Turkiya 1960-1970 yillarda - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	104.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Turkiya 1960-1970 yillarda

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIX YO‘NALISHI 3-BOSQICH 304-GURUH TALABASI
ERALIYEV ASLIDDINNING
“JAHON TARIXI” FANIDAN
“ TURKIYA XX ASRNING 60-70- YILLARIDAGI HARBIY TUZUM
DAVRIDA ”
MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
KURS ISHI
ANDIJON – 2022
1

I. Kirish
II. Asosiy qism
1. Ikkinchi jahon urushidan so’ng Turkiya tarixida harbiylarning siyosiy roli
2. 1960 – yil 27 – maydagi harbiy to’ntarishning sabablari va uning oqibatlari
3. XX asr 70 – yillarida harbiy tuzum davrida Turkiyaning ichki va tashqi
siyosatining xususiyatlari
III.Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin
yildan- yilga rivojlanib, oliy maqsad sari ildamlamoqda. Ozod va obod vatan, erkin
va farovon hayot uchun, olib borilayotgan amaliy islohotlar birinchi o’rinda inson
va uning manfaatlarini ko’zda tutadi. Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik
jamiyati qurish maqsadi har bir fuqaro uchun katta ma’suliyat yuklaydi. Yurt
ravnaqiga daxldorlik tuyg’usi bilan yashash va bu yo’lda fidoiylik ko’rsatish,
darhaqiqat sharafli vazifadir. Zero, ko’plab rivojlangan mamlakatlarning taraqqiyot
xususiyatlarini va omillarini tahlil etarkanmiz, xalq fidoyiligi va vatanparvarligi,
taraqqiyotning asosiy omillaridan bo’lganiga guvoh bo’lamiz. Shunday ekan,
tadqiqotchi olimlar zimmasiga ham mazkur muqaddas ma’suliyat yuklanadi.
Tarixchilar nafaqat mamlakatimizning boy tarixini, balki xorijiy sharq va g’arb
mamlakatlarining tarixiy taraqqiyot xususiyatlari va tarixiy tajribalarini tadqiq
etish orqali mamlakat rivoji uchun muhim hissa qo’shishlari lozimdir.
”Binobabarin, biz davlatimiz kelajagini o’z qobig’imizda o’ralib qolgan
holda emas, balki umumbashariy va demokratik qadriytlarni chuqur o’zlashtirgan
holda tasavvur etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar tajribasidan
foydalanib,davlat va jamiyat boshqaruvida erkinlashtirish, huquq va erkinliklarini,
fikrlar rangbarangligini o’z hayotimizga yanada kengroq joriy qilishda ko’ramiz” 1
.
Hammamizga yaxshi ma’lumki, “O`tmishni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”.
Tarixiy o`tmishda turkiy xalqlar bizning xalqimiz bilan turmushning siyosiy,
ijtimoiy–iqtisodiy hayotini birgalikda kechirganlar. Mazkur xalqlar bir necha
marotaba bizning xalqimiz bilan yagona davlat birligida ham hayot kechirgan,
ya’ni O`zbekiston va Turkiya davlati tarixi bir-biri bilan o`zaro chambarchas
bog`liq desak mubolag`a bo`lmaydi. “O`zbekiston boshqa musulmon davlatlar
bilan ham o`zaro munosabatlarni–shu jumladan ko`p tomonlama asosda
chuqurlashtirishga intilmoqda”. Shuning uchun ham qardosh xalqlar xususan,
Turkiya davlati bilan yaxshi qardoshlik munosabatlarini saqlab, ular bilan o`zaro
manfaatli iqtisodiy–siyosiy aloqalarni rivojlantirish uchun ham bu davlat tarixini
to`laqonli o`rganish bugungi kunda dolzarb masala hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan jahon tamaddunining bir qismi
bo’lgan Turkiyaning 1960 va 1970 yillardagi siyosiy va ijtimoiy manzarasini tahlil
etish dolzarblik kasb etadi.Turkiyaning geostrategik joylashuvi, shuningdek
etnomadaniy xususiyatari, uning xalqaro munosabatlaridagi mavqe’yi bilan birga,
davlat boshqaruvida muhim ahamiyatga ega bo’lgan harbiylar faoliyatiga ta’sir
etgan. Turkiyada G’arb va sharq madaniyatlari to’qnashganini, sivilizatsiyalar
muloqotining o’ziga xos samaralarini ko’rishimiz mumkin. Bu esa, davlat va
jamiyat boshqaruvida ham o’z ifodasini topgan. Demak Turkiyaning 1960 – 1970 -
yillardagi tarixini o’rganish quyidagi jihatlari bilan dolzarblik kasb etadi:
1
Каримов И.А. Юксак маънавият- енгилмас куч.-Тошкент: Маънавия т, 2008, 114- б .
3

Birinchidan, bilamizki, Turkiyada azaldan harbiylar mamlakatning siyosiy
hayotida va boshqaruvida muhim ahamiyat kasb etishgan. Usmonli imperiyasi
qudratining asosiy omili ham imperiyaning asosiy tayanchi ham harbiylar, ya’ni
o’sha davrlarda yanicharlar korpusi hisoblangan.Ular mamlakat boshqaruvida o’z
pozitsiyalariga ega bo’lishgan.Demak harbiylarning ahamiyati oldindan yuqori
bo’lgan. Ikkinchidan, Ikkinchi jahon urushidan keyin Turkiyadagi ijtimoiy –
siyosiy vaziyat murakkab edi. Natijada mamlakat hayotida ko’plab ichki
muammolar va hukumatga nisbatan ishonchsizlik, noroziliklar paydo bo’ladi. Bu
esa mamlakatning siyosiy boshqaruvida qanaqadir o’zgarish qilishni talab qilardi.
Demak
Turkiyaning bu davrdagi tarixini o’rganish 1960 – yilgi harbiy to’ntarishdan oldin
mamlakatdagi vaziyat va o’sha harbiy to’ntarish o’tkazishning sabablari, shart –
sharoitlari va oqibatlarini o’rganish bilan ahamiyatli va dolzarb hisoblanadi.
Qolaversa, 1946 yilda tashkil topgan va o’sha davrda hukmron partiya hisoblangan
Demokratik Partiya dastlab faoliyatini boshlaganida demokratik islohotlkarni
chuqurlashtirishga katta e’tibor bergan.
Mavzuning maqsad va vazifalari Kurs ishidan ko’zlangan 1960 – 1970-
yillardagi Turkiyada harbiy tuzum davrini o’rganish hamda bu davrda yuz bergan
ijtimoiy – siyosiy voqealarni, jarayonlarni chuqur yoritish va tahlil qilishdan iborat.
Asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: Turkiyada 1960 – 1970 – yillarda harbiy
tuzum davrida yuz bergan ijtimoiy – siyosiy jarayonlarni aniq dalillar asosida
yoritib berish; XX asr 50 – yillarining oxirida Turkiyadagi ijtimoiy – siyosiy
hayotni o’rganish; 1960 – yilgi harbiy to’ntarishning sabablari va oqibatlarini
ochib berish; 1971 – yilgi harbiy to’ntarishning sabablari va oqibatlarini
yoritishdir. Mavzuning ob’ekti va predmeti : 1960 – 1970-
yillardagi Turkiyadagi harbiy tuzum davridaharbiylar faoliyati va uning mamlakat
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotida tutgan o`rni va rolini,davlat va davlat
boshqaruvinio`rganish tadqiqot ishining asosiy ob’ekti hisoblanadi. 1960 – 1970-
yillardagi Turkiyadagi harbiy tuzum davrida yuz bergan voqealar, ijtimoiy –
siyosiy jarayonlar, harbiy tashkilotlar va siyosiy partiyalar tadqiqot ishining
predmeti hisoblanadi.
4

1. Ikkinchi jahon urushidan so’ng Turkiya tarixida harbiylarning siyosiy roli
Yaqin sharqdagi an’anaviy jamiyat har doim etnik va diniy turfa xilligi bilan
ajralib turadi. Bu ma’lum bir vaziyatlarda etnik va diniy asosda nizolarni keltirib
chiqaradi. Ko’pincha bu nizolar aholining turli qatlamlari o’rtasida siyosiy va
iqtisodiy qarama – qarshilikka sabab bo’ladi. Oxirgi yillarda globallashuv jarayoni
ta’sirida yaqin sharq davlatlari aholisining ulkan qismining siyosiylashuvi ro’y
berdi. Bunday sharoitda chegaralanmagan konfessializm va millatchilik etnik
separatizm va diniy nizolarga sabab bo’ladi va yaqin sharq mamlakatlarining
davlat yaxlitligining saqlanishiga jiddiy xavf tug’diradi. Milliy – etnik va diniy
asosda paydo bo’ladigan ko’plab turli xil muammolar shunga o’xshash nizolarni
tartibga solishda armiyaning ishtirokini oldindan belgilab qo’yadi. Harbiylar Yaqin
Sharq mamlakatlarida siyosiy jarayonlarda muhim rol o’ynashgan 1
.
Bugun esa harbiylar yaqin sharq mamlakatlarining siyosiy tizimining
barcha elementlari o’rtasida yuqori ishonchga ega va davlatning doimiy instituti
hisoblanadi. Armiya birligi uchun eng asosiy xavf etnik millatchilik va diniy
ekstremizm. Armiya o’zining birligini saqlash maqsadida himoyachi pozitsiyasi
yoki milliy – tarixiy, madaniy – diniy an’analarni va mamlakat qadriyatlarni egasi
sifatida chiqishi mumkin. Boshqa tarafdan esa ichki siyosiy maqsadlarda
harbiylardan foydalanish shu narsani ko’rsatadiki, armiya yoki uning bir qismi
islohotlar jarayonida murakkab va bir xil bo’lmagan natijalarida o’zining mustaqil
roliga da’vo qilishni boshlashi mumkin. Harbiy tajribasi yuqori bo’lgan va ma’lum
bir sharoitlarda og’ir jangovar texnikaga ega bo’lgan harbiylar shaxsiy hokimyatga
shuningdek qo’shni xalqlarga qarshi yo’naltiriladi. Sharq mamlakatlarining
ofitserlar korpusini taqdiq qilgan ko’pchilik olimlar shunaqa xulosaga kelishdi,
harbiy tayyorgarlik va ta’lim, kollektivlikni his qilish ofitserlar o’rtasida milliy,
dunyoviy dunyoqarashni asta sekinlik bilan kengaytirishga yordam beradi.
Fuqarolik siyosiy elitadan farqli ravishda harbiylar ancha jips va diniy va etnik
xarakterdagi siyosiy oqimlar ta’siriga kamroq tushadi. Lekin boshqa shunga
o’xshash xulosalar har bir aniq vaziyatda va har bir mamlakatda haqiqiy holatni
har doim ham aks ettiravermaydi. Bir faktga diqqatni qaratish shart emas, ya’ni
armiya – bu jamiyatning nusxasidir 2
.
Ofitserlar tarkibida barcha asosiy ijtimoiy guruhlar bor. Boshqa tarafdan esa,
ofitserlar korpusida jamiyat guruhlari vakillari kamroq bo’lishi mumkin yoki
umuman bo’lmasligi ham mumkin. Misol uchun, Sudanda XX asrning 50 – 60-
yillarida ofitserlar korpusi tarkibida asosan mamlakatning janubiy tumanlaridan
1
Владимир Ахмедов.Роль армии в урегулировании этнорелeгиозных конфликтов на Ближнем Востоке–М:
Восток, 2008,стр 3.
2
Эргашов. Ш – Жаҳон тарихи. Энг янги давр 1945-2017. Тошкент. 2019. 169-б
5

kelgan harbiylar bo’lgan. Pokistonda fuqarolar urushi arafasida ofitserlar g’arbiy
tumanlardan kelgan harbiylar sanalishgan. Ofitserlar korpusida dunyoviy xarakter
va milliy mentalitet bir qancha mamlakatlarda ya’ni ofitserlar asosan aholining bir
guruhidan bo’ladigan mamlakatlarda qattiq chegaralangan. Harbiylar birdamligi
ofitserlar korpusi jamiyatning ikki yoki undan ortiq etnik – diniy guruhlaridan
tashkil topadigan mamlakatlarda o’ziga xos mustahkamligi farq qilmaydi.
Ofitserlarning hayotiy qiymati ularning etnik, diniy va qayerdan kelib chiqishiga
bog’liq. Mamlakatda etnik va diniy nizolar paydo bo’lganida ofitserlar korpusi
diniy yoki etnik tamoyillarga ko’ra bo’linishi mumkin. Bunday holatlarda
an’anaviy jamiyat bilan oldingi aloqalari kasbiy birdamligi va milliy umumiylikni
his qilishdan ustun kelishi kerak.
Livanda chegarada XX asrning 70-80- yillarida musulmonlar
son bo’yicha xristianlardan oshib ketdi. Oldin ofitserlar korpusining katta qismi
xristianlardan tashkil topgan edi.Natijada fuqarolar urushi sharoitida oxirgi
vaqtgacha armiya ixtilofni ko’rsatmaslik uchun amalda siyosiy voqealarda ishtirok
etishdan qochishga harakat qiladi. Shu nuqtayi nazardan, ofitserlar korpusiga
ayniqsa siysoiy inqiroz sharoitida, diniy nizolar kelib chiqqanda birmuncha
mustahkam birlik sifatida qarash to’g’ri bo’lar edi. Harbiylarning nizolarning
oldini olish va ularni bartaraf etishdagi o’rni ko’p jihatdan hukmron tuzumning
tipini, davlat qurilishini modelini, davlat boshqaruvi tizimida harbiylar
egallaydigan joyni, fuqarolik hokimyati bilan o’zaro aloqasining xususiyatini,
shuningdek aholining etnik – diniy tarkibini va tashqi faktorlar ta’sirini aniqlashga
yordam beradi. Yaqin sharq mamlakatlarida harbiylar diniy va etnik asosda paydo
bo’lgan nizolarni to’xtatishni uddalab kelmoqda (Misr, Suriya, Iroq) 1
.
To’g’ri, shuni ta’kidlash kerakki,
yuqorida sanab o’tilgan mamlakatlarda faqatgina doimiy armiya emas yana
qanchadan – qancha xavfsizlik kuchlarining maxsus bo’limlari harakatda bo’lishdi.
Ularning muvaffaqiyatli harakatlari ko’p jihatdan hukmron tuzumning harbiylar –
fuqarolar koalitsiyasi ko’rinishida bo’lishiga, aholining diniy birligiga, regional
kuchlarning muvozanatining ijobiylashuviga va tashqaridan bo’ladigan to’g’ridan -
to’gri aralashuvlarning yo’q bo’lishiga imkon yaratdi.Armiya tajribasi, ayniqsa
harbiy tuzum o’rnatilgan mamlakatlarda, etnik – diniy belgilarga ko’ra davlatning
tarkibiy qismlarga bo’linishini oldini olishda armiya yaxshi tajribaga ega emas.
Ko’pgina harbiy tuzumlar, aholi tarkibibining etnik – diniy
xilma – xilligi mavjud bo’lgan mamlakatlarda shuni ko’rsatdiki, harbiylar bu
nizolarning tarqalishini to’xtatib turolmaydi yoki xohlashmaydi. Aksincha, tez –
tez ular ongli ravishda yoki bilmagan holda bu nizolarning rivojlanib ketishiga
ko’maklashadi. Shular qatorida bu narsa jamiyatning dezintegratsiyasiga va
1
M.Lafasov. U. Jo’rayev. Jahon tarixi – Toshkent: Muharrir, 2007. 178-b
6

zulming ortishiga olib keldi.Yaqin sharqdagi harbiylar boshqaruvi shakli shuni
ko’rsatadiki, nizolarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy parametrlarining
ahamiyatiga yetarlicha baho berishmadi. Ular og’ir etnik va diniy ziddiyatlarni
“turli xil” hujumlar, qurol yo’li bilan hal qilish mumkin deb hisoblashadi. Shunga
ko’ra harbiylar ichki tartibsizliklarni kuchaytirishga juda ham qattiq aloqalari
bo’ladi, unda armiya vamamlakat birligiga bo’ladigan muqarrar xavfni ko’rib,
ularni tez, metod va vositalarga qaramasdan bartaraf qilishga harakat qilishadi.
Bugungi kunda islohotlar jarayoni va siyosiy modernizatsiya qilish ta’sirida
armiyani siyosatga jalb qilish me’yorlari o’zgarmoqda.
XX asrning 50 – 70- yillarida fuqarolar armiya
boshqaruvidan chetlashtirildi va u qo’lida butun fuqarolik va harbiy hokimyatni
to’pladi. Bugungi kunda Yaqin sharq davlatlarining ko’pchiligida asta - sekinlik
bilan harbiylar hokimyati tuzumidan harbiylar – fuqarolar koalitsiyasi tizimiga
o’tilmoqda. Fuqarolarning davlat boshqaruvida ishtiroki etishi kengaymoqda
(Misr, Turkiya, Eron). Harbiylarning siyosiy nafsi va ijtimoiy – iqtisodiy
maqsadlari yanada mo’tadil bo’lmoqda. Ularning hokimlik vakolati o’lchovlari
qisqarmoqda, lekin harbiylarning siyosatga aralashuvi esa yanada kengaymoqda.
Uular siyosiy hokimyatni va uzoq muddatga davlat boshqaruvini qo’lga olishga
harakat qilishmoqda. Ularning maqsadi mamlakatda raqobatlashayotgan siyosiy
guruhlar o’rtasidagi kuch muvozanatini saqlash, hokimyatning konstitutsiyaviy
asosini mustahkamlash, iqtisodiy farovonlikni taqsimlashda jiddiy o’zgarishlarning
oldini olish. Ayniqsa Yaqin Sharqdagi bugungi sharoitda faqatgina armiya va
harbiylardan bu nizolarni bartaraf etishga umid bog’lash to’g’ri bo’lmas.
Hozirda fuqarolarga, ularning harkati yoki harakatsizligiga ham bog’liq.
Agar ular bu nizolarni hal qilishdan o’zini chetga olsa, o’rtalarida kelishmovchilik
yuzaga keladi va yana armiya siyosiy sahnaga chiqishiga to’g’ri keladi. Modomiki,
harbiylar kelishuvdan ko’ra kuch ishlatishga harakat qilishadi. Ular sun’iy ravishda
etnik – diniy muvozanatni o’rnatishga harakat qilishadi, Agar fuqarolik hokimyati
ijtimoiy jihatdan javobgar bo'lsa, jamiyatning qo'llab – quvvatlashidan foydalanadi
va armiyani ittifoqdosh sifatida chaqirishdan qo’rqishga hojat qolmaydi, armiya
esa adolatli, xolisona harakat qiladi. Bunday holatda dunyoviy mafkuraga va milliy
g’oyaga sodiqlik ekstremistik qarash va kayfiyatni birlashtirishda asosiy faktor
bo’lib xizmat qiladi va bir xilda ko’tarilishga yordam beradi. Lekin har qanday
sharoitda bir narsani tushunish kerak, yaqin sharqning hozirgi sharoitida keng
fikrlovchi ofitserni toppish qiyin. Bir tomondan umumiy dunyoqarash va
umummilliy o’zlikni anglash, ikkinchi tomondan an’anaviy qadriyatlarga sodiqlik
etnik va diniy tafovut o’zaro qarshilikka uchraguncha tinchgina yashayveradi.
Bunday holatda bir narsaga, ya’ni armiya oldindan taxmin qilmaydigan
vositachi yoki hakam roliga chiqishi mumkin degan ishonch ancha
kamayadi.Shunday qilib, shunga o’xshash nizolardagi yakuniy qarorga siyosiy
yo’llar bilan erishish mumkin. Armiyadan foydalanish esa toza funksional
7

xususiyat kasb etishi va davlatni tashqi dushmanlardan himoya qilishga va soxta
terrorizmga emas haqiqiysiga qarshi kurashishga yo’naltirlishi kerak. Armiyaning
ahamiyati va harbiy boshqaruv Turkiya siyosiy hayotida har doim eng muhimi
sanalgan. 1930 – yillarning boshiga kelib, harbiylar o’zlarini xalq erkinligining
timsoli sifatida qabul qilib, mamlakat barqarorligi va hududiy yaxlitligining
kafolati sifatida muhim o’rin egalladi. Uzoq vaqt davomida Turkiyada “harbiy
patronaj” tizimi mavjud bo’lgan.Turkiyada harbiylar mamlakat hayotida qadimdan
muhim o’rin egallab kelishgan.Ular Saljuqiylar davridan boshlab turli xil
imtiyozlarga ega bo’lishgan.Bilamizki, mamlakat tashqi siyosatining asosiy
yo’nalishini hududlarni zabt etish siyosati bo’lgan. Usmonli turk imperiyasining
dunyoda qudratli davlat bo’lishiga olib kelgan asosiy omillardan biri – bu uning
armiyasi. Imperiyada juda kuchli armiya tashkil qilindi.Armiya orqali dunyoning
uch qit’asida mustamlakalarga ega bo’lgan yagona davlat bo’lganligini tarixning
o’zi isbotlab turibdi. Yanicharlar korpusining tashkil qilinishi Usmonli turk
imperiyasining g’alabaga erishishining eng asosiy omili sanaladi 1
.
Sultonlar armiya bilan hisoblashishgan.Qolaversa armiyaga ko’plab
imtiyozlar berishgan.Harbiylar sulton hokimyatining eng muhim tayanchi
hisoblangan.Usmonli imperiyasida harbiylar 1834 – yilgacha, ya’ni harbiy – len
tizimi amalda mavjud bo’lgunga qadar mamlakatning tayanchi hisoblangan.
Ularga bosib olingan hududlar bo’lib berilgan. Usmonli turk imperiyasining
zaiflashuviga ham aynan armiya sabab bo’lgan. Ular o’zlariga berilgan
imtiyozlardan foydalanib davlatga, markaziy hokimyatga bo’ysunmay
qo’yadi.Natijada XVIII asrda Usmonli imperiyasida zaiflashish kuzatiladi, ayniqsa
harbiy jihatdan Yevropadan orqada qola boshlaydi. Bunga qurolli kuchlar va
harbiy fanlar sohasida Yevropaning ustunligini tan olish, yevropa tajribasini aynan
shu sohaga jalb qilish, o’z navbatida, madaniyat, siyosat va ma’muriy boshqaruv
sohasida ayrim jihatlarni o’zlashtirishni kechroq amalga oshirish va boshqalar
sabab bo’lishgan. Saralangan kadrlarni tayyorlash maqsadida g’arb na’munasi
asosida harbiy o’quv maskani tashkil qilindi.U yerda ta’lim olganlar kerakli
fanlarni o’zlashtirish bilan bir qatorda, yevropa madaniyati, falsafasi hayot tarzini
ham o’rganishdi. Usmonli imperiyasidagi
harbiy o’quv maskani o’qituvchilarini yevropadan kelgan mutaxassislar tashil
qilishgan, yosh ofitserlar tez – tez tajriba almashish maqsadida Yevropaga
borishgan.Shunday qilib, Yevropadan farqli ravishda, Turkiyada harbiylar
zamonaviy fikrlovchilarlar bo’lishgan. XIX asr oxiri – XX asr boshidagi
voqealarni bu fikrni isbotlaydi. Yosh turklar harakati aynan harbiylar orasida
paydo bo’lgan. Sulton Abdulhamid II tuzumiga qarshi bo’lgan bu tashkilot 1889 –
yil harbiylar tomonidan tuziladi. Yosh turklar faoliyatida harbiylar, ayniqsa 1908 –
yilgi revolyutsiya arafasida hal qiliuvchi rolni o’ynashgan.Armiya revolyutsiyani
1
Туровская А.А. Роль армии в политическом развитии Турецкой Республики и Исламской Республики
Пакистан после второй мировой войны. Сравнительный анализ.- Москвa, 2014, стр 19.
8

qo’llab – quvvatlagan.Bu qo’llab – quvvatlashga doir bir dalil shuni ko’rsatib
turibdiki, 1908 – yilgi revolyutsiya paytidagi armiya ofitserlar korpusi tarkibida
sinfiy o’zgarishlar sodir bo’lganini isbotlab turibdi. Lekin o’sha davrda ham
harbiylar orasida eskilik tarafdorlari ham revolyutsiya ruhidagi harbiylar ham
bo’lishgan.Shuning uchun siyosat masalasida armiya butunlay jipslashgan deb
aytibbo’lmaydi. Mustafo Kamol – harbiy general, milliy – ozodlik harakatining
yo’lboshchisi, Turkiya Respublikasi asoschisi, armiyani siyosatdan ajratishni ilgari
surgan.
Ofitserlar – qurolli kuchlar vakillari – siyosiy partiyalarga a’zo bo’lish
huquqiga ega bo’lishmagan.Davlat boshqaruvini o’z qo’liga olgan JXP
a’zolarining yarmini sobiq harbiylar tashkil qilgan. JXP, armiya, amaldorlar va
davlat tashkilotlarini boshqaruvchilari Turkiya respublikasi siyosiy
qatlaminitashkil etishgan. Buni harbiylar va davlat o’rtasidagi aloqani usmonli
imperiyasi an’anasining davomi deb atash mumkin. Bundan tashaqri bir narsani
ta’kidlash kerakki, bu davrda armiya dunyoviylik va kamolizmning 6 ta
tamoyillarining himoyachisi bo’lgan. Qolaversa yana bir narsani ta’kidlash joizki,
XX asr ikkinchi yarmida XXI asr boshida Turkiyada jamiyatning armiyaga bo’lgan
ishonchi oshgan (76 foizdan 91 foizga).
Armiya muntazam ravishda jamiyat ishonchida sud organlarini,
politsiyani va TBMMni ortda qoldirgan holda birinchi o’rinda kelmoqda.
Armiyaga davlatning bir instituti sifatida shunchalik ishonch bildirish dunyoning
boshqa bir davlatida kuzatilmaydi.Armiyani mamlakat siyosiy hayotiga jalb qilish
ikkinchi jahon urushidan keyin Turkiyada ko’ppartiyaviylik tizimini joriy qilinishi
bilan ancha oshdi. Ikkinchijahon urushidan so’ng dunyodagi siyosiy va
mavkuraviy manzara yangicha tus oldi. Dunyoning ikki qutbga bo’linishi va sovuq
urush tufayli siyosiy kurashlar avj olishi Turkiyadagi siyosiy o’zgarishlarga ta’sir
o’tkazmasdan qolmadi. Boshqa tarafdan, ikkinchi jahon urushi fashizmni fosh
etilishi bilan nihoyalanishi, xalqaro miqyosda demokratiyani jozizibalantirdi.
Xalqaro siyosatda demokratik boshqaruv tinchlikparvar siyosiy tartibotning voz
kechib bo’lmaydigan asosi sifatida baholana boshlandi. Turkiya o’z ichki va tashqi
siyosatini ana shu jarayonlarga qarab belgilashga majbur bo’ldi.
Turkiya bunday sharoitda BMTga qo’shilish va
g’arb davlatlari bilan, xususan AQSh bilan yaqinlashish uchun siyosiy
o’zgarishlarga majbur edi. Bu yaqinlashuv Turkiyani xalqaro siyosatda
yolg’izlanishdan qutqaribgina qolmasdan, ayni paytda AQShning iqtisodiy
yordamlariga zamin yaratardi. Turk burjuaziya yuqori qatlamining tez suratlarda
boyib ketishi inflyatsiya darajasining o’sishiga, narxlarnining oshishiga, ishsizlikka
olib keldi. Bularning hammasi tezda mamlakatda ijtimoiy noroziliklarni keltirib
chiqaradi, faqatgina mullka ega bo’lmagan qatlamning noroziligini emas, balki
ziyolilar, harbiylar va o’rta qatlam vakillarining noroziligiga sabab bo’ladi.
Demokratik partiya esa bunga javoban konstitutsiya bilan hisoblashmasdan
9

repressiyani kuchaytiradi, qirg’inlar uyushtiradi, sud jarayonlarini tashkil qilishadi.
Xalq bilan kurash, ya’ni hurfikrli turk fuqarolari bilan kurash “kommunizm bilan
kurash” bayrog’ ostida o’tkazildi. 1951 yilda hukumat Jinoyat kodeksiga
o’zgartisrish kiritdi: demokratik rejimga va dunyo siyosatiga qarshi chiqqan kurash
qatnashchilari uzoq muddatli qamoq jazosiga, bu kurash rahbarlari esa o’lim
jazosiga tortilishi nazarda tutildi. 1954 yilda oppozitsiya ruhidagi va mustaqil
nashrlarga qarshi repressiya to’g’risidagi qonun qabul qilindi. Demokratik partiya
hokimyatini mustahkamlash uchun barcha choralarni qo’lladi, oppozitsiya
faoliyatini cheklab qo’ydi. 1956-yil iyun oxirida TBMM yig’ilishlar va
namoyishlar haqida qonun qabul qildi, qaysiki hukumat ruxsatisiz barcha ochiq va
yopiq yig’ilishlar va namoyishlar ta’qiqlandi.
Saylovoldi kampaniyasi davomida Demokratik Partiya o’zining siyosiy
maqsadlari yo’lida dinning ta’sirida foydalangan holda saylovchilarni o’ziga
og’dirishga harakat qildi. 1957 yil sentabr oyida majlis oppozitsiya partiyalarga
saylovlarga yagona ro’yxat bo’yicha chiqishni ta’qiqlovchi qonunni e’lon qildi.
1957 yil 27 sentabrdagi saylovlar juda ham og’ir bir davrda bo’lib o’tdi.
Demokratik Partiya saylovdan oldin qonunlarga bir qancha o’zgartirishlar kiritadi
va muxolifatning saylovda qatnashishiga to’sqinlik qiladi. JXPining e’tiroziga
ko’ra, saylovchilar ro’yxatga olinmagan va ba’zi qutilarda saylov natijalari
almashtirib qo’yiladi. Kayseri, Giresun, Chanoqqal’a va Samsunda namoyishlar
bo’lib o’tadi va noroziliklar kuchayadi. Gaziantepda esa radio va gazetalar dastlab
JXPning g’alabasini e’lon qiladi, biroz vaqt o’tgandan keyin “qishloqdan berilgan
ovozlar” bilan saylovnatijalarini Demokratik Partiyaning g’alabasi deb o’zgartirib
e’lon qiladi.
JXPning e’tirozi tufayli saylov natijalari Gaziantep Adliyasi binosiga olib
kelinadi, lekin bu natijalar Gaziantep Adliyasi binosi bilanr yondirib yuboriladi.
Demokratik Partiya “Antep voqeasi” tarqalishiga qattiq to’sqinlik qiladi.
Demokratik Partiya ovozlarning 47,88 foizini olib parlamentda 424 o’rinni
egallaydi. Ismet Inenyu boshchiligidagi Jumxuriyat Xalq Partiyasi esa 41,09 foiz
bilan 178 deputatlik o’rinni egallaydi. Jumxuriyatchi Millat Partiyasi va Xurriyat
Partiyasi to’rttadan o’rinni egallaydi. Muxolifatning ummumiy to’plagan ovoz
miqdori Demokratik Partiyani ortda qoldirardi. Saylovlardan keyin siyosiy
muhitdagi keskinlik yanada ortdi. JXP mamlakatda qo’llab – quvvatlana boshladi.
Bundan oldingi saylovda 35 foiz ovoz to’plagan JXP bu galgi saylovda esa 41 foiz
ovoz to’playdi. Demokratik Partiya esa 1954 yildagi saylovda to’plagan 57 foiz
ovozini bu galgi saylovda 47 foizga tushirib qo’yadi.
Hukmron Demokratik Partiya va bosh oppozitsiyachi partiya – JXP
o’rtasidagi konflikt yanada kuchaydi. Endi bu partiyalarning rollari almashdi, JXP
o’zining hujumlarini Demokratik Partiya qabul qilgan antidemokratik va avtoritar
qonunlarga qarshi to’pladi. Hukumat yangi qonunlar va qarorlar “mas’ulyatsiz
jurnalistlarning” tartibsizlik keltirib chiqaradigan ig’volarini oldini olish uchun
10

kerak bo’lganligini tasdiqladi. Ikki asosiy siyosiy partiyalarning majlisda
hamkorlik qila olmasligi amalda parlament ishini to’xtatib qo’ydi. Ko’chalarda
politsiya Inenyu bilan uchrashuvga kelgan JXP a’zolarini va boshqalarni kaltaklay
boshladi, ularga qarshi gaz va ko’zni yoshlantiruvchi granatalardan foydalanishdi.
Misol uchun Tokata viloyati Zil shahrida 1958 yil 17 oktabrda politsiya JXP
a’zolari va tarafdorlariga Inenyuni kuzatish uchun ko’chaga chiqishini ta’qiqlab
qo’ydi. Yana to’qnashuv sodir bo’ldi, politsiya yana kaltaklardan, ko’zni
yoshlantiruvchi gazlardan foydalanishga majbur bo’ldi. 1959 yil 30 aprelda
hokimyat Ushak shahrida Inenyuga qarshi suiqasd uyushtirdi, natijada esa u
boshidan jarohat oldi. Bir necha kundan keyin 1959 yil 4 may kuni
Istanbulda Topkapi tumanida hukmron partiyaning 5 mingga yaqin a’zolari tosh va
tayoqlarni Inenyu mashinasiga qarab uloqtirishdi, uni harbiylar qutqarib qolishga
erishdi. 1960 yil bahorida hukumatga qarshi chiqish ommaviy tus oldi, ayniqsa
unda asosiy rolni talaba yoshlar o’ynashdi. 19 aprel kuni Anqarada hukumatning
antidemokratik harakatlariga qarshi ko’pminglik namoyish bo’lib o’tdi, 28 aprel
kuni esa Boyazid maydonida politsiya Istanbul universiteti talabalari namoyishini
o’qqa tutdi. Ulardan bir qanchasi yaralandi, bir kishi esa halok bo’ldi. Keyingi kuni
Anqarada Anqara universiteti talabalarining norozilik namoyishi bo’ldi, namoyish
siyosiy fanlar va huquq fakultetlari binolarida boshlandi. Bu yerda politsiya
namoyishchilarga qarshi hujum boshlashdi va bir qancha talabalar yaralanishdi 1
.
Keyin esa fakultetlar binolari portlatib yuborildi va
“tartib” o’rnatishdi. Shundan keyin ko’pgina talabalar, talabalar namoyishining
asosiy markazi bo’lgan Qiziloy maydoniga yo’l olishdi. Hukumat Anqara va
Istanbulda favqulodda holat joriy qildi. Qamoqqa olishlar boshlandi.Yuzlab
talabalar axloqni tuzatish koloniyalariga jo’natildi.Lekin hukumatning hich bir
chora – tadbirlari talabalar noroziligini to’xtatib qololmadi. Anqaradagi Qiziloy
maydonida har kuni talabalar to’planishdi va “qo’paruvchilikka oid” faoliyatni
tergov qilish bo’yicha komissiyani tuzish to’g’risida qabul qilingan qonunni bekor
qilishni talab qilishdi. Menderes hokimyatining so’nggi yillarida Marshal rejasi
bo’yicha boshqa kreditlar berilmaydi va Seydishehirdagi Alyuminiy va
Iskanerundagi temir va boshqa sanoat loyihalarini kreditlash uchun Sovet Ittifoqi
bilan yaqinlasha boshlaydi. Bu maqsad bilan Sovet Ittifoqiga bir qancha rasmiy
tashriflar qilinadi, mamlakat sanoati rivoji uchun investitsiya jalb qilish haqidagi
shartnomalar tuziladi 2
. Demokratik Partiyaning
davomchisi sanalgan Adolat Partiyasi to’ntarishdan 5 yildan keyin yakka o’zi
hokimyatga kelganida Adnan Menderes davrida loyihlari tuzilib kredit yo’qligi
tufayli amalga oshirilmagan bu loyihalar Sovet Ittifoqidan olingan kreditlar tufayli
1
Поцхверия Б.М. Внешняя политика Турции в 60-х – начале 80-х годов ХХ в. – М., 1986. 69- б
2
Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 28-
b
11

oxiriga yetkaziladi. 3 may kuni turk harbiy kuchlari quruqlikdagi qo’shin
komandiri Jamol Gursul milliy mudofaa vaziri Etem Menderes nomiga
“mamlakatni, hukumatni va demokratik partiyani qiyin vaziyatdan qutqarish”
uchun shoshilinch choralarni ko’rish kerak mazmunidagi xat jo’natadi.
Respublika prezidenti va hukumat a’zolarini iste’foga chiqarish, Anqara va
Istanbul xavsizligi boshqarmasi gubernatorlari va boshliqlarini almashtirish, tergov
qilish bo’yicha komissiya tuzish to’g’risidagi qonunni bekor qilish, qamalgan
talabalar va jurnalistlarni ozod qilish kabilar bo’lishi mumkin.Gursulning xati
mudofaa vaziriga ham, Menderesga ham hech qanday ta’sir qilmadi, amalda bu
armiyaning ultimatumi bo’lsa ham.Gursulga qachonlardir so’ragan iste’fosi qabul
qilingani xabar qilindi Politsiyaga yordamga qo’shin yetib keladi. Natijada
to’qnashuvda yaralanganlar va o’lganlar bo’ladi. Yana bir qattiq namoyish
poytaxtda 1960 yil 4 mayda sodir bo’ladi. Namoyish joyiga yetib kelgan bosh
vazir Adnan Menderes namoyishchilar bilan kelishishga harakat qiladi, lekin
g’azablangan bir yosh odamning qo’lidan bomba portlab ketadi.Politsiya namoyish
qatnashchilarini qattiq kaltaklaydi. “Oxirgi harakat” uchun politsiyachilarga
shaxsan Anqara harbiy komendantining buyrug’iga binoan 250 ming lira ajratiladi.
Bunday shiddatli kunlarda Menderes mamlakat bo’ylab
sayohatga chiqadi. Bu sayohat Anqara va Istanbuldagi voqealar Aholining unga
bo’lgan haqiqiy munosabatini aks ettirmasligini ko’rsatib berdi. Haqiqatan, 14 may
kuni kechasi u kemada Chanoqqal’aga keladi, uni yuzlab qayiq va katerlarda
odamlar qarshi oladi, yanashunday uchrashuvlardan biri Izmirda tashkil qilinadi.
Bu uchrashuv haqida Aydemir shunday yozadi: “Qirg’oqqa yaqinlashishiga bir
soat qolganida kemani yuzlab qayiq va katerlar o’rab oladi. Minglab izmirliklar
xuddi kelin misoli kemani kutvolishga chiqadi. Qirg’oq bo’yi va maydonlar xuddi
odamlar dengiziga o’xshab ketadi. Uchrashuvga kelganlar soni 20 000 mingga
yetadi, Egey tumanidan yetib kelganlar Izmir aholisiga kelib qo’shiladi”. Izmirda
chiqish qilgan Menderes mamlakatda 15 kundan beri davom etib kelgan
to’polonlar tugaganini va aybdorlar “gunoh va jinoyati uchun” javob berishlari
boshlanganini e’lon qiladi. Xuddi shunday maqsad bilan u Anqaraga qaytib
keladi.Uning fikrlari qanchalik xato ekanligini keyin bo’lib o’tgan voqealar
ko’rsatdi. Boyar – Menderes hokimyati turk
armiyasida norozilikni keltirib chiqardi. Bu hokimyat qanaqadir yangi bir fuqarolik
hokimyati sifatida yashirini tarzda o’zini harbiylarga qarshi qo’yadi.Bundan
tashqwari norozi bo’lgan harbiylarning bir qismi, ayniqsa talabalarga xahrixohlik
qilgan yosh ofitserlar Boyar – Menderes hokimyati Otaturk prinsiplarini toptab
tashaganday hisoblashdi. Keng xalq ommasining noroziligiga olib kelgan va boylar
uchun umuman kerak bo’lmagan voqealarni keltirib chiqishga sabab bo’lgan bu
rejimning yo’lboshchilari o’zlarining keskin harakatlari bilan mamlakatda shunday
vaziyat yuzaga kelishiga zamin yaratishdi deb hisoblagan mavjud tuzumga qarshi
generallarning bir qismi katta sahnaga chiqishdi. 1960 yil 3 mayda General Jamol
12

Gursul Etem Menderesga xat jo’natganida buning hammasi ko’rinib turgan edi. 21
– may kuni hukumatga qarshi norozilikka ochiqdan – ochiq armiya kelib
qo’shiladi: Anqara harbiy ta’lim maskanining minglab kursantlari namoyishga
chiqishadi. Kursantlarga mudofaa vazirligi, bosh shtab va armiya qo’shilmalaridan
minglab ofitserlar kelib qo’shildi. Qiziloy maydoniga kelishda namoyishchilar
Chankayyadagi prezident saroyiga qarab harakat qilshmoqchi bo’lishdi, lekin
bunga komandirlarning aralashuvi xalaqit berishdi. Poytaxtdagi vaziyatga to’g’ri
baho bermagan Menderes 25 may kuni poytaxtni tashlab chiqib ketishga majbur
bo’ladi. Konyaga uchib ketadi.Bu shahar ham xuddi Izmir kabi Demokratik
Partiyani qo’llab – quvvatlar edi.Menderes samolyoti Eskishehirda to’xtab
o’tdi.Bu shaharda harbiy – havo maktabi joylashgan edi. Menderes samolyot
atrofida qator tizilgan ofitserlardan o’tib samolyotini oldiga borishga
ulgurolmadi.Eskishehirda dushmanlik atmosferasi hukmron edi.Menderes
minbarga shahr aholisi oldida so’zga chiqqanida mikrofon simi kesilgan
edi.Kechqurun shakar zavodida bosh vazir sharafiga qilingan qabulda hukumat
rahbarlari Menderesga e’tibor berishmadi. O’sha kuni Anqaradan majlis raisi Refik
Koraltan qo’ng’iroq qildi va Istanbulda universitet professorlarining namoyishi
bo’layotganini xabar qildi. Bu telefon qo’ng’irog’idan keyin zalga qaytib kelganda,
Menderes Turkiya bosh vaziri sifatida o’zining oxirgi ma’ruzasini qilayotgandi. U
yana namoyishchilarga qarshi hujum boshladi.
Bu vaqtda Anqarada esa harbiy maktab binosida bo’lajak to’ntarish
rahbarlari yig’ilishdi. Bu yerda bir qancha harbiy qo’shilmalar qo’mondoni Jamol
Madanoglu, tank brigadasi komandiri general Bashtug, polkovnik Alparslon
Turkesh, harbiy maktab o’qituvchisi va boshqa ko’pchilik bor edi. Hukumatga
qarshi qurolli chiqish haqida qaror qabul qilindi. O’sha oqshom Anqaraning
ko’plab aholisi uxlashmadi: ko’cha va maydonlarga harbiy qismlar joylashtirildi.
Ko’rinib turibdiki, harbiylar qo’zg’aldi, lekin kim qo’zg’olonni boshqarayapti hech
kimga ma’lum emasdi. Yarim kechasi Ismet Inenyuni uyg’otishganida va armiya
chiqishini xabar berishganida u birinchi “kim boshida” deb so’raydi. Demokratik
Partiya tuzumiga qarshi bo’layotgan qurolli chiqishni polkovnik A. Turkesh
boshchiligidagi ofitserlar guruhi amalga oshirayotganini o’sha kecha bilish unga
nasib qilmaydi. 26 maydan 27 mayga o’tar kechasi kursantlar harbiylar uyiga yo’l
olishadi va quruqlikdagi qo’shin komandiri Suat Kuyashni va Anqara harbiy
komendanti Namiq Arguchni qamoqqa olishadi. O’sha uylarning birida bosh shtab
boshlig’i Rushtu Erdelxun ham qamoqqa olinadi 1
.
Beshta boshqa tanklar esa shahar markaziga
qarab yo’l olishadi va Radio va Pochta Telefon Telegraf binosini ham qurshab
oladi. Radio binosida qo’riqchilar bilan otishma sodir bo’ladi va hujumda
1
Зубкова А.И. Влияние снижения роли армии в политике Турции на стабильность в стране – М., 2005. 73- б
13

qatnashayotgan leytenant Kalmaz halok bo’ladi.44Bu to’ntarish qatnashchilari
orasidagi yolg’iz yo’qotish edi. Otishma yana TBMM, Vazirlar kengashi, ichki
ishlar vazirligi va bosh xavsizlik boshqarmasi binolarini egallashda ham sodir
bo’ldi. Bir vaqtning o’zida qamoqqa olishlar ham boshlandi.Bir qanchalar
yashirinishga harakat qilishdi.Ichki ishlar vaziri Gedik tomdan topiladi, tashqi
ishlar vaziri esa haydovchisining qaynotasining uyida yashiringani ma’lum bo’ladi.
27 may kuni ertalab Turkiya radiosi orqali gapirishadi. “Diqqat, diqqat!” Hurmatli
fuqarolar! Radiongiz oldiga yaqinlashing.Bir necha daqiqadan keyin siz ishongan
harbiy kuchlar sizga murojaat qilishadi. Chaqiruv bir necha
marotaba takror qo’yiladi, keyin yana murojaat qilishadi. “Yurtimizda vujudga
kelgan inqiroz va oxirgi ayanchli voqealar tufayli, shuningdek bir – birimizni
o’ldirishning oldini olish maqsadida Turk harbiy kuchlari hokimyatni o’z
qo’llariga olishdi”. Murojaat davomida harbiylar chiqishini qo’llab – quvvatlashga
chaqirildi.Murojaatning oxirgi qismida Turkiya ittifoqdoshlari, qo’shnilari ham
murojaat qilishdi. BMT prinsiplariga va Otaturk ko’tarib chiqqan shiorlarga
ishonch tasdiqlandi. “Mamlakatda tinchlik, dunyoda tinchlik!”. Murojaatda yana:
“Biz hamma ittifoqchilarimizga va majburiyatlarimizga sodiqmiz. Biz NATOga
ishonamiz va unga qo’shilamiz, SENTOga qo’shilamiz” degan gaplar ham bor edi.
Bir qancha vaqtdan keyin majlisning tarqatib yuborilganligi, hukumat a’zolarining
qamalganligi, siyosiy partiyalar faoliyati ta’qiqlab qo’yilganligi e’lin qilinadi.
To’ntarish bo’lgan oqshomda Adnan Menderes va moliya vaziri Xasan Polatkanlar
Eskishehirda vaqt o’tkazishayotgandi. Anqaradagi
bo’lib o’tgan voqealardan xabar topgandan keyin ertalab Kutaxga ketishadi.Yo’lda
ular orqaga burilgan, bosh vazir mashinasi ustida uchib ketayotgan harbiy
samolyotni ko’rishadi.Kutaxda Menderes gubernatordan uning hukumati
ag’darilganligini biladi. Aynan o’sha vaqtda gubernator uyiga ofitserlar guruhi
yetib keladi va Menderesga qamoqqa olinganini aytadi. Sobiq hukumat rahbari
qo’riqchilar qurshovi ostida Eskishehirga jo’natiladi, u yerdan esa harbiy
samolyotda Polatkan bilan birga Anqaraga olib kelinadi. 27 may kuni soat 4 da
Turkiya radiosi orqali to’ntarish rahbari, tuzilgan Milliy Birlik Qo’mitasi raisi
general Jamol Gursul chiqish qiladi. Gursul yana bir bor armiya chiqishining
sabablarini tushuntiradi va qo’mitaga ishonch bildirishlariga chaqiradi.
14

2. 1960 – yil 27 – maydagi harbiy to’ntarishning sabablari va uning oqibatlari
Demokratik Partiya hokimyat tepasiga kelishi bilan mamlakatda bo’layotgan
jarayonlardan chetga chiqishni boshladi, arab tilida azon o’qishni bekor qildi, dars
mashg’ulotlarini din asosida olib borishga qaytishni ta’minladi. Anqara, Istanbul,
Adana, Isparta, Marasha, Konya, Kayserida diniy maktablar ochildi. Bu jarayonlar
turk armiyasining noroziligiga sabab bo’ldi. Hukmron partiyaning bunday siyosat
yuritishi go’yoki orqaga ketish, respublika mavjudligiga rahna solish armiyaning
qo’zg’alishiga olib keldi. Demokratik partiyaning tashqi siyosatida Turkiyaning
NATO, SENTOga kirishi, BMTda AQSHni qo’llab – quvvatlashi Otaturkning
tashqi siyosatda neytral bo’lish konsepsiyasining buzilishi edi. Bu davrda harbiy
xarajatlarning o’sishi, AQSH siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaramlikning
kuchayishi, yuqori qatlamning tezda boyib ketishi, ishsizlar sonining ko’payishi,
inflyatsiya darajasining ko’tarilishi (1946 – 1952-yillardagi o’rtacha yillik
ko’rsatkichi 2,2 foizdan 1953 – 1959-yillarda 17 foizga oshdi) Turkiyaning og’ir
iqtisodiy muammolar girdobiga tushib qolishi, “importdan qutulish” siyosati, 1958
yilda defolt holatini e’lon qilish – barcha bu faktorlar aholi o’rtasida norozilikni
keltirib chiqardi 1
.
1950 yillarning oxiridan boshlab xalq DP ni qo’llab-quvvatlashni susaytira
boshladi. Buning asosiy sababi tashqi bozorlardagi qulay konyunkturaning tugashi
va iqtisodiyotdagi buzilishlar edi. Tez sur’atlarda yuksalayotgan inflyatsiya, shahar
axolisi, armiya va davlat tizimidagilarning moddiy ahvoliga o’z ta’sirini
ko’rsatdi.Boyar-Menderes hukumatidan ko'pchilik norozi bo'ldi.Mamlakatda
korrupsiya, talon-toroj avj oldirilgan edi. Mamlakatda mavjud rejim ustida bahslar
kuchaydi.Universitetlarning talablari ko’chalarga namoyishga chiqdi. 1960 yil 20
aprelda Istanbul universitetining talabalari ommaviy jabr-zulmga qarshi norozilik
belgisi sifatida miting o’tkazishdi. Ertasi kuni talabalarning ko’p kishilik
namoyishi bo’lib o’tdi.Politsiya ularga qarshi o’t ochdi.Istanbulgi tinch
namoyishning o’qqa tutilishi umumiy qahr-g’azab uyg’otdi.Mamlakatning hamma
tomonlaridan norozilik arznomalari tusha boshladi.Mamlakatdagi siyosiy vaziyat
yanada keskinlashganligidan favqulodda holat e’lon etildi 2
.
1
M.Lafasov. U. Jo’rayev. Jahon tarixi – Toshkent: Muharrir, 2007. 198-b
2
Aбдураззакова. M. Политика лаицизма в Турции: история и современность. – Ташкент, 2007. 69- б
15

Shunday qilib, 1960 yilning 27 mayida armiya boshchiligida Otaturk
prinsiplariga qaytish shiori ostida davlat to’ntarishi muvaffaqiyatli bajarildi.
Hokimyat to'ntarish o'tkazgan yangi tashkilot — Milliy birlik qo’mitasi (MBQ)
qo'liga o'tdi. Mamlakatning vaqtinchalik konstitulsiyasi qabul qilindi.Unga ko'ra,
MBQ oliy qonun chiqaruvchi organ deb e'lon qilindi. Unga J. Gursul raislik qildi
va u vaqtinchalik hukumatni ham boshqardi. Bu to’ntarish 37 ta harbiylar rejasi
asosida amalga oshirildi.Generallar hokimiyatni qo’lga olib o’zlarining qatorlarini
mustahkamlash bo’yicha tezda chora ko’rishdi. 1960 yil noyabrda to’ntarish
qatnashchilari, Turkesh bilan bir qatorda Milliy Birlik Qo’mitasi ichidagi J.
Gursulning radikal – milliy muxolifatini fuqarolik boshqaruviga o’tish fikrlariga
qarshi bo’lganligi tufayli Milliy Birlik Qo’mitasidan chiqarilib yuborildi va iste’fo
berildi, keyin esa chet elga diplomatik ishga jo’natildi. Qolaversa, A. Turkesh 1963
yilga qadar Dehlidagi turk elchixonasida maslahatchi lavozimida ishlashga majbur
edi. 1960 yilgi to’ntarish tashabbuskorlari yosh ofitserlar edi. Keyinchalik ma’lum
bo’lishicha, ulardan bir qanchasi ko’ppartiyaviylik tizimiga qarshi bo’lishgan,
ochiqdan – ochiq avtoritar hokimiyatni afzal ko’rishgan. Ma’lumki, turk ofitserlar
korpusi an’anaviy ravishda davlatini harbiy kuch bilan tan oldirishdi, ofitserlar
o’zlarini “milliy erkinlik”ni bajaruvchilari deb hisoblashgan.
Kommunizmga va islomga qarshi ularning qarashlarini tashkil qilgan muhim
elementlardir. Vaqtinchalik hukumatni shakllantirishda MBQ nazorati ostida 28
may kuni 3 general va 15 ta oddiy fuqaro hukumatga kirdi. Jamol Gursul bosh
vazir lavozimini egalladi va milliy mudofaa vaziri bo’ldi. Tez orada yangi
kostitutsiya matnini tuzish bo’yicha komissiya tuzildi. Generallar mashhur va
obro’li professorlarni to’plashdi, bu komissiya konstitutsiya loyihasini
tayyorlashdi. Shu orada harbiy o’qishda yig’ilganlar hukumatning sobiq a’zolari,
sobiq deputatlar o’zlarining qatnashishi qarorini kutishardi.
27 maydagi to’ntarishdan keyin prezident Jalol Boyar, bosh
vazir Adnan Menderes, hukumat a’zolari va muhim qo’mondonlardan biri bo’lgan
Alu Fuat Jebesoy ham bo’lgan Demokratik Partiya deputatlari, partiya
boshqaruvchilari, askarlar va ba’zi yuqori darajadagi jamoat tashkilotlari vakillari
qo’lga olinib Yassi oroliga olib boriladi. Qamoqdagilardan biri bo’lgan
Demokratik Partiyaning sobiq deputati G’iyosiddin Emre boshiga tushganlarni
shunday izohlaydi: “Harbiy aeropotda samolyotdan tushyapmiz.
Ovqatlanayotganda gaplasholmasdik. Gaplashgani uchun kaltak yeganlar ko’p
bo’ldi. Har kun ertalab qum solingan, kechqurun esa tosh solingan ovqat
berishardi”. Qamoqdalik paytida Demokratik Partiya a’zolaridan Yusuf Salman,
Lutfi Kirdar, Gazi Yigitbashi, Yumnu Uresin, Nuri Yamut va Kenan Yilmazlar
halok bo’lishdi. Pastki qavatdagi kuchli qo’riqlanayotgan alohida xonada Boyar,
Menderes va Koraltanlar bor edi. Ulardan biri, ichki ishlar vaziri Namiq Gedik 29
may kuni oqshomda o’z joniga qasd qiladi. O’sha binoning uchinchi qavatida u
bilan birga bo’lgan boshqa asir Menderesning so’zlariga qaraganda, u singan
16

oynaning ovozidan uyg’onib ketgan va tezda tushunganki uning hamrohi oynadan
o’zini tashlab yuborgan, hatto oynani ochishga harakat ham qilmagan. Bu yerda
qamoqdagilarga og’ir azob va qo’pol muomala qilinganligi taxmin qilinadi. Og’ir
azob va bunday muomala natijasida Jemil Kelesheog’lu va Namiq Gedik o’z
jonlariga qasd qilgani ma’lum bo’ldi. Demokratik Partiya advokatlaridan
bo’lgan Husamettin Jindoruk Namiq Gedikning o’limi shubhali ekanligi aytib
o’tdi: “Namiq Gedikning o’limida zo’rlik alomatlari bor. Uning oilasi uning o’z
joniga qasd qilganiga umuman ishonishmadi”.Keyinchalik esa uning xayrlashuv
xati aniqlandi. Qamalganlar orasida ko’prog’ini (600 ga yaqin) yuristlar tashkil
qilgan, ulardan keyin savdogarlar, keyin yer egalari, doktorlar, ma’murlar,
harbiylar, jurnalistlar, diplomatlar va boshqalar. Tez orada qamalganlar Marmara
dengizidagi Yassi oroliga harbiy turmaga jo’natiladi. Kechroq 9 – iyun oqshomida
Yassi oroliga yuqori darajadagi harbiylar qo’riqlashi ostida Jalol Boyar va Adnan
Menderes jo’natiladi. Ularning orasida ko’pchiligi o’lib ketishadi. Jalol Boyar
o’zini o’zi o’ldirishga urinib ham ko’radi. Yassi orolida sud 1960 yil 14 oktabrda
boshlanadi va 1961 yil 15 sentabrgacha davom etadi. 15 ta o’lim hukmi
chiqariladi. Ularni ko’rib chiqadigan bo’lsak, MBQ 1961 yil 16 sentabrda jamoatni
qisman yumshoqlikka chaqirish maqsadida Boyarning o’lim hukmi va boshqa 11
ta kishiniki umrbod qamoq jazosiga o’zgartiriladi, lekin Menderes va sobiq ichki
ishlar vaziri Fotix Rushtu va moliya vaziri Xasan Polatkanning hukmlari o’z
kuchida qoldiriladi va keyinchalik amalga oshirildi.
Sud ishi davom etayotgan bir mahalda
harbiylar hokimiyatning yangi organlarini tuzishni davom ettiradi, siyosiy
partiyalar tashkil qilishga ruxsat etildi. 1961yil yanvarda ta’sischilar majlisi bo’lib
o’tdi, uning ishida MBQ qatnashdi. Bu vaqtinchalik qonun chiqaruvchi organ may
oyida yangi konstitutsiyani qabul qildi va keyin 9 iyulda umumxalq referendumiga
taqdim qilindi. U saylovchilarning 60 foizi tomonidan ma’qullandi, bu narsa esa
MBQ a’zolarini sarosimaga solib qo’ydi. Bu esa tarqatib yuborilgan Demokratik
partiyaning saqlanib qolinishiga olib keldi, ayniqsa uncha katta bo’lmagan
shaharlarda va qishloq saylov okruglarida. 12 735 kishi qonuniy saylash huquqiga
ega edi, referendumda 10323 saylovchi qatnashishdi. Konstitutsiyani ma’qullab
6349 kishi ovoz berishdi, qarshilar esa 3934 kishi edi 1
.
Ovozlarning bunday taqsimlanishi
shuni ko’rsatdiki, ayniqsa Turkiyaning g’arbiy va shimoliy tumanlarida Sobiq
demokratik Partiya tarafdorlarining ta’siri hali-hamon kuchli edi. 1961 yil 6
oktabrda MBQ va Vakillar majlisidan iborat Majlis tashkil qilinadi. Keyinroq esa
Enver Ziyo Karal va Turhan Feyziog’lu boshchiligida 20 kishidan iborat qo’mita
tuziladi va yangi konstitutsiya tuzish uchun harakatlar boshlanadi. Yangi
tayyorlangan konstitutsiyada 1924 yilgi konstitutsiyadan farqli ravishda
xalqchillik, davlatchilik va inqilobchilikka o’rin berilmadi. 1961 yil 9 iyundagi
1
Анварь Қосимов Ҳозирги Туркия - Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 82-83- б
17

referendum natijasida 1961 yilgi konstitutsiyani yoqlab 61,7 foiz ovoz yig’ilgan
bo’lsa-da, ba’zi akademiklar va mutaxassislarning 40 foizga yaqini rad javobini
berdilar va bu javobda jon borligini isbotlashga urindilar.
Konstitutsiyaning jamiyatning muhim qatlami tomonidan qo’llab –
quvvatlanmaganligini bahona qilib ko’rsatishdi. 1961 yilgi konstitusiya amalda
1924 yilgi konstitutsiyadan farq qilardi. U davlat va jamiyatdagi o'zgarishlarni aks
ettirardi, Siyosiy erkinliklardan foydalanish uchun (garchi cheklangan bo'lsa-da)
imkoniyatlar ochib, bir necha o'n yilliklar davomida sodir bo’lgan, fuqarolarning
oddiy burjua huquqlari, albatta, borgan sari eskirayotgan edi. Yangi Konstitutsiya
Turkiya Respublikasini siyosiy partiyalar va boshqa demokratik erkinliklarni barpo
etish huquqini tasdiqlovchi, milliy demokratik, dunyoviy, ijtimoiy va huquqiy-
davlat deb e'lon qildi. Shunday qilib, boshqaruv shaklini respublika, dunyoviy,
qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati mustaqilligini, vakillik
organlarining tanlanishini va o’zgarishini tasdiqladi. Konstitutsiya chinakamiga
demokratik emas edi, masalan, milliy ozchiliklarning muammolarini hal qilmagan
edi, hammasidan oldin kurdlarnikini, siyosiy Islom va radikal turkchilikning
huquqiy faoliyatiga yo'l ochdi. Biroq, unda e'lon qilingan huquq va erkinliklar
mamlakatning demokratik kuchlariga ayrim ijtimoiy va boshqa huquqlari uchun
kurashish imkonini berdi. Unda alohida dunyoviylik tamoyillari sanab o’tilgan:
ta'lim olish huquqi, ibodat qilish huquqi o’zining diniy his-tuyg'ularini e'lon qilish
yoki qilmaslik kabi.
XIX asrda siyosiy va shaxsiy maqsadlar uchun diniy his-tuyg'ulardan
foydalanish ta’qiqlangan edi. Konstitutsiya ijro hokimiyatini kuchaytirib yubordi,
TBMM tuzilishini o’zgartirdi, eng muhimi, hozirgacha Konstitutsiyaviy sudiga
noma'lum Turk qonunini berdi. Ayniqsa, Turkiya davlatining kapitalistik
rivojlanishining davlatning iqtisodiy tamoyillari batafsil sanab o’tdi va
ijtimoiyiqtisodiy tuzilishini shakllantirishda davlatning hal qiluvchi roli ekanini
ko’rsatib o’tdi. Mulkchilik masalalariga, iqtisodiyotga davlat aralashuvi alohida
bo'limga berildi. 1961-yilgi Konstitutsiyasining 36-moddasida "har kim mulk egasi
bo’lish va meros huquqiga ega." deyilgan. Davlatning Iqtisodiy hayotga
aralashuvidagi belgilanmagan cheklovlarni bu hujjat o’z ichiga olmagan,
davlatning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalari, 53 – moddada belgilanganidek,
"o'zining iqtisodiy rivojlanish va moliyaviy manbalari ko'lami"ga muvofiq keladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy hayotga davlatning keng aralashuvini e’tirof qilish - shubhasiz
Turkiya rivojlanish darajasining klassik shakldan farq qilishidan dalolatdir, ya’ni
o’zida g’arb burjua tizimini namoyish etgan. 1961yilgi konstitutsiyaning o’ziga
xosligi shundaki, Turkiya sharoitida ijtimoiy qatlamda byurokratiya va
chinovniklarning barcha darajalarini qanaqa bo’lganliklarini ko’rsatib o’tgan.
Hujjat, shuningdek, davlat ma’muriyatining turli xil bosqichlari va davlat
xizmatchilarining ma’qomi va javobgarligi haqidagidagi holatni ham o’z ichiga
olgan. Mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotiga davlat aralashuvi instituti 1961
18

yilgi mamlakat konstitutsiyasida, birinchi etatizmni himoya qilganlar,
konstitutsiyaviy qoidalarni butun tizimida tarqatilishi edi.
Mamlakatda 1961 yil 24 sentyabr
Majlisga saylovlarga rasman to'rtta partiya saylovoldi kampaniyani boshladi,
qaysiki ishtirok etish uchun ruxsat etilgan nufuzli Xalq respublika partiyasi (JXP)
va Adolat Partiyasi (Ap), va kam sonli - Yangi Turkiya Partiyasi (YTOP) va
Respublika qishloq Milliy Partiyasi (RQMP).Boshqa partiyalarga saylovoldi
kampaniyalarini tashkil qilish muvaffaqiyatsiz tugadi. Saylov natijalari JXP Milliy
Assambleyada 173 o'rin va faqat Senatda 36 o’rin egallashini ta'minladi.
Demokratik Partiyaning vorisi bo’lgan Adolat partiyasi quyi palatada 158 o’rin va
yuqori palatada esa 70 o’rinni egalladilar. Qolgan o’rinlar esa, uzoq muddat
mavjud bo’lmagan va oqibatda boshqa partiyalarga qo’shilib ketgan YTP va
RQMP o’rtasida taqsimlandi. Partiyalar o’rtasidagi kelishmovchiliklar uzoq
muddatga koalitsion hukumatni shakllantirishga yo’l qo’ymadi. Prezident va
boshqa rahbarlarni saylash bilan bog’liq qiyinchiliklar paydo bo'ldi. Faqatgina
harbiylar aralashuvidan keyin J. Gursul Turkiya prezidenti etib saylandi, hukumat
raisi lavozimiga JXP rahbari I. Inenyu tayinlandi.Harbiy elita va G'arb hamkorlar
nazorati ostida jamiyatni rivojlantirish yo'llarini topish, sovuq urush sharoitida,
o'tkir ichki ziddiyatlar va tashqi nizolar kuchayib ketishi sharoitida sodir bo’ldi.
Siyosiy kurash urbanizatsiyaga ta’sir ko’rsatish, mayda burjuaziya, ishchilarga
bo’lgan talabning o’sishini, byurokratiyaning o’z ta’sirini yo’qotishidan
qo’rqishini, g’arb tushunchalari va ommaviy madanaiyatning ta’siri ortishini,
islomchilar reaksiyalarini kuchaytirib yubordi. Bu narsa 1960 yillardagi turk
jamiyati holatini ifodalovchi rasm edi.
19

3. XX asr 70 – yillarida harbiy tuzum davrida Turkiyaning ichki va tashqi
siyosatining xususiyatlari
1960-yil oxirlarida mamlakatda juda ham keng miqyosda talabalar
namoyishi boshlandi.Bu harakatning birinchi to’lqinlari Fransiyadagi talabalar
to’lqini ta’sirida 1968 yil iyunda ko’tarildi. 1968yil 10 iyunda Anqara
universitetining til, tarix va geografiya fakultetlari talabalari fakultet binolarini
egallab, mamlakatda oliy ta’limni isloh qilsh talablarini e’lon qilishdi. Bu
chiqishlar Anqaraning boshqa oliy ta’lim muassasalarida ham paydo bo’ldi. 11
iyunda talabalar Anqara universiteti huquq fakulteti binosini egallashdi. 13-iyunda
texnika fakulteti talabalari darslarni to’xtatishdi. Adolat partiyasining parlament
guruhi yig’ilishida bosh vazir S.Demiral “ahvolni o’ta og’irligini” tan oldi. Bu
vaqtda yangi kuchlar qo’shilib talabalar harakati Anqarada o’sib bordi. 1969 yilda
bu harakat O’rta Sharq Texnika universitetiga, Xadjettepa universitetiga, Anqara
universitetining siyosiy fanlar fakultetiga ham yoyildi. Talabalar universitet
binosini egallab olishdi va darslarga qatnashmasligini e’lon qilishdi 1
.
Talabalar harakati yoyilib ketdi.
Chiqishlar yaqqol Amerikaga va boshqaruv hokimiyatiga qarshi olib borildi. 1970
yilda talabalar chiqishlari Amerikaga qarshi ko’rinishda saqlanib qoldi. 1970 yil 29
aprelda Anqaralik talabalar talabalar chiqishlariga 10 yil bo’lganini qayd etib,
shahar markazi Qiziloy va Zafar maydonlarida namoyishlar o’tkazishdi.
Namoyishlar “Mustaqil Turkiya”, “ Demokratiya” “yankilar, uylaringga
qaytinglar” va boshqa shiorlarda olib borildi. 1970 yil 29 aprelda o’ng hukumat
Turkiya milliy yoshlar uyushmasining o'ng qanoti boshchiligida kommunizmga
qarshi milliy shiorlar ostida namoyish bo’lib o’tdi. 25 may kuni Anqara
universitetining huquq fakultetida fakultet talabasi o’ldirildi. Uning o’ldirilishi
Anqaradagi uch universitetning barcha talabalarini Zafar maydonidagi Otaturk
haykali yonida talabalarning ommaviy namoyishining qaytadan o’sishiga olib
keldi. Bu yerda yana
“Amerikaga la’natlar bo’lsin”, “yo’qolsin yankilar” degan hayqiriqlar yangradi.
Soner Yalchinning yozishicha, “har bir Amerikaga qarshi namoyishga javoban
mustaqillik uchun komandirlarning jangovar guruhlari va musulmonlar chiqishdi”.
1
Анварь Қосимов Ҳозирги Туркия - Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 103-б
20

1969 yil 16 fevral Mustafo Kamol sharafiga Amerikaning 6 flotiga va
imperializmga qarshi norozlik sifatida namoyishlar tashkil etildi. Biroq bundan
oldin radikal ruhdagi diniy guruhlarda mitingga qarshi jihodga chaqirildi. Miting
kuni qo’llariga tayoq va qurol olgan namoyishchilar paydo bo’lishdi. Namoyishda
Turan Erdog’an va Turgut Aytachlar o’ldirildi, o’nlab odamlar yaralandi. Bu kun
Turkiya tarixiga “Qonli yakshanba” nomi bilan kirdi. Bu voqea 1969 yil 16
fevralda yuz bergan.1960 yil oxirlarida radikallar, panturkistlar va islom
tarafdorlari o’zlarining siyosiy partiyalarini tuza boshlashdi. 1969 yil oktabr boyida
navbatdagi saylovlar bo’lib o’tdi. Bu saylovlarda Adolat partiyasi muvaffaqiyat
qozondi va parlamentda 256 o’rinni egalladi. JXP esa 143 o’rinni
egalladi.Saylovlar mamlakat siyosiy hayotida Adolat partiyasining yetakchiligini
ta’minladi.68Sulaymon Demirel bosh vairligicha qoldi.Mamlakatdagi demokratik
jarayonlardagi qarama – qarshiliklar reaksion kuchlarning chiqishi, politsiya
provokatsiyasi, sudlangan demokratlarni ta’qib qilish bilan birga yuz berdi.
Terroristik so’llarning chiqishi, asirlarni olib qochish va ularning o’ldirilishi
hukumatga so’llar harakatiga qarshi repressiyani kuchaytirishga bahona bo’ldi.
1960 yillar oxiri 1970 yillar boshida talabalar, ishchilar harakatining keng
quloch yoyishi jamiyatning mulkka ega bo’lmagan qatlamining siyosiylashuvi
bilan birga kechdi. 1971 yil 12 martda yana bir bor to’ntarish o’tkaziladi. Bu
to’ntarishning oldingidan farqli ravishda butunlay hokimyatni ag’darib tashlamadi.
1960yillarning oxirlarida butun dunyoda bo’lganidek, Turkiyada ham talabalar
harakatlari, ishchi mitinglari keng qanot yozdi. Bundan tashqari mamlakat ichki
siyosatiga Amerikaning aralashuvi kuchaydi. Mamlakatning ham iqtisodiy ham
siyosiy sohalarida tanglik vaziyati yuzaga keldi. Bu jarayonlar mamlakat va
Otaturk g’oyalarining himoyachisi bo’lgan armiya yana mamlakatning boshqaruv
masalasida o’z so’zini ayta boshladi. 1971 yil 12 mart sanasida mamlakat Qurolli
kuchlari tomonidan imzolangan ogohlantiruvchi bayonot radio orqali e’lon qilindi.
1969 yil 16 martda “Genelkurmay” tashkiloti boshlig’i etib tayinlangan
harbiy general Memduh Tag’mach, Quruqlik qo’shinlari qo’mondoni general
Faruk Gurler, Havo qo’shinlari qo’mondoni general Muhsin Batur va Dengiz
qo’shinlari qo’mondoni admiral Jalol Eyijeog’luning imzolari qo’yilgan
ogohlantirish bayonnomasi quyidagi moddalardan iborat edi: 1. Parlament va
hukumat o’zining qarashlari va faoliyati bilan yurtimizni ijtimoiy, iqtisodiy va
siyosiy parokandaliklar girdobiga tashladi. Otaturkning bizga maqsad qilib bergan
madaniyatlilik darajasiga yetish umidini yo’qotdi va konstitutsiya ko’zda tutgan
islohotlarni amalga oshirolmasdan, Turkiya Respublikasi kelajagini og’ir bir
tahlikaga tashladi. 2. Turk millatidan chiqqan Qurolli Kuchlarning bu umidsiz
sharoit haqida eshitgan qayg’u va umidsizliklarni bartaraf qilish choralarning,
anarxistik vaziyatni bartaraf qilish uchun konstitutsiya ko’zda tutgan islohotlarni
Otaturk kabi bir qarash bilan ilg’ab oladigan va inqilob qonunlarini joriy qiladigan
kuchli va ishontiruvchi hukumatning demokratik qoidalar asosida qurish zarurligi
21

aytilmoqda. 3. Bu qarash zudlik bilan amalga oshirilmagan taqdirda, Turk qurolli
kuchlari qonunlari o’ziga bergan Turkiya Respublikasini qo’riqlashva qo’llab –
quvvatlash vazifasini bajarib, boshqaruvni to’g’ridan – to’g’ri o’z qo’llariga
olishga qaror qiladi. Bu ogohlantirish bayonnomasi TRT radiosi orqali butun
mamlakatga o’qib eshittirildi. Harbiylar 27 maydagi to’ntarishdan 11
yil o’tib yana bir marta da’vo bilan chiqishdi. Bu safar hokimyatni ag’darib
tashlamadi, faqatgina Sulaymon Demirelning iste’fosini talab qilishdi. Agar
Demirel iste’fo bermasa ogohlantirish bayonnomasining 3 – moddasida aytib
o’tganlaridek o’zlari hokimyatni qo’lga olishlarini aytib o’tishdi. Demirel 12 mart
kuni ertalab prezident Jevdet Sunaydan iste’foga chiqishi kerakligi aytilgan telefon
qo’ng’irog’ini qabul qildi. Lekin Demirel majlisdan ishonch ovozini olmasdan
iste’fo bermasligi javobini berdi. Armiya tavakkal qildi va Demirelning qarorini
kuta boshladi. Demirel yo iste’fo bermay armiyaning hokimyatni qo’lga olishiga
yo’l qo’yib berardi yoki iste’foga chiqardi. Demirel esa quyidagicha javob berdi:
“Orqamda kuch yo’q ishonch bildirishlariga qanday erishay, ishonchsizligini olib
bayonnomaning maqsadi shu ekan deb iste’foga chiqayimmi?” Qurolli
Kuchlarning ogohlantirishi bilan 1971 yil 12 martda Sulaymon Demirel bosh
vazirlikdan ozod qilingan. Mazkur ogohlantirishdan so’ng Sulaymon Demirel
o’rniga shoshilinch tarzda sobiq JXP a’zosi Nihat Erim prezident tomonidan bosh
vazir etib tayinlangan. Qurolli kuchlar ogohlantirishi va bosimidan taraddudlangan
AP va JXP hukumat tarkibini qayta tuzishga majbur bo’ldilar 1
.
Mavjud hukumatga Turkiya Ishchi
partiyasidan tashqari JXP bosh kotibi Edjevit ham qarshi chiqgan va bosh
kotiblikdan iste’fo bergan. 26 mart kuni tayyorlanib, 2 – aprelda ishonch ovozi
olgan Erim xonasida AP va JXP a’zolari o’rin olgan edi. Bu hukumatning dasturi
bir yondan mamlakatda rohat va ishonch bo’lishini va’da bergan, boshqa tarafdan
yer islohoti kabi konstitutsiyada ko’rsatilgan bir qancha islohotlarning amalga
oshishini bildirdi.12 mart voqealari Turkiyaning ilk tuzilgan partiyasi bo’lgan JXP
faoliyatiga ham ta’sir etdi. Edjevit iste’fosidan so’ng partiya yetakchiligi uchun
kurash boshlandi. Bir tarafda Edjevit tarafdorlari harakat qilgan bo’lsa, boshqa bir
tarafdan bir guruh partiya a’zolari Inenyu nomzodini yoqlamoqda edi. 1972 yilning
may oyida partiyaning navbardan tashqari quriltoyida Edjevitga berilgan ishonch
ovozidan so’ng Inenyu iste’foga chiqib sobiq davlat rahbari sifatida senator bo’ldi.
Inenyu tarafdorlari yangi Respublikasi
partiyasini tashkil etishgan va 1967 yilda JXPdan ajralib chiqqan Ishonch partiyasi
bilan birlashib Respublikachi Ishonch Partiyasini tuzishdi. 1971 yil 12martdagi
davlat to’ntarishi bilan o’z nihoyasiga yetdi. Bosh qo’mondon va turk qurolli
kuchlari qo’mondonlarining hamkorligida amalga oshirilgan davlat to’ntarishi
anarxiya va terrorizmni oldini olish, farovonlikni barqarorlashtirish, islohotlarini
amalga oshirish, Otaturk nuqtai nazariga mos ravishda har qanday siyosiy
1
Sharipov. A - Turkiya ijtimoiy-siyosiy hayotida islom omili. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2013. 87-b
22

partiyaviylikdan ustun bo’lgan bir hukumatni barpo etishni o’z oldiga maqsad qilib
qo’yganligini, aks holda vaziyatning armiyaning o’z qo’liga tamomila olishini
bildiradi 1
. Shunday sharoitda hukumat bosh vaziri S.Demiral o’sha
kuniyoq Respublika Prezidenti J.Sunay iste’fo arizasini topshirdi. So’l kuchlar tor
– mor qilindi, Ishchilar partiyasi ta’qiqlab qo’yildi, uning liderlari esa 15 yilga
qamoq jazosiga hukm qilindi. Ilg’or yoshlar tashkiloti tarqatib yuborildi va
minglab faollari qamoqqa olindi, ilg’or fikrlovchi nashrlar ta’qiqlandi. Jazolashlar
1973 yilgacha parlament saylovlari amalga oshirilgunga qadar to’xtovsiz amalga
oshirildi, anarxistlar va ekstremistlar o'rtasida ig’vo yuzaga keldi. Hukumat
“Turkiya milliy – ozodlik armiya”sining so’l tashkilotlarining o’nlab rahbarlarini
qatl etdi. 12 martdagi bu to’ntarish Ismet Inenyuning JXP bosh kotibi Bulent
Edjevit bilan kelishmovchiligiga sabab bo’ldi. 18 mayda partiyaning navbatdan
tashqari qurultoyida partiyaning bosh raisligidan ketdi.1972 yil 4 noyabr kuni
Inenyu JXP a’zoligidan, 14 noyabr kuni esa JXP deputatligidan ozod qilindi. Sobiq
davlat rahbari sifatida senat a’zosiga aylandi.Bayonnoma e’lon qilinib hukumat
qaytadan qurilganidan keyin birinchi ish sifatida o’zlaricha to’ntarish qilmoqchi
bo’lgan beshta general, bir admiral va 356 kapitanni armiyadan haydash bo’ldi.
Buning sababi 1971 yil 12 martdagi bu kurash sodir bo’lmaganida ba’zi generallar,
admiral va ofitserlar Adolat partiyasini butunlay mamlakat boshqaruvidan ozod
qilib, o’zlaricha to’ntarish qilmoqchi bo’lganlaridir.
Prezident Jevdet Sunay 15 martda JXP, DP,
MGP, AP vakillari bilan ko’rishdi. Nihat Erimga hukumat tuzish vazifasi yuklandi.
Erim 2 aprel kuni hukumatning yangi dasturini majlisda namoyish qildi. 7 aprelda
partiyalar bilan maslahatlashgan holda partiyalar unga ishonch bildirishdi.
Respublikaga qarshi faoliyatlarini nazorat qilish, qonli voqealarga barham berish,
shardagi viloyatlarda ayirmachilik faoliyatlarini tugatish, Kiprda harakat uchun
mos muhit yaratish maqsadida Milliy xavfsizlik boshqarmasi 27 aprelda 11 ta
viloyatda qattiq boshqaruvni o’rnatdi. Bu boshqaruv bilan birga majlisdan
tashqarida siyosiy faoliyatlarni to’xtatish, so’llarni butunlay bostirish maqsadida
yoshlarning siyosiy tashkiltolari yopildi, ularning siyosiy majlislari va seminarlari
ta’qiqlandi. “Jumxuriyat” va “Oqshom” gazetalari 10 kun muddat ichida yopildi,
nashriyotlar noqonuniy nashr qilsalar jazo olishlari ogohlantirildi.
17 mayda Isroilning Istanbuldagi bosh konsuli Efraim Elrom Mohir
Chayan boshchiligidagi THKC (“Türkiye Halk Kurtuluş Cephesi”) nomli
noqonuniy tashkiloti tomonidan olib qochiladi, agar qamoqdagi do’stlarini ozod
qilmasa Elromning o’ldirilishini aytishdi. Hukumat Elromning o’ldirishilishi
barobarida odam olib qochganga o’lim jazosi berilishini ko’zda tutgan qonunni
konstitutsiyadan olib tashlash fikrini ilgari surdi, lekin bu fikr majlisda katta
tortishuvlarga sabab bo’ldi. Bu voqea arafasida butun mamlakat bo’ylab so’l qanot
1
A бдураззакова. M . – ХХ аср иккинчи ярми жаҳон тарихи. Тошкент. 2000. 57-б
23

vakillari deya tahmin qilingan 427 kishi ko’z ostiga olingandi, Elromning o’tgan
bir haftadan beri topilmaganligi sababli 23 mayda Istanbulda 15 soat mobaynida
ko’chaga chiqishlari ta’qiqlanganligi e’lon qilindi. Nihat Erim bu voqealar yuz
berganligidan umuman mamnun bo’lmagani bilan biror nima qilolishini bilmasdi.
Nihat Erim: “Hech kim unutmasligi kerakki, 12 martdan
oldingi kunlarga qaytish yo’q” degan holda Turkiyada yangi bir erkinlashtirish
davri bo’lishini oldini olish, 1961 yilgi konstitutsiyani qisqartirish kerakligini
ta’kidladi. Elrom 23 may kuni bir uyda o’lik holda topildi. Aybdorlar Mohir
Chayan va Husayin Javohirlarga qarshi harbiy operatsiya tashkil qilinadi. Natijada
Husayin Javohir o’ldiriladi, Mohir Chayan jarohat oladi va qo’lga olinadi. Nihat
Erim hukumati ichki siyosatda ham tashqi siyosatda ham biror bir o’zgarish
qilolmadi. Nihat Erim boshchiligidagi hukumat 11 nafar vazirning hukumatdan
ajralgani tufayli iste’foga chiqqan bo’lsa – da unga ikkinchi bor hukumat tuzish
vakolati berildi. Biroq bu hukumat atigi besh oygacha ham bormadi. Natijada bosh
vazir etib Respublikachi ishonch partiyasi a’zosi Feret Melen tayinlandi. Bu
hukumat davridagi eng muhim voqea prezidentlik saylovi bo’ldi. 1973 yilda
TBMM da o’tkazilgan Prezident saylovida 12 mart nomzodi bo’lgan Faruk Gurler
mag’lubiyatga uchradi. AP va JXPdan hamkorlikda chiqarilgan nomzod Faxri
Koruturk parlament tomonidan Prezident etib saylandi. 1973 yil 14 oktabrda
parlamentga navbatdagi saylovlar bo’lib o’tadi. 1973 yilgi saylovlar AP va JXP
o`rtasidagi kurashlar bilan kechdi. 1973 yildagi saylovlarda 1950 yildan so`ng
birinchi marta Jumxuriyat Xalq Partiyasi eng ko`p ovoz (33,2%) olib parlamentda
185 ta deputatlik o’rnini egalladi. AP 29,8% ovoz oldi. Erbaqon boshchiligidagi
islom partiyasi uchinchi bo’ldi. Bu partiya Milliy qutqarish partiyasi deb yangidan
nomlandi va saylovda 11,9% ovoz to’pladi. Natijada parlamentda 48 ta deputatlik
o’rnini egalladi 1
. Milliy
qutqarish partiyasi 1972-yilda tuzilgan bo’lib, uning asosiy maqsadi ma’naviy va
material tarafdan xalqni ko’tarish, tarixiy qadriyatlarga tayanib tanqidchilikdan vos
kechishni nazarda tutgan edi. Partiya dasturida vijdon erkinligini cheklashni bekor
qilish, otleizmga olib boruvchi ateizmdan din bilan davlat voz kechishni talab qilar
edi. Milliy qutqarish partiyasi lideri professor, injiner Najmiddin Erbaqon va bir
necha partiya yetakchilari JXP va AP tanqid qilishib, ularni Turkiyani g’arbning
ko’rinmas quroliga aylantirganlikda va musulmon davlat bilan aloqalarni
susaytirishda ayblashdi. Bunday yakundan keyin partiya majlisda hal qiluvchi
rolga ega bo’ldi. Harbiy tuzum davrida uning faoliyati ta’qib qilindi, Erbaqonning
o’zi sudga tortildi. Turkiyadagi Milliy qarash faoliyati haqidagi ma’lumotlar uning
Yevropadagi funksiyalarining sinxronligini baholash imkoniyatini beradi. Bu
mamlakatning demokratik tuzumlari MQ faollariga yevropada chuqur o’rnashib
olishga, eng ko’psonli, eng ko’p ta’sir kuchiga ega va eng boy islom jamiyati
1
Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 36 -
b
24

bo’lishiga ruxsat berardi. Yevropada unga
dunyoviy harakat tuzumlariga sodiq qolishga zarurat yoq edi, u o’zining nomi
ostida birinchi G’arbiy Berlinda tashkilqilindi, keyin esa uning markazi Kyoln
shahriga ko’chirildi. 1970 yillarda siyosiy hokimyatga kelgan JXP Edjevit
boshchiligidagi hukumat 1974 yil yanvar oyidan hukumatni boshqara boshlagan.
14 oygina hokimiyat tepasida turgan bu partiya unchalik ko’p ishlarni qilib
ulgurmagan bo’lsa ham tashqi siyosatda millatchilik tezislarini tasdiqladi. JXP
lideri siyosiy ahamiyatda chap markazchilar pozitsiyasini egallab, iqtisodiy
sohalarda yangi o’zgartirishlar kiritishga harakat qildi. Tashqi siyosatda AP bilan
birgalikda ko’p hollarda birdamlik va hamkorlik olib bordi.
JXP hokimyatga yakka o’zi kelishi uchun yetarli ovoz to’play olmaydi va
yana koalitsion hukumat tuziladi. JXP va MQP 1974 – yil 26 – yanvarda Bulent
Edjevit boshchiligida koalitsion hukumat tuziladi. MQP lideri Najmidddin
Erbaqon bosh vazir o’rinbosari bo’ldi. Koalitsion hukumat dasturida davlat
sektorini mustahkamlash zarurligi, keng miqyosda amnitsiya qilish, 18 yoshdan
boshlab sayov huquqini berish, g’arbdagi ittifoqchilar bilan ishonchni saqlab qolish
kerakligi belgilab olindi. Kipr muammosi bo’yichaTurkiyaning oldingi pozitsiyasi
ma’qullandi. Yangi hukumat “Umumiy bozor” bilan aloqalarni qayta ko’rib
chiqishga va’da berdi, modomiki mavjud kelishuv “Turkiyaning adolat tamoyillari
hisobga olinmasdan” tayyorlangandi. JXP – MQP koalitsiya mustahkam emas edi.
Uning faoliyati sheriklar o’rtasidagi ximla – xil fikr, dunyoqarash sharoitida
amalga oshdi. 1974 yil 15 iyul kuni Kiprda qurolli fitna tashkil qilindi.
Arxiyepiskop Makariosning qonuniy hukumati ag’darildi. 1959 yilgi Syurix
London kelishuviga muvofiq Edjevit hukumati 20 iyulda Kiprning shimoli va
shimol – sharqida turk qo’shini joylashgan orolga safar uyushtirdi.
NATOning ikki a’zosi – Turkiya va Gretsiya o’rtasidagi
aloqalar juda ham keskinlashib ketdi, har iki mamlakatning armiyasi jangovar
holatga keltirildi. 1974 yil 20 iyulda BMT xavfsizlik kengashi barcha davlatlarni
Kiprning hududiy yaxlitligini, suverenitetini, mustaqillgini hurmat qilishga
chaqirgan rezolyutsiyani qabul qildi, tezda hujumni to’xtatishni talab qildi,
Gretsiya, Turkiya va Angliyaga orolda tinchlik vaa konstitutsiyaviy boshqaruvni
tiklash maqsadi bilan kelishuvlarni boshlashini tavsiya qildi. 22 iyul kuni hujumni
to’xtatish haqidagi kelishuv kuchga kirdi. 1974 yil 25 iyuldan 8 avgustga qadar
Jenevada Angliya, Gretsiya va Turkiya tashqi ishlar vazirlari o’rtasida natijasiz
tugagan muzokaralar bo’lib o’tdi. 14 avgust kuni Turkiya oroldagi harbiy
harakatlarini qaytadan boshladi va bosib olingan hududlarni yanada kengaytirdi
(orolning 40% hududigacha). Bu esa Kiprda yana tanglik holatini keltirb chiqardi.
1975 yilda Kiprning bosib olingan shimoliy qismida turk hukumati Kipr davlatini
turk federal davlati deb e’lon qildi. Uni faqat Turkiya tan oldi. Gretsiya bilan
munosabatda kipr masalasini hal qilishdan tashqari, Egey dengizi bo’yicha
kelishmovchilikni bartaraf qilish zarurati paydo bo’ldi. Bu kelishmovchilik
25

1973 yilda Egey dengizining greklarning Tasos oroliga yaqin qismida neft
topilganidan keyin yuzaga keldi. Dengizda qidiruv ishlarini boshlagan
Gretsiyaning ortidan Turkiya ham ishga kirishdi.Shundan so’ng Gretsiya Turkiyani
qit’adagi Gretsiyaning huquqlarini buzishda aybladi.Edjevit hukumatining kipr
masalasida harakatini Turkiyada ko’pchilik qo’llab – quvvatladi. Ular turk
armiyasini orolga faqat bitta maqsad bilan joylashib olganini, ya’ni Kipr
suverenitetini himoya qilish, kiprdagi turklarning mol – mulkini va hayotiy
mavjudligini ta’minlash maqsadi bilan o’rnashib olgan deb hisoblardi. Kipr
inqirozi paytida mamlakatda uning mashhurligi o’sishidan Edjevit muddatidan
oldin parlament saylovlarida yakkapartiyaviylik hukumatini tuzish uchun
foydalanadi. 1974 yil sentabrda Edjevit hukumati iste’foga chiqadi, JXPning
mamlakatda o’z hokimyatini mustahkamlashga yo’naltirilgan boshqaruv rejalari
amalga oshmay qoladi. JXP parlamentda muddatidan oldin saylovlar haqida
masalani hal qilish maqsadiga erishdi, Adolat partiyasi o’z atrofiga o’nglarni
yig’ishga shoshiladi va bu bilan 1977 yilda bo’lib o’tadigan saylovlargacha
qimirlab turgan o’rnini mustahkamlab oladi. AP rahbarlari o’ng partiya rahbarlari
bilan hamkorlik qilshga erishdi. Ular birgalikda “Milliy Front”ni tuzishdi. Bu
frontga Adolat partiyasidan tashqari Milliy Qutqarish Partiyasi, Respublika
Ishonch partiyasi va Turkesh boshchiligidagi Milliy Panturkizm Harakati Partiyasi
ham kirardi. 1975 yil aprel oyining boshida hukumatning 6 oy davom etgan
inqirozidan keyin Milliy majlisda o’ng partiyalarning ovozlari Sulaymon
Demirelning “Milliy Front”i tuzilganini tasdiqladi. Uning dasturida mamlakat
ichida kommunizm va anarxiyaga qarshi kurashish, ijtimoiy adolatni ta’minlashga
bo’lgan intilish, Turkiyani juda qisqa vaqt ichida sanoatlashgan davlatga
aylantirish maqsadi belgilangandi. Dasturda mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi
“erkin tadbirkorlik va qonuniy daromad” orqali ta’minlanishi ko’rsatilgandi 1
.
Dasturda yana O’rta Sharq,
Osiyo va Afrika mamlakatlari bilan savdo aloqalarini kengaytirish ham ko’zda
tutilgandi. Mamlakatning asosiy iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan ko’tarilishi
mamlakatning sanoatlashuvi deb nomlandi. Og’ir va milliy harbiy sanoat vujudga
keldi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi aralash iqtisodiyot tizimi asosida
amalga oshiriladi.Bunda davlat tadbirkorligi mamlakat aralash iqtisodiyotining
muhim belgisidir.Davlat sektoriga sarmoya joylashtirish butun sarmoyalarning
yarmidan ko’prog’ini tashkil qilardi. Davlat sanoat korxonalari Turkiya
sanoatining asosiylari bo’lib qolaverdi. Bu hammasidan oldin metallurgiya va neft
– kimyo sanoatiga aloqador edi. Davlatning bunday nazorati bank tizimi ustidan
ham amalga oshirildi. Bank operatsiyalaridagi butun turk banklari sarmoyasining
89 foizi davlat banklari hissasiga to’g’ri kelardi. Katta xususiy mablag’larning
mavjudligi natijasida davlat banklari bank kreditlarining katta qismini nazorat
1
Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 37 -
b
26

qildi. Faqatgina davlat sektori faoliyatini moliyalashtiribgina qolmasdan, xususiy
sektorga ham kreditlar ajratdi. Amalda davlat shahar
(Xalq banki orqali )va qishloqdagi (Qishloq xo’jaligi banki orqali) mayda ishlab
chiqarishni to’laligicha kreditladi. Davlat sektori mamlakatdagi elektroenergiya
ishlab chiqarishni ham nazorat qildi. Mamlakatdagi barcha katta – katta issiqlik va
gidro elektro stansiyalar davlatga qarashli edi. Transport, xizmat ko’rsatish kabi
xalq xo’jaligi sohalari kabi o’sa boshladi. Temir yo’llar, mamlakat dengiz
transportining kattagina qismi, shahar ichidagi barcha yo’nalishlarda
harakatlanadigan transportlar to’laligicha davlatga qarashli edi. Havoda amalga
oshadigan qatnovlar va havo flotini “Turk havo yo’llari” davlat tashkiloti nazorat
qilardi. Bu vaqtda xususiy avtomobil kompaniyalari qo’lida shaharlar o’rtasidagi
barcha yuk va yo’lovchi tashish va shahar ichidagi yuk, qisman yo’lovchi tashish
transportlari bor edi. Shahar avtobus, trolleybus va tramvay yo’nalishlari umumiy
jamoat transportini tashkil qilardi. Davlat qo’lida esa
Turkiyaning barcha shosse yo’llari bor edi. Bu yillarda pochta, telefon va telegraf
kabi mamlakat aloqa tashkilotlari ham davlatning qo’l ostida edi. Mamlakatdagi
barcha radiostansiyalar va televideniya ham davlatga qarashli edi. 1975 – 1977-
yillarda iqtisodiy o’sishning o’rtacha darajasi 7%dan yuqori edi, ishlab chiqarish
kuchlari va sanoatdan foydalanish darjasi ancha ko’tarildi, qishloq xo’jaligi
sohasida esa Turkiya o’zini butunlay kerakli oziq – ovqat mahsulotlari bilan
ta’minlaydigan darajaga yetdi. Bir vaqtning o’zida iqtisodiyotda xavotirli
tendensiyalar ham o’sib borardi. Moliya tizimidagi kamomad 6,5%ni tashkil
qilardi. Neft narxi jadal oshib borardi, ulurji narxining yillik o’rtacha o’sishi
deyarli 17%ni tashkil qildi, invistitsiyalarni moliyalashtirishning tashqi
manbalarining roli 6%ga yetdi. Natijada tashqi qarz tez suratlarda o’sib borardi.
1973 – yildan 1980 – yilga qadar 4,6 barobar oshib, 15,3 milliard dollarga yetdi.
Natijada uning tuzilmasida xavfli o’zgarishlar sodir bo’ldi.Uzluksiz ravishda
qarzdorlik ko’payib borardi. 1970 yillar boshida qarz miqdori katta emas edi.
O’sha o’n yillikning o’rtasida umumiy qarzdorlikning to’rtdan biriga yetdi.
1977 yilda qisqa muddatda to’lanishi kerak bo’lgan qarz Turkiya tashqi
qarzining 58%ini tashkil qilardi. Tashqi siyosat dasturida MF hukumati Yevropa
Iqtisodiy va Xavfsizlik Kengashi ishida faol qatnashishini e’loq qildi. Bu vaqtda
dasturda NATOga ishonch bildirildi. Hukumat o’zaro hurmat asosida Sovet Ittifoqi
bilan yaxshi qo’shnichilik siyosatini rivojlantirishni davot ettirish istagi borligini
ta’kidladi. Dasturda alohida e’tibor Turkiyaning arab davlatlari bilan o’zaro
aloqalariga qaratildi. Turk – Amerika aloqalariga katta e’tibor berildi. Amerika
kongressi bilan aloqalarning yomonlashuvi Turkiyaga amerika qurollarini yetkazib
berishda embargo 80 joriy qilinishiga olib kelardi.
“Milliy Front”ning hokimyat tepasida turgan ikki yillik muddat davomida
undagi asosiy Partiya sanalgan Adolat partiyasi mamlakatdagi pozitsiyasini
mustahkamlashga, koalitsiyadagi, parlamentdagi, mamlakatdagi va xalqaro
27

maydondagi har qanday qiyichilikka sabr bilan yengib o’tishga harakat qildi.
Ayniqsa Najmiddin Erbaqon boshchiligidagi MQP Demirelni xavotirda ushlab
turdi. U faol ravishda “Umumiy bozor” bilan aloqalarini qayta ko’rib chiqishga
undadi, kipr masalasida birorta imtiyozga qarshi ekanligini aytdi va Demireldan
katta xususiy kapitalni cheklashda amaliy harakatlarni talab qildi. Adolat partiyasi
koalitsiyadagi asosiy partiya JXPga qarshi chiqardi.Mamlakatda yuz bergan qiyin
sharoitlarda, ya’ni konstitutsiyani buzishga bo’lgan urinishlar, o’z ishini suiste’mol
qilish, korrupsiya kabi muammolar yuzaga kelgan davrda saylovlarda raqibini
ayblashga urinardi.JXP MF hukumatining davlat xavfsizligi sudlari to’g’risidagi
qonunni qabulishga to’sqinlik qildi. U davlat, xususiy sektorlarni mustahkamlash
va iqtisodiyotning “milliy sektori”ni yaratishini ta’minlashi kerak bo’lgan “yangi
iqtisodiy tizim”ni tashkil qilishga chaqirdi.
JXP MQP bilan qisqa muddat bo’lsa ham hokimyat tepasida bo’lgan davrda
mustaqil tashqi siyosat yuritishga erishganini isbotladi, ya’ni Turkiya “O’rta
Sharqda g’arbning vakili sifatidagi vazifasini bajarish”ga majbur bo’lmadi.Turkiya
“AQSh va Sovet Ittifoqi bilan do’stlik” aloqalarni mustahkamlashi kerak edi. JXP
“Turkiyaning Yevropa iqtisodiy jamiyatiga bergan katta iqtisodiy imtiyozlaridan
tashvishda ekanligi” tasdiqladi.Natijada uning uyushmasi bu tashkilot bilan aloqasi
“Turkiya iqtisodiyoti uchun tashvishli” edi, mamlakat sanoatlashuviga to’sqinlik
qilardi. Shuning uchun Turkiyaning “Umumiy bozor” bilan aloqalarini qayta
ko’rib chiqishiga to’g’ri keldi 1
.
Turkiyadagi so’l kuchlar haqida gap ketganda bir narsani ta’kidlash kerakki,
Turkiya Ischi partiyasi qayta tiklandi, uning raisi qilib yana Behidje Boran
saylandi. So’l partiyalar va talabalarning bir qancha guruhlari o’nglarga,
mamlakatni fashistlashtirishga, Amerikaning Turkiyaga aralashuviga qarshi
chiqishdi. 1976 yil 1 mayda Istanbulda demokratik shiorlar ostida ko’p ming
kishilik namoyish bo’lib o’tdi. Anqaradagi ilg’or tashkilotlar tashabbusi bilan 1
sentabr Tinchlik kuni deb belgilandi. Parlamentda partiyalar o’rtasidagi siyosiy
kurashlarga sabab bo’lgan qiyinchiliklardan tashqari, “Milliy Front” hukumati
inflyatsiya, Turkiya tashqi qarzining o’sishi, import qilinayotgan maxsulotlar va
neft narxining ko’tarilishi kabi iqtisodiy faktorlar ta’sirini ham mavjudligini e’tirof
etishdi. 1976 yilda tashqi savdo kamomadi 35 milliard dollarda yetdi.
1975 –1976- yillarda hukumat eksportni
kengaytirish maqsadida liraning dollarga nisbatan qiymatini deyarli 20%ga
kamaytirdi (1 dollar 16 liarni tashkil qildi). Ma’lumki bu kamomadning uchdan
ikki qismi mamlakatning “Umumiy bozor” bilan aloqalaridan keyin paydo bo’ldi.
Bu Turkiya va “Umumiy bozor” mamlakatlari o’rtasidagi munosabatlardagi
yagona qiyinchilik emas edi. Turkiya “Umumiy bozor” davlatlaridan turk eksporti
uchun kvotani ko’tarishini, G’arbiy Yevropaga eksport qilinadigan qishloq
xo’jaligi maxsulotlariga nisbatan bojxona cheklovini olib tashlashini, shuningdek
1
Поцхверия Б.М. Внешняя политика Турции в 60-х – начале 80-х годов ХХ в. – М., 1986. 77-б
28

Turkiyaga ko’rsatilayotgan moliyaviy yordamni oshirishini, “ishchilarning erkin
harakatlanishi haqida”gi kelishuvni va kafolatlangan mehnat sharoitlarini
yaratishini talab qildi. G’arb davlatlarining Turkiyaga munosabatlari, AQSh
tomonidan e’lon qilngan iqtisodiy embargo, Kipr harakati uchun sarf-xarajatlar
mamlakatda katta muammolarning yuzaga kelishiga sabab bo’ldi 1
.
Kipr voqeyalaridan keyingi olib
borilgan tashqi siyosatdagi koalitsiya ichidagi kelishmovchiliklar oqibatida JXP-
MSP koalision hukumati buzildi.Sakkiz oyga yaqin faoliyat ko`rsatgan JXP-MQP
koalitsion hukumati parlamentga taqdim etgan amnitsiya qonun loyihasining
deputatlari muhokamasi paytida MQPning ba’zi deputatlari o’ng partriya bilan
hamkorlik qilgani uchun ba’zi muammolarga duch kelgan. Biroq qonunning rad
etilishi tufayli hukumat saqlanib qolindi. Kipr masalasi tufayli hukumat katta obro
qozondi. Siyosiy beqarorliklar tufayli AP, MSP va RXP birlagalikda Milliy
“Front” hukumatini tuzishdi. 1970 yillarda Turkiya tashqi siyosati haqida
gapirilganda bir narsani ta’kidlash kerakki, bunda Turkiyaning AQSh va SSSR
bilan munosabatlari muhim ahamiyat kasb etdi. Turkiyaning SSSR
bilan munosabatlari tarixiga qaraydigan bo’lsak, ular o’rtasidagi aloqalar ancha
oldin o’rnatilgan. Birinchi jahon urushidan keyin 1921 – yilda bu ikkala davlat
o’rtasida o’zaro yordam to’g’risida shartnoma ham imzolangan. Harbiy tuzumlar
davridagi ikkala davlat o’rtasidagi munosabatlarni ko’rib chiqadigan bo’lsak, bu
davrda ham aloqalar yaxshi edi. 1966 yil 20 – 27 dekabr kunlari SSSR bosh vaziri
rasmiy tashrif bilan Turkiyaga keladi. 1967 yil 25 mart kuni Turkiyada yettita
sanoat korxonasi qurilishini nazarda tutgan texnik va moddiy yordam ko’rsatilishi
belgilangan shartnoma tuziladi. 1967 yilda Sulaymon Demirel Moskvaga tashrif
buyuradi. Ikki davlat o’rtasidagi aloqalar sanoatlashishga katta ijobiy ta’sir
ko’rsatdi. Aliog’a neftni qayta ishlash korxonasi, Temir zavodi, Iskanderundagi
metallurgiya zavodi va Seydishehirdagi Alyuminiy zavodi Sovet Ittifoqi yordami
bilan tashkil qilindi. 1970 yillarda
ishga tushirilgan Iskanderundagi metallurgiya zavodi milliy ishlab chiqarishning
40%ini, alyuminiy zavodi alyuminiy va alyuminiy oksidi ishlab chiqarishning
100%ini, sulfat kislota ishlab chiqaradigan zavod 27%ini, neftni qayta ishlaydigan
zavod neft maxsulotlarini qayta ishlashning 28%ini ta’minladi.1970 yillar boshida
ikki mamlakat o’rtasida transport aloqalari o’rnatildi. Moskva – Istambul
aviayo’nalishi va temiryo’l yo’lovchi tashish harakati ochildi, Turkiya orqali Arab
davlatlariga SSSRdan temiryo’l va aviayo’nalishlar yo’lga qo’yildi. Lekin ikkala
davlat o’rtasidagi aloqalar rivojlanishi bir tekis bo’lmadi. Bunga 1970 yilda
Batumi – Suxumi doimiy yo’nalishida aviaqatnov vaqtida samolyotga havo
qaroqchilari hujum qilishi sabab bo’lgan. Terroristlar samolyot yo’lboshlovchisini
o’ldiradi, uchuvchi va samolyot boshqaruvchisiga og’ir jarohat yetkazishadi,
samolyotni Trabzonda vaqtinchalik qo’nishiga majbur qiladi.
1
Эргашов. Ш – Жаҳон тарихи. Энг янги давр 1945-2017. Тошкент. 2019. 171-б
29

Sovet hukumati Turkiyadan qotillarni sudga topshirishni talab qiladi, lekin
bu qonuniy iltimos bajarilmaydi. Texnik va iqtisodiy hamkorlikning kengayishi
uzoq muddatga sovet – turk savdo aloqalarining davom etishiga zamin yaratdi.
Misol uchun, 1967 – 1974 – yillardagi ikkala mamlakat o’rtasidagi umumiy savdo
hajmi 50,4 million rubldan 129,1 million rublga o’sdi.83 Sovet Ittifoqi texnologiya
va jihozlardan tashqari Turkiyaga ehtiyot qismlar, asbob – uskunalar, o’g’it, qora
metal, fotoapparatlar, soatlar va boshqa narsalar yetkazib berdi. Sovet Ittifoqining
Turkiyadan qilinadigan importining kattagina qismini qishloq xo’jaligi
maxsulotlari tashkil qilardi. Sovet Ittifoqi Turkiyadan sitrus mevalar (20%),
funduk yong’og’i (15%), mayiz (15%), katta miqdorda paxta, tamaki maxsulotlari
va boshqa maxsulotlar sotib olardi. Bundan tashqari xom – ashyo, yengil va oziq –
ovqat sanoatining tayyor maxsulotlari ham SSSRga import qilinardi.
1972 yili SSSR Yuqori Kengashi Prezidiumi raisi N.V. Podgornning
Turkiyaga tashrifi chog’ida “ V. I. Lenin va M.K. Otaturk ilgari surgan tinchlik,
do’stlik va yaxshi qo’shnichilik an’analariga mos keladigan ikki mamlakat
o’rtasidagi aloqalarni rivojlantirish” haqidagi deklaratsiya qabul qilindi;
“davlatlarning suvereniteti va teng huquqliligini hurmat qilish”, “davlatlarning
hududiy yaxlitligini va chegaralarning daxlsizligini hurmat qilish”, “davlatlarning
ichki ishlariga aralashmaslik”, “har bir mamlakatning o’zining siyosiy, ijtimoiy,
iqtisodiy va madaniy tizimini tanlash va rivojlantirish kabi ajralmas huquqini
hurmat qilish”, “kuch bilan tahdid qilmaslik” va boshqalar. 12 – mart voqealaridan
keyin esa Turkiya va Sovet Ittifoqi o’rtasida iqtisodiyot sohasida aytarli
o’zgarishlar bo’lmadi. 1971 yil 12 mart voqealaridan keyin tuzilgan Nihat Erim
hukumati tashqi ishlar vazirligiga NATO vakili Osman Oljayni vazir etib
tayinlanishi Turkiyani yana AQSh bilan yaqinlashganini va ular o’rtasidagi
aloqalarga katta ahamiyuat berilganligini anglatardi. Bu voqealar Turkiya va SSSR
o’rtasidagi aloqalarga salbiy ta’sir ko’rsatdi. 12 marta yuz bergan to’ntarishdan
keyin SSSR Turkiyaga nisbatan “kut va ko’r” siyosatini yuritdi. 1975 yil iyul oyida
Sovet Ittifoqi – Turkiya aloqalarining davomi sifatida yaqin 10 – 12 yilga
mo’ljallangan iqtisodiy va texnik hamkorlikni rivojlantirish haqida hukumatlararo
shartnoma imzolandi. Bu shartnoma energetika (400 ming kilovatt quvvatga ega
bo’lgan ikkita issiqlik elektrostansiyalarini qurilishi), qora metallurgiya
(Iskenderundagi metallurgiya zavodini kenaytirish), rangli metallurgiya
(Seydishehirdagi akyuminiy zavodini kengaytirish) sohalardagi hamkorlikni
nazarda tutardi 1
. 1978 yil 23 iyunda Turkiya bosh
vaziri B. Edjevitning Sovet Ittifoqifa tashrifi davomida SSSR va Turkiya o’rtasida
yaxshi qo’shnichilik va do’stlik aloqalari tamoyillari haqida siyosiy hujjat
imzolandi. Bu kelishuv iqtisodiy va texnik hamkorlikni kengaytirish, savdo,
1
Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 45-
b
30

madaniyat va boshqa sohalarda aloqalarni rivojlantirishga ko’maklashi kerak edi.
Bu tashrif davomida shuningdek qora dengizda ikki mamlakatning continental
chegarasi haqida sovet – turk shartnomasi imzolandi. Ikki tomonlama aloqalarni
rivojlantirish shuningdek chegaraga oid masalalarni hal qilishga zamin
yaratdi.1967 yilda sovet – turk chegaralarini qayta tiklash haqida protokol
imzolandi. Chegaralarni qayta tiklashga oid ishlar amaliyotga ko’chirildi va 1973
yilning oxirida SSSR va Turkiya o’rtasida davlatlarning quruqlikdagi chegarasi
haqida hujjat imzolandi. O’sha yili Qora dengizda sovetlar va turklar o’rtasida
dengizdagi chegara chiziqlarini aniqlashga oid protokol imzolandi, bu masala 1980
yilda tugallandi.
Xulosa
Turkiyada harbiylarning ahamiyati oldindan, ilk davlatchilik asoslari paydo
bo’lgandan beri katta bo’lgan. Aynan harbiylar omili Usmoniylar imperiyasining
qudratli imperiyalardan biri bo’lishiga olib kelgan. Sulton va mamlakatning asosiy
tayanchi hisoblangan harbiylar sababli Usmoniylar imperiyasi dunyoning uch
qit’asida mustamlakalarga ega bo’lgan yagona davlatdir. Lekin yana bir narsani
ta’kidlash kerakki, aynan shu harbiylar Usmoniylar imperiyasining tanazzulga yuz
tutishiga sababchi ham bo’lishgan. Ular o’zlariga berilgan imtiyozlardan
foydalangan holda mustaqil bo’lishga intilgan. Bu esa o’z navbatida harbiylarning
markaziy hokimyatga bo’ysunmasligiga olib kelgan. Turkiyaning mustaqil
bo’lishida va respublika tashkil qilinishida harbiylarning roli juda katta. Mustafo
Kamol boshchiligidagi harbiylar mamlakatdan chet el bosqinchilarini quvib
yuboradi va Mustafo Kamol Respublika tashkil qilinganini e’lon qiladi.
Hukumat boshqaruvini eplay olmagan ba`zi jihatlarini o`nglashga harbiylar
boshchiligidagi armiya generallari katta sahnaga chiqishadi. Harbiylarning bu
qadar hukumat ishlariga aralashishlariga G`arb doimo ko`zini yumib kelgan.
Chunki o`sha paytlarda AQShning asosiy raqobatchisi SSSRni shundoqqina
biqinida joylashganligidir. AQSH Turkiyaga NATO harbiy bazasini joylashtirib,
G`arb uchun “kerakli” davlat nisbatini olgan edi. Shu sabab bilan harbiylar
fuqarolik boshqaruvini ag`darib, o`zi istagan hukumatni shakllantirar edi. Lekin
Yevropa bilan aloqalarga sovuqchilik tushishiga sabab bo`ldi. Gretsiya bilan
munosabatlar yomonlashdi. Turkiyada harbiylar bir necha bor davlat to’ntarishini
amalga oshirgan. 1960 va 1971 yildagi davlat to’ntarishlarida ham harbiylar asosiy
rolni o’ynashgan. Bu harbiy to’ntarishlar Turkiya tarixida katta iz qoldirgan va
bevosita Turkiyaning keyingi ijtimoiy – siyosiy jarayonlarga ta’sir ko’rsatgan.
1960 yilgi harbiy to’ntarishning asosiy sababi mamlakatdagi hukmron partiya
sanalgan Demokratik partiya Mustafo Kamol Otaturk boshlab bergan demokratik
31

va respublikachilik islohotlar o’tkazishni to’xtatib qo’yadi va aksincha,
mamlakatda repressiyani avj oldiradi. Bu esa o’z navbatida bir qancha
muammolarning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi.
Natijada xalqning turmushi og’irlashadi. Mustafo Kamolning
tarafdorlari hisoblangan harbiylar esa bu holatdan norozi bo’ladi va mamlakatda
boshqaruvni o’z qo’llariga olishga intiladi. Bu yo’lda ular harbiy to’ntarish
o’tkazishadi va hukmron partiya Demokratik partiyani hokimyatdan ag’darishadi.
Hokimyat Jamol Gursul boshchiligidagi Milliy Birlik Qo’mitasiga o’tadi. 1961
yilgi saylov natijalariga ko’ra mamlakatda JXP va AP birgalikda koalitsion
hukumatni tuzishadi. Lekin bu hukumat davrida mamlakatda sezilarli o’zgarishlar
yuz bermaydi. Koalitsion hukumatning tarqalishiga asosan ikkita sabab bo’lgan.
Birinchisi sobiq Demokratik partiya a’zolarini avf etish, ikkinchisi JXP va armiya
qo’llab turgan iqtisodiy loyihaga Adolat partiyasi jiddiy qarshilik ko’rsatishi edi.
1960 yillar oxirlarida mamlakatda talabalar namoyishi, ishchilar mitingi keng avj
oladi. Mamlakatdagi ichki voqealar yana bir marta harbiylarning davlat
boshqaruviga aralashishiga olib keladi. 1971 yil 12 martida harbiylar “yumshoq”
harbiy to’ntarishni amalga oshiradi va hukumatga ogohlantirish bayonnomasini
jo’natadi. Bu bayonnoma 3 moddadan iborat edi. Harbiylar bu safar hukumatni
ag’darib tashlamadi. Faqatgina bosh vazir Sulaymon Demirelning iste’fosini talab
qilishdi. Agar Demirel iste’fo bermaydigan bo’lsa kuch ishlatishlarini ma’lum
qilishdi. Natijada 12 mart kuni ogohlantirish bayonnomasi e’lon qilinadi
va Demirel iste’fo berishga majbur bo’ladi. Shundan so’ng sobiq JXP a’zosi Nihat
Erim boshchiligida hukumat tashkil qilinadi. Shu o’rinda savol tug’ilishi mumkin.
Nega aynan harbiylar to’ntarish tashabbuskori bo’lishgan? Buning bir qancha
sabablari bor. Birinchidan, harbiylar azal - azaldan mamlakat boshqaruvida va
ijtimoiy – siyosiy hayotida yetakchi rolni o’ynashgan. Ikkinchidan, Mustafo
Kamol boshlab bergan demokratik islohotlar bu davrda Demokratik partiya
tomonidan oyoqosti qilinadi. Bu esa armiyaning noroziligiga sabab bo’ladi.
Chunki harbiylar Mustafo Kamolning tarafdorlari hisoblanardi. Ular bu voqealarga
bevosita jim qarab turolmas edi.
Uchinchidan, jamiyatning boshqa guruh vakillariga qaraganda
harbiylarda to’ntarish o’tkazish uchun kuch ham yetarli edi, jasorat ham yetarli edi.
Turkiyada armiya demokratiyaning tayanchi va Otaturk tamoyillarining
himoyachisi hisoblanadi. Bu harbiy to’ntarishlar Turkiya tarixida ijobiy iz
qoldirgan. Sababi, harbiy to’ntarishlar o’tkazilgandan keyin demokratik islohotlar
davom ettiriladi. Misol uchun 1961 yilda mamlakatning yangi konstitutsiyasi qabul
qilinadi, siyosiy partiyalar tuzilishiga ruxsat beriladi. Qolaversa mamlakat
aholisining turmush darajasi oshadi. Inflyatsiya darajasi tushadi. Qishloq xo’jaligi,
tekstil, energetika sohalarida bir qancha amaliy islohotlar o’tkaziladi. Shu sababli
bu to’ntarishlarning ahamiyati juda katta.
32

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. -
Toshkent: O’zbekiston, 2017.
2. Каримов И.А. Юксак маънавият- енгилмас куч. Тошкент.: Маънавият,
2008.
3. Aбдураззакова. M. Политика лаицизма в Турции: история и
современность. – Ташкент, 2007.
4. Анварь Қосимов Ҳозирги Туркия - Тошкент: Ўзбекистон, 1992.
5. Данилов В.И. ‹‹Турция после Второй мировой войны: демократический
эксперимент продолжатется›› -М:Восток,1998.
6. Зубкова А.И. Влияние снижения роли армии в политике Турции на
стабильность в стране – М., 2005.
7. M.Lafasov. U. Jo’rayev. Jahon tarixi – Toshkent: Muharrir, 2007
8. Поцхверия Б.М. Внешняя политика Турции в 60-х – начале 80-х годов
ХХ в. – М., 1986.
9. Мадаминов.M - Жахон тарихи. (Ўқув қўлланма). Тошкент., 2012
10. Sharipov. A - Turkiya ijtimoiy-siyosiy hayotida islom omili. Tarix fan.
Nom. …diss. Toshkent., 2013.
11. Эргашов. Ш – Жаҳон тарихи. Энг янги давр 1945-2017. Тошкент. 2019.
12. Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix
fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015.
13. A бдураззакова . M . – ХХ аср иккинчи ярми жаҳон тарихи. Тошкент.
2000
33

Sotib olish