-Enisey
bitiglarida aks ettirilgan davlatni boshqarish xususidagi fikrlar, qarashlar bugungi
qonunchiligimiz asoslariga juda monand.Bu esa o’z navbatida demokratik davlat
qurish g’oyasi va bu yo’ldagi sa’y-harakatlar azal-azaldan xalqimiz
dunyoqarashining asosiy tamoyillaridan biri edi, deb xulosa chiqarishimizga imkon
beradi.Enisey bitiglari turkumidan o’rin olgan va qabr-toshlarga, xarsang toshlarga,
turli xil idishlarga yozib qoldirilgan "Uyuq Tarlaq yodnomasi", "Uyuq Turan
yodnomasi", "Elegeshdan topilgan yodnoma", "Begra yodnomasi", "Chakul
yodnomasi", "Achur qishlog’idagi yodnoma", "Oltin-ko’l yodnomalari", "Uybat
yodnomasi" kabilar O’rxun yodnomalaridan bir qadar farq qiladi. Bu bitiglar erkin
she’r shaklida yozilgan bo’lib, undakgi tarixiy voqealar, shaxslarning o’z
faoliyatlari to’g’risidagi xulosalari fikr va tuyg’uning go’zal bir omuxtaligi tarzida
30

aks etadi, o’quvchiga estetik zavq beradi, tabiat va jamiyat sinovlari borasida
mulohaza yuritishga chorlaydi.
Enisey marsiyalarining tub-tubidan insoniy dard-alam, chigal taqdirlarning
fojeaviy qismati balqib turadi. Mazkur marsiyalar inson hayotining mazmun-
moxiyati to’g’risida, borliqning sitamlari, yo’qlikning anduhlari borasida, insoniy -
burch va mas’uliyat xususida bahs yuritadi. Ayriliq falsafasining ajoyib namunalari
bo’lgan bu ehtirosli misralar tarix saboqlari, tarix o’gitlaridir.
Tarixiy tomirlarimiz namunasi bo’lmish tosh bitiglar qadim va ilk o’rta asr
yodgorliklari ijtimoiy fikr taraqqiyotiga o’z ta’sirini ko’rsatgan.
O rxun-Enasoy obidalariʻ . 5-7 asrlarda qadimgi turk tilidagi va yozuvidagi
tarixiy yodgorlik sifatida qadrli. Mo g ulistondagi
ʻ ʻ O rxun ʻ va Janubiy
Sibirdagi Enasoy daryolari sohillarida topilgani uchun ham shunday
nomlangan. Mo g ulistondan
ʻ ʻ Shimoliy dengizlargacha, Uraldan Saxalinga qadar
davom etgan hududda shu yozuvdagi yodnomalar uchraydi. Shimoliy Kavkazda 15
asrda ham O rxun
ʻ yozuvidan foydalanilgan. O zbekiston ʻ hududida
( Farg ona
ʻ , Surxondaryo v.b. joylar) dan 20 dan ortiq turkiy-run yozuvi
yodgorliklari topilgan. Yirik O rxun
ʻ bitiklari Kultigin , Bilga xoqon, To nyuquq ʻ va
boshqa bu yozuvdagi yodnomalar (mas. Irq bitigi ) adabiy manba sifatida
qahramonlik qissa va dostonlariga mazmunan yaqin keladi. Kultigin bitiktoshi 732
yil Turk xoqonligi (551—745)ning lashkarboshisi sharafiga o rnatilgan. Bitiktosh
ʻ
ikki qismdan: Kichik va Ulug bitikdan iborat. Vatan manfaati yo lida xizmat
ʻ ʻ
qilish, mamlakatning mustahkam, osoyishta bo lishi uchun kurash bitikoshlarda
ʻ
bosh maqsad ekani aytiladi. Asarda Tabg ach
ʻ , Tibet , Sug d ʻ , Turgash , Qirg iz kabi ʻ
joy nomlari tilga olingan. Enasoy bitiklari marsiya va madhiya janrlarining
qadimgi turk adabiyotidagi ildizlari haqida tasavvur beradi. Bitiktoshlar 19 asr
oxirlarida topilib, U. Tomsen tomonidan o qilgan va ilmiy muomalaga kiritilgan.
ʻ
Ba zi yodgorliklar deshifrovka qilingan emas.
ʼ
AQSh , Polsha , Vengriya , Finlyandiya va Turkiyada ham
o rganilgan.
ʻ Rossiyada V.Radlov, S.Malov, I.Stebleva ishlari
31

ma lum.ʼ O zbekistonda ʻ Fitrat , A.Qayumov, N.Rahmonov v.b. asardan namunalar
va tadqiqot ishlarini chop qildirgan. O ʻ rxun - Enasoy yodgorliklarining topilishi va
o ʻ rganilishi XVIII asrdan boshlanadi . Rus xizmatchisi Remezov bu haqda
dastlabki xabarni beradi . Shved zobiti Iogann Strallenberg ,
olim Messershmidt yodgorliklarni Yevropa ilm ahliga ilk marta taqdim qilgan
edilar . Ma ʼ lumki , turkiy xalqlar o ʻ z davlatiga ega bo ʻ lgan eng qadimgi dunyo
qavmlaridan biridir . O rxun-Enasoy
ʻ obidalari ana shu tarixni badiiy tarzda hikoya
qiladi. Ular O rta Osiyodan boshlab
ʻ Dunaygacha bo lgan ulkan hududda o z ʻ ʻ
davlatlarini idora qilishgan.
Tadqiqotlar O’ zbekiston h ududida yashagan yangi turkiy bitiglar topilishiga olib kelmokda.
1986 yili O’ z. FA Arxeologiya instituti tomonidan Andijon viloyatining Marhamat tumanida
joylashgan L o’mbitepa yodgorligida qazish ishlari boshlandi. Bu yodgorlik maydoni 60x90 metr,
balandligi 8 metr keladigan tepa bo’lib, V – VIII asrlarga oid bo’lgan musta h kamlangan q ishlo q
qo’ r g’ oni edi. Bu erda h ayot IX – X asrlarda o’z ilib qolgan.
Bu yodgorlikda ko’plab ashyoviy dalillar qatori qadimgi turkiy yozuviga
daxldor mu h im obida topildi. Bu obidab o’ yi 20 sm.dan sal orti q rok, q orin
qismining keng nu q tasi 16 – 17 sm, b o’ yin qismi tor xumcha bo’lib, uning o g’ zi
labidan elkasiga birlashuvchi bir yoklama ushlagichi bandi bor. Uning bandi sirtiga
pastdan yu q origa y o’ nalgan qadimiy turkiy bitik o’ yib tushirilgan.
Bitik idish xumdondan pishirilishidan oldin bitilgan. Bu xumcha
yodgorlikning VI – VII asrlarga oid q atlamidan chi q di. Xumcha bo g’ ida kuyidagi
yozuv mavjud.
1 2 3 4 5 6 7
Bu erdagi birinchi va oltinchi harflar « k » harfini ifodalar ekan. H ar ikki
o’ rinda ham harflar O’ rxun – Enisey yodgorliklaridagiga q araganda bir oz farqli.
32

Buni biz bu yozuv mutaxassis bo’lmagan, bir qiziquvchan kishi tomonidan
yozilgan bo’lishi mumkin deb izohlaymiz. T o’ rtinchi harf « m » deb o’qilgan.
T o’ nyu q u q bitigtoshida shu harfni birlashtiruvchi chizi g’ i to’g’ri yozilgan b o’ lsa,
bu erda q iyal ati b yozilgan. Q olgan harflar nomlanishi q uyidagicha: k, i, a, i, ch, k,
ch. Turk xatinning tovushlar uy g’ unligi (singarmonizm) qonuniga mslashganligi,
bu erda so’zlarning qattiq yoki yumsho q o’ zakli ekanligini aniqlashga imkon
beradi. Shunga asosan fikr yuritadigan b o’ lsak, birinchi so’z yumsho q o’ zaklidir,
chunki u k tovushi bilan kelgan.
Turkiy so’zlarda bilamizki, ikki unli yonma-yon kelmaydi. Demak, so’z
chegarasi ham shu erda b o’ ladi: « i » birinchi so’zga, « a » harfi ikkinchi so’zga
taallu q li b o’ ladi. Beshinchi belgi « i » ning qattiq eshini (variantini) undan keyingi
belgi esa yumshok «k» ni ifodalaydi. «I» oldingi, «K» esa oxirgi so’zga tegishlidir.
Shundan kelib chi q ib bitigni uch so’zga ajratish mumkin: o’rtadagi qattiq, ikki
yondagisi esa yumsho q o’ zakli so’zlardir. Endi so’zlrni o’qib chikishga h arakat
q ilamiz: 1 va 2-harfi birinchi so’zga birlashadi, ularning oldiga qadimiy turkiy
imlo q oidasiga k o’ ra tushirib q oldirgan yumsho q «E» tovushini qo’ shsak, «eki»
deb o’qish mumkin b o’ ladi. Q adimgi turkiy talaffo’zda ikki so’zi eki tarzida
ishlatilgan. H arflarning ikkinchi guru h ini (a, m, n) amin deb o’qish mumkin.
V.Radlovning turkiy l ah jalar b o’ yicha lu g’ atida bu so’zga «yashamok, turmok,
turish, h ayot, makon» deya ta’rif berilgan.
S o’ nggi ikki harfni (k va ch) birlashtirib «hech» yoki «ekach» deb o’qilsa
b o’ ladi. M. Q osh g’ ariyning lu g’ atida o’ z singlisidek kiz «ekach» deb atalgan. Yana
bir faraz matndagi «ekach» so’ziga « a » qo’ shimchasi qo’ shilsa, u j o’ nalish
kelishigi shaklini oladi va «egachimga» shaklini oladi.
Qadimiy turkiy yodnomalarning ilk to’plovchisi va tadqiqotchisi bo’lgan F.I
Stralanbergning faoliyati ham D.G.Messershmidt nomi bilan bog’liq.Ular 1720 yili
Tobolsk shahrida tanishadi. Messershmidt xukumatdan uni ham o’z
ekspeditsiyasiga kiritishni iltimos qiladi.
Ular ikki yil davomida birga ishlashadi. 1730 yili ular Lyubenda «Ovro’pa va
Osiyoning sharqiy va shimoliy qismining tarixiy hamda jug’rofiy tasviri» kitobini
33

nashr etdilar. Bu kitob ikki olimning kundaliklaridan iborat bo’lib , unda dunyo
ahamiyatiga molik fikrlar bayon qilingan edi. SHundan so’ng Enasoy Yozuvlari
haqidagi ilk munozaralar boshlandi. Bu Yozuvlarni shakliga qarab , gox slavyan,
gox keltlarga, va greklarga nisbat berdilar. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha :
“turkiy xalqlar Sibirning erli axolisi emas shuning uchun bu Yozuvlarning Turkiy
xalqlarga tegishli ekanligi haqida gap bo’lishi mumkin emas”.
X I X asrning II yarmida «Slavyan nazariyasi» un u tila boshlandi.
Bu davrlarda q adimshunoslar Enasoy,Abakan daryosi q ir g’ o q laridan ,Oltink o’ l
yaqinidan ,Buluk daryosi b o’ ylaridan ko’plab toshga yo zilgan Yozuvlarni topdilar.
Lekin bu Yozuvlarning ta q diri ham avalgi Yozuvlarning ta q diriga o’ xshab
noma’lumligicha q olaverdi. Yozuvlarning turkiy xalqlarga tegishli ekanligini
birinchi bo’lib N.YAdrintsev isbotlab berdi. U topilgan Yozuvlarning taxminan
2000 yillar ilgari yaratilganini , turkiy xalqlarning skif va gotlarga qo’ shni
bo’lganligini , bu Yozuvlar turkiy xalqlarga taalu qq li ekanligini aniqladi. Lekin bu
bitigtoshlarda nimalar ifodalanganligi noma’lumligicha q olaverdi.
N.M.YAdrintsev boshliq ekspeditsiyaning Urxun va Tula daryolariga q ilgan
safarlari run bitiglarini butun dun yo ga mash h ur q ildi. U topgan «tangacha» li
bitigtoshlar ko’pchilik tarixchilarning di qq atini o’ziga jalb q ildi.
Kult e gin bitigida xitoycha Yozuv matnlari ham bor edi. Bu matnlardan ma’lum
bo’lishicha , bitigtoshlarning biri Biliga xoqon va ikkinchisi ukasi, lashkarboshi
Kultigin sharafiga bitilgan ekan. N.YAdrintsev topilmasidan so’ng bu Yozuvlar
Urxun- Enisey Yozuvlari deb nomlandi. Ba’zi olimlar bu Yozuvlarni run
Yozuvlariga o’ xshashligini nazarda t u tib , turkiy-run Yozuvlari deb atayverdilar.
1891 yili N.YAdrintsev Ungin daryosi b o’ yidan yana bir bitigtosh topadi. U
fanda Ungin bitigtoshi deb atala boshladi. Keyinchalik Ettisuvdan bitigtoshlar
topildi. Ular shakl jixatidan Urxun Yozuvlaridan bir oz far q q ilgan.
Yozuvlarni o’qish daniyalik olim V.Tomson va rossiyalik olim V.Rad’lovlar
zimmasiga tushdi.
1893yil ba h orida Tomson Urxun daryosi b o’ yidan topilgan Yozuvlarni
o’q iganligi haqida Daniya q irolligi Fanlar akademiyasi yi g’ ilishida axborot ber a di.
34

U ning boshqa xalqlar Yozuvini deshifrovka q ilib o’qishda qo’llagan tajribasi
U rxun Yozuvlarining kalitin ochishda ham qo’ l kel a di. U Yozuvlardan turli
belgilarning qanday tovush ifodalashini bilib olgach, unga tayangan xolda, Urxun
Yozuvlaridagi butun alifboni aniqla y di va birinchi marta «Tangri», «Turk»
so’zlarini o’q i y di. Bu bitiktoshlarning turkiy xalqlarga mansubligi aniq isbot lab
beradi. Tomsondan keyin V. Rad ’ lov ham 1894 yil 19 yanvar kuni Rossiya Fanlar
akademiyasi yi g’ ilishida Kult e gin bitigini o’q iganligi haqida ma’lumot beradi.
V.Rad’lov bu bitiktoshlardagi turkiy Yozuvlar alifbosining 15 harfni 1893 yil
kuzida,ya’ni, Tomson o’qishiga qadar aniqlab bo’lgan edi. Shunday qilib,ikki
olimning sa’yi-haraktlari bilan bu Yozuvlar – run, ya’ni sir emasligi isbotlandi.
2.2. O’rta osiyodan topilgan turkiy bitiklarni o’qilishi va tarjimasi
Turkiy bitigtoshlar O’rta Osiyoda ko’p topilmagan. Asosan Talas vodiysidan
topilgan xolos. Talas bitigtoshlarini topish va jamoatchilikka ma’lum qilishda M.E.
Masson 1930 yilda Tereksoyda o’tkazgan arxeologik qazishmalari natijasida urxun
– enasoy xarfi shaklidagi ikki qator Yozuv bitilgan tosh topdi. YAna Talasdan
1933 yilda ettita katta – kichi k h ajmdagi bitigtosh topildi. 60-yillarda ham O’ sh
viloyatida Batken tumani xududida q abr toshiga bitilgan va qadimgi turk davriga
oid bitigtosh ma’lum q ilingan.
Yodgorliklarning tar q alishi kengligi ham hozircha muammo bo’lib turibdi.
Bu erlarda topilgan Yozuvlar xattotlik maxorati jixatidan turli-tuman, chunki
Yozuv keng xal q orasida qo’llangan. Yozuvning yaxshi egallagan odamlarning
katta bir guruxi orasida u kengro q qo’llanilgan. Masalan, yirik U rxun yodnomalari
xusnixat bilan yozilgan, uning ijodkorlari Yozuv maxoratini egallagan, maktabda
maxsus o’q itilgan. Maya da to shlar dagi Yozuv lar ni bitishda ushbu Yozuv
avtorlarining kasb ma h orati etishmasligi sezilib turadi ,u lar xunuk xat bilan
yozilgan.
Qadimgi turkiy Yozuvlar tarqalgan o’ lkalar orasida O’zbekiston
xududlarining ham alo h ida o’ rni bor ekanligi qator topilmalar orasida
isbotlanmo q da. Masalan, Farg’ona vodiysidagi Isfaradan topilgan turkiy bitig,
A.N. Bernshtam e’lon qilgan Farg’ona turkiy bitigi, Q uvada topilgan xum sirtidagi
35

turkiy bitig, S.T. Klyashtorniy o’q igan Farg’onadan topilgan bronza u zugiga
yozilgan bitig va boshqalar bu fikrni tasdi q laydi.
Tadqiqotlar O’zbekiston xududida yashagan yangi turkiy bitiglar topilishiga
olib kelmo q da. 1986 yili O’z. FA Arxeologiya instit u ti tomonidan Andijon
viloyatining Marhamat tumanida joylashgan Lunbitepa yodgorligida q azish ishlari
boshlandi. Bu yodgorlik maydoni 60x90 metr, balandligi 8 metr keladigan tepa
bo’lib, V – VIII asrlarga oid bo’lgan musta h kamlangan q ishlo q qo’ r g’ oni edi. Bu
erda xayot IX – X asrlarda u zilib q olgan.
Bu yodgorlikda ko’plab ashyoviy dalillar qatori qadimgi turkiy Yozuviga
daxldor muxim obida topildi.
Bu obida buyi 20 sm.dan sal orti q ro q , q orin qismining keng nuktasi 16 – 17 sm,
b o’ yin qismi tor xumcha bo’lib, uning o g’ zi labidan elkasiga birlashuvchi bir
yo q lama ushlagich bandi bor. Uning bandi sirtiga pastdan yu q origa y o’ nalgan
q adimiy turkiy bitik o’ yib tushirilgan.
Bitik idish xumdonda pishirilishidan oldin bitilgan. Bu xumcha
yodgorlikning VI – VII asrlarga oid q atlamidan chiqdi. Xumcha bo g’ ida q uyidagi
Yozuv mavjud.
1 2 3 4 5 6 7
Bu erdagi birinchi va oltinchi xarflar « k » xarfini ifodalar ekan. H ar ikki
o’ rinda ham xarflar U rxun– E nisey yodgorliklaridagiga q araganda bir oz far q li.
Buni biz bu Yozuv m u taxassis bo’lmagan bir q izi q uvchan kishi tomonidan
yozilgan bo’lishi mumkin deb izoxlaymiz. T o’ rtinchi xarf « m » deb o’qilgan.
Tunyuquq bitigtoshida shu xarfni birlashtiruvchi chizi g’ i to’g’ri yozilgan bo’lsa,
bu erda q iyaltirib yozilgan. Q olgan h arflar nomlanishi q uyidagicha: «k, i, a, m , i , k,
ch». Turk xatinning tovushlar uy g’ unligi (singarmonizm) q onuniga
m o slashganligi, bu erda so’zlarning qattiq yoki yumshoq o’zakli ekanligini
aniqlashga imkon beradi. SHunga asosan fikr yuritadigan bo’lsak, birinchi so’z
36

yumshoq o’zaklidir, chunki u « k » tovushi bilan kelgan. Turkiy so’zlarda
bilamizki, ikki unli yonma-yon kelmaydi. Demak, so’z chegarasi ham shu erda
bo’ladi: « i » birinchi so’zga, « a » h arfi ikkinchi so’zga taallu q li bo’ladi.
Beshinchi belgi « i » ning qattiq (variantini) undan keyingi belgi esa yumshoq « k
» ni ifodalaydi. «i» oldingi, « k » esa oxirgi so’zga tegishlidir. SHundan kelib
chiqib bitigni uch so’zga ajratish mumkin: o’rtadagi qattiq, ikki yondagisi esa
yumshoq o’zakli so’zlardir. Endi so’zlrni o’qib chiqishga harakat qilamiz: 1 va 2-
xarfi birinchi so’zga birlashadi, ularning oldiga qadimiy turkiy imlo qoidasiga
ko’ra tushirib qoldirgan yumshoq «E» tovushini ko’shsak, «eki» - deb o’qish
mumkin bo’ladi. Qadimgi turkiy talaffuzda ikki so’zi eki tarzida ishlatilgan.
Xarflarning ikkinchi guruxini (a, m, n) « amin » - deb o’qish mumkin.
V.Radlovning turkiy loxjalar bo’yicha lug’atida bu so’zga «yashamoq, turmoq,
turish, xayot, makon» deya ta’rif berilgan.
So’nggi ikki xarfni « k » va « ch » birlashtirib «xech» yoki «ekach» deb
o’qilsa bo’ladi. Mahmud Qoshg’ariyning lug’atida o’z singlisidek qiz «ekach» deb
atalgan. Yana bir faraz matndagi «ekach» so’ziga « a » qo’shimchasi qo’shilsa, u
jo’nalish kelishigida «egachimga » shaklini oladi. YUqoridagi da’volar asosida
ko’zachadagi Yozuvni quyidagicha o’qish mumkin bo’ladi:
Tal q inimizni chin bo’lgan takdirda, uning ma’nosi: «Egachimga ikki umr
(bersin)», «Egachimning ikki dunyosi obod b o’ lsin» degan mazmun anglashiladi.
Bund а n yuz yill а r ilg а ri turkiy ха lql а rning yozuvi t а qdiri shum е r mixx а tl а ri
t а ri х ig а o’ х sh а rdi. Bir n е ch а ming yill а r d а v о mid а sh а kll а ng а n turkiy yozuvl а r
uz о q v а qtg а ch а j а m оа tchilikk а m а ’lum bo’lm а y k е ldi. Х VIII а srd а turkiy ха lql а r
yozuvl а ri h а qid а d а stl а bki m а ’lum о tl а r p а yd о bo’ldi. L е kin yozuvl а r q а ysi ха lqg а
m а nsub ek а nligi mu а mm о ligich а q о l а v е rdi. Chunki bu yozuvl а rni h е ch kim o’qiy
о lm а di. 1691 yild а Мо skv а d а gi G о ll а ndiya elchi хо n а si а ’z о l а rid а n biri Nik о l а y
Vidz е n V е r хо turd а n unch а uz о q bo’lm а g а n j о yd а n о m а ’lum а lifb о d а yozilg а n
bitigt о shl а rni t о pdi. N.Vidz е n o’z d а vrining yirik о limi edi. U Sibird а gi do’stl а rig а
ха t yozib yangi t о pilm а l а r h а qid а ха t yozishl а rini iltim о s qil а di. N.Vidz е nning bu
s о h а bil а n qiziqishig а Sibir vil о yati b о shligi G о l о vin s а b а b bo’lg а n edi. U Sibir
37

bo’yl а b s а yoh а t qilib yurg а nid а О b d а ryosining o’pirilg а n j о yil а n о d а m suyakl а ri
s а ql а ng а n yog’ о ch quti, kumush b о ld о q , idishl а r t о p а di. Bu t о pilm а l а rni u
N.Vidz е ng а s о vg’ а qil а di. L е kin bu t о pilm а l а r v а yozuvl а r q а ysi ха lqq а t е gishli
ek а nligi n о m а ’lum edi. О r а d а n 5 yil o’tg а ch 1696 yild а t о b о llik b о yar o’g’li
S е myon R е m е z о v h а m Sibir y е rl а rining ха rit а sini chiz а yotib, bir punktig а O’r х un
t о shi d е b b е lgi qo’ydi. N о m а ’lum yozuv bitilg а n bu t о sh ха rit а d а ch е g а r а
v а zif а sini o’t а y b о shl а di. Bund а y yozuvl а r h а qid а 1710 yild а а sirlikk а tushg а n
shv е d z о biti Filipp I о g а nin Str а l а nb е rg to’liqr о q m а ’lum о t b е r а di.
А sirlikd а u 13 yil yash а b n о m а ’lum yozuvning j а dv а lini h а m chizib о l а di.
Uningch а bu yozuvl а r run yozuvl а ri d е b а t а l а b о shl а ndi. Run d е b а t а lishig а s а b а b ,
g о t yozuvig а t а shqi jih а td а n o’ х sh а shligidir. Run а – sir m а ’n о sini bildir а di.
Q а dimgi о lm о nl а rning run yozuvi mil о diy II-III а srl а rd а k е lib chiqq а n .Turkiy
yozuvl а r es а G’ а rbd а gi run yozuvl а ri p а yd о bo’lgung а q а d а r h а m m а vjud edi.1716
yili Pyotr I D а nsigd а pr о f е ss о r Br е ynning t а biyot-t а ri х muz е yini b о rib ko’r а di.
Shund а n so’ng о limd а n bu s о h а d а iqtid о rli kishi b е rishni iltim о s qil а di. Br е yn
do’sti, tibbiyot f а nl а ri d о kt о ri D а niil G о tlib Ме ss е rshmidtni t а vsiya qil а di. U t а ri х ,
jo’g’r о fiya, b о t а niq а s о h а sid а h а m bilimd о n edi. О r а d а n ko’p o’tm а y
D. Ме ss е rshmidt P е t е rburgg а ch а qirildi. Ung а Sibirning fizik t а svirini yar а tish
t о pshirildi. U y е tti yil tinimsiz ishl а di. Q а dimiy turkiy yodn о m а l а rning ilk
to’pl о vchisi v а t а dqiq о tchisi bo’lg а n F.I.Str а l а nb е rgning f ао liyati h а m
D.G. Ме ss е rshmidt n о mi bil а n b о g’liq. Ul а r 1720 yili T о b о lsk sh а hrid а t а nish а di.
Ме ss е rshmidt hukum а td а n uni h а m o’z eksp е disiyasig а kiritishni iltim о s qil а di.
Ul а r ikki yil d а v о mid а birg а ishl а dil а r. 1730 yili ul а r Lyub е nd а «Yevrop а v а
О siyoning sh а rqiy v а shim о liy qismining t а ri х iy h а md а jo’g’gr о fiy t а sviri»
kit о bini n а shr etdil а r.
Qadimgi turkiy yozuvi (Urxun-yenisey yozuvi) yoki Qadimgi
turk runik yozuvi — tosh, metall , yog ochʻ va boshqa ga o yib bitilgan ʻ qad.
turkiy yozuvlar . 5—8-asr (ba zi manbalarda 8—10-asr)larga mansub. Urxun
ʼ
va Yenisey daryolari havzalaridan topilganligi sababli shu nom bilan yuritiladi.
Tashqi ko rinishidan
ʻ got (qad. german ) yozuviga o xshash bo lganligi uchun ʻ ʻ runik
38

yozuv deb ham atalgan. Urxun-Yenisey yozuvi haqida dastlab 18-asrning
boshlarida rus olimi S. Remezov, keyinroq shved olimi F. Stralenberg
hamda nemis olimi D.G. Messershmidtlar xabar bergan. Bu yozuv (lar)ning turkiy
xalklarga mansubligini birinchi marta fransuz olimi J.P. AbelRemyuza (1820),
so ngra rus olimi N.M. Yadrinsev (1889) isbotlagan. 1890 i. N.M. Yadrinsev vaʻ
1891-yil V.V. Radlov rahbarligida Urxun daryosi bo yiga uyushtirilgan arxeologik
ʻ
ekspeditsiyalar natijasi sifatida 1892-yil 2 ta atlas e lon qilindi. Bu atlaslarda
ʼ
bosilgan Urxun-Yenisey yozuvi matnlarini birinchi bo lib
ʻ daniyalik tilshunos V.
Tomsen o qishga muvaffaq bo ldi (1893-yil noyab). V. Tomsendan so ng
ʻ ʻ ʻ V. V.
Radlov turk shahzodasi Kultegin (8-asr) xotirasiga bitilgan ulkan toshdagi
matnning transliteratsiya va transkripsiyasini tuzib, nemis tiliga tarjima qildi. Bu
material qadimgi turkiy til qurilishi, fonetikasi, morfologiyasi va leksikasi
yuzasidan dastlabki tasavvurni shakllantirdi.
Urxun-Yenisey yozuvining kelib chiqishi haqida mutaxassislar o rtasida tan
ʻ
olingan yagona fikr yo q. Bu haqdagi nisbatan keng tarqalgan mulohazaga
ʻ
qaraganda, mazkur yozuv o z kelib chiqishiga ko ra sug d va pahlaviy yozuvlari
ʻ ʻ ʻ
orqali oromiy yozuviga borib taqaladi. Urxun-Yenisey yozuvining paydo bo lish
ʻ
joyi va vaqti ham hozircha uzil-kesil hal qilingan masala emas. Bu yozuv paydo
bo lish o rni va vaqti bilan bog liq bo lgan ayrim grafik xususiyatlari tufayli urxun,
ʻ ʻ ʻ ʻ
talas, yenisey variantlariga ega. Bularning eng qadimiysi urxun variantidir. Bu
yozuvlar turkiy tillarga uyg un, moye, ancha mukammal, arab yozuvidan ko ra
ʻ ʻ
yozilishi va o qilishi birmuncha qulay bo lgan. O rta Osiyo, Qozog iston va turkiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
xalqlar yashagan boshqa ko p joylar arablar tomonidan bosib olingach, bu
ʻ
mamlakatlarda arab yozuvi keng tarqaladi.
Mazkur yozuv, arab yozuvi singari, o ngdan chapga qarab yozilgan va
ʻ
o qilgan. Urxun-Yenisey yozuvi 38 belgi (harf)dan iborat bo lib, fonetik yozuv
ʻ ʻ
tizimiga kiradi. Har bir tovush yoki tovushlar birikmasi maxsus harflar bilan
ifodalanib, bir-biriga ulanmay, yakka-yakka yozilgan. Ko p hollarda (asosan, so z
ʻ ʻ
boshida va o rtasida) unli harflar yozilmagan. Urxun-Yenisey yozuvida tinish
ʻ
belgilari ishlatilmagan. So zlar, ba zan morfema yoki so z birikmalarini birbiridan
ʻ ʼ ʻ
39

ajratish uchun ular o rtasiga ikki nuqta (:) qo yilgan, shartli ravishda u "ayirg ich"ʻ ʻ ʻ
deb nomlangan. Urxun-Yenisey yozuvining Lena-Baykalbo yi, Yenisey, Mo g ul,
ʻ ʻ ʻ
Oltoy, Sharqiy Turkiston, O rta Osiyo, Sharqiy Yevropa kabi guruhlari aniqlan.
ʻ
UrxunYenisey yozuvidan namunalar. gan. Urxun-Yenisey yozuvi yo. ni tekshirish
va o rganishda V. Tomsen, V.V. Radlov, P.M. Melioranskiy, A.A. Polovsev, G.
ʻ
Geykel, SE. Malov, L.N. Gumilyov, D. Nemet kabi rus va yevropalik olimlarning
xizmatlari katta. O zbek olimlaridan akademik G . Abdurahmonov va A.
ʻ ʻ
Rustamov, professor N. Rahmonovlar ham Urxun-Yenisey yozuvini o rganib,
ʻ
muayyan tadqiqotlarni amalga oshirganlar. Ushbu yodgorliklarni tadqiq etish
hozirgi kunda ham davom etmoqda.
Darhaqiqat, «noma’lum yozuv» O‘rta Osiyoning janubi y-sharqiy qismi va
Afg‘onistonning shimoliy-g‘arbida shakllangan ko‘rinadi. Bu yozuv
yodgorliklarining tarqalish mintaqasi «Issiq» qo‘rg‘oni hududi va Yettisuvdan
janubga, to Hindikushgacha, sharqdan shimoliy Afg‘onistongacha, g‘arbdan
sharqiy Turkmanistongacha yoyilgan. Faoliyat doirasi esa miloddan avvalgi III
asrdan milodiy VIII asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. 1978 yilda
Afg‘oniston hududidagi arxeologik izlanishlar paytida qadimgi Oyxonum shahrida
– yana miloddan avvalgi II asrga xos yana bir bitik topilgan. V.A.Livshits «Issiq
yozuvi»ga o‘xshash bu bitikni VII-VIII asrlarga xos deb qaraydi. Xuddi shu
yozuvda bitilgan yodgorlik Turkmaniston (marv)dan ham topilgan. Xullas, ilm-
fanda olimlar o‘rtasida VI-VIII asrlarga xos turkiy-run (urxun-yenisey)
bitiklarining ilk bor topilganida uning yozuvi, tili, yuzaga kelgan davri, o‘rni va
tarqalish hududlari kabi masalalarda munozarali fikr-mulohazalar ancha vaqt
davom etgani kabi Markaziy Osiyodan topilgan qadimgi bitiklar «noma’lum
yozuv»lar nomi bilan qaysi tilga tegishliligi haqida ham ana shunday munozaralar
davom etdi. Shu bois yuqorida qayd etilgan fikrlar va ma’lumotlar turlichadir.
Shunga qaramasdan, o‘zbek yozuvshunoslari «noma’lum yozuv»larni o‘rganishni
davom ettirib, haqiqatga yaqin fikrlarni aytmoqda. Nasimxon Rahmonov va
Boqijon Matboboyevlarning fikricha, «Issiq yozuvi»ni o‘rganish, tatbiq etish shuni
ko‘rsatadiki, u Markaziy Osiyo turkiy-runiy yozuvining ilk namunasi, harf va
40

tovush (fonografik) yozuvining mukammal ko‘rinishidir. Buni Markaziy
Osiyoning ko‘pgina hududlaridan, jumladan, o‘tgan asrning 80-yillarida Baqtriya
davlati hududi (Surxondaryo)dan, xususan, Farg‘ona vodiysidan, ayniqsa, Kampir
tepa, Ko‘hna Termiz, Qo‘shtepa kabi ko‘plab hududlardan topilgan bitiklardagi
yozuv namunalari «Issiq yozuvi» an’anaviy ravishda davom etganini tasdiqlaydi.
Jumladan, mashhur turkolog I.Kizlasov turkologiyada yangi fikr aytgan edi. U
«Isfara yozuvi»ni butun O‘zbekiston hududidan topilgan turkiy-run yozuvlari
uchun asos bo‘lgan, deb qaragan.
Isfara daryosi sohilidan topilgan yozuv yodgorliklari, xususan, turkiy-run
yozuvlari topilgan joylar Farg‘ona vodiysi nomi bilan tilga olinadi. Demak,
Markaziy Osiyo, jumladan, O‘zbekiston ham turkiy-runiy yozuvining vatani
bo‘lgan, degan mulohaza haqiqatga yaqindir. VI–VIII asrlarda bir chegarasi
Oltoydan tortib markiziy Mo‘g‘ulistonga qadar, ikkinchi yog‘i Sharqiy
Turkistondan tortib Kaspiyga qadar ulkan hududda amal qilgan Birinchi va
Ikkinchi ko‘k turk xoqonliqlarining rasmiy tili turkiy til edi. Saltanatning davlat va
jamiyat boshqaruvi, xalqaro diplomatik munosabatlari, rasmiy yozishmalar turkiy
tilda olib borilgan. Rasman ko‘k turk yozuvi amalda bo‘lgan. Badiiy adabiyot,
ilmiy va tarixiy asarlar, xonlarning tuzuklari, yorliqlari va chet ellar bilan
yozishmalari turk tilida va ko‘k turk yozuvida bitilgan. Hatto turkiy til Buyuk Ipak
yo‘li bo‘ylab xalqaro til sifatida amal qilgan. Ko‘k turk xoqonliqlari keyinchalik
uning o‘rnida yuzaga kelgan uyg‘ur xoqonlig‘i zamonida Markaziy Osiyoda,
ayniqsa Buyuk ipak yo‘lida keng yoyilgan sug‘d tiliga, o‘rni bilan tabg‘ach (xitoy)
tiliga ham e’tibor qaratilgan. Masalan, monumental matnlar bitishda, turkiy til
bilan barobar, sug‘d, ba’zan tabg‘ach tillaridan ham foydalanilgan. Buni o‘sha
kezlardan qolgan ikki, uch tilli bitiglarda ham kuzatishimiz mumkin. Chunonchi,
732 yili tiklangan Kul tigin bitigi ikki tilli: asosiy matn turkchada, toshning ters
yuzida xitoycha yozuvi ham bor. To‘quz o‘g‘uz (uyg‘ur) xoqoni Alp 21 Bilga
(xitoy manbalarida Baoi) xotirasiga 820–821 yillarda tiklangan Qorabalg‘asun
obidasi uch til – turkiy, sug‘dcha va xitoy tilida bitilgan. Bu dalillar turk muhitida,
41

ona tili bilan birga, mazkur tillarga ham alohida e’tibor qaratilganidan dalolat
beradi. Ko‘k turk xoqonliqlarining ayrim o‘lkalarida, xoqonliqqa qaram va unga
qo‘shni yurtlarda, turklar bilan aralash yashaydigan boshqa qavmlar ichida ikki
tillilik ham amal qilgan. Masalan, Sug‘dda va xoqonliq hududidagi sug‘dlar
ko‘chib kelib o‘rnashgan ayrim kentlarda, sug‘d-turk qo‘shtilliligi, Xorazmda
xorazm-turk, qo‘shni Toharda va turk xoqonlig‘i, keyinchalik uyg‘ur
xoqonlig‘ining Toharga qo‘shni viloyatlarida, asosan, to‘xrilar orasida to‘xri-turk
qo‘shtilliligi ham amalda bo‘lgan. O‘tmishda yaratilgan matnlar ichida ikki, uch
tillilari ham anchagina.
Lekin matn ikkitilliligi bilan jamiyat orasidagi bilingvizm (qo‘shtillilik)
hodisasini qorishtirmaslik kerak. Chunonchi, yuqorida qayd etilgan o‘lkalarda
xorazm-turk, sug‘d-turk, to‘xri-turk qo‘shtilliligi bo‘lgan. Lekin tabg‘achturk
qo‘shtilliligi turk jamiyati o‘tmishida uchramaydi. Turkiy yodgorliklarda xitoycha
matnlarning berilishi xitoy tilining mavqeini nazarda tutgan holda shakllangan.
Islom davrida turklar orasida arab tilining o‘rganilishi va arabiy savodxonlikning
yuqori darajada bo‘lganligini ham qo‘shtillilik hodisasi deb sanamaslik kerak.
Turkiy til keyingi davrlarda yuzaga kelgan turkiy davlat va saltanatlarning rasmiy
tili sifatida amal qildi. Mahmud Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘atit turk”
asarida turkiy tilning obro‘-e’tibori, boshqa tillar o‘rtasidagi mavqei, O‘rta va
Markaziy Osiyodagi til vaziyati to‘g‘risida to‘la ma’lumot bergan edi. U turkiy
tilning Sharq xalqlari o‘rtasidagi mavqei xususida to‘xtalib, uni “arab tili bilan ikki
uloqchi ot singari teng poyga qilib o‘zib borayotgan turk tili” deya ta’riflaydi
(MK.I.46). Turk bo‘lmagan jamoalar ichida turk tilini o‘rganishning kerakligi
xususida yozadi: “Ularning [turklarning] o‘qlaridan 22 saqlanmoq uchun ularning
xatti-harakatlarini mahkam tutmoq har bir aqlli kishiga loyiq va munosibdir.
Bularga yaqin bo‘lish uchun eng asosiy yo‘l – ularning tillarida so‘zlashishdir,
chunki ular bu tilda so‘zlashuvchilarga yaxshi quloq soladilar, o‘zlarini yaqin
tutadilar, ularga zarar bermaydilar. Hatto ular o‘z panohida turgan boshqalarning
gunohini ham kechib yuboradilar. Ishonchli bir buxorolik olimdan va nisoburlik
42

boshqa bir ishonchli olimdan shunday eshitgan edim, ular bu so‘zni payg‘ambarga
nisbat berib aytgan edilar: payg‘ambar qiyomatning belgilari, oxir zamon fitnalari
va o‘g‘uz turklarining xuruji haqida gapirganda, shunday degan edi: turk tilini
o‘rganing, chunki ularning hukmronligi uzoq davom etadi. Hadisning to‘g‘ri yoki
to‘g‘ri emasligining javobgarligi aytgan kishilar gardaniga. Agar to‘g‘ri bo‘lsa,
turk tilini o‘rganish vojib(zarur)dir; hadis to‘g‘ri bo‘lmagan taqdirda ham uni
o‘rganish zarurligini aql taqazo qiladi (MK.I.43–44). Mahmud Koshg‘ariy o‘z
asarida turkiy qavmlarning yerlashuvi, bu o‘lkalardagi xalqlarning tillari to‘g‘risida
ham keng ma’lumot beradi.Bu qabilalarning yeri Rum yonidan kun chiqargacha
cho‘zilgan. “Devonu lug‘atit turk”ka kiritilgan xaritada ko‘rsatiluvicha, bu yurtlar
G‘arbdan Sharqqa tomon cho‘zilgan. Muallif yana davom etadi: So‘ng čigil, so‘ng
tuxs ї , so‘ng yağma, so‘ng ї ğraq, so‘ng čaruq, so‘ng čumul, so‘ng uyğur, so‘ng
taŋut, so‘ng x ї tay. Xitoy – Chindir. So‘ngra tawğač, bu Mochindir (MK.I.64).
“Devonu lug‘atit turk” asariga kiritilgan xaritada bu qabilalarning yurtlari janub
bilan shimol o‘rtasida berilgan. 23 Turk ellarining chegaralari to‘g‘risida ham
Mahmud Koshg‘ariyning o‘z qarashlari bor. Chunonchi, u Qaz so‘ziga izoh berar
ekan, yozadi: “Qaz – Afrasiyob qizining nomi... Ba’zilar turk shaharlari chegarasi
Marvash – Shohijondan boshlanishini so‘zlaydilar. Chunki Qazning otasi Toŋa Alp
Er – Afrasiyobdir. U Tahmurasdan uch yuz yil keyin Marvni bino qilgan. Ba’zilar
butun Mavoraunnahrni turklar o‘lkalaridan deb hisoblaganlar. U Yankänd dan
boshlanadi. Uning bir oti Dïzrujïn dir. U sariqligiga ko‘ra, mis shahri demakdir. Bu
Buxoroga yaqindir. Bu yerda Afrasiyobning qizi – Qazning eri Sïyavuš o‘ldirilgan.
Majusiy-otashparastlar har yili bir kun bu yerga kelib, Sïyavuš o‘lgan joy atrofida
yig‘laydilar. Mollar so‘yib, qurbonlik qiladilar. So‘yilgan mol qonini uning mozori
tepasiga to‘kadilar. Ularning odatlari shunday. Butun Mavoraunnahr, Yankand dan
Sharqqacha bo‘lgan o‘lkalarni turk shaharlaridan deb hisoblashning asosi shuki,
Samarqand – Semizkänd, Taškänd – Šaš, Özkänd, Tünkänd nomlarining hammasi
turkchadir. Känd turkcha shahar demakdir. Ular bu shaharlarni qurdilar va shunday
nom qo‘ydilar. Hozirgacha ham shunday kelmoqda. Bu yerlarda forslar
ko‘paygach, so‘ng ular Ajam shaharlari kabi bo‘lgan. Hozir turk o‘lkalarining
43

chegarasi Äbisgün dengizi bilan o‘ralgan. Rum o‘lkasidan va Özjänd dan
Chingacha cho‘ziladi. Uzunligi besh ming farsax, eni uch ming farsax, hammasi
sakkiz ming farsaxdir” (MK.III.163–164). Mahmud Koshg‘ariyning “Känd turkcha
shahar demakdir. Ular bu shaharlarni qurdilar va shunday nom qo‘ydilar.
Hozirgacha ham shunday kelmoqda. Bu yerlarda forslar ko‘paygach, so‘ng ular
Ajam shaharlari kabi bo‘lgan” degan ma’lumotlari Mavoraunnahrning sanab
o‘tilgan o‘lkalari turklar tomonidan bunyod etilgani, keyinchalik bu yerlarda
forsiyzabonlar nufuzining ham oshganligi, joy otlarining esa forscha atab
ketilganidan dalolat beradi (İnčüögüz – Sirdaryā, Keš (~Käš) – Shahrisabz singari
joy otlarining yuzaga kelishi bunga misol).
24 Mahmud Koshg‘ariy yuzyilliklar osha Markaziy Osiyo tuprog‘ida yashab
kelgan etnik guruhlar va ularning tillari to‘g‘risida ham aniq-taniq ma’lumot
keltiradi. Jumladan, u mazkur o‘lkalarda yashovchi soğdaq, känčäk, arğu larni
“ikki tilda so‘zlashuvchilar” deya ta’kidlaydi. Uning yozishicha, xo‘tanliklar,
tubutlar va tangutlarning ba’zilari kabi ikki tilda so‘zlaydiganlar va boshqa
shaharlarga borib yurganlar tilida buzuqlik bor. Bular bu yerlarga so‘ng kelganlar
(MK.I.65). Mochinliklar va chinliklarning ayricha tillari bor bo‘lsa ham,
shaharliklar turkchani yaxshi biladilar. Olimning yana ta’kidlashicha, ularning
turklar bilan yozishmalari turkchadir (MK.I.65). Tubutlarning tillari alohida.
Shuningdek, xo‘tanliklarning ham ayrim yozuvlari va ayrim tillari bor. Tubutlar
ham, xo‘tanliklar ham turkchani yaxshi bilmaydilar (MK.I.65). Mahmud
Koshg‘ariyning yozishicha, Balasağun, T ї raz, Mädinätülbäyzä shaharlarining
xalqlari sug‘dcha va turkcha so‘zlaganlar (MK.I.66). Ushbu fakt ikki masalaga
e’tibor qaratishni talab etadi: birinchidan, bu o‘rinda shu o‘lkalarda ikki tilda
so‘zlashuvchi ikki xalq yashaganligi ko‘zda tutilmoqda; ikkinchidan esa bu o‘lka
xalqlarining (soğdaq, känčäk, arğu larning) ikki tilliligi. Ma’lumki, ko‘k turk,
uyg‘ur xoqonliqlari va qoraxoniylar davrida bu o‘lkalarda turklar bilan birga savdo
yohud boshqa ijtimoiy-siyosiy jarayonlar ta’sirida kelib o‘rnashib qolgan sug‘dlar
ham yashar edi. Mahmud Koshg‘ariy soğdaq (ya’ni sug‘d) xalqini ikki tilda
44

so‘zlashuvchilar deb ta’kidlaganda (MK.I.65) ko‘proq shu o‘lkalardagi sug‘dlarni
ko‘zda tutgan ko‘rinadi. Ko‘k turk, uyg‘ur xoqonliqlari va qoraxoniylar davrida
Balasag‘un aholisi ikki tilli edi. Mahmud Koshg‘ariyning yozishicha,
balasag‘unliklar sug‘dcha va turkcha so‘zlaganlar (MK.I.66). Xalqning ikki tilli
ekanligining boisi, bu yerda turklar bilan birga sug‘dlar ham yashagan. Lekin
qoraxoniylar davriga kelib, bu yerlik sug‘dlarning turklashuv jarayoni yuz 25 bera
boshlagan ko‘rinadi. Mahmud Koshg‘ariy soğdaq so‘ziga izoh bera turib: “Soğdaq
– Balasag‘unga joylashgan bir qavm. Ular Samarqand va Buxoro o‘rtasidagi
So‘g‘ddan bo‘lib, keyin turklashib ketgan odamlar” deb yozgan edi.
Xulosa
Turkiya hududida qadimdan juda katta imperiyalar va podshohliklar
hukmronlik qilgan. Shu sababdan Turkiyada juda katta me’moriy va tarixiy
yodgorliklar saqlangan. Ko’plab antiqa buyumlar va noyob eksponatlarni o’z
ichiga olgan muzeylar mavjud bo’lib, diniy madaniyatlarning xilma-xilligi juda
katta ahamiyat kasb etadi. Turkiyada turli xil e’tiqodlarga oid ko’plab tarixiy
ma’bad yodgorliklari mavjud bo’lib, ularning qoldiqlari bugungi kungacha
saqlangan bo’lib, o’tmishdagi sivilizatsiyalar va voqealarga guvohdir. Quyidagi
maqolamiz tarix va arxeologiyani yaxshi ko’radigan, sivilizatsiyalarni va boshqa
xalqlarning madaniyatini o’rganadiganlarni jalb qilishiga shubha yo’q.
Ibodatxona miloddan avvalgi 550-yilda, Turkiyaning g’arbiy qismida
joylashgan Onado’lidagi eng katta yunon shahri Efes shahrida qurilgan. Ushbu
ibodatxona bir necha bor yong’in va zilzilada vayron bo’lgan va yana qayta
qurilgan. Britaniya muzeyi ushbu ibodatxonani qidirsh maqsadida alohida mablag’
ajratadi. Qazish ishlarining 5 yilida ibodatxona qoldiqlari topiladi.
Arxeologlarning fikriga ko’ra, Gobekli Tepe ibodatxonasi 10 ming yil
davomida ma’lum bo’lgan eng qadimiy ma’bad bo’lib, u dunyodagi eng muhim va
mashhur arxeologik joylardan biri hisoblanadi. To’rtburchak toshlarni bir-biriga
45

bog’lab turadigan aylana shaklidagi inshootlarni o’z ichiga oladigan ibodatxona
butun dunyodagi sayyohlarni o’ziga jalb qiladi.
Ushbu ibodatxona Egey dengizidan 100 kilometr uzoqlikda joylashgan Giri
qishlog’i yaqinida joylashgan bo’lib, Turkiyadagi eng yaxshi yodgorliklardan biri
hisoblanadi. Ibodatxona Afrodita muhabbat ma’budasi nomi bilan atalgan va u
YUNESKOning Jahon merosi ro’yxatiga kiritilgan. 2017-yilda me’moriy
inshootga tashrif buyurgan sayyohlar soni va tarixiy va akademik sabablarga ko’ra
tashrif inshootga arxeologlar oqimi ko’paydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Nasimxon Raxmon «Turk xo q onligi» Toshkent, 1993 yil.
2. B. Axmyodov «O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari»
3. Abul g’ oziev B. « YAngi topilgan Qadimiy turkiy bitik » O’zbekiston , 1993 yil,
18 iyun.
4. M.Isa q ov, K.Sodi q ov «YAngi topilgan bitig tal q ini» O’zb.A.S. 1993 yil, 9
iyulg’.
5. Ali Kemal Meram “Gu’kturk imparat’rligi” Istanbul, Milliyet – 1974 y.
6. Malov S.Ye., Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti, M., — L., 1951;
7. Malov S.Ye., Yeniseyskaya pismennost tyurkov, M., —L., 1952;
8. Aydarov G., Yazik orxonskogo pamyatnika BilgeKagana, Almaata, 1966;
9. Malov S.Ye., Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti, M. — L., 1951;
10. Nasilov V.M., Yazik orxonoyeniseyskix pamyatnikov, M., 1960;
11. GSerbak A.M., Grammatika starouzbekskogo yazmka, M.L., 1962;
12. Borovkov A.K., Leksika sredneaziatskogo tefsira XII—XSH vv., M., 1963;
13. Faznlov E.I., Starouzbekskiy yazj. Xorezmiyskiye pamyatniki XIV veka, t. 12,
T., 196671;
46

14. Baskakov N.A., Vvedeniye v izucheniye tyurkskix yazmkov, 2izd., M., 1969;
15. Kononov A.N., Istoriya izucheniya tyurkskix yazikov v Rossii, L., 1972;
Abdurahmonov G ., Shukurov Sh., O zbek tilining tarixiy grammatikasi, T.,ʻ ʻ
1973;
16. Tursunov U., O rinboyev B., O zbek adabiy tili tarixi, T., 1982;
ʻ ʻ
17. Abdurahmonov G ., Rustamov A., Qadimgi turkiytil, T., 1982;
ʻ
18. Qo chqortoyev I., Isabekov B., Turkiy filologiyaga kirish, T., 1984.
ʻ
19. https://arxiv.uz/ru/documents/referatlar/tarix/qadimda-turkiy-epigrafik-
yodgorliklar
20. https://fayllar.org/qadimda-turkiy-epigrafik-yodgorliklar.html
47

Sotib olish