Turkiya iqtisodiyoti rivojlanishi va tajribasi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	54.5KB
Покупки	2
Дата загрузки	25 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Turkiya iqtisodiyoti rivojlanishi va tajribasi

Купить

Turkiya iqtisodiyoti rivojlanishi va tajribasi
Mundarija:
Kirish
I bob. Turkiya iqtisodiyoti haqida tushuncha
1. Turkiya haqida umumiy ma’lumot
2. Turkiya iqtisodiyoti va rivojlanishning asosiy sabablari
3. Turkiya davlatining jahon iqtisodiyotiga tutgan o’rni
II bob. Turkiyada turizmning rivojlanishi
1. Turkiya turizmi haqida umumiy ma’lumot
2. Turkiyaning asosiy turistik jozibadorliklari haqida ma’lumot
3. Turkiya turizmining jahonda tutgan o’rni

Kirish
Mavzuning dolzarbligi:
Biz hozirgi kunda rivojlangan va rivojlanib kelayotgan davlatlarni turizmsiz
ta’savur qilishimiz qiyin. Masalan; Aqsh, Fransiya, Germaniya, Yaponiya Xitoy,
Turkiya va boshqalar misol bo’la oladi.
Turizm – turli din va oqim a’zolari, ateistlar va diniy qarashlarga qiziqish-
tanishish bilan yondashayotgan kishilar orasida yanada samarali uchrashuv va
dialoglarni taminlovchi jahon yo’lidir va hozirgi kunda kelib esa jadal va to’xtovsiz
ravishda rivojlanib kelmoqda.
Bizga ma’lumki Turkiya davlati o’zining qulay tabiiy geografik joyi, o’zining
plajlari va mehmonxonalari bilan butun dunyoda mashhur. Shuni ham aytib o’tish
kerakki, iqtisodiyoti va turizm sohasi bo’yicha ham yetakchi o’rinlarni egallab
kelmoqda. 2011-yil ma’lumotiga ko’ra, Turkiya turistlar tashrif buyuradigan 6- o’rinda
turadi.
Tadqiqotning maqsadi:
Turkiya turizm sohasini o’rganish hamda Buxoro viloyatida uni tadbiq qilish
yo’llatini ko’rsatib berish.
Tadqiqot predmeti:
Turkiya iqtisodiyoti va turizmi Tadqiqotning uslubiy asosi:
Qonunlar, farmonlar, statistik to’plamlar, davriy matbuot materiallari, o’quv
qo’llanmalari, darsliklar, ma’ruza matnlari, dars konspektlari, internet sahifalari.
Ishning tarkibi:
Kirish, mening bu kurs ishimning 1- bob “Turkiya iqtisodiyoti haqida
tushuncha” deb nomlanadi. Bu bobda biz Turkiya iqtisodiyoti haqidagi umumiy
tushunchalar, jahonda tutgan o’rni, rivojlanishi, olib borilayotgan ishlari, va
O’zbekiston bilan bank sohasidagi hamkorliklari haqida gapiramiz. 2-bob esa
Turkiyada turizmning rivojlanishi” deb nomlanadi . Bu bobda esa biz Turkiyaning
turizmi haqida umumiy ma’lumotlar, jahonda tutgan o’rni, rivojlanishi, uning
jozibadorligi, tabiiy sharoitining qulayligi, turizm destinatsiyalari haqida gapiriladi va

statistik ma’lumotlar keltirib diagrammalarda tushtirshga harakat I BOB Turkiya
iqtisodiyoti haqida tushuncha

1.1. Turkiya haqida umumiy ma’lumot
Har bir mamlakatning o’rganish jarayonida, avvalo uning geografik o’rni ko’z
oldimizga keladi. Shuning uchun ham, Turkiyaning geografik o’rni, uning yaqin
tarixi va o’tmishi haqida qisqacha to’xtalib o’tsak…
Turkiya davlatini (Turkiya Cumhuriyeti), ―Yevropa bilan Osiyoni bog’lovchi
ko’prik deyishlari bejiz emas, albatta, chunki haqiqatdan ham Turkiyaning‖
geografik o’rni jahon mamlakatlari ichida nihoyatda qulay mamlakatlardan biri
hisoblanadi. Turkiya Qora dengiz va O’rta dengiz oralig’ida joylashgandir. Shu
bilan birga Turkiya ikki materik o’rtasida, ya’ni Yevropa va Osiyoda joylashgan
davlat bo’lib, uni Marmar dengizi, Bosfor va Dardaneli bo’g’ozlari ajaratib turadi.
Turkiya janubda Suriya va Iroq, sharqda-Eron, shimoli-sharqda Gruziya,
Ozarbayjon, shimoli-g’arbda Bolgariya va Gresiya bilan chegaradosh.
Uning xududi: 780580 kv.km.ni tashkil qiladi, shundan Yevropa qit’asida- 23,7
ming kv.km, hamda Osiyo materigida: 756,3 ming kv.km. yer maydonini tashkil
qiladi. Demak, mamlakat xududi jahon xududining 0,15 % ini tashkil qiladi.
Quruqlik maydoni: 770760 kv.km Suvlik maydoni: 9820 kv.km Mamlakat
xududining eng baland nuqtasi-katta Ararat tog’idir (5165 metr). Umumiy
xududning 30% ini o’rmonlar, yaylov va qir adirlar 12% ini tashkil qiladi.
Chegarasi: Umumiy chegarasi: 2648 km. Azarbayjon 9 km, Balgariya 240 km,
Guruziya 252 km, Gretsiya 206 km, Eron 499 km, Iroq 352 km Siriya 822 km,
Armaniston 268 km. Qirg’oq bo’yi 7200 km
Poytaxti- Anqara shahri ,
Aholisi:(2012-yil 1 yanvar ma’lumotiga ko’ra) 74.724.269 taxminan 75 mln
kishi 67.803.927 kishi (2000) 1 kv.km maydonda 97 kishi yashaydi. Umumiy
aholining 76.8% shaharda, 23.2% ini esa qishloq maydonida yashaydi. Umumiy
aholining 37.532.954 erkaklar ya’ni (50.2%) ayyollar esa 37.191.315
0-14 yoshda 25.3% (erkaklar 9.691.297 ayyollar 9.187.285)
15-64 yoshda 67.4% (erkaklar 23.655.657 ayyollar 23.288.033)
65 yoshda va kattalar 7.3%(erkaklar 2.150.103 ayyollar 2.850.072)
O’rta yoshdagilar:29.7%(erkaklar 29.1 ayyollar 31.3)

Aholining o’sish darajasi: 1.35%ni tashkil etadi 1.45%(2010) 2.11(1927)
Aholining tug’ulish darajasi: 17.93% har 1000 kishiga nisbatan
Aholining o’lim darajasi 6.3% har 1000 kishiga nisbatan
Istambul 13624240 kishi, Izmir 3965232 kishi, Adana 2874693 kishi, Bursa
76724 kishi shaharlari kiradi Mamlakat 73 ta viloyatdan tashkil topgan. Yirik
rivojlangan va industrial, hamda aholisi ko’p bo’lgan shaharlarga Anqara, Istambul
Izmir Adana Bursa shaharlari kiradi. Yirik port shaharlari qatoriga Istambul, Izmir,
Trabzon shaharlari kiradi. Istambul porti Yevropadagi yirik port shaharlari qatoridan
joy olgan.
Dini: Islom. Musulmonlar 99% Xristian va Yahudiylar 1% ni tashkil etadi.
Etnik tarkibi: Turklar 80%, Kurdlar 20%
Rasmiy til: Turk tili 85% aholi turk tilida, 12% kurd tilida 3 % boshqa tillarda
gaplashadi.
Aholining savodxonlik darajasi:0-15 yoshgacha majburiy boshlang’ich maktab
94% aholi savodxon (yozish va o’qishni biladi)
Mustaqillik: 29-oktabr 1923- yilda milliy bayram sifatida nishonlanadi.
Konsititutsiyasi 7-noyabr 1982-yilda e’lon qilingan 2001-yil 17-oktabrda qayta
o’zgartirishlar kiritilgan.
Qishloq xo’jaligi : Asosiy mahsulotlari tamaki mahsulotlari, paxta, don, zaytun,
shakar qamish, sitrus mevalar. Mamlakatga asosan garbiy Yevropa va janubiy
Osiyoga Amerikadan geyohvand moddalar kiritiladi
Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yer maydonlari: 390.590 kv.km (2012)
O’rmon maydonlari: 213.900 kv.km
Energarika ishlab chiqariladi 49 mlrd 523 ming kw 1 yilga (2012) Istemol qilinadi
210,2 mlrd kw Eksport: 2.67mlrd.kw
Neft ishlab chiqarishi: 254 mln tonna
Istemol qilinadi 41.5 mln tonna
Eksport :46.1 mln tonna
Import 16.8 mln tonna

Davlatni Prezident boshqaradi. Parlament tomonidan Prezident lavozimiga
7 yil saylanadi. Hozirgi Prezident Abdulloh Gul Milliy bayrami-29 oktabr
(Respublika e’lon qilingan kun).
Pul birligi-turk lirasi: 1 Aqsh - 1.75 lirga teng (2013 yil 5-fevral) 1Evro-2,36 lirga
teng. Jahon valyuta jamg’armasi tomonidan 1990 yilda turk lirasi erkin
almashtiriladigan valyutalar qatoriga kiritilgan.
Bulardan tashqari, Osiyo mamlakatlarida buyuk ximik Mendeleyevning
ro’yxatiga kiruvchi barcha ―jism larga boy qit’adir. ‖
Agarda mamlakat bo’yicha alohida mamlakatda tabiiy resurslarni ko’rsak:
Mamlakatda ko’plab tabiiy resurslar mavjuddir. Jumladan, surma (jahon
bo’yicha surma zahirasining 26%i), simob (jahon bo’yicha simob zahirasining
27%i), xrom (jahon bo’yicha xrom zahirasining 10%i, taxminan 25 mln. tonna),
volfram rudasi (jahon bo’yicha zahiraning 7%i), uran rudasi (jahon bo’yicha uran
rudasi zahirasinng 8,5%), mis (jahon bo’yicha mis zahirasining 4,5%i) aynan
Turkiyaga to’g’ri keladi.

Turkiyaning tarixi.
Turk xalqining milliy-ozodlik xarakati 1918-1923 yillar mobaynida ro’y berib,
Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari ichida birinchi bo’lib, respublika tuzilishiga olib
keldi. 1923 yilning 29-oktabridan Turkiya Respublikasi e’lon qilindi. Mamlakatning
milliy mustaqilligi va Turkiyaning jahondagi yetakchi mamlakatlar bilan diplomatik
munosabatlarni yo’lga qo’yishida va mamlakat iqtisodini ko’tarishda taniqli turk
davlat arbobi
Mustafo Otaturk tashabbusi katta ahamiyatga ega. Mustafo Otaturk (u
1938yilda vafot qiladi) Turkiya Respublikasining birinchi Prezidenti bo’ldi.
• 2-jahon urushi paytida Turkiya o’zini betarafligini, ya’ni neytral deb
e’lon qiladi, lekin amalda u yashirin tarzda Germaniyaga harbiy va iqtisodiy
yordam berib keladi.
• 1947- yili AQShning Turkiyaga harbiy yordam berishi to’g’risidagi va 1948-
yilgi Turkiya-AQSH o’rtasidagi iqtisodiy hamkorlik bitimlari asosida AQSH

Turkiyaga moddiy va iqtisodiy yordam berishi haqidagi bir qancha bitimlar ikki
mamlakat o’rtasida imzolandi. Bundan tashqari, AQShning bergan iqtisodiy
yordamlari evaziga Turkiya xududlarida AQShning bir necha harbiy bazalarini
qurilishga olib keldi.
• Turkiya 1952-yilda NATO ga a’zo bo’lib kiradi va u uzoq vaqt g’arb
mamlakatlariga qarab ish tutadi.
• 1959-yili AQSH-Turkiya o’rtasida harbiy hamkorlik haqidagi bitim
imzolandi, shu tuzilgan bitim asosida AQSH- Turkiya xududlarida harbiy bazalarga
ega bo’lishi va uni qurish xuquqini berdi. Keyinchalik bu ikki mamlakat o’rtasida
1980-yili «birgalikda mudofaa va iqtisod bo’yicha hamkorlik» bitimi
imzolanadi, hamda yana ikki yildan so’ng, ya’ni 1982- yilning 29-noyabridan esa
«Ishonch memorandumi» bitimi imzolanib, hozirgi kungacha ikki mamlakat
o’rtasidagi iqtisodiy hamkorliklar mana shu bitimga amal qilinib kelinmoqda.
• 1960-yilda mamlakatda davlat to’ntarilishi bo’ldi va mamlakatning yangi
Konstitusiyasi e’lon qilindi.
• 1980-yilning 12-sentabrida armiyaning oliy rahbariyati harbiy to’ntarishi
natijasida tuzilgan Milliy xavfsizlik kengashi butun xokimiyatni 1983 yilgacha o’z
qo’liga oldi. 1982-yilning 7-noyabrida esa umumxalq muhokamasidan keyin
mamlakatning yangi qomusi, ya’ni konstitusiyasi kuchga kirdi. Ushbu hukumat
mamlakat byudjetidan 20% gacha bo’lgan qismini harbiy harajatlar uchun sarf etadi.
• Buning oqibatida mamlakatda iqtisodiy qiyinchiliklar vujudga keladi, ya’ni
sanoat tarmoqlarida va qishloq xo’jaligida turg’unlik bo’lishiga, ishsizlarning
ko’payib ketishiga, valyuta-moliyaning keskin yomonlashuviga olib keldi.
• 1983-yilda parlament saylovlaridan keyin xukumat boshqaruvi fuqarolar
qo’liga o’tadi. Mamlakat rahbariyati Turkiyani Yevropa Ittifoqi Xamkorligiga a’zo
qilish va shu asrning oxiriga borib mamlakat o’z taraqqiyotida G’arbiy Yevropa
mamalkatlariga yetib olishga erishish niyatida ekanligini e’lon qildi. Turkiya qisqa
vaqt ichida iqtisodi, sanoati va madaniyati jihatidan jahondagi nisbatan rivojlangan
mamlakatlar qatoridan o’rin oldi.

1.2. Turkiya iqtisodiyoti va rivojlanishning asosiy sabablari
Turkiya mamlakati 20-asr so’ngida rivojlanayotgan mamlakatlarning eng
yetakchi mamlakatlar qatoridan joy olishi va 80-yillarning oxirida Yangi industrial
mamlakatlar qatoriga kirishiga asosiy sabablar quyidagichadir:
Turkiyaning iqtisodiy-geografik qulayligi.
Turkiya o’zining iqtisodida sanoatning rivojlanishiga katta e’tibor berishi.
Qishloq xo’jaligining rivojlanishi (g’arb mamlakatlarini g’alla
bilan ta’minlashi).
Turkiya xukumatining Germaniya mamlakati bilan iqtisodiy hamkorligi.
50-70 yillar mobaynida AQSH tomonidan katta iqtisodiy yordam berilishi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning eksport qilinishi.
80-yillarda mamlakat iqtisodida «turk modeli» nomi ostida iqtisodiy islohotni
olib borilishi.
Turk xalqining ishbilarmonligi va mehnatsevarligi (Hozirgi kunda taxminan ikki
yarim milliondan ortiq turklar xorijda ishlashadi. Bularning asosiy qismi
Germaniyada faoliyat ko’rsatishadi.)
Mamlakatning qazilma resurslariga boyligi - Mamlakatda ko’plab tabiiy
resurslarning yirik zahiralari mavjud.
Jumladan, surma (jahon bo’yicha surma zahirasining 25%i), simob (jahon
bo’yicha simob zahirasining 25%i), xrom (jahon bo’yicha xrom zahirasining 8%i-
taxminan 25 mln. tonna), volfram rudasi (jahon bo’yicha zahiraning 7%i), uran
rudasi (jahon bo’yicha uran rudasi zahirasining 5,5%i), mis (jahon bo’yicha
zahiraning 4,5%i) aynan Turkiyaga to’g’ri keladi. Bundan tashqari, mamlakat
quyidagi tabiiy resurslarga boydir: toshko’mir, temir rudasi, gaz, neft, oltin,
qo’rg’oshin, har xil rangli metallar va boshqa qazilma boyliklar qazib chiqarish
bo’yicha jahon mamlakatlarida oldingi qatorlardan joy olgan. Qazilma boyliklarni
qazish va izlash kompaniyalarining 80%i davlat sektoriga qaraydi. Anqara, Ko’niya
va Sinop viloyatlarida yirik neft zahiralari mavjuddir. Turkiyada gaz qazish
chiqarish faqatgina 1985 yildan boshlandi, hamda gaz qazish chiqarish
mamlakatning eng yosh tarmoqlaridan biri hisoblanadi.

Mamlakat iqtisodini rivojlantirishda Turkiya xukumatining xorijiy
sarmoyadorlar uchun «ochiq eshiklar siyosatini» olib borishi.
Mamlakat xukumati tomonidan tadbirkorlikning rivojlantirishidagi ahamiyati.
Mamlakatda 90-yillarda turizmning rivojlanishi - Turkiyaning uch tomoni
dengiz bilan o’ralganligi, musaffo havosi, shifobaxsh chiroyli tabiati dunyoning
barcha mamlakatlaridan millionlab sayohatchilarni o’ziga chorlaydi.
Turkiyaning iqtisodiy rivojlanish bosqichlarini biz asosan to’rtta davrga bo’lib
o’rganamiz:
1) Inqilobgacha bo’lgan davr (ya’ni 1923-yilgacha), bu birinchi bosqich
iqtisodiy rivojlanishda ishlab chiqarishda davlat mulkining xukmronligi, ijtimoiy
sohada bir partiyali boshqaruv tizimining mavjudligi bilan xarakterlanadi;
2) Inqilobdan 1940- yilgacha bo’lgan davr, ya’ni eng asosiy islohot bu 1933-
yilda qabul qilingan 1-besh yillik rejasidir;
3) 1940-1970 yillarning oxirlarigacha;
4) 1980-yildan to hozirgi kungacha bo’lgan iqtisodiy o’sish davri.
Bank tizimi.
Ayni paytda Turkiyada Markaziy bank bilan birga 59 ta bank faoliyat
ko’rsatmoqda. Ulardan 10 tasi davlat banklari (markaziy bank, 6 ta tijorat banki, 3 ta
investisiya banki). 29 tasi xususiy milliy banklar, 20 tasi esa chet el banki bo’lib,
shulardan 9 tasi xorij sarmoyasi ishtirokida tashkil etilgan va Turkiya
qonunchiligiga binoan ro’yhatdan o’tkazilgan, qolgan 11 tasi chet el banklarining
Turkiyadagi filiallari hisoblanadi. Faqat investisiya banklarining soni 9 ta: 3 tasi
davlatga qarashli, 3 tasi mahalliy xususiy banklar va 3 tasi xorij sarmoyasi
ishtirokidagi banklar.
Turkiya bank tizimining ahamiyatga molik xususiyatlaridan biri uning
tuzilishining universalligidir. Bu tijorat banklariga moliya bozorlarida turli bank
faoliyatini olib borish imkonini beradi. Tijorat banklarining faqat ko’chmas mulk
bilan tijorat maqsadlarida olib boradigan amaliyotlari qonunchilik tomonidan
ta’qiqlangan.

1930-yili tashkil etilgan Turkiya Respublikasining Markaziy banki bankkredit
tizimida alohida o’ringa ega. Bank kapitalining yarmidan ziyodi davlatga, shu
jumladan 51% i bevosita Turkiya xazinasiga tegishlidir. Bundan tashqari, xorijda
uning 3 ta bo’limi ochilgan . Markaziy bank vazifasiga quyidagilar kiradi:
1) rivojlanish rejalari va dasturlariga muvofiq davlatning pul
va kredit siyosatini amalga oshirish;
2) milliy valyuta xajmi va muammosini tartibga solish, qonun
doirasida banklarni kreditlashni amalga oshirish;
3) bank qo’yilmalarining turlari va shartlarini belgilash;
4) milliy valyutaning oltin va chet el valyutalariga nisbatan
kursini aniqlash;
5) amaldagi qonunchilik asosida va hukumat qarorlari
doirasida davlatning iqtisodiy manfaatlariga muvofiq holda oltin va
milliy valyuta zaxiralarini boshqarish;
6) chet el valyutalari va qimmatbaho metallar bilan
bo’ladigan birja amaliyotlarini amalga oshirish;
7) jamg’arma mablag’larni sug’urtalash fondida boshqaruvni
amalga oshirish.
Markaziy bank o’z vazifalarini bajarishi uchun foiz stavkalarini, banklar uchun
qo’yilmalar shartlarini, chegara foiz stavkalarini belgilash, investisiyalarni tartibga
solish va iqtisodiyot sohalari va sektorlari bo’yicha bank kreditlarini taqsimlash
vakolatiga ega. Shuningdek, markaziy bank iqtisodiy va moliyaviy maslahatchi
hamda Xazinaning moliyaviy instrumenti vazifasini ham bajaradi.
Turkiya bank tizimi kapitalning yuqori darajadagi jamlanuvi bilan
xarakterlanadi. Mamlakatdagi beshta yirik bankda barcha aktivlarning 54% i,
depozitlarning 56% i , kredit manbalarining 59 % i jamlangan. Agar 10 ta yirik
bankni oladigan bo’lsak, ko’rsatgichlar shunga muvofiq 79, 82% va 81.5% bo’ladi.
Davlat banklarining kamligiga qaramay, ularda bank kapitalining 50% i jamlangan.
―Ziroat Bankasi , ―Emlak Bankasi ―Yapi kredi Bankasi , ―Akbank‖ ‖ ‖
banklari esa eng yirik xususiy banklar xisoblanadi.

Xozirgi kunda Rossiyada Turkiya kapitali ishtirokidagi 5ta bank faoliyat
ko’rsatmoqda: ―Finasbank-Moskva , ―Iqtisodbank- Moskva ―Yapo’kredi-‖
Moskva , ―Garantibank-Moskva, ―Ziroat Bankasi-Moskva .
‖ ‖

2012-yil ikkinchi yarim malumotlariga ko’ra Turkiya savdo assosiy hamkorlari
Germaniya, Rossiya va Eron hisoblanadi. Turkiya Yevropa Itiffoqiga
1995-yildan beri a’zo va o’z sanoat maxsulotlarni o’stirgan. Markaziy va
Sharqiy
Yevropadagi Turkiy xorijiy invistitsiyalar 1.5mlrd dollordan oshiqroq. Uladan
32% . Rossiya 46% Balgariya va Ruminiya tashkil qiladi qolgan Polsha va boshqa
mamlakatlar kiradi. 2007-yilga kelib eksport salohiyati 115.3 mlrd dollorni tashkil
1-jadval:
Turkiya kompaniyalarning jahonda tutgan o’rni
Dun
y
oda
gi
o’rn
i Kompani
ya lar
nomi Tarmoqdag
i yo’nalishi Yillik
pul
aylanma
si (mlrd
dollorda
) Foyda
(mlrd
dollord
a) Jami
aktivlar
i (mlrd
dollord
a) Bozorda
gi
qiymati
(mlrd
dollorda
)
274 Garanri
Bankasi Bank 9.75 2.06 77.02 16.06
288 Turkiye
ish
bankasi Bank 10.97 1.61 86.34 12.15
321 Koc
Holding Tog’kon 36.34 1.32 41.80 7.45
343 Akbank Bank 8.06 1.16 60.23 15.75
414 Sabanci
holding Tog’kon 12.93 0.78 65.24 7.33
534 Halk Bank 5.76 1.05 33.17 8.10

Bankasi
609 Vakifban
k Bank 6.25 0.81 35.48 5.93
666 Turk
Telekom Axborot
telekommuni
kat
siya 6.82 1.18 8.97 11.25
683 Turkcell Axborot
va
telekommuni
kat
siya 5.89 1.55 8.00 13.19
934 Enka
Insaati Qurulish 5.87 0.50 7.63 7.29
150
7 Turkish
Airlines Transport 4.00 0.74 5.10 2.87

187
2 Dog’on
Holding Tog’ kon 8.17 0.05 6.80 1.68
Saytni nomi etadi lekin import 162.1 mlrd dollorga oshgan bunga assosiy sabab
energiya resuslariga (gaz va neft) bo’lgan ehtiyojlar. Turkiyaning 2013-yildagi
eksport
maqsadi 200 mlrd. dollorni va umumiy savdo aylanmasi 450 mlrd dollorni
ko’zda tutgan. Oxirgi yigirma yil ichida eksport salohiyati sezilarli darajada tushib
ketgan. 1980-yilda tabbiy gaz 74% ga 1990-yilda 30% 2005-yilda 12% ga tushgan.
O’rta Osiyo va yuqori texnologiyalar maxsulotlar 1980-yilda 5% dan 2005-yilda
43% ga oshgan.
O’zbekistonda esa 1994-yildan buyon qo’shma o’zbek-turk “UT-Bank” banki
to’laqonlik bilan faoliyat yuritmoqda. Bank sohasidagi ushbu hamkorlik ikki
mamlakat o’rtasidagi moliyaviy tuzilmalar hamkorlikka ham asos soldi. Ayni paytda
ushbu bank keng xizmat turlarini ko’rsatmoqda; kassa amaliyotlari, naqd va naqdsiz

valyuta bilan konvertasiya amaliyotlari, shuningdek, akkreditivlarni ochish va ularga
xizmat ko’rsatish yo’li bilan savdo bitimlarini moliyalash. O’zbekiston banklari esa
hozircha Turkiyada o’z filiallari yoki vakolatxonalariga ega emas.
Turkiyada xorij sarmoyasi ishtirokidagi bankni ta’sis etish yoki chet el banki
filialini ochish uchun Turkiya Markaziy bankida qariyb 12 million dollar
miqdoridagi mablag’ni nizom sarmoyasi ko’rinishida deponentlash lozim.
Ro’yhatdan o’tganligi to’g’risidagi hujjat olinganidan keyingina chet el banklari
milliy banklar bilan bir qatorda qonunchilik tomonidan ruhsat etilgan bank
amaliyotlarining barcha turlari bilan shug’ullanishlari mumkin bo’ladi.
8) amaldagi qonunchilik asosida va hukumat qarorlari doirasida
davlatning iqtisodiy manfaatlariga muvofiq holda oltin va milliy
valyuta zaxiralarini boshqarish;
9) chet el valyutalari va qimmatbaho metallar bilan bo’ladigan birja
amaliyotlarini amalga oshirish;
10) jamg’arma mablag’larni sug’urtalash fondida boshqaruvni
amalga oshirish.
11)
3.3. Turkiya davlatining jahon iqtisodida tutgan o’rni.
Turkiya hozirda agrar-industrial mamlakatdir.
Turkiyaning tashqi savdo-sotiqdagi eng asosiy sheriklari: Germaniya, AQSH,
Rossiya, Italiya va Buyuk Britaniya mamlakatlari kiradi. Turkiya eksportining
asosiy ulushi G’arbiy Yevropa mamlakatlariga to’g’ri keladi, xuddi shunday holat
mamlakatning importida ham, ya’ni mamlakatning asosiy importdagi ulushining
55% i G’arbiy Yevropa mamlakatlariga to’g’ri keladi. Umumiy eksportini 40% ini
to’qimachilik mahsulotlari tashkil qiladi.
Mamlakatning eng asosiy dengiz portlari: Izmir, Istambul, Izmit, Iskandarup,
Zanguldak, Mersin, Samsol, Trabzon kabilar.
Mamlakatda avtomobil transportining ahamiyati katta. Temir yo’l transporti
boshqa transport turlariga qaraganda ancha orqada qolgan, sababi, yuqorida

aytganimizdek, mamlakat xududlarining ko’plab joylari tog’-yon bag’irlari tashkil
qilganligi bois, temir yo’l transporti uncha rivojlanmagan.
Valyuta zahirasi- 37 mlrd. AQSH dollarini tashkil qiladi.
1998-yilda mamlakatning umumiy mahsulot ayirboshlash 77 mlrd. AQSH
dollarini tashkil qildi, shundan 49 mlrd. importni tashkil qildi.
Turizmdan tushadigan daromad deyarli 8,5 mlrd. AQSH dollarini tashkil qiladi.
Turkiyaning hozirgi iqtisodiy-siyosiy muammolari.
1) mamlakatning ko’plab yerlari tog’lik joylarda joylashganligi sababli, qishloq
xo’jaligining ba’zi tarmoqlarida qiyinchilik tug’dirmoqda; 2) qo’shni Iroq
mamlaktidagi notinchlik.
3) Inflyasiya;
Global bank tarmoqlari
Dunyodagi eng katta 1000 ta banklarining mol-mulki 2009-2011 yilda
6.8% ga oshgan va 96.4 trln dollorga teng, lekin uning foydasi 85% ga tushgan va
115 mlrd dollorga teng. Yevropa bank aktivlarining 56% qismi 2009-
2011-yillardaga to’g’ri keladi.
Osiyo bank aktivlari 12% dan 14% foizga oshgan. Amerika banklari 11% dan 13%
oshgan
2011- yilga kelib bankning umumiy invistitetsion daromadi 66.3 mlrd dollorga ya’ni
12% ga oshgan. Bugungi kunda kelib Turkiya iqtisodiyotidagi o’sish dinamikasi
aralash sanoat va qishloq xo’jaligida 25.2% ni tashkil qiladi. sanoat tarmoqlarining
qishloq xo’jaligi, transport, bank, aloqa va komunikatsiya hozirgi kunda to’xtovsiz
ravishda o’sib bormoqda. Sanoatdagi muhim bo’lgan yo’nalishlar to’qmachilik,
kiyim-kechak assosan qo’l mehnati orqali qilinadi. Shu sababli infilatsiya 10.45% ga
kamaygan (1997-yilda infilatsiya 90%ga yetgan) Budjet foydasi: 32980 trln Turk
lirasini bu taxminan 183 trln dollorga teng.
Sarflash: 35095 trln Turk lirasi bu taxminan 195 trln dollorga teng
Chet davlatlarga qarzlari 290.3 mlrd dollor
Sanoatda: To’qmachilik, oziq-ovqat, yengil mashina, yog’och sanoati, qog’oz 8.5%
ga oshgan

II BOB Turkiyada turizmning rivojlanishi
2.1. Turkiya turizmi haqidaning umumiy ma’lumot
Turkiya turizmi asosan tarixiy joylarning xilma xilligi, dengiz bo’yidagi
plajlari bilan butun dunyoga mashhur. Uning plajlari Qora dengiz va O’rta Yer
dengizi qirg’oqlarida joylashgan. Butun jahon bo’yicha turistlar 983 mln kishini
tashkil etadi. Bu Turkiyada esa 2011-yil ma’lumotiga ko’ra 31.5 mln kishini tashkil
etadi, ya’ni bu butun jahon turistlarning 3.2% ni tashkil etadi.
983 mln – 100%
31.5 mln - X
Turistlar asosan Turkiyaga Germaniya, Rossiya, Buyuk Britaniya, Fransiya,
Arab mamlakatlari, Kavkaz va Yaponiya mamlakatlaridan tashrif buyurishadi.
Shimoliy Amerika, Gruziya va Skandinaviya mamlakatlaridan ham qisman turistlar
tashrif buyuradi. Britaniyalik turistlar Aeglan krort joylarida Bosfor qo’ltig’i yoki
Marmar dengiziga tashrif buyurishadi. Rossiyalik turistlar Turkiyaning Janubiy
O’rta Yer dengiziga va Antaliya shahriga tashrif buyurishadi. Arab Yaponiya va
Germaniyalik turistlar esa asosan tarixiy joylar Efisusga va Istanbulga tashrif
buyurishadi. Oxirgi 5 yil ichida Ispaniyadan turistlar oqimi sezilarli darajada oshib
bormoqda. Masalan;2007-yilda Ispaniyalik turistlar
200 000 kishi Turkiyaga kelgan bo’lsa,2012-yilda kelib esa 280 000ga yetdi. Bu
ham bo’sa 40% ga oshgan.
200 000 – 100%
280 000 –X
Ko’pgina Ispaniyalik turistlar Istanbul mehmonxonalari buyurtma qilishadi.
Buning sababi shuki, ular uchun shu joylar haqida ko’proq ma’lumotga ega va ular
asosan Kapadokiya ga borishadi. Oxirgi 5-yil ichida Arablar ham oshib bormoqda.

Chet ellik turistlar 2002-yildan 2005-yilgacha bo’lgan davrda 12.8 mln.dan 21.5
mln.ga oshgan. Hozirgi kunda kelib esa 31.5 mln. ni tashkil etadi, ya’ni 3 yil ichida
67% ga oshgan.

12.8 mln-100%
21.5 mln-X
2010-yilda esa turistlar soni 27 mln.ni tashkil etadi bugungi kundagi turistlar
soni bilan taqqoslaganda va bu 1 yil ichida 16% ga oshgan.
27 mln -100%
31.5 mln-X
2005-yil yillik turizmdan daromadi 17.5 mlrd dollorni tashkil etadi va hozirgi
kunda kelib esa bu ko’rsatgich 23 mlrd dollorga yetgan va bu hozirgi kunda 31 %
ga oshgan (2011-yil dekabr ma’lumotiga ko’ra.)
17.5 mlrd -100%
23 mlrd-X
2.2 Turkiyaning asosiy turistik jozibadorli к lari haqida ma’lumot
Istanbul dunyodagi eng katta shaharlardan biri hisoblanadai. U Turkiyaning
dengiz porti, katta sanoat savdosi va san’at markazi hisoblanadi. Istanbul Rim,
Vizantiya, Lotin va Osmon imperiyalarning sobiq poytaxti hisoblandi. Bosfort
qo’ltig’ida joylashgan. Istanbul iqtisodiy rivojlangan markaz va asosiy sanoat shahri
sanaladi. Asosan Turkiyada mashinasozlik va kemasozlik, kimyoviy sment, oziq-
ovqat, yengil, polegraf yog’ochni qayta ishlash, qog’oz va shishasozlik, savdo-sotiq
va turizm asosiy o’rinni egallaydi. Istanbulda asosiy mamlakatning banklari va chet
davlatlarning sug’urta markazlari va agentliklari joylashgan. Eng katta muzeylardan
biri Ko’k masjid, Sulaymon masjidi, Muqaddas Sofiya muzeye,
Arxeologiya muzeyi tasviriy san’at va o’yma ko’rlik mazayka muzeyi,
Turkiya va Islom, G’arb muzeyi, san’ati Munisipal san’at muzeyi,
Dolmobaxchey muzeyi Yidekulle monastir va boshqalar kiradi.
Maydoni: 5 196 kv.km.
Qishloq xo’jaligi: 17 %

O’rmon hududi: 47%
Eng baland cho’qqisi : 537 metr (Osiyo qismidagi Aydoss cho’qqisi)
Qishloqlar: 151 ta
Mahallalar: 814 ta
Tumanlari: 39 ta
Aholisi: 13 624 240. kishi 2012-yil 1- yanvar ma’lumotiga ko’ra ya’ni bu taxminan
turkiya aholisining 18.2 %ni tashkil etadi 51 % aholisi erkaklar,62.24% ni esa
Istanbulning tashqarisidagi shaharlarda yashaydi.
Zichligi: 2622 kishi kv.km
Aholining o’sish darajasi: bir yilda bir 3.3% ni tashkil etadi
O’rtacha harorat: 13.6 *C, (selziy) doimiy namligi 79%, 15-16 *C dengiz harorati
Yalpi ichki mahsulot: 25% dan ko’proq
Turistik xarakteristikasi
Istanbul butun dunyoda turistlar tashrif buyuradigan shaharlar ichida 9o’rinda
turadi. Turistlar: 8 057 879 (2011) ya’ni bu Tukiyaga kelaydigon turistlarning 25
%ni tashkil qiladi. Mehmonxonalar:1162 ta (35 ta 5 yulduzli, 70 ta
4 yulduzli, 90 ta 3 yulduzli 90 ta 2 yulduzli va 20 ta 1 yulduzli, maxsus 50 ta)
Beds: 113 432 (2012) sayohat agentligi: 1 511 ta
63 ta muzey, 64 ta musulmonlar masjidi, 66 ta madrasa 49 ta ibodatxona 1
sinagoga, 17 ta saroylar bor.
Jami turistikjoylari: 349 ta
Ishsizlik darajasi: 15.5% (461 185)
Turizm va madaniyat bosh vaziri Ertuo’g’lu Gunay fikricha ―Istanbulning
o’rni asosan yevropalik turistlarga bog’liq. 2023-yilda kelib 50 mln turist kelishini
kutmoqdamiz ― deb 2012-yil 21-avgusta o’z maruzasida takitlagan.
Yana bir eng mashhur turistlar tashrif buyuradigan shaharlardan biri bu
Ataliya hisoblanadi. Bu sharhar Turkiyaning turizm poytaxti hisoblanad. G’aroyib
pekreatsion resurslar Antaliya turizm markaziga aylantirdi va u yerda butun yevropa
bo’ylab sayohatchilat qatnaydi. Umuman olaganda tarixiy markaz, zamonaviy
qurulishlardan jabr ko’rmadi, o’ziga sayohatchilarning qiziqishini yildan yilga

oshirmoqda arxetektura Rim Vizantiya maktablari elementalarining tasirini ko’rish
mumkin. Antaliyada juda ko’p parklar va 3 ta sharshara mavjud. Shahardan 40 km
tog’ hududlari qor bilan qoplangan. Shahar bo’ylab ko’plab barlar kafe, restaranlar
va tungi klublar mavjud. Sayohatchilarni ajoyib infrasutruktura ham o’zga tortadi
Mehmonxonalar bilan birga shahar tashqarisidagi magistrallar ham qayta
taminlanmoqda. Oxirgi paytlarda davlat boshliqlari shaharni bezash uchun ko’plab
ishlarni olib borishmoqda. Nafaqat bu va balkim infrasutruktura ham bundan
mustasno emas.
Yana yangi yo’llar, qulay avtobus bekatlari qurilyapti, yangi yapon mikro
avtobuslari sotib olingan Shahar boshliqlarining kosepsiyasi almashinyapti to’rt
tomonlama yopiq mehmonxonalar endi ko’plab qulayliklar bilan qurilyapti. Bular
hammasi sayohatchilar qulayligi uchun albatta. Oxirgi paytlarda 100 000 dan ortiq
yevropaliklar o’zlariga Antaliyadan uy sotib olishyapti. Shahar markazlarida
mexmonxonalar mavjud emas, lekin ular asosan shahar tashqarisida joylashgan. Rus
sayohatchilarning katta oqimi sabablari 2010-yilda Antaliyada Rus Provaslav
cherkovi tiklangan Turkiyaga tashrif buyuradigan turistlarning 30% Antaliyaga
sayohat qiladi.
Aholisi: 1 510 500 (2012) 5 ta eng katta rayoni mavjud
Eramizdan avvalgi 159-ylda qirol Attolom II tomonidan asos solingan Yozgi
davri: 8-9 oy davom etadi.
Cho’milish davri: 7 oy ya’ni mayning boshidan to noyabrning boshiga qadar
Suvning o’rtacha harorati: +21.5*C
O’ratcha havo harorati: +9.6*C (yanvar oyida) iyulda +28.3*C Tarixdagi
eng past temperatura: 1994-yil 28- fevralda -4.4*C
Tarixdagi eng baland temperatura : 2000-yil 12-iyul +45.2*C
Airaportlari: 2 ta xalqaro
Turistik xarakteristikasi
Antaliya butun dunyoda turistlar tashrif buyuradigan shaharlar ichida 3o’rinda
turadi. Britaniya, Rossiya va Germaniyadan asosan turistlar tashrif buyurishadi. Har
yili 10.5 mln turist keladi ya’ni bu Turkiya davlatiga keladigan turistlarning 33.3 %

ni tashkil etadi (2011) 365 (366) kundan 300 kuni quyoshli bo’ladi. Iqtisodiyoti
asosan turizmdan, savdo-sotiq va qishloq xo’jaligidan.
Turkiyaning 2012-yilgi eng mashhur 10 ta turistik destinatsialari
1.Sofia muzeyi
2. Ko’k Masjid – Sulton Ahmand masjidi
3.Pammakkale
4.Emfisus
5.Kapadokiya maydoni
6.Pergamon muzey
7. Sardis
8.Aspendus
9.Nemrut tog’i
10.Kanipoli-Kanakalli
1.Sofia muzeyi – Istanbulda joylashgan. Bu muzey Sharqiy rim imperiyasi
Justinan I davrida 6-asrda qurilgan Bu muzeyning ichki qismida juda ham katta
gumbaz bo’lib uning diametri 31 metr va bu tarisda 1000 yil davomida eng katta
ibodatxona sifati ishatilib kelgan hisob lanadi. 1204-yilda bu muzey ibodatxona
sifatida, 15-asrda esa musulmonlar masjidi, 1935-yildan beri esa muzey sifatida
foydalanib kelinmoqda.
2. Ko’k Masjid yoki Sulton Ahmand masjidi deb ataladi. Istanbulda
joylashgan. 1609-tildan to 1616-yilgacha qurilgan. Bu masjidda asosan
Turkiyaning assoschilari yoki mashhur odamlarning qabrlari mavjud. Ko’k masjid
deyilishiga asosiy sabab shuki uning 260 ta dereza bo’lib, 20 000 ko’k
kafilcha
bilan bezatilgan 1616-yilda Mehmed Og’a bezagan Maydan to oktabrga qadar 9:00
dan 21:00 gacha, noyabrdan aprel oyigacha esa 9:00 dan 19:00 gacha ishlaydi.
3.Pammakkale tog’- yon bag’ri. Pammakkale so’zi ―Paxta qasri yoki pPaxta
saroyi ― degan ma’noni anglatadi.G’arbiy Turkiyada joylashgan.Hozirgi kunda
kelib minglab turistlar tashrif buyuradigan joy hisoblanadi va bu yerda asosan
rematizm, yurak kassalligi va buyrak kassalligi bilan kassallangan insonlar tashrif

buyurishadi.Eng mashhur afsonalaridan biri ― Bir vaqtlar bu yerda chiroyli
bo’lmagan qiz o’zini shu tog’ teppasiga chiqib otaradi va bir cho’pon yigit bu ni
ko’rib qolib uni qutqaradi va qizni bir ko’rishda yoq sevib qoladi va qizgina chiroyli
bir qizga aylanadi shu afsona tufayli touristlar bu yerda hhar yili to’xtovsiz keladi. ‖
4.Emfisus shahri bir vaqtlar Antimisning ibodatxonasi nomi bilan mashhur
bo’lgan bu yerda joylashgan mashhur turizm destinatsiyalaridan biri bu Selsus
kutubxonasi hisoblandiva bu millodiy 125-yilda qurilgan. 401-yilda Vayron etilgan.
5.Kapadokiya viloyati 60 mln yil oldin paydo bo’lgan 2 ta katta vulqon otilishi
natijasida vujudaga kelgan. keyinchalik esa kuchli qumli shamollarning bo’lishi
tufayli noananaviy vodiyga aylantirgan. Bu yerda asosan Grek va Rimliklar
yashashgan. Xristianlar tarixidagi eng birinchi viloyatlardan biri bo’lgan.600 ta
ibodatxonachalar 4 va 11 asr oralig’ida qurilgan.
6.Pergamon muzeyi milloddan avvalgi 8-asrda vujudga kelgan va ( Grek
koloniyalari yashahni boshlagandan beri. Ememis II davrida madaniyat-ma’rifat
markazi bo’lgan.
7. Sardis Lidiya qirolligining poytaxti bo’lgan. Ruktalus deb nomlangan
mashhur daryo bo’yida joylashgan va bunga asosan Lidiya podshosi boshqargan.
8.Aspendus milodiy 155 –yilda qurilgan. Rim Imperiyasining Markus Arelis
davrida 15 000 tadan 20 000 gacha tomoshabinlar joylashishi uchun o’rindiqlar
bo’lgan. keyinchalik esa karvon saroy sifatida foydalanib kelingan. Hozir kunda
kelib esa bu teatr maydoni haqiqiy holicha saqlanib kelinmoqda.
9.Nemrut tog’i. Balandligi- 2134 metr. Turkiyaning shimoliy sharqiy qismida
joylashgan. Millodiy 62-yili Antikus I davrida o’zini haykalini qurdurgan.
Keyinchalik esa Grek va Yunon xudolari haykallari qurilgan.
10. Kanakalli Dardenali bog’ozini shimoliy qismida joylashgan shaharlardan
biri hisoblanadi Uning maydoni ham Osiyo ham Yevropa bilan chegaradosh.

Madaniyat va turizm bosh vaziri Ertug’ul Gunay ning Turkiya turizmga ta’sir
etuvchi omillar haqidagi fikrlari (2012-yil 21-avgustdagi maruzasiga ko’ra)
• Eron bilan siyosiy muammolar;

• Suriya bilan ziddiyatlar;
• Izroilda kuchsiz tasir etayotgan ziddiyatlar;
Mana shu sabablarga ko’ra 2 mln dan kamroq turist tashrif buyurdi.
• ―Biz 2011-yildagidek ko’p turist ko’rmadik. Biroq umid qilamizki biz
qolgan oylarda (sentabr, oktabr, noyabr, dekabr) biz kutgan natijalarga
erishamiz. Yili biz Suriyadan keladigan turistlar 750 000 ga yetgan edi. Eron
Turkiyaning reklama va e’lonlarga qarshilik qildi va bu esa turistlarning
kamayishiga sabab bo’ldi .‖
• Turkiyada internet va eng yaxshi telefonlar aloqalarning ko’payishi yosh
turistlarning online xizmatlaridan foydalanishi Turkiya turizmining o’sishiga
olib keldi
• Turkiya o’zining teleseriallarini O’rta sharqda eksport qilayotgandan beri
Arab turistlarni jalb qilmoqda
• 2009-yilda 2 640 000 Rossiyalik turistlari tashrif buyurganhozirgi kunda esa
3 420 000 kishi tashrif buyurgan
3.3. Turkiyaning jahonda tutgan o’rni
Butun jahon bo’yicha turistlar 983 mln kishini tashkil etadi. 2010-yil bilan
taqqoslaganda 4.6% ga oshgan, ya’ni bu kursatgich 2011-yilda 103 trln dollorni,
2010-yilda esa bu ko’rsatgich 940 mln dollorni tashkil etadi. 2008-yilning
2yarmidan to 2009-yilning oxiriga qadar pasayib ketgan. 2008-yilning 1-yarmida
faqatgina 5% ga oshgan va 2007-yil bilan taqqoslaganda bu 2 % ga oshgan.
2-jadval: Yanvar, fevral va mart oylardagi statistik ma’lumot. (1-
chorak)
Yil va
mavsum
l
ar Turizm
daromadi Tashrif
buyuruv
chilar soni
O’rt
a
cha
sarf
xara
jat Turizm
xarajatlari Mahaliy
aholining
chetga
chiqishi O’rtac
h a
sarf
xarajat
lari

lar
2011-yil
1-
chorak 3.100.270.170 4.398.235 705 1.196.797.47
3 1.646.57
7 727
2-
chorak 5.372.189.66 9.338.076 575 1.325.688.59
3 1.885.97
9 703
3-
chorak 9.339.028.541 14.991.27
0 623 1.044.887.99
9 1.465.60
1 713
4-
chorak 5.208.904.274 7.423.747. 702 1.408.802.53
9 1.283.81
5 1097
Yillik 23.020.392.25
0 36.151.32
8. 637 4.976.176.60
4 6.281.97
2 792
2012-yil
1-
chorak 2.799.744.250 4.219.161. 664 759.092.463 1.263.16
6 601
Yanvar 899.552.705 1.374.401 655 237.946.820 415.816 572
Fevral 823.626.158 1.209.064 681 226.042.161 381.114. 593
Mart 1.076.565.387 1.635.696 658 295.103.482 466.236 633
2009- yilda kelib esa to ’ satdan H 1 V 1 infulenza virusi butun jahon
turistlarning tashrif buyurishiga katta ta ’ sir ko ’ rsatgan . 2009-yilda 4.2% ga ya’ni
880 mln kishi va bu butun jahon turistlarning 5.7 % ga pasaygan. Turizm sohasi
butun dunyo bo’ylab juda ham katta miqdorda daromad keltiradi. Masalan; jahon
bo’yicha eksportning 30% ni, tavar va xizmatlarning esa 6 % ga teng foyda
keltiradi.
Turkiyada 2011-yil ma’lumotiga ko’ra 31.5 mln kishini tashkil etadi, ya’ni bu
butun jahon turistlarning 3.2% ni tashkil etadi.
( 2-jadval) Turizm daromadi 9.7% ga o’tgan yilning shu davrda nisbatan
kamaygan. turizm daromadi tekshirilganda 2 799 744 250 AQSH dollorini tashkil
etadi Bu ko’rsatgichning 72% ni chet ellik turistlar 28% ni Turkiya tashqarisida

yashovchilardan olgan. Turkiyada turistlar individual yoki pekej tur orqali tashrif
buyurishadi va 2 497 453 236 AQSH dollorni individual turistlardan, 303 291 014
AQSH dollorni pekij tur xarajatlaridan kelgan
O’rtacha sarf-xarajatlar 2012-yilning 1-choragida 664 $. Xorijiy turistlarning
or’tacha sarfi 594 $. Turkiyaning tashqarisida yashovchilarning o’rtacha sarfi 943 $
ni tashkil etadi. Tashrif buyurgan turistlar soni 4.1% ga o’tgan yilning shu davriga
nisbatan kamaygan. Umumiy tashrif buyurgan turistlar soni 4 219 161 kishini
tashkil etadi. (Yanvar fevral, mart oylarida) Bu 3 374 732 xorijliklar va 844 429
turkiya tashqarisidagi yashovchilar tamonidan taqsimlangan.
Turizm sarf-xarajatlari 36.6% ga o’tgan yilning shu davriga nisbatan
kamaygan. Turkiyada yashovchi aholi xarajati turizm sarfi orqali qoplangan. Chetga
chiqish 36.6% ga kamaygan. Turizm sarf- xarajatlari tekshirilganda 759 092 464 $
Bu sarf-xarajatlar 739 715 476 $ ni individualdan va 19 376 987 $ ni esa pekij
turdan tashkil topgan. Shu davrda kelib mahaliy aholi chetga chiqishda o’rtacha 601
$ sarf qilgan.
(3-jadval) Turizm daromadi 3.8% ga o’tgan yilning shu davriga (2011-yil
aprel may, iyun) nisbatan oshgan. Turizm daromadi tekshirilganda 5 576 155 275 $
ni tashkil etadi. Daromadning 82.1% chet elliklardan, 17.9% ni esa Turkiyaga
qo’shni bo’lgan davlatlar fuqarolari tashkil etadi.
3-jadval: Aprel, may va iyun oylardagi statistika jadvali. (2-chorak)
Yil va
mavsu
m lar Turizm
daromadi Tashrif
buyuruvc
hi lar
soni O’rta
cha
sarf
xaraj
at lar Turizm
xarajatlari Mahaliy
aholinin
g chetga
chiqishi O’rtac
h a
sarf
xaraja
tl ari
2011-
yil
1chora 3.100.270.17 4.398.23 705 1.196.797.4 1.646.5 727

k 0 5 73 77
2chora
k 5.372.189.66 9.338.07
6 575 1.325.688.5
93 1.885.9
79 703
3chora
k 9.339.028.54
1 14.991.2
70 623 1.044.887.9
99 1.465.6
01 713
4chora
k 5.208.904.27
4 7.423.74
7. 702 1.408.802.5
39 1.283.8
15 1097
Yillik 23.020.392.2
50 36.151.3
28
. 637 4.976.176.6
04 6.281.9
72 792
2012-
yil
1chora
k 2.799.744.25
0 4.219.16
1. 664 759.092.46
3 1.263.1
66 601
2chora
k 5.576.155.27
5 9.323.46
0 596 1.126.908.2
59 1.687.8
11 668
Aprel 1.336.094.76
7 2.231.94
3 611 343.613.06
9 517.912 663
May 1.896.276.54
3 3.194.54
7 594 364.753.21
0 544.263 670
Iyun 2.316.783.96
5 3.895.97
1 595 718.541.98
0 625.636 669

Turistlar asosan idividual yoki pekej tur orqali tashrif buyirishadi va 4 303 772
880 $ turizm daromadining idividual, 1 272 382 395 $ ni esa pekij tur xarajatlaridan
keladi. 2012-yil 2-choragida o’rtacha sarf-xarajat 598 $ ni tashkil etadi. Chet
elliklarning o’rtacha sarflashi 544 $ Turkiyaning qo’shni davlat fuqarolari 1095 $ ni
sarflagan. Lekin chet ellik turistlarning turkiyaga tashrif buyurishi 0.2% ga O’tgan
yilning shu davriga nisbatan kamaygan.

4-jadval: Iyul, avgust, sentabr oylardagi statistik jadval (3-chorak)
Yil va
mavsu
ml
ar Turizm
daromadi Tashrif
buyuruvch
i lar soni O’rta
cha
sarf
xaraj
at lar Turizm
xarajatlari Mahaliy
aholinin
g chetga
chiqishi O’rtach
a sarf
xarajat
lari
2011-
yil
1-
chorak 3.100.270.17
0 4.398.235 705 1.196.797.4
73 1.646.57
7 727
2-
chorak 5.372.189.66 9.338.076 575 1.325.688.5
93 1.885.97
9 703
3-
chorak 9.339.028.54
1 14.991.27
0 623 1.044.887.9
99 1.465.60
1 713
4-
chorak 5.208.904.27
4 7.423.747. 702 1.408.802.5
39 1.283.81
5 1097
Yillik 23.020.392.2
50 36.151.32
8. 637 4.976.176.6
04 6.281.97
2 792
2012-
yil
1-
chorak 2.799.744.25
0 4.219.161. 664 759.092.463 1.263.16
6 601
2-
chorak 5.576.155.27
5 9.323.460 596 1.126.908.2
59 1.687.81
1 668
3-
chorak 8 .957.384.03
0 15.552.12
0 576 918.256.900 1.379.20
5 666
Iyul 2.874.346.06
2 4.982.363 577 345.558.010 512.102 675
Avgust 3.088.882.41 5.416.092 570 319.204.280 477.758 668

9
Sentab
r 2.994.155.54
9 5.153.665 581 253.495.610 389.345 651

Umumiy chet ellik turistlarning Turkiyaga 9 323 460 bundan 8 412 308 chet
elliklar va 911 152 Turkiyaning qo ’ shni davlatlari fuqorolarini tashkil etadi .
Turizmdagi sarf - xarajatlar o ’ tgan yilning shu davriga nisbatan 15 % ga
kamaygan . Turkiyaning mahalliy aholi xarajatlari turizm sarf - xarajatlari orqali
qoplangan va chetga chiqish 15% ga kamaygan o ’ tgan yilga nisbatan .
Sarfxarajatlarni tekshirlganda 1 126 908 259 $ ni tashkil etadi . Bu sarf - xarajatlar 1
083 287 299 $ ni individualdan va 43 620 960 $ pekij turdan tashkil topgan . Davrda
1 687 811 mahalliy aholi chetga chiqgan va 668 $ sarf qilgan .
(4- jadval ) Turizm daromadi o ’ tgan yilning shu davriga nisbatan (2011- yil
iyul , avgust , sentabr ) 4.1% ga pasaygan . Turizm daromadi tekshirilganda 8 957 384
030 $ shundan 79.2% ni chet ellik turistlar , 20.8% ni esa Turkiyaning qo ’ shni
davlat aholisini tashkil etadi . Turistlar asosan individual yoki pekej tur orqali tashrif
buyurishadi va 6 792 022 938$ turizm daromadining individual, 2 165 361 092$
pekij tur xarajatlaridan keladi. 2012-yilning 3-choragida o’rtacha sarf- xarjat 576$
ga teng. Chet ellik turistlar sarflagan 534 $, Turkiyaning qo’shni davlat fuqorolari
826$ ni sarflagan
Turistlarning Turkiyaga tashrif buyurishi o’tgan yilning shu davriga nisbatan
3.7% ga oshgan Iyul, avgust, sentabr oyida turistlarning tashrif buyurishi 15 552
120 ga teng. Shulardan 13 276 114 tasi chet ellik turistlar, 276 006 tasi esa qo’shni
davlat aholisini tashkil etadi.
Turizm sarf- xarajatlari o’tgan yilning shu davriga nisbatan 12.1% ga
pasaygan Turkiyada yashovchi aholi xarajatlari turizm sarf-xarajatlari orqali
qoplanadi va chetga chiqish 12.1% ga kamaygan. O’tgan yilning shu davrini
tekshirilganda 918 257 900 $ sundan 818 615 924 $ individualdan, 99 641 976 $
pekij tur xarajatlaridan kelgan. Bu davrda aholi 1 379 205 ta kishi chetga chiqqan va
o’rtacha 666 $ sarf qilgan.

Turkiyaning milliy statsitik tashkilotining xabar berishicha Yalpi Ichki
Maxsulotning bazis yilga nisbatan narxi 2012-yil 3-chorak 1.6 % ga 2011-yilning 3-
choragiga nisbatan oshgan
31 088 – 100%
31 594 -X
2012-yilning 3-choragida Yalpi Ichki Maxsulotning joriy narxlari 2011yilning 3-
chorakgiga nisbatan 7.7% ga oshgan

Statistikadan olingan xulosalar:
Yanvar, ferval, mart (2012 - yil)
- turistlarning eng ko`p sarf daromadi jon boshiga 681$ fevral oyida
- turistlarning eng ko`p tashrif buyurish oyi mart oyi 1 635 696 kishi
o`rtacha ( 658$)
- 2011 – yil birinchi choragi bilan taqqoslasak 4,1 % ga kamaygan.
Aprel, may, iyun (2012 - yil)
- turistlarning eng ko`p sarflagan daromadi jon boshiga 611 $ aprel oyida.
(80 $ kam fevral oyidan)
- turistlarning eng ko`p tashrif buyurish oyi iyun 3 896 971 kishi o`rtacha
(595$) mart oyidan 2 261 275 kishi ko`p.
- 2011 – yil ikkinchi choragi bilan taqqoslasak 0,2 % ga kamaygan.
Iyul, avgust, sentabr (2012 – yil)
- turistlarning eng ko`p sarflagan daromadi jon boshiga 581$ sentabr oyi.
(fevral oyidan 100$ ga kam, aprel oyida 30$ kam)
- turistlarning eng ko`p tashrif buyurgan oyi avgust 5 416 092 kishi o`rtacha
570$
(iyun oyidan 1 519 121 kishi ko`p)
- 2011- yil uchinchi choragi bilan 3,7 % ga oshgan.
Turistlarning eng ko`p sarf qilgan oyi fevral 681$.
Turistlarning eng ko`p tashrif buyuradigan oyi avgust 5 416 092 kishi

2012 yilning dastlabki 9 oy davomida 92,3 % tashrif buyurishgan (2011-yil 31,5
mln ga ko`ra) O`zbekistonga tashrif buyurgan turistlardan 63 marta ko`p (2012-yil
hisobiga ko`ra)
2012-yilning dastlabki 9 oyi davomida Yalpi Ichki Maxsulotning joriy narxlari
2011-yilning shu davriga nisbatan 10.5% ga oshgan va 1 057 348 mln TL ga yetdi.
Yalpi Ichki Maxsulotning bazis nisbati esa 2.6 % ga oshgan va 87 655 mln TL ga
yetdi. Oxirgi 4 yil ichida ya’ni 2009-yilning 3-choragidan
2012-yil 3-choragigacha Yalpi Ichki Maxsulotning joriy narxi 40 % ga oshgan
Yalpi Ichki Maxsulotning bazis yilga nisbatan narxi esa 16% ga oshgan
27 233 – 100 %
31 594- X
Turkiya butun dunyoda yalpi ichki maxsuloti bo’yicha 18 – o’rinda turadi.
1. AQSH 3. Yaponiya 5. Fransiya
2. Xitoy 4. Germaniya 79. O`zbekiston
5-jadval: Turkiyaning yalpi ichki maxsuloti
Davr / Mavsum Yalpi ichki maxsulot
joriy narxlarda (Millon
TL) Yalpi ichki
maxsulotning bazis
yilga nisbatan
(Millon TL)
2012-yil 3-chorak 377 584 31 594
2012-yil 2-chorak 351 461 28 874
2012-yil 1-chorak 328 303 27 187
2011-yil 4-chorak 341 048 29 469
2011-yil 3-chorak 350 598 31 088
2011-yil 2-chorak 317 048 28 031
2011-yil 1-chorak 289 198 26 301
2010-yil 4-chorak 295 781 28 056
2010-yil 3-chorak 295 966 28 670
2010-yil 2-chorak 265 997 25 692

2010-yil 1- chorak 241 026 23 467
2009-yil 4- chorak 254 350 25 660
2009-yil 3- chorak 261 710 27 233

Xulosa
Men bu kurs ishim davomida Turkiyaning iqtisodiyoti va turizmning
rivojlantirish yo’llari, qanday qilib bu sohalarning yuqori darajalarda ko’tarish
muhim ekanligi va uning tabiiy geografik joyining muhim davlat rivijlanishi uchun
muhim rol o’ynashini o’rgandim.
Demak, biz xulosa qilib aytaydigan bo’lsak,turizm sohasining rivojlanishi va
gullab yashnashi uchun davlatning tinchligi, joylashgan geografik joyi, davlatning
boshqa bir davlat bilan diplamatik aloqalarning yaxshi bo’lishi, turli xil epidemik va
yuqumli kassalliklarni bo’lmasligi,qo’shni mamlakatlarning tinchligi, mamlakatning
ichiki tartib qonun qoidalariga jiddiy ravishda hammaning bo’ysinishi va yuqori
darajada servis xizmatining bo’lishi turizm sohasini gullab yashnashiga muhim rol
o’ynaydi.
O’lkamizga keluvchi turizm ixlosmandlarining aksariyatini o’zining bilimi va
ma’rifatini oshirishni istovchilar tashkil etishsada, ularning orasida
madaniyma’naviy ne’mat olish bilan birgalikda ekoturizmdan huzurlanish
ishtiyoqmandlari, bioekzemplyar yig’uvchilari, turli xil sarguzashtlarga
qiziquvchilar ham topilib turishadi.
Turizmda marketingda ba’zi omillarning ahamiyati boshqa sohalarga
qaraganda yuqoriroq bo’ladi. Ayrim hollarda iste’molchilar turizm mahsulotini
taklif etuvchi tashkilotning obro’yiga qaraganda o’sha tashkilot joylashgan shahar
(mamlakat) ning nufuziga ko’proq e’tibor beradilar. Shu sababli, ichki turizm bilan
shug’ullangan mahalliy turkorxonalari nafaqat o’zlarining, balki butun viloyatimiz
nomidan ish yuritayotganliklarini inobatga olishlari hamda tashviqot-targ’ibot
ishlarini tashkil etganda viloyatimizning nufuzini oshirishga urg’u berishlari lozim
bo’ladi. Buxoroning mavqei yuksalib borgani sayin o’lkamizga keluvchi turistlar
soni ortib borib, bundan olinadigan daromad ham ortib boradi.
Men taklif qilmoqchi bo`lgan narsa Turkiyaning Pammakkaleda
asosan turistlar revmatizm, buyrak va yurak kasalligi bilan kasallanganlar borishadi.

Anyan shu sohani Buxoroda yoki O`zbekistonning cho`lli zonalarida qilish mumkin.
Shunga o`zshash bo`lgan joylar O`zbekistonning ba`zi bir joylarida uchratish
mumkin.

Foydalangan adabiyotlar
1. www.gouzbekistan.uz www.fco.uk/turkey
2. www . turksat . gov . tr . /Gosterge.do?metod.
3. www.turksat.gov.tr.Prehber Bultenleri.do? id

Turkiya iqtisodiyoti rivojlanishi va tajribasi

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti