Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 281.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Ноябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

2 Продаж

Turli toifadagi oilalar va bolalarga ijtimoiy xizmat koʻrsatish huquqini aniqlash

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI FAKULTETI YO‘NALISHI BOLALAR, YOSHLARNING IJTIMOIY HIMOYASI FANIDAN KURS ISH MAVZU: Turli toifadagi oilalar va bolalarga ijtimoiy xizmat ko rsatishʻ huquqini aniqlash BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent – 2023 TURLI TOIFADAGI OILALAR VA BOLALARGA IJTIMOIY XIZMAT KO RSATISH HUQUQINI ANIQLASH.ʻ Mundarija: KIRISH .....................................................................................................................3 I BOB. IJTIMOIY XIZMATGA MUHTOJ OILALAR VA BOLALAR ANIQLASH CHORA VA TADBIRLARI 1.1. Ijtimoiy xizmat tushunchasi va uning ko rsatkichlari ʻ ......................................5 1.2. O zbekistonda ijtimoiy toifadagi oila va bolalar ʻ tasnifi.................................14 II BOB. IJTIMOIY XIZMATDAGI OILALAR VA BOLALAR HUQUQLARINI ANIQLASH USULLARI VA TEXNOLOGIYALARI 2.1. Ijtimoiy xizmatdagi muhtoj oilalar va bolalarni aniqlash chora tadbirlari ....18 2.2. Ijtimoiy xizmat ko rsatish toifasidagi oilalar va bolalar ʻ huquqlari.................23 XULOSA................................................................................................................31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR...............................................................33 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. Kurs ishimiz asoslanishi sifatida Konstitutsiyamizda so nggi yillarda mamlakatimizda aholi, shu jumladan,ʻ oilalar va bolalarning ijtimoiy himoyaga muhtoj, turmush sharoiti og‘ir, kam ta’minlangan va ta’limdan uzilib qolgan huquqiy va ma’naviy-psixologik qo llab- ʻ quvvatlashga zarurati bo lgan fuqarolarga davlat tomonidan manzilli ʻ ko maklashish bo yicha mutlaqo yangicha tizim joriy qilinganligi misol qilib ʻ ʻ keltirishimiz mumkin. 1 Shu bilan birga, har qanday inson uchun muhim va muqaddas qadriyat – bu uning oilasidir. Sog‘lom va mustahkam oila – davlat tayanchi va jamiyatning asosiy bo g‘inidir. Bugungi globallashuv zamonida oila institutini har tomonlama ʻ himoya qilish, qo llab-quvvatlash va mustahkamlash uchun munosib shart- ʻ sharoitlar yaratib berish zarurati tobora kuchaymoqda. Bosh qomusimizda oila institutining konstitutsiyaviy asoslarini rivojlantirish maqsadida “oila ayol va erkakning ixtiyoriy roziligi va teng huquqliligi asosida shakllanishi”, jamiyatning tabiiy va tayanch bo g‘ini, jamiyat va davlatning alohida himoyasida ekani ʻ mustahkamlab qo yilishi taklif etilmoqda. Bunda, davlat oilaning to laqonli ʻ ʻ rivojlanishi uchun zarur ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarni yaratishi, ko p bolali ʻ oilalarga qonunga muvofiq imtiyoz va ijtimoiy kafolatlar yaratib berishi bo yicha ʻ takliflar o rtaga tashlanmoqda. Bu orqali oilaning iqtisodiy va ma’naviy asoslari ʻ yanada mustahkam bo lishiga erishish mumkin. ʻ Joriy yilda Prezident Shavkat Mirziyoyev ishsizlar bandligini ta’minlash va oilaviy hayotni mazmunli tashkil etish masalalari bo yicha yig‘ilish o tkazdi. ʻ ʻ Yig‘ilishda bu boradagi ishlarni davom ettirib, sifat jihatidan yangi bosqichga 1 https://lex.uz/docs/-5234746 3 ko tarish zarurligi ta’kidlandi.ʻ 2 Davlatimiz rahbari daromadi kam bo lgan yosh ʻ oilalarni kasb-hunarga o rgatish va ish bilan ta’minlashga qaratilgan “Hayot ʻ maktabi” dasturini amalga oshirish tashabbusini bildirdi. Kurs ishimiz dolzarbligi sifatida Konstitutsiyamizda so nggi yillarda ʻ mamlakatimizda aholi, shu jumladan, oilalar va bolalarning ijtimoiy himoyaga muhtoj, turmush sharoiti og‘ir, kam ta’minlangan va ta’limdan uzilib qolgan huquqiy va ma’naviy-psixologik qo llab-quvvatlashga zarurati bo lgan fuqarolarga ʻ ʻ davlat tomonidan manzilli ko maklashish bo yicha mutlaqo yangicha tizim joriy ʻ ʻ qilinganligi misol qilib keltirishimiz mumkin. 3 Quvonarli tomoni shundaki, zamon talablari va ijtimoiy-iqtisodiy o zgarishlar sharoitida bugungi ijtimoiy xizmatdagilar holatini o rganib, yangidan ʻ ʻ yangi imtiyoz va imkoniyatlar eshigi ochib berish kurs ishimiz dolzarbligidir. Kurs ishing obyekti va predmeti. Kurs ishimizning obyekti – ijtimoiy xizmat kerak bo lgan oilalar va bolalarning statistik axborotlari va ular uchun ʻ yaratilayotgan imkoniyatlar, oshirilayotgan qonuniy chora va tadbirlar, imkoniyatlari – ishimiz obyekti bo la oladi. ʻ Kurs ishimizning predmeti – Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi, O zbekiston yoshlar ishlari agentligi va O zbekiston Yoshlar Ittifoqi ʻ ʻ faoliyatini tahlil etish va uning amalga oshirayotgan islohotlari asosiy predmetlar deb hisoblanadi. 4 Kurs ishimiz maqsadi va vazifalari. Kurs ishini maqsadi shuki, har bir ijtimoiy xizmat toifasidagi oila va bolalarga nisbatan islohotlarda ularning huquqini kafolatlanishga nazariy jihatdan erishishdir. Asosiy vazifasi sifatida esa uni qonuniy normativ hujjatlar asosida targ‘ib etish hisoblanadi. Kurs ishining o rganilganlik darajasi: ʻ O zbekiston respublikasi yoshlarga ʻ oid davlat siyosatining asosiy istiqbollarini amalga oshirishning o ziga xos ʻ xususiyati, menimcha ilk bor tahlil etilmagan. Ushbu jihat atroflicha olim, 2 Erkin va farovon, democrat Uzbekiston davlatini birlashma barpo. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bagʻishlangan Oliy Majlis palatalarining qushma majlisidagi nutk /Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent: “O‘zbekiston”, 2016. -56 b. 3 https://lex.uz/docs/-5234746 4 https://research-edu.com/index.php/conf1/article/download/198/213 4 professor – mutaxassislar tominidan o rganilgan. Ko plab milliy va xorijiyʻ ʻ mutaxassislar I.Xajiyeva, 5 U.Babajonova, 6 S.Jo rayev ʻ 7 kabilarning hamda UNICEFning O zbekistondagi vakolatxonasi, O zbekiston yoshlar ishlari agentligi ʻ ʻ va O zbekiston Yoshlar Ittifoqi kabi tashkilotlar statistik jihatdan o rganib chiqqan ʻ ʻ ilmiy ishlari va ularning adabiyotlaridan kurs ishimizga manba sifatida foydalandik. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishimiz tarkibiy jihatdan kirish, ikki bob, o z ʻ navbatida har bir bob ikki bo limdan iborat, shuningdek kurs ishimiz xulosa va ʻ foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan. Xususan kurs ishimiz mavzusiga oid asosiy adabiyotlardan hamda Prezident asarlari, vazirlar mahkamasi e’lon qilgan farmon kabi manbalardan foydalanilgan. 5 https://www.ubtuit.uz/en/post/linguist-foreign-language-olympiad 6 https://research-edu.com/index.php/conf1/article/ 7 http://el.tfi.uz/0-muallif/jorayev-a-s/ 5 I BOB. IJTIMOIY XIZMATGA MUHTOJ OILALAR VA BOLALAR ANIQLASH CHORA VA TADBIRLARI 1.1. Ijtimoiy xizmat tushunchasi va uning ko rsatkichlariʻ Ijtimoiy ish — bu odamlar va ijtimoiy guruhlarga qo llab-quvvatlash, ʻ himoya qilish, tuzatish va ijtimoiy reabilitatsiya qilish orqali shaxsiy va ijtimoiy qiyinchiliklarni yengishda yordam berishga qaratilgan professional faoliyat. U yolg iz nafaqaxo rlar va nogironlarga yordamni ham, shuningdek, qiynalgan bolali ʻ ʻ oilalar, uysizlar, giyohvandlar, aroqxo rlar va ruhiy kasallarga yordamni ham o z ʻ ʻ ichiga oladi. 2001-yil 27-iyunda Kopengagenda Ijtimoiy ish maktablari xalqaro assotsiatsiyasi va Xalqaro ijtimoiy ishchilar federatsiyasi tomonidan qabul qilingan ijtimoiy ish ta rifidan kelib chiqqan holda, “ijtimoiy ishchilarning kasbiy faoliyati ʼ jamiyatdagi o zgarishlarga, insoniy munosabatlar muammolarini hal qilishga hissa ʻ qo shadi; jamiyatda funktsional mavjudlik qobiliyatini mustahkamlashga va ʻ odamlarning farovonlik darajasini oshirish maqsadida ularni qutqarishga yordam beradi. Inson xulq-atvori va ijtimoiy tizimlar nazariyalaridan foydalangan holda, ijtimoiy ish odamlarning o z atrofidagilar bilan hamkorlik qilishga targ ib qiladi. ʻ ʻ Inson huquqlari va ijtimoiy adolat tamoyillari ijtimoiy ishning asosidir” Ijtimoiy xizmatlar va moddiy yordamning boshqa turlari  Bola tug‘ilgani uchun beriladigan nafaqa (suyunchi puli)  Bolalar uyiga qabul qilish  Bolalar uyi tarbiyalanuvchilarini oziq-ovqatlar va kiyim-kechak bilan ta’minlash  Mahallalarda xotin-qizlarni kasbga o rgatish ʻ  Talabalarga ijara to lovining bir qismini qoplab berish tartibi ʻ 6  Nogironligi bo lgan bolalarni “Muruvvat” internat uylariga qabul qilishʻ  Nogironligi bo lgan shaxslarni “Muruvvat” internat uylariga qabul qilish ʻ  “Saxovat” internat uylariga qabul qilish  Urush va mehnat faxriylari uchun respublika pansionatiga qabul qilish  Kompensatsiya to lash nazarda tutiladigan reabilitatsiya texnik vositalari ʻ yoki ko rsatilgan xizmatlar ʻ  Ambulatoriyada davolanishda dori vositalari bilan imtiyozli ta’minlanish  Shahar yo lovchi transportidan bepul foydalanadigan shaxslar ʻ  Sanatoriylarda davolanish uchun yo llanmalar berish ʻ  Xorijda vaqtincha mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan fuqarolarini va ularning oila a’zolarini qo llab-quvvatlash bo yicha qo shimcha chora- ʻ ʻ ʻ tadbirlar (migrant)  O zbekiston Respublikasi aholisini ijtimoiy himoya qilish strategiyasi ʻ  Mahallalarda xotin-qizlarning bandligini ta’minlash va salomatligini mustahkamlash markazlari  Ijtimoiy himoya milliy agentligi  Ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi murojaatlarini tezkor ko rib chiquvchi ʻ “ishonch telefoni” “Aholiga ijtimoiy xizmatlar va yordamlar ko rsatish tizimini yanada ʻ takomillashtirish chora-tadbirlari to g‘risida”gi prezident qarori qabul qilindi. ʻ Unga ko ra, 2023 yil 15 oktyabrdan boshlab, dastlab 28 ta tuman va shaharda ʻ eksperiment tariqasida, prezidenti huzuridagi Ijtimoiy himoya milliy agentligining “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazi va ijtimoiy xodimlar guruhi ko rsatadigan ʻ ijtimoiy xizmatlar va yordamlar tizimi yo lga qo yiladi. Ular og‘ir ahvolga tushib ʻ ʻ qolgan va og‘ir ahvolga tushib qolish xavfi yuqori bo lgan shaxslar va oilalarga ʻ bevosita mahalla darajasida kompleks yondashuv asosida professional ijtimoiy xizmatlar ko rsatadi. Shuningdek, ijtimoiy himoyaga muhtoj aholining ehtiyojlari ʻ va mavjud imkoniyatlarini baholash orqali ularga individual tartibda ijtimoiy xizmatlar va yordamlar ko rsatish rejalarini ishlab chiqadi. Aholiga davlat ʻ tomonidan kafolatlangan ijtimoiy xizmatlar va yordamlar to g‘risida, shuningdek, ʻ 7 aholining mazkur xizmatlarni olishga bo lgan huquqlari bo yicha tushuntirishʻ ʻ beradi. 2023 yil 15 oktyabrdan boshlab talabgorlarni o zgalar parvarishiga muhtoj ʻ bo lgan yolg‘iz yashovchi yoki yolg‘iz keksa va nogironligi bo lgan shaxs deb ʻ ʻ e’tirof etish yoki bekor qilish, shuningdek, yolg‘iz keksalar va nogironligi bo lgan ʻ shaxslar ro yxatiga kiritish “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazlarining qaroriga ʻ asosan amalga oshiriladi. Markazga muayyan yashash joyiga ega bo lmagan ʻ ijtimoiy himoyaga muhtoj aholini Agentlik huzuridagi uy-joy fondiga ega bo lgan ʻ muassasalarga olti oy muddatgacha vaqtincha ro yxatdan o tkazish huquqi beriladi. ʻ ʻ 2024 yil 1 yanvardan boshlab, davlat xizmatlari markazlari va ularning filiallarida ijtimoiy himoyaga muhtoj aholiga ijtimoiy xizmatlar va yordamlar ko rsatishga ʻ ixtisoslashgan “Ijtimoiy xizmat darchasi” faoliyati tashkil etiladi. Agentlik 2024 yil 1 yanvarga qadar: - Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi, Yoshlar siyosativa sport vazirligi bilan birgalikda “mahalla yettiligi” tomonidan yagona savolnoma asosida mahallada ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi muammolarini aniqlash tizimi yo lga qo yilishini; - og‘ir ahvolga tushib qolgan va ʻ ʻ og‘ir ahvolga tushib qolish xavfi yuqori bo lgan aholi toifalarini aniqlash ʻ yuzasidan takliflar Hukumatga kiritilishini ta’minlaydi. Ijtimoiy himoyani mahalla darajasida tashkil etish, ularni kompleks yondashuv asosida ko rsatish, aholi og‘ir ijtimoiy ahvolga tushib qolishining oldini ʻ olish hamda aholining ko makka muhtoj qatlami ijtimoiylashuvini ta’minlash ʻ maqsadida 15-oktyabrdan boshlab “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazlari va ijtimoiy xodimlar guruhlari ko rsatadigan ijtimoiy xizmatlar va yordamlarning ʻ yangi tizimi yo lga qo yiladi. ʻ ʻ 8 Quyidagilar tuman (shahar)lardagi “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazlaridagi ijtimoiy xodimlar guruhlari (keyingi o rinlarda – ijtimoiy ʻ xodimlar)ning asosiy vazifalari va faoliyat yo nalishlari etib belgilandi: ʻ - og‘ir ahvolga tushib qolgan va og‘ir ahvolga tushib qolish xavfi yuqori bo lgan shaxslar va oilalarga (keyingi o rinlarda – ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi) ʻ ʻ 8 https://president.uz/oz/lists/view/6718 8 bevosita mahalla darajasida kompleks yondashuv asosida professional ijtimoiy xizmatlar ko rsatish;ʻ - ijtimoiy himoyaga muhtoj aholining ehtiyojlari va mavjud imkoniyatlarini baholash orqali ularga individual tartibda ijtimoiy xizmatlar va yordamlar ko rsatish rejalarini (keyingi o rinlarda – individual ijtimoiy xizmatlar rejasi) ʻ ʻ ishlab chiqish; - individual ijtimoiy xizmatlar rejasiga muvofiq ijtimoiy xizmatlar va yordamlarning ko rsatilishini tashkil qilish, shuningdek, zarur hollarda individual ʻ ijtimoiy xizmatlar rejasiga tegishli tuzatishlar kiritib borish; - ichki resurslarni, shu jumladan ijtimoiy qo llab-quvvatlash bo yicha ʻ ʻ ko ngillilarni (qarindoshlar, qo ni-qo shnilar, volontyorlar) ijtimoiy xizmat va ʻ ʻ ʻ yordamlar ko rsatishga jalb qilish hamda ularning mazkur sohadagi faoliyatini ʻ muvofiqlashtirish; - aholiga davlat tomonidan kafolatlangan ijtimoiy xizmatlar va yordamlar to g‘risida, shuningdek, aholining mazkur xizmatlarni olishga bo lgan huquqlari ʻ ʻ bo yicha tushuntirish berish. ʻ Bunda, davlat organlari va tashkilotlari rahbarlari ijtimoiy xizmatlar va yordamlar ko rsatishda ijtimoiy xodimlarga har tomonlama ko mak berish ʻ ʻ bo yicha shaxsan mas’ul va javobgar hisoblanadi. ʻ 2023 yil 15 oktyabrdan boshlab talabgorlarni o zgalar parvarishiga muhtoj ʻ bo lgan yolg‘iz yashovchi yoki yolg‘iz keksa va nogironligi bo lgan shaxs deb ʻ ʻ e’tirof etish yoki bekor qilish, shuningdek, yolg‘iz keksalar va nogironligi bo lgan ʻ shaxslar ro yxatiga kiritish (undan chiqarish) “Inson” ijtimoiy xizmatlar ʻ markazlarining qaroriga asosan amalga oshiriladi; “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazlari direktorlariga muayyan yashash joyiga ega bo lmagan ijtimoiy himoyaga muhtoj aholini Agentlik huzuridagi uy- ʻ joy fondiga ega bo lgan muassasalarga olti oy muddatgacha vaqtincha ro yxatdan ʻ ʻ o tkazish huquqi beriladi. ʻ 9 Eksperiment davrida tuman (shahar) hokimliklari “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazlarida aholiga ijtimoiy xizmatlar va yordamlarni ko rsatish tizimini tashkilʻ etish bo yicha “yo l xaritalari”ni tasdiqlaydi. ʻ ʻ “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazlari hamda ijtimoiy xodimlar faoliyatini yo lga qo yish bilan bog‘liq davlat xaridlari, istisno tariqasida, to g‘ridan-to g‘ri ʻ ʻ ʻ ʻ shartnoma tuzish orqali amalga oshiriladi. 2023 yil 1 noyabrga qadar Agentlik bilan birgalikda “Ijtimoiy xizmat darchalari”ning asosiy faoliyat yo nalishlarini ʻ belgilovchi reglament tasdiqlanadi. 2023 yil 1 dekabrga qadar Agentlik buyurtmasiga asosan “Ijtimoiy xizmat darchalari”ning to liq faoliyat olib borishi ʻ uchun zarur moddiy-texnik baza, mebel jihozlari, shu jumladan aloqa vositalari (internet, kommunikatsiya va boshqalar) bilan; 2024 yil 1 yanvardan boshlab davlat xizmatlari markazlari va ularning filiallarida ijtimoiy himoyaga muhtoj aholiga ijtimoiy xizmatlar va yordamlar ko rsatishga ixtisoslashgan “Ijtimoiy ʻ xizmat darchalari” faoliyati to liq tashkil etilishini ta’minlanadi. ʻ Agentlik 2023 yil 1 noyabrga qadar: “Yagona milliy ijtimoiy himoya” axborot tizimida (keyingi o rinlarda – ʻ Ijtimoiy himoya AT) ijtimoiy xizmatlarni muvofiqlashtiruvchi alohida elektron modul (e-case) ishlab chiqilishini hamda uning faoliyat ko rsatishini; ʻ Raqamli texnologiyalar vazirligi bilan birgalikda “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazlaridagi ijtimoiy xodimlar tomonidan fuqarolarning arizalarini onlayn qabul qilish tajribasi mazkur qarorga 1-ilovada belgilangan 28 ta tuman (shahar)larda eksperiment tariqasida amalga oshirilishini ta’minlasin; Raqamli texnologiyalar vazirligi, Agentlik Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi, Yoshlar siyosati va sport vazirligi bilan birgalikda 2023 yil 1 dekabrga qadar Ijtimoiy himoya ATгa “Mehr daftari”, “Saxovat va ko mak”, ʻ “Yoshlar daftari” va “Ayollar daftari” axborot bazalari, shu jumladan ushbu daftarlarga kiritilgan fuqarolar hamda ularga tayinlangan to lovlar to g‘risida ʻ ʻ ma’lumotlar integratsiyasini ta’minlasin. Ijtimoiy ta minot ʼ - keksaygan, mehnatga layoqatsiz bo lgan va ʻ boquvchisini yo qotgan fuqarolarga moddiy, tibbiy va ijtimoiy yordam ko rsatish ʻ ʻ 10 bo yicha davlat tomonidan belgilangan ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar tizimi. Ijtimoiyʻ himoyaning muhim tarmog i. ʻ Ijtimoiy ta'minot to g ridan-to g ri davlat byudjetidgn ajratiladigan ʻ ʻ ʻ ʻ mablag lari, homiylar (turli jamg arma va tashkilotlar, yuridik va jismoniy ʻ ʻ shaxslar) mablag lari hisobidan amalga oshiriladi. I.t. miqdori va taqdim etish ʻ tartibi milliy urf-odatlar va xalqaro me yorlarga asosan ishlab chiqilgan ʼ qonunchilik hamda davlatning iqtisodiy imkoniyati doirasida amalga oshiriladi. Pensiyalar (keksalik bo yicha, nogironlik bo yicha, boquvchisini yo -qotganlik ʻ ʻ ʻ bo yicha va ijtimoiy nafaqaxo r (nogiron bolalarga, bolalikdan nogironlarga, ʻ ʻ ishlamagan yolg iz nogiron va keksalarga) to lovlari I.t.ning eng muhim turlari ʻ ʻ hisoblanadi. Qari-yalar va nogironlarga ijtimoiy xizmat ko rsatish — nogironlarni ʻ „Muruvvat“ uylariga, yolg iz qariyalarni „Sahovat“ uylariga joylashtirish, ʻ muhtojlarni protez-ortopediya va harakatlanish vositalari bilan ta minlash, nogiron ʼ bolalarni kasbga o qitish va ishga joylashishda yordam ko rsatish, pensionerlarni ʻ ʻ sanatoriy va dam olish uylarida sog lomlashtirish, ularga shahar jamoat ʻ transportlaridan foydalanishda, turar joy, maishiy xizmat va soliqlarga aloqador imtiyozlar berish ijtimoviylikda katta rol o ynaydi. O zbekistonda ijtimoiy tizimi ʻ ʻ 20-asrning 20-yillari boshidan shakllana boshlangan. O zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so ng 90-yillar ʻ ʻ boshidan bozor munosabatlariga o tish va ijtimoiy-iqtisodiy tizimni isloh qilish ʻ davrida aholini, ayniqsa no-chor guruxlarni aniq manzilli va maqsadli ijtimoiy himoya qilish tizimi barpo etildi, pensiya jamg armasi, ijtimoiy nafaqalar, ʻ pensiyalar va nafaqalar indeksatsiyasi kabi tushunchalar va tuzilmalar amal qila boshladi. O zbekiston Respublikasining „Fuqarolarning davlat pensiya ta minoti ʻ ʼ to g risida“gi 1993-yil 3-sentabr dagi Qonunida pensiyalar miqdori mehnat staji va ʻ ʻ o rtacha ish haqita yanada uzviy bog landi. Pensiya va ijtimoiy nafaqalar ʻ ʻ tushunchalariga aniqlik kiritilib, pensiya — mehnat stajiga ko ra qo lga kiritilgan ʻ ʻ huquq, ijtimoiy nafaqa esa muhtojlarga davlat tomonidan ko rsatiladigan yordam ʻ deb belgilab qo yildi. Ijtimoiy tizimning anchagina qismi ayrim toifadagi ʻ 11 fuqarolarga imtiyozlar berish, ularni umumiy qoidalarning talablari va majburiyatlaridan to liq yoki qisman ozod qilishdan iborat. Hoz. davrda 1,2ʻ mln.dan ortiq pensionerlar va nogironlar 18 turdagi imtiyezlar (shifokor retseptiga asosan bepul dori-darmon olish, protez-ortopediya mahsulotlari bilan ta minlanish, ʼ nogironlar aravachalari olish, avtomashina benzini uchun tovon puli olish, mol- mulk, yer soligidan ozod etish va b.) dan foydalanmoqda, har oyda ularga me yorlangan har xil oziqovqat va kir yuvish vositalari bepul yetkazib beriladi. ʼ 2001-yil 13-fevralda aholini ijtimoiy himoyasi bo yicha davlat boshqaruvini ʻ mukammalashtirish maqsadlarida Mehnat vazirligi va Ijtimoiy ta minot vazirligi ʼ birlashtirilib, O zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish ʻ vazirligi tashkil etildi. Ijtimoiy tizim tizimida Qoraqalpog iston Respublikasi ʻ Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, 12 viloyat va Toshkent shahri Mehnat va aholini ijtimoiy muhofoza qilish boshqarmalari, 213 tuman va shahar ijtimoiy bo limi, 26 “Muruv-vat” va “Sahovat” qariyalar uylari, Urush va mehnat ʻ faxriylari respublika pansionata (1970), “Nuroniy” (Toshkentda), “Oltiariq” (1979) va “Tovoqsoy” (1971), “Kosonsoy” (2002) sanatoriylari, Nogironlarni tibbiy- ijtimoiy va kasb bo yicha sog lomlashtirish milliy markazi va uning 10 ta ʻ ʻ mintaqaviy markazlari, Tayanchharakat qilish tizimi buzilgan nogironlarni sog lomlashtirish respublika markazi, 180 tibbiy-mehnat ekspertiza komissiyalari ʻ (TMEK), 3 ta nogiron bolalar uchun kasb-hunar bilim yurtlari aholiga xizmat ko rsatadi. Ijtimoviy tizim sohasi uchun oliy va o rta ma lumotli kadrlar ʻ ʻ ʼ O zbekiston milliy universiteti, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Toshkent ʻ moliya instituti, Toshkent ijtimoiy ta minot huquqshunoslik texnikumi (1967)da ʼ tayyorlanadi. O zbekiston Respublikasida pensiya jamg armasi mablag lari hisobidan ʻ ʻ ʻ pensiya va ijtimoiy nafaqalar to lash uchun qilingan harajatlar 283897 mln. so mni ʻ ʻ tashkil etdi (2001; 1995-yilda 15878,4 mln. so m). O zbekistondagi pensionerlar ʻ ʻ soni va tarkibi jadvalda berilgan. 9 Mahallalarda ijtimoiy xizmat ko rsatish tizimi joriy etiladi ʻ 9 OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil 12 Prezident qarori bilan mahallalardagi faol xotin-qizlar ijtimoiy xizmat va yordamga muhtoj oilalarni aniqlanib, ularni ijtimoiy himoya qilishning individual rejalarini ishlab chiqadi. Shuningdek, ijtimoiy xizmatlar ko rsatilishiniʻ nazorat qiladi. Sinov loyihasi avgust oyida Surxondaryoda boshlanadi. 1 iyuldan boshlab O zbekiston mahallalarida oilalar va ʻ ayollarni kambag‘allikdan chiqarish uchun kompleks yondashuv va “oilabay” tamoyili asosida ijtimoiy xizmatlar ko rsatish tizimini bosqichma-bosqich joriy etish ʻ boshlanadi. Bu prezidentning 30 iyundagi qarorida nazarda tutilgan. 10 Mahallalarda ijtimoiy xizmatlarni joriy etish bosh vazir o rinbosari Jamshid Qo chqorov ʻ ʻ boshchiligidagi Bosh prokuror o rinbosari, vazir o rinbosarlari hamda aholini ʻ ʻ ijtimoiy muhofaza qilish, sog‘liqni saqlash, aholini qo llab-quvvatlash masalalari ʻ bo yicha mas’ul boshqarma rahbarlari, qolaversa, mahalla va ʻ keksa avlod vakillari, tibbiy-ijtimoiy xizmatlar agentligi vakillaridan iborat respublika shtablari tomonidan muvofiqlashtiriladi. Oila va xotin-qizlar davlat qo mitasi respublika ʻ shtabining ishchi organi bo lib, hududiy shtablar ham tashkil etiladi. ʻ 11 Avvaroq, 2022 yilda Ijtimoiy himoya vazirligini tashkil etish rejalashtirilgandi. BMT agentliklari va ekspertlari aholining barcha qatlamlari uchun ijtimoiy himoya, yordam va xizmatlarni muvofiqlashtirish vakolati va funksiyalariga ega bo lgan ʻ bunday tashkilot zarurligini bir necha bor ta’kidlagan. Shtab mahallalarda oilalardagi ijtimoiy muammolarga kompleks yondashish tizimini yo lga qo yish, ʻ ʻ shuningdek, oilalarni iqtisodiy nochor ahvoldan olib chiqish va ularni mehnat daromadi manbai bilan ta’minlash, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish, faol xotin-qizlar bilan muloqot qilish choralarini ko radi. ʻ Faol ayollarning roli Mahalladagi faol ayol (Oila va xotin-qizlar davlat qo mitasiga ʻ bo ysunuvchi) zimmasiga qo shimcha vazifalar yuklangan: ʻ ʻ  har bir xonadonning ahvolini o rganish va ʻ oilalardagi real ahvolni, ularning ijtimoiy xizmatlarga bo lgan ehtiyojini aniqlash; ʻ 10 https://www.lex.uz/ru/docs/6086377 11 Yusupova N.J. Islomda ayol hukukulari. Toshkent: O zbekiston Respublikasi Ichki Ishlar Vazirligi ʻ Akademiyasi, 2006 yil 13  ijtimoiy yordamga muhtoj har bir oila uchun individual ijtimoiy himoya rejasini ishlab chiqish;  ijtimoiy xizmatlar ko rsatish ustidan doimiy nazoratni amalga oshirish;ʻ  oilalarning murakkab va yuqori texnologiyali tibbiy operatsiyalarga, nogironligi bo lgan shaxslarning protez-ortopediya buyumlariga va ʻ boshqa ijtimoiy xizmatlarga bo lgan ehtiyojlari yuzasidan tavsiyalar va ʻ arizalar berish;  ijtimoiy himoyaga mas’ul bo lgan barcha bo limlar tomonidan ijtimoiy ʻ ʻ xizmatlar ko rsatilishini nazorat qilish. ʻ Hujjatda ijtimoiy xizmatlar ko rsatish zaruriyatini o rganish va qaror qabul ʻ ʻ qilish mexanizmi quyidagicha ko rsatilgan: ʻ  Faol xotin-qizlar ko rsatilayotgan yehtiyojlar va ʻ xizmatlarni, shuningdek oilalarning ahvolini o rganadi va har ikki haftada hududiy shtabga ʻ ma’lumotlar kiritadi: ijtimoiy xizmatlarga bo lgan ehtiyoj, oilalarga aniq ʻ ijtimoiy xizmatlar ko rsatish, bu ʻ boradagi tavsiya va arizalar to g‘risida ʻ ma’lumot beradi.  Oilalarning murakkab va yuqori texnologiyali operatsiyalarga, nogironligi bo lgan shaxslarning protez-ortopediya buyumlari va ʻ boshqa shu kabi ijtimoiy xizmatlarga bo lgan ehtiyojlarini qondirish, shuningdek, ʻ mahallalardagi xonadonlar holatini monitoring qilish, murojaatlar asosida ijtimoiy xizmatlarni o z vaqtida va ʻ sifatli ko rsatadi. ʻ  Viloyat shtablari bu ma’lumotlarni umumlashtirib, ikki kun muddatda respublika shtabiga yuboradi. Muvofiqlashtiruvchi shtab olingan ma’lumotlar asosida uch kun muddatda ijtimoiy xizmatga haqiqatan ham muhtoj oilalarga mas’ul xodim — hududiy shtab a’zosi tomonidan manzilli ijtimoiy xizmatlar ko rsatishni tashkil etadi. ʻ Yagona reyestrda «Mahallada ijtimoiy xizmat» moduli Joriy yilning 1 avgustiga qadar Yagona ijtimoiy himoya reyestri doirasida «Mahallada ijtimoiy xizmat ko rsatish» modulini joriy etish rejalashtirilgan. Faol xotin-qizlarning ʻ modul bilan ishlashi uchun Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi ishtirokida «Aholini 14 ijtimoiy himoya qilish tizimini mustahkamlash» loyihasi doirasida imtiyozli kreditlar hisobidan planshetlar xarid qilinadi. 1.2. O zbekistonda ijtimoiy toifadagi oila va bolalar tasnifiʻ O zbekistonda ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish xarajatlari YIM (yalpi ʻ ichki mahsulot)ga nisbatan 2 baravarga oshib, kam ta’minlangan nafaqa oluvchi oilalar qamrovi 5 barobarga ko paydi hamda nogironligi bo lgan shaxslar va ʻ ʻ nogironligi bo lgan bolalarning parvarishi bilan band bo lganlar uchun yangi ʻ ʻ nafaqa turlari joriy etildi. Bularning natijasida bugungi kunda 2,3 mln dan ortiqroq kam ta’minlangan oilalar uchun bolalar nafaqasi va moddiy yordam to lanmoqda. 2023-yilda ushbu ʻ to lovlar uchun 12,2 trln so m yo naltiriladi. Shundan 1,8 trln so mi qo shimcha ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ajratiladi. Davlat tomonidan sarflanayotgan ushbu mablag‘lar aslida kam ta’minlangan va og‘ir ahvolga tushib qolgan shaxslarning hayotiy ehtiyojlarini qoplashga qaratilgan. Ammo so nggi yillarda ba’zi bir o ziga to q fuqarolar ʻ ʻ ʻ ijtimoiy zaif qatlamlarga mo ljallangan nafaqadan foydalanish holatlari uchrab ʻ turibdi. Misol uchun nafaqa olayotgan shahslar tomonidan mulk (honadonlar, avtotransport va boshqalar) harid qilish holatlari kuzatilmoqda. Bundan tashqari, mablag‘larga erishish uchun bir qator shaxslar mol mulkini qarindoshlari nomiga o tkazib o zini sun’iy ravishda kambag‘allik kriteriyasiga olib kelib nafaqalardan ʻ ʻ foydalanayotgan holatlar ko zga tashlanib turibti. Vaxolanki, ular chinakam ʻ muhtojlarga yo naltirilishi kerak bo lgan mablag‘laridan foydalanyaptilar. Jahon ʻ ʻ bankining tadqiqotiga ko ra, O zbekistonda 2022 yilda ijtimoiy himoya dasturlari ʻ ʻ doirasida nafaqa olganlarning 5,6 foizi o ziga to q va 12,5 foizi o rta ahvoldagi ʻ ʻ ʻ oilalar ekanligi anqlangan. Shundan kelib chiqib 2022 yilda jami nafaqa oluvchi oilalarning 18,1 foizi haqiqatda ijtimoiy yordamga muhtoj bo lmagan oilalar ʻ hisoblanadi. Shu kabi holatlarni oldini olish va ijtimoiy nafaqalarning manzilligini oshirish hamda uni tayinlashdagi adolatlikni ta’minlash maqsadida O zbekiston ʻ Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ijtimoiy himoya yagona reyestri axborot 15 tizimi orqali kam ta’minlangan oilalarni aniqlash va ularga ijtimoiy nafaqalar tayinlash bo yicha elektron ko rinishda ariza berishni joriy etish to g‘risida”giʻ ʻ ʻ qarori loyihasi ishlab chiqildi. Ushbu qaror loyihasi bilan ijtimoiy nafaqalarni tayinlash mezoniga quyidagi o zgartirishlar kiritish nazarda tutilmoqda: ʻ Birinchidan, nafaqa oluvchilarning daromadi va mol-mulkini har oyda elektron axborot tizimi orqali o rganish hamda kam ta’minlanganlik mezonlariga ʻ to g‘ri kelmaydigan oilalarni reyestrdan chiqarish taklif etilmoqda. Shuningdek, ʻ 2024 yil 1 martdan “mahalla yettiligi” tomonidan joyiga chiqqan holda oilaning nomiga rasmiylashtirilmagan, biroq foydalanuvida bo lgan mol-mulklari ʻ o rganiladi. O rganish natijalari dasturga kiritiladi va axborot tizimi tomonidan ʻ ʻ nafaqa to lovini to xtatish yoki davom ettirish bo yicha avtomatik qaror qabul ʻ ʻ ʻ qilish tizimi joriy etiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, ushbu tizim yangilik yemas, masalan, Turkiyada va Ozarbayjonda nafaqa olish uchun murojaat qilgan oilalar foydalanuvidagi mol-mulk ijtimoiy xodimlar tomonidan xonadonga borib o rganiladi. Bundan tashqari, har oyda oilalarning moddiy holati elektron axborot ʻ tizimlari orqali tekshirib boriladi. Bundan kutilayotgan maqsad — mahallada ushbu oilaga nisbatan kam ta’minlangan biroq nafaqa olmaydigan oilalarning haqli e’tirozlarini oldini oladi. Shu bilan birga, noo rin yoki tizimni xatolik sabab kirib ʻ qolgan o ziga to q oilalar aniqlanib, ularni nafaqasi to xtatiladi. Ijtimoiy nafalar ʻ ʻ ʻ to lovini manzilligi oshadi. ʻ Ikkinchidan, bandlik organlarida maslahat olish uchun murojaat qilgan ishsiz fuqarolar uch oy davomida kasbga o qimasa, ishsiz sifatida ro yxatga ʻ ʻ olinmasa hamda mehnat faoliyatini rasmiylashtirmasa, to lovni to xtatish taklif ʻ ʻ etilmoqda. Amaldagi tartibga ko ra ijtimoiy nafaqa tayinlash uchun oilaning band ʻ bo lmagan mehnatga layoqatli a’zosi hududiy bandlik organidan ish izlovchi ʻ sifatida ro yxatdan o tishi talab etiladi. Bunda, bandlik organlariga maslahat uchun ʻ ʻ ham murojaat qilgan fuqarolarda (224 ming nafar) ijtimoiy nafaqa olish huquqi paydo bo lmoqda. Bunday tartib ishsizlarning bandligini ta’minlashda samarasiz ʻ bo lib, fuqarolar bundan faqat nafaqa olish uchun foydalanmoqda. Bundan ʻ kutilayotgan maqsad - ishsiz fuqarolarni ish izlashga rag‘batlantirish, fuqarolarni 16 mehnat faoliyatini rasmiylashtirishga undash va mehnat stajiga va pensiya yoshiga yetganda pensiya olish huquqiga ega bo lish.ʻ Uchinchidan, kredit olgan, tomorqa yoki dehqon xo jaligini yuritish bilan ʻ shug‘ullanuvchi shaxslar Soliq organlarida rasmiy ro yxatdan o tganligi ʻ ʻ to g‘risidagi hamda xorijda ishlayotgan shaxslar Davlat personallashtirish ʻ markazining elektron ma’lumotiga asosan avtomatik ravishda bandligini aniqlash tartibi joriy etilmoqda. Bunda, fuqarolarda nafaqa olish uchun “proaktiv” murojaat qilish huquqi paydo bo ladi. Bugungi kunda mahalla raislari tomonidan fuqarolar quyidagi ʻ toifalarga tegishli ekanligi belgilanmoqda va shu asosida ularning “band bo lgan ʻ oilalar” sifatida nafaqa olish huquqi paydo bo lmoqda: ʻ  “Har bir oila – tadbirkor” dasturi doirasida kredit olgan oilalar (faoliyatini amalga oshirishidan qat’i nazar);  xorijda ishlashga ketgan shaxslar.  kadastr agentligi axborot tizimida tomorqa yeri mavjud bo lgan (327 ming) ʻ oilalar ham (undan foydalanishidan qat’i nazar) band bo lgan shaxs sifatida ʻ inobatga olinmoqda. Ma’lumot uchun: oilaning mehnatga layoqatli a’zolarini mahalla idoralari tomonidan asossiz ravishda “Har bir oila – tadbirkor” dasturi doirasida band etib ko rsatilishi oqibatida 3,4 ming holatda 4,7 mlrd. so mlik nafaqalar noto g‘ri ʻ ʻ ʻ tayinlangan. Bundan kutilayotgan maqsad - fuqarolarni bandligini belgilashda inson omili bartaraf etish. To rtinchidan, ʻ 2024 yil 1 iyuldan boshlab oila a’zosi nogiron bo lmagan ʻ to rt va undan ortiq o n sakkiz yoshga to lmagan farzandi bo lgan oilaning ʻ ʻ ʻ ʻ mehnatga layoqatli a’zolariga rasman band bo lish talabi joriy etilmoqda. ʻ Amaldagi tartibga ko ra to rt va undan ortiq bolasi bor oilalar uchun band bo lish ʻ ʻ ʻ talabi tatbiq etilmasdan, nafaqa olishi mumkin. Bundan kutilayotgan maqsad - ishsiz fuqarolarni ish izlashga rag‘batlantirish, fuqarolarni mehnat faoliyatini rasmiylashtirishga undash va mehnat stajiga va pensiya yoshiga yetganda pensiya olish huquqiga ega bo lish. ʻ 17 Beshinchidan, egaligida yengil avtotransport vositasining ishlab chiqarilgan muddati 12 yilgacha bo lgan oilalarga nafaqa olishga cheklov belgilanmoqda.ʻ Bunda, oila a’zosi nogiron bo lsa, amaldagi tartib, ya’ni 7 yillik chegara saqlab ʻ qolinadi. Misol uchun: amaldagi tartibga ko ra egaligida ishlab chiqarilgan muddati 7 ʻ yildan oshmagan yengil avtotransport vositasi (yoki 15 yildan oshmagan yuk avtotransporti) bo lgan oilalarga nafaqa tayinlash rad etiladi. Har oyda ishlab ʻ chiqarish sanasi 7 yildan 12 yilgacha yengil avtomashinasi bo lgan o rtacha 6,5 ʻ ʻ ming oilaga nafaqa tayinlanmoqda. Bularning ichida 2008 yildan keyin ishlab chiqarilgan Malibu, Orlando, Kaptiva, Lasetti va boshqa rusumdagi xorijiy avtomashina egalari mavjudligi aniqlanmoqda. Shu bilan birga, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini ijtimoiy nafaqalar bilan qamrab olishning manzilliligini oshirish maqsadida oilaning ruhiy kasalliklar dispanseri ro yxatidagi ʻ a’zosiga mehnat organida ishsiz sifatida ro yxatda turish talabi bekor qilinmoqda. ʻ Bundan rasman nikohi bekor qilinmagan holda sud qaroriga asosan aliment to lab ʻ turgan erining daromadini nafaqa tayinlashda hisobga olmaslik belgilanmoqda. Bu degani ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalarning sonini qisqartirib ularga berilayotgan moddiy yordamni qisqartirish emas balkim davlat tomonidan berilayotgan nafaqalarni adolatlilik tamoyili bilan taqsimlanishi va ushbu toifaga kirmaydigan fuqarolarni vijdonsiz hatti-harakatlarini oldini olishga qaratilgan. Hozirgi kunda ijtimoiy boqimandalik (qaramlik) muammosi ijtimoiy davlat konsepsiyasini amalga oshirishda yuzaga keladigan eng dolzarb muammolardan biridir. Misol tariqasida bir qator rivojlangan davlatlarda amalga oshirilgan ijtimoiy siyosat doirasida ijtimoiy boqimandalik tendensiyasi paydo bo lib ulg‘ayib ʻ kelayotgan yoshlar orasida ishlamaslik va “boqimanda” uslubida hayot kechirish holatlari paydo bo lib qolganini kuzatish mumkin. ʻ Mazkur salbiy holatlarni oldini olish maqsadida ekspertalar ijtimoiy nafaqalar faqatgina qiyinchilikka tushib qolgan va kambag‘al deb tan olingan fuqarolar qatlamiga berilishini ya’ni maqsadli yo naltirilishini nazoratga olish taklifini ilgari surmoqdalar. ʻ Shularni inobatga 18 olgan holda mazkur qaror nafaqalarni tayinlashning mezonlari takomillashtirilib boqimandalikni olish va manzilli yordam ko rsatishga qaratilgan.ʻ 12 II BOB. IJTIMOIY XIZMATDAGI OILALAR VA BOLALAR HUQUQLARINI ANIQLASH USULLARI VA TEXNOLOGIYALARI 2.1. Ijtimoiy xizmatdagi muhtoj oilalar va bolalarni aniqlash chora tadbirlari Qisqa davr ichida O zbekiston xalqi mamlakatimizning jahon ʻ hamjamiyatida munosib o rin egallashiga asos bo luvchi ulkan yutuqlarni qo lga ʻ ʻ ʻ kiritdi. SHunga monand ravishda davlatimiz rahbari tashabbusi bilan boshlangan islohotlar va modernizatsiya jarayoni, jumladan, qo shni mamlakatlar bilan ʻ aloqalarni mustahkamlash bo yicha siyosatni dunyo hamjamiyati e'tirof etmoqda. ʻ Mazkur maqola yangi O zbekistonni ijtimoiy davlat bo lishida bosib o tayotgan ʻ ʻ ʻ yo lli haqida bo ladi. ʻ ʻ Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev 2021 yil 7 dekabrda O zbekiston ʻ Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 29 yilligiga bag‘ishlangan tabrigida “Hozirgi kunda O zbekiston ijtimoiy davlat va adolatli jamiyat qurish sari ʻ dadil bormoqda. Shu sababli “Yangi O zbekiston – ijtimoiy davlat”, degan ʻ tamoyilni konstitutsiyaviy qoida sifatida muhrlashning vaqti-soati yetdi” deb ta’kidlagandi. Ijtimoiy davlat har bir inson uchun ijtimoiy tenglik va adolat prinsiplari asosida munosib yashash sharoitlarini yaratib berishini, u – ijtimoiy tafovutlarni kamaytirish, muhtojlarga yordam berish bo yicha samarali siyosat olib ʻ boradigan davlat modeli ekanini ta’rifladi. Ijtimoiy davlat muhtojlarga uy-joy, yashash uchun zarur bo lgan iste’mol tovarlarining eng kam miqdori belgilab ʻ qo yilishini nazarda tutishi, u shaxs va uning oilasi munosib hayot kechirishi uchun ʻ yetadigan ish haqi, bandlikni ta’minlash, xavfsiz mehnat sharoitini yaratish, kambag‘allikni qisqartirishni talab qilishini ta’kidladi. Shular qatorida yashash uchun zarur resurslar – ichimlik suvi, tabiiy gaz, elektr energiyasi, transport va 12 Yusupova N.J. Islomda ayol hukukulari. Toshkent: O zbekiston Respublikasi Ichki Ishlar Vazirligi ʻ Akademiyasi, 2006 yil 19 boshqa qulayliklar bilan ta’minlanish, majburiy mehnatga taqiq qo yish hamʻ ijtimoiy davlatda muhim ahamiyat kasb etadi. ASOSIY QISM O zbekiston 2016 ʻ yildan boshlab Prezident Shavkat Mirziyoyevning islohotlari sharofati bilan keng ko lamli asosiy tub o zgarishlar yo lini bosib o tdi. Mamlakat ichida bo lganiday, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ xorijda ham bugungi O zbekiston va olti yil avvalgi O zbekiston – bu o zining ʻ ʻ ʻ sifat ko rsatkichlari bo yicha ikkita butkul turlicha hodisa ekanligi borasida ʻ ʻ ekspertlar fikrlarida hamjihatlik bor. O zbekiston 2022 yili nafaqat zamonaviy jahon tendensiyalari yutuqlarini ʻ qabul qiladigan va moslashtiradigan, balki o zi ham kamida mintaqaviy kun ʻ tartibini shakllantirgancha yuzaga chiqadigan harakatchan, yangiliklarga ochiq hamda dunyo hamjamiyatining doimiy ravishda rivojlanib boruvchi a’zosini o zida ʻ aks ettirmoqda. Yangi O zbekistonning taraqqiyot falsafasini birmuncha yorqin ʻ namoyon qiladigan to rtta yo nalishni ajratib ko rsatish mumkin. Islohotlarning ʻ ʻ ʻ farqli tomoni ularning yaqqol ifodalangan ijtimoiy yo nalganligi, insonga, uning ʻ ehtiyojlariga yaqinroq bo lishga intilishi, islohotlar natijasida odamlarning tez ʻ o zgarib borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga moslashishiga ko maklashish, ʻ ʻ ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar va samarali ijtimoiy himoya tizimini yaratishdan iborat. Aynan Prezident Shavkat Mirziyoyev sharofati bilan o tgan yillarda tabu ʻ qo yilgan (taqiqlangan) kambag‘allik muammosi jamoatchilik muhokamasiga olib ʻ chiqildi va ko p hollarda mamlakatning ijtimoiy siyosati strategiyasini belgilay ʻ boshladi. U ilk bor bu mavzuga o zining 2020 yil 24 yanvarida Parlamentga ʻ murojaatida to xtalib, aholining kam ta’minlangan qatlami umumiy aholi ʻ miqdorining 12-15 foizini yoki 4-5 mln kishini tashkil etishini ta’kidladi. Aynan shu lahzadan boshlab kambag‘allikni qisqartirish muammosini hal qilishga majmuaviy yondashuvlarni ishlab chiqish boshlandi. Dastavval, O zbekiston ʻ Respublikasi Mahalla va nuroniylarni oilani qo llab-quvvatlash vazirligi, Iqtisodiy ʻ taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi tashkil etildi, Vazirlar Mahkamasi tuzilmasida moliyaviy-iqtisodiy masalalar va kambag‘allikni qisqartirish bo yicha bosh vazir o rinbosari lavozimi paydo bo ldi. O z navbatida, ʻ ʻ ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo mitasi mamlakatda kambag‘allik ʻ ʻ 20 chegarasini aniqlashda ko rsatkich va tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirishʻ bo yicha mo ljal olish rolini o ynaydigan uy xo jaliklarini o rganish natijalari ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bo yicha aholining eng kam iste’mol xarajatlari (IHEKM, insonning oziq-ovqat va ʻ nooziq-ovqat mahsulotlariga, shuningdek, xizmatlarga kundalik ehtiyoji) ni hisoblashni boshladi. Bundan tashqari, Butunjahon banki va BMT Taraqqiyot dasturi ekspertlari bilan hamkorlikda o rta va uzoq muddatli istiqbolda ʻ kambag‘allikni qisqartirish maqsadlarini aniqlash uchun “2021-2030 yillarda O zbekiston Respublikasida kambag‘allikni qisqartirish strategiyasi”ning loyihasi ʻ ishlab chiqildi. Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 27 fevraldagi videoselektor yig‘ilishidagi chiqishidan quyidagi jumla kambag‘allik bilan kurashishga majmuaviy yondashuv mohiyatini yaqqol tasvirlaydi: “Kambag‘allikni qisqartirish ish haqi yoki nafaqalar miqdorini oshirish, ommaviy kreditlar berishni anglatmaydi. Avvalo, aholini kasbhunarga o rgatish, moliyaviy savodxonligini ʻ oshirish, aholini tadbirkorlik bilan shug‘ullanishga undash, infratuzilmani, ta’lim va davolash sifatini yaxshilash, manzilli ko mak berish tizimini joriy etish zarur”. Kambag‘allikni ʻ qisqartirish muammosini aynan shunday tushunish bugungi kunda yangi ish o rinlarini yaratish, xodimlar malakasini oshirish, o zining kichik yoki oilaviy ʻ ʻ tadbirkorligini boshlash istagini ma’lum qilgan odamlarni kasbga o rgatish va ʻ qo llab-quvvatlashga e’tibor qaratadiganMahalla va nuroniylarni qo llab- ʻ ʻ quvvatlash vazirligi, Oila va xotin-qizlar davlat qo mitasi, Kichik biznes va ʻ tadbirkorlikni rivojlantirish agentligi, hokimiyatlar yuritadigan faoliyati bo yicha ʻ qabul qilinadigan chora-tadbirlar mantig‘ini belgilaydi. Majmuaviy yondashuv aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamini manzilli qo llab-quvvatlashni ham ʻ o z ichiga oladi. “Temir”, “Ayollar” va “Yoshlar” daftarlarini yaratish, yagona ʻ ijtimoiy reyestr orqali muhtojlarga yordam ko rsatish kabi tashabbuslarni alohida ʻ ta’kidlash kerak. Ko rilgan chora-tadbirlar sharofati bilan ijtimoiy pensiya va ʻ nafaqa oluvchi oilalar miqdori ikki barobarga oshdi. Ijtimoiy davlatni odamlar uchun qulay yashash muhitini, rivojlangan mahalliy infratuzilmalarni yaratmay vafuqarolarni arzon uy-joy bilan ta’minlamay turib, tasavvur qilib bo lmaydi. ʻ 21 Oxirgi yillarda O zbekistonda bu yo nalishlarda juda ko p ishlar qilindi. “Obodʻ ʻ ʻ mahalla” va “Obod qishloq” dasturlarini alohida ajratib ko rsatish mumkin. ʻ O zbekiston Prezidenti bu dasturlarning ijtimoiy mezoni to g‘risida shunday deydi: ʻ ʻ “Agar mahalla obod qilinsa, butun mamlakat obod bo ladi. Agar mahalla o zgarsa, ʻ ʻ butun jamiyat o zgaradi”. ʻ Bugun mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar jadallashgani va O zbekiston yangi taraqqiyot yo liga qadam qo ygani, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ʻ ʻ ʻ ta’limiy, ilmiy muhitning o zi esa ancha murakkab va serqirra bo lib borayotgani, ʻ ʻ bu sodir bo layotgan jarayonlarni uzluksiz tahlil qilishning, tezda tuzatishlar ʻ kiritishning, boshqaruvni takomillashtirish va o sishning yangi manbalarini kreativ ʻ tarzda topishning dolzarbligini oshirishi barchaga ayon bo ldi. Shuning uchun ʻ 2022-2026 yillarda Yangi O zbekistonni rivojlantirish strategiyasining qabul ʻ qilinishi va O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaga tuzatishlar kiritish hamda ʻ ularni umumxalq muhokamasiga kiritish jarayonining boshlanishi qonuniy ko rinadi. Shuningdek, asosiy konsepti “inson – jamiyat – davlat” bo lgan ʻ ʻ islohotlar falsafasining keyingi evolyutsiyasi tabiiy ko rinadi. ʻ 2020-yilning boshida O zbekiston hukumati va BMT agentliklari tomonidan ʻ aholini ijtimoiy himoya qilishni mustahkamlash bo yicha BMT qo shma ʻ ʻ loyihasi yo lga qo yildiю Asosiy maqsad — nogironligi bor katta yoshdagilar va ʻ ʻ bolalarni o z ichiga oladigan barcha O zbekiston fuqarolarini butun hayotlari ʻ ʻ davomida ijtimoiy himoyaning sifatli xizmatlaridan foydalana olish imkoniyati bilan ta’minlash. 13 Mazkur loyihadagi uchta eng ustuvor yo nalishlardan biri, bu ʻ ijtimoiy himoya bo yicha yagona davlat koordinatsion mexanizmini yaratish hisoblanadi. ʻ Hozirgi kunda ijtimoiy himoyaning tarqoq dasturlarini birlashtirish nega bu qadar zarur va bu aholining kam ta’minlangan qatlamlari, nogironligi bor shaxslar, boquvchisini yo qotgan oilalar va zaif qatlamga kiruvchi boshqa kishilarning ʻ hayotini qanday yaxshilagan bo lar edi? ʻ 13 Khajieva, I., Khujaniyazova, G., Kenjaeva, K., & Jumaniyozov, F. (2020). 22 Ijtimoiy himoyaning yagona organini yaratish vazifasi Prezident topshirig‘ida nazarda tutilgan va 2019-yil uchun davlat dasturida aks ettirilgan edi. Lekin 2020-yilgi davlat dasturida yagona idorani yaratish nazarda tutilmagan edi va bu 2021-yil — “Yoshlarni qo llab-quvvatlash va aholi salomatliginiʻ mustahkamlash yili”ning dasturiga ham kiritilmagan. 14 COVID-19 pandemiyasi ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalar va katta yoshdagilarga samarali va o z vaqtida yordam ko rsatish uchun tizimli ʻ ʻ islohotlarning zarurligini yana bir bor ko rsatdi. Shu munosabat bilan, 17-fevral ʻ kuni Prezident “2021—2030-yillarda O zbekiston Respublikasi aholisini ijtimoiy ʻ himoya qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to g‘risida”gi ʻ farmoyishni imzoladi va u bilan aholini ijtimoiy himoya qilish Milliy strategiyasi konsepsiyasi tasdiqlandi. 15 O tgan yili xalqaro Mehnat tashkiloti, YuNISEF va Jahon banki asosiy ʻ diagnostik vosita (CODI) bazasida O zbekistondagi ijtimoiy himoya ʻ tizimini baholadi. Tadqiqot hozirgi kunda ijtimoiy himoya tizimi turli vazirlik va idoralar orasida tarqoq holda ekanligini va ularning hech biri ushbu sohada koordinatsiya, integratsiya va yagona davlat siyosatini amalga oshirishga javobgar emasligini ko rsatdi. Natijada, ijtimoiy himoya tizimini rivojlantirish bo yicha ʻ ʻ muvofiqlashtirilgan strategiya va yagona qarash mavjud emas. 14 Khajieva, I., Khujaniyazova, G., Kenjaeva, K., & Jumaniyozov, F. (2020). 15 Kenjaeva, H. P. va Karimova, L. M. (2019). TARIXIY XOTIRA–XALK MAINAVİYATINING TARKIBIY QISMI. Madaniyat chorrahasi, 1(3). 23 2.2. Ijtimoiy xizmat ko rsatish toifasidagi oilalar va bolalar huquqlariʻ Har bir idora tarkibida vertikal tashkiliy tuzilma yo lga qo yilganligiga ʻ ʻ qaramay, turli davlat organlari o rtasida gorizontal kommunikatsiya yo q, va ʻ ʻ bu ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi guruhlariga taqdim etilayotgan ijtimoiy xizmatlarning amaliyligi, qamrab olinishi va sifatini sezilarli darajada pasaytirmoqda. Bundan tashqari, ijtimoiy himoyaning rasmiy qabul qilingan ta’rifi ham, hozirgi vaqtda mavjud turli dasturlarni boshqarish, koordinatsiya qilish va ishlab chiqish uchun ixtisoslashtirilgan yagona organ ham yo q. ʻ 2001-yilga qadar ijtimoiy himoya bilan tuman (shahar) ijtimoiy ta’minot bo limlari va hududiy ijtimoiy ta’minot boshqarmalarining keng tarmog‘iga ega ʻ yagona Ijtimoiy ta’minot vazirligi (Sobes) shug‘ullangan. 2001-yilda Mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi tuzilganidan so ng, ijtimoiy himoya ʻ funksiyalari ushbu idoraga o tkazilgan. ʻ Oradan o n besh yil o tib, idora o zida bandlikka ko maklashish va aholini ʻ ʻ ʻ ʻ professional tayyorlash sohasida umumiy siyosatni aniqlash hamda mehnat bozorida faol dasturlarni amalga oshirish bo yicha vazifalar va funksiyalarni ʻ saqlab qolgan holda, Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi sifatida qayta tashkil etildi. 2016-yilning fevral oyida Mehnat vazirligi transformatsiya qilinganidan so ng, ʻ ijtimoiy himoya bo yicha ayrim funksiyalar Sog‘liqni saqlash vazirligi va 2018-yil ʻ oxirida SSV huzurida tashkil etilgan Tibbiy-ijtimoiy xizmatlar agentligiga o tkazildi. Mazkur idora qariyalar va nogironligi bor shaxslarga tibbiy va ijtimoiy ʻ xizmatlarni taqdim etadi. 24 Xalq ta’limi vazirligiga ham ijtimoiy himoyaning ayrim funksiyalari yuklatilgan, xususan, vazirlik nogironligi bor bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab-internatlarni nazorat qiladi hamda qishki kiyim va maktab buyumlarini o zʻ ichiga oladigan to plamlarni taqdim etgan holda, zaif oilalar farzandlarini ijtimoiy ʻ qo llab-quvvatlash bo yicha kichik dasturlarni amalga oshiradi. Moliya vazirligi ʻ ʻ ijtimoiy yordam dasturlari bo yicha barcha xarajatlarni nazorat qiladi va Pensiya ʻ jamg‘armasi faoliyatini koordinatsiya qiladi. 2020-yilda ijtimoiy himoya bilan shug‘ullanuvchi davlat organlari ro yxati ʻ Mahalla va oilani qo llab-quvvatlash vazirligi ʻ va Yoshlar ishlari agentligi bilan to ldirildi. Mahalla va oilani qo llab-quvvatlash vazirligining ʻ ʻ vakolati ijtimoiy yordamga muhtoj oila va bolalarni aniqlash, ijtimoiy nafaqa oluvchilarni mahalla darajasida ro yxatga olish va hisoblashdan iborat. Yoshlar ʻ ishlari agentligi funksiyalariga esa ijtimoiy-huquqiy himoyani tashkil etish va institutsional muassasalarni tugatgan yetim va ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalar bandligiga ko maklashish ʻ kiradi. Afsuski, bunday institutsional tarqoqlik umumiy qarash hamda kelgusida ijtimoiy himoya tizimini mustahkamlash va aholining zaif qatlamlarini munosib qo llab-quvvatlash bo yicha kompleks chora-tadbirlarning yetishmovchiligiga olib ʻ ʻ keladi. Bu ham xalqaro, ham milliy ekspertlarni jiddiy tashvishlantirmoqda. Ijtimoiy himoya tizimining tarqoqligi oxir-oqibat bir xil vazifalarning turli idoralar tomonidan takrorlanishi, mablag‘larning samarasiz sarflanishi, ijtimoiy himoya va nafaqalar bilan qamrab olish darajasining pastligi, aholining zaif qatlamlari haqida yagona ma’lumotlar bazasi va statistik ma’lumotlarning yo qligiga olib keladi. ʻ Budjet shaffofligi va ijtimoiy himoya funksiyalarini bajarish bilan bog‘liq umumiy muammolar bilan bir qatorda, kompleks va muvofiqlashtirilmagan faoliyatning yo qligi ko rilgan choralar ko pincha qisman bo lishiga sabab bo ladi, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ va natijada, maqsadli auditoriyani zaiflikdan barqaror chiqarishga yo l bermaydi, ʻ bu esa ko rilgan chora-tadbirlarning past samaradorligiga olib keladi. ʻ Bunda, ijtimoiy xizmat va nafaqa oluvchilarning yagona reyestriga ega ijtimoiy himoya bo yicha yagona davlat organining yaratilishi, yirik byurokratik ʻ 25 apparatni qo llab-quvvatlashga yo naltirilayotgan budjet resurslarini hamdaʻ ʻ ko plab vazirlik va idoralar o rtasidagi koordinatsiyaning tranzaksion chiqimlarini ʻ ʻ qisqartirishga imkon bergan bo lar edi. ʻ Yagona idoraning tashkil etilishi, budjet mablag‘larining kamida 20−30 foizini tejab qolishga, va ularni bevosita ijtimoiy yordamga muhtoj kishilarga qo shimcha to lovlar uchun yo naltirishga ʻ ʻ ʻ imkon bergan bo lar edi. ʻ Sovet davrida aholi ijtimoiy ta’minotining umumiy tizimi mavjud edi. Biroq, mustaqillikka erishilgandan so ng, hukumat aholining zaif qatlamlariga manzilli ʻ yordam berish (poverty targeting) usulini qo llashni boshladi va ijtimoiy nafaqalar ʻ bilan qamrab olish keskin kamaydi. 2018-yilda “O zbekiston fuqarolarini tinglash” ʻ (Listening to the Citizens of Uzbekistan) loyihasi doirasida uy xo jaliklari orasida ʻ o tkazilgan o rganishlarga ko ra, ʻ ʻ ʻ aholining deyarli yarmi va kam ta’minlangan qatlamlarning uchdan bir qismi ijtimoiy himoya dasturlari bilan qamrab olinmagan. Ijtimoiy himoya dasturlarini oluvchi kishilarning umumiy soni 2012-yilda 8,1 million nafardan 2017-yilda 6,4 million nafargacha qisqargan. Eng ko p ʻ pasayish ishsizlik va kam ta’minlanganlik bo yicha nafaqa oluvchi kishilar orasida ʻ qayd etilgan. Ishsiz fuqarolarning taxminan 1 foizi ishsizlik bo yicha nafaqa bilan ʻ qamrab olingan (2020-yilda ishsizlik bo yicha nafaqa tayinlash qoidalariga ʻ kiritilgan o zgarishlarni hisobga olmaganda). ʻ YuNISEF ma’lumotlariga ko ra, nogironligi bor bolalar va katta ʻ yoshdagilarning sezilarli qismi hech qanday nafaqa olmaydi — nogironlikning og‘ir shakli bilan ro yxatga olingan ʻ shaxslarning faqatgina 46 foizi pensiya yoki nogironlik bo yicha nafaqa oladi. Bundan tashqari, aholining katta qismida ʻ ijtimoiy ta’minotdan foydalana olish imkoniyati yo qligicha qolmoqda, chunki, ʻ 60 foiz atrofidagi ishlovchi aholi norasmiy sektorda faoliyat yuritadi va to lovlarni ʻ nazarda tutadigan ijtimoiy sug‘urta dasturlarida qatnashmaydi. Ijtimoiy himoya funksiyalarining birlashtirilishi aholining turli guruhlarining individual ehtiyojlarini qondirish uchun qamrab olish imkoniyatini kengaytirishga yordam bergan bo lar edi. Buni byurokratik apparatni qo llab-quvvatlashga ʻ ʻ 26 yo naltirilgan byudjet mablag‘larini keskin bo shatish va maqsadliʻ ʻ moliyalashtirishni ijtimoiy himoya ehtiyojlariga yo naltirish, yordam olishga ʻ huquq beruvchi obyektiv va shaffof talablarni (shu jumladan, ishsizlik bo yicha ʻ nafaqa to lash mexanizmi) joriy qilish, aholi bandligini formalizatsiya qilish ʻ (soyadan chiqarish) va ishsizlik holatlarida sug‘urtalash imkoniyatini yaratish, kam ta’minlangan shaxslar uchun nafaqalar mexanizmining manzilliligini yaxshilash orqali amalga oshirish mumkin. O zbekiston ijtimoiy himoya uchun YaIMning 9,7 foizini (shu jumladan, ʻ ijtimoiy yordam, ijtimoiy sug‘urtalash va mehnat bozori dasturlari) sarflayotgan vaqtda, mavjud tizim aholining atigi 55 foizini qamrab olmoqda, asosan aholining 44 foizini tashkil qiladigan ijtimoiy sug‘urtalash orqali. YuNISEFning o tgan yildagi ʻ tadqiqoti natijalariga ko ra, O zbekiston ʻ ʻ aholisining 60 foizidan ortig‘ini yoshlar tashkil qilishi va mamlakat aholisining o rtacha yoshi 25 yoshni ʻ tashkil qilishiga qaramay, investitsiyalarning sezilarli qismi yoki YaIMning 6,95 foizi pensiya dasturlariga to g‘ri keladi. ʻ Aholining katta qismini bolalar va yoshlar tashkil etadi, lekin, ularni ijtimoiy himoya qilishga yo naltirilgan investitsiya miqdori juda kam va kichik qatlamni ʻ qamrab olishga qodir. Biroq bu yerda xarajatlarni turli yosh guruhlariga taqqoslash kerak emas, chunki, ham bolalar, ham keksalar uchun mavjud ijtimoiy himoyani kengaytirish zarur. Boshqacha qilib aytganda, bolalar va yoshlarni ijtimoiy himoya qilishni moliyalashtirishni qariyalar uchun mo ljallangan dasturlarni qisqartirish ʻ hisobiga kengaytirish mumkin emas. Zaif oila va bolalarni qo llab-quvvatlash va aholini ijtimoiy himoya qilish ʻ bo yicha yagona davlat idorasining yo qligi ʻ ʻ bolalar muassasalarini deinstitutsionalizatsiya qilish islohotlari samaradorligiga salbiy ta’sir ko rsatmoqda. Bolalarni ijtimoiy himoya qilish va vasiylik tizimi islohotlari, uning ʻ amalga oshirilishiga asosan Xalq ta’limi vazirligi javobgar bo lgani ʻ uchun susaymoqda, chunki ushbu vazirlik onalik va bolalikni ijtimoiy himoya qilish bilan emas, balki umumiy o rta va maktabdan tashqari ta’lim sohasida davlat ʻ siyosatini ishlab chiqish va amaliy amalga oshirish bilan shug‘ullanishi kerak. 27 Bunda, Xalq ta’limi vazirligi inklyuziv ta’limning bosqichma-bosqich joriy qilinishiga mas’ul bo lishi mumkin va bu O zbekiston Respublikasi fuqarolariningʻ ʻ ta’limga bo lgan konstitutsion huquqlariga rioya qilinishini ta’minlaydi. Busiz ʻ deinstitutsionalizatsiya islohotlarini samarali amalga oshirishni tasavvur qilib bo lmaydi. Shu sababli, bolalarni institutsional muassasalarga joylashtirishni ʻ profilaktika qilish, ijtimoiy himoya tizimidagi kadrlarni boshqarish, zaif oilalarni kuzatish, qabul qiluvchi oilalarni tayyorlash va boshqa funksiyalar ijtimoiy himoya bo yicha yagona davlat organi tomonidan amalga oshirilishi kerak. ʻ Aks holda, islohot muvaffaqiyatli bo lmaydi, sifatli ijtimoiy xizmatlarni ʻ taqdim etmasdan va inklyuziv ta’limni rivojlantirmasdan mehribonlik uylarining yopilishi esa zaif oilalar va institutsional muassasalarda yashayotgan bolalar rivojlanishiga ziyon yetkazishi mumkin. Deinstitutsionalizatsiya islohotlari misolida ko rinib turibdiki, ijtimoiy himoya tizimining tarqoqligi past ʻ samaradorlikka va amalga oshirilayotgan islohotlarning susayishiga olib kelmoqda. Aholining zaif qatlamini ijtimoiy himoya qilish sohasidagi har qanday islohot oddiy masala emas, chunki, turli ehtiyojlar va sifatli ta’lim, munosib ishga joylashish va munosib hayot darajasiga bo lgan huquqlarni hisobga olgan holda, ʻ ijtimoiy nafaqa va xizmatlar odamning butun hayoti davomida kerak bo ladi. ʻ Nafaqa va ijtimoiy xizmatlarning tarqoqligi Qayd etish joiz, nogironligi bor kishilarga BMTning qo shma dasturi ʻ doirasida nazarda tutilgan ijtimoiy himoyani taqdim etish uchun, “nafaqa + xizmatlar” integratsiyalangan yondashuvini boshqarishni ijtimoiy nafaqalarni tayinlash (hozirda bu Moliya vazirligi kompetensiyasiga kiradi) va ijtimoiy xizmatlarni ko rsatish vakolatlariga ega bo lishi mumkin bo lgan yagona idorasiz ʻ ʻ ʻ samarali amalga oshirish qiyin. Ijtimoiy ishchilar ushbu jarayonda muhim ahamiyatga ega va eng past darajalarda ijtimoiy nafaqalarning zarurligini individual tarzda aniqlashadi. Ikki farzandidan birida nogironlik mavjud bo lgan ʻ ishlamaydigan yolg‘iz onadan iborat oilani ko rib chiqamiz. O zi va bolalarini ʻ ʻ kambag‘allik va ijtimoiy zaiflik doirasidan olib chiqish uchun, ayol bolalar parvarishi bo yicha ijtimoiy nafaqa, nogironligi bor bolani to g‘ri reabilitatsiya ʻ ʻ 28 qilish va parvarishlash bo yicha o qish, bandlikka ko makka (uyda ishlaydigan ishʻ ʻ ʻ bo lishi mumkin) va boshqa ijtimoiy xizmatlarga muhtoj. ʻ Bularning barchasi mavjud bir qancha idoralarning aralashuvini talab qiladi — mahalla qo mitasi, Mahalla va oilani qo llab-quvvatlash vazirligi, SSV ʻ ʻ huzuridagi Tibbiy-ijtimoiy xizmatlar agentligi, Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi va boshqalar. Lekin, mazkur idoralar o rtasida koordinatsiya va kompleks ʻ yondashuvning yo qligi sababli, cheklangan muddatga ajratiladigan nafaqa ʻ kambag‘allikdan chiqish uchun yetarli emas, zaruriy ijtimoiy xizmatlarni olish uchun esa ayol turli instansiyalarga murojaat qilishi kerak. Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Tibbiy-ijtimoiy xizmatlar agentligi boshqaruvida “Muruvvat” internat-uylari va nogironligi bor kishilar uchun mo ljallangan respublika ixtisoslashtirilgan kasb-hunar kollejlari bor. ʻ Nogironligi bor kishilarni kasb-hunarga tayyorlash va ularni ijtimoiy himoya qilish funksiyalarini Sog‘liqni saqlash vazirligiga o tkazish, kelgusida ʻ nogironlikni tibbiylashtirish va uni odam organizmidagi funksiyalarning buzilishiga tenglashtirishga olib keladi. Shu kunlarda prezident agentlikni Vazirlar mahkamasi tuzilmasiga o tkazish haqidagi rejalarni ʻ ma’lum qildi. Nogironligi bor katta yoshdagilar va bolalar, shuningdek, ularning vasiylari faqatgina tibbiy xizmatlarga emas, balki ta’lim xizmatlari va munosib ishga joylashishga muhtoj. Nogironlik — bu faqatgina tibbiy emas, balki birinchi navbatda salbiy stereotip hamda atrof- muhitdagi noqulayliklar uyg‘unligida yuzaga kelgan ijtimoiy evolyutsion tushunchadir. Ushbu tushuncha Nogironligi bor kishilarning huquqlari va nogironlikning ijtimoiy modeli haqidagi Konvensiyaga asoslangan, prezident bunga o tishning zarurligini o zining 29-dekabrdagi Oliy Majlisga ʻ ʻ bo lgan ʻ murojaatnomasida qayd etgan edi. Ijtimoiy himoya sohasidagi hozirgi byudjet imkoniyatlarini hisobga olgan holda, ijtimoiy himoya bo yicha milliy kompleks strategiyani ishlab chiqish ʻ va uning barcha funksiyalarini yagona davlat koordinatsion mexanizmi doirasida birlashtirish tavsiya qilinadi. Shuningdek, ijtimoiy himoyani qonunchilikda ta’riflaydigan muvofiqlashtirilgan huquqiy baza hamda ijtimoiy himoyaning 29 yagona tuzilmasini yaratish uchun siyosiy asosni ishlab chiqish zarur. Maqsad bunday organni yaratishning o zi emas, bu shunchaki maqsadga erishishda yordamʻ beradigan vosita — asosiy maqsad esa eng past darajadagi zaif guruhlar ehtiyojlarini aniqlash orqali ijtimoiy nafaqa va xizmatlarning yagona kompleks tizimini yaratish. Busiz ijtimoiy yordamni taqsimlashda, uni oluvchi shaxslar qamrovini kengaytirishda va ularni kambag‘allikdan olib chiqishda samaradorlikka erishib bo lmaydi. ʻ Ijtimoiy himoya funksiyalari bo lib berilgan vazirlik va idoralar ʻ faoliyatidagi nomuvofiqlik va tarqoqlik muammosini hal qilish zarur. Ijtimoiy ishchilarning professional standartlarga rioya qilishi ustidan yagona nazorat o rnatish, shuningdek, ijtimoiy siyosat samaradorligini oshirishga yordam ʻ beradigan chuqur tahlil va tadqiqotlar uchun ijtimoiy nafaqa va xizmatlarni oluvchilar haqida muntazam ravishda ma’lumotlar yig‘ib borishni yo lga qo yish ʻ ʻ kerak. Dastlab, mavjud tarqoq dasturlarning samaradorligi va natijasini baholash uchun ijtimoiy himoyaga yo naltirilayotgan davlat xarajatlarini tahlil qilib chiqish ʻ maqsadga muvofiq bo lgan bo lar edi. Ijtimoiy himoya bo yicha yagona davlat ʻ ʻ ʻ organi, SSV huzuridagi Tibbiy-ijtimoiy xizmatlar agentligi kabi biron tashkilot qaramog‘idagi qandaydir tuzilmani eslatib turishi kerak emas. Aksincha, u ijtimoiy himoyaning barcha funksiyalari va fanlararo professional ekspertlar jamoasini o zida birlashtirgan vazirlik maqomiga ega ʻ (masalan, Aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi) idoralar ustidagi yagona tuzilma bo lishi kerak. Ijtimoiy himoya ʻ funksiyalarini, islohotlarni baholashning aniq indikatorlari yordamida natijalarni ilg‘or baholash imkoniyatiga ega bo ladigan yagona idorada birlashtirish uchun ʻ taklif qilinayotgan ijtimoiy himoya islohotlarining yo l xaritasini ishlab chiqish ʻ muhim. Ijtimoiy toifadagilarning huquqlari quyidagilar: o zgalar parvarishiga muhtoj bo lgan yolg‘iz yashovchi hamda yolg‘iz ʻ ʻ keksalar va nogironligi bo lgan shaxslar “Inson” ijtimoiy xizmatlar ko rsatish ʻ ʻ markazlari tomonidan tasdiqlangan jadval asosida bir yilda kamida bir marotaba tuman tibbiyot birlashmasi bilan kelishilgan holda chuqurlashtirilgan tibbiy ko rikdan o tkaziladi; ʻ ʻ 30 ijtimoiy xodim assistenti tomonidan yolg‘iz yashovchi hamda yolg‘iz keksalar va nogironligi bo lgan shaxslarga maishiy xizmat ko rsatish holatiʻ ʻ ijtimoiy xodimlar tomonidan monitoring qilinadi; vasiylikka, homiylikka, oilaga tarbiyaga (patronat) hamda oilaviy bolalar uyiga berilgan bolalarning huquqlari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishi, ularning turmush sharoitlari hamda tarbiyalanishi ijtimoiy xodimlar tomonidan monitoring qilinadi; bolaning qonuniy vakillari tomonidan psixologik-tibbiy-pedagogik komissiyalarning xulosasini olish bo yicha arizalar o zlarining yashash joyidagi ʻ ʻ “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazlariga yoki hududga biriktirilgan ijtimoiy xodimlarga taqdim etiladi; Ayollarni reabilitatsiya qilish va moslashtirish bo yicha respublika markazi ʻ va uning hududiy bo linmalarida yordam ko rsatilgan hamda himoya orderi ʻ ʻ berilgan shaxslar ijtimoiy xodimlar tomonidan olti oy davomida xonadoniga tashrif buyurish orqali sayyor monitoring qilinadi; ijtimoiy xodimlar tomonidan bolalarga uyda yakka tartibda ta’lim berilishi hamda o zining hududida joylashgan umumiy o rta ta’lim va maktabgacha ta’lim ʻ ʻ tashkilotlarida inklyuziv ta’lim tashkil etilganligi holatlari monitoring qilinadi; ijtimoiy xodimlarga fuqarolardan kam ta’minlangan oilalar bolalari uchun nafaqa va moddiy yordam tayinlash bo yicha arizalarni qabul qilish vakolati ʻ beriladi; tuman (shahar) kambag‘allikni qisqartirish va bandlikka ko maklashish ʻ bo limlari ish o rinlarini tashkil etishga doir davlat buyurtmasini mahalliy ijro ʻ ʻ etuvchi hokimiyat organlariga taqdim etishdan oldin ushbu buyurtmalar “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazlari bilan majburiy tartibda kelishiladi; Agentlik va uning hududiy bo linmalari xodimlariga, shu jumladan, ijtimoiy ʻ xodimlarga ichki ishlar organlarining muayyan yashash joyiga ega bo lmagan ʻ shaxslarni reabilitatsiya qilish markazlariga moneliksiz kirish huquqi beriladi; 31 ichki ishlar organlarining muayyan yashash joyiga ega bo lmagan shaxslarniʻ reabilitatsiya qilish markazlarida ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar uchun alohida vaqtinchalik boshpanalar (shelterlar) faoliyati yo lga qo yiladi; ʻ ʻ ichki ishlar organlarining muayyan yashash joyiga ega bo lmagan shaxslarni ʻ reabilitatsiya qilish markazlarida alohida vaqtinchalik boshpanalar (shelterlar)ga joylashtirish “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazlari direktorlari qarorlari asosida amalga oshiriladi. XULOSA Xulosa qilib aytganda, oxirgi yillarda joriy etilgan “temir daftar”, “ayollar daftari”, “yoshlar daftari”, “mahallabay” va “xonadonbay” ishlash usullari fikrimizga yaqqol dalildir. Bunda aholining ehtiyojmand qatlamlarini qo llab- ʻ quvvatlash, ularning munosib hayot kechirishlari uchun sharoit yaratish, aholining bandligini ta’minlash va uning daromadlarini oshirish, ishsizlik va kambag‘allikni qisqartirish, aholining turmush sharoiti va sifati jihatdan tabaqalanishiga yo l ʻ qo ymaslik hamda aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qismiga davlat tomonidan ʻ kafolatlar tizimi orqali yordam ko rsatishga katta e’tibor qaratilmoqda. ʻ Shuningdek, ishsizlikdan himoyalanish, kafolatlangan sifatli ta’lim berish, malakali tibbiy yordam ko rsatish, bolalar, ayollar, qariyalar, nogironligi bor ʻ shaxslarni har tomonlama qo llab-quvvatlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. ʻ Alohida tahsinga sazovorlisi, fuqarolarning huquqiy manfaatlarini ta’minlash hamda yillar davomida aholini qiynab kelgan muammolarni hal etish maqsadida mamlakatimiz rahbarining tashabbusi bilan Prezidentning Xalq va Virtual qabulxonalari faoliyati yo lga qo yildi, aholining murojaatlari davlat ʻ ʻ organlari faoliyatining diqqat markazida bo ldi. Bu kabi islohotlar va xalqchil ʻ chora-tadbirlar “Xalq davlat organlariga emas, davlat organlari xalqqa xizmat qilishi kerak” degan chinakam xalqparvarlik tamoyili asosida amalga oshirilmoqda. Yurtimizda so nggi yillarda amalga oshirilgan ulkan islohotlar natijasida ʻ aholining daromadlari izchil o sayotgani, odamlarning shaxsiy uy-joy va sifatli ʻ iste’mol tovarlari bilan ta’minlanayotgani, yashash uchun zarur infratuzilmaning 32 kengayib borayotganida namoyon bo lmoqda. Buning isbotini odamlar hayotida,ʻ turmushida his qilayotgani va buni hozir har qadamda e’tirof etayotgani misolida ham ko rish mumkin. ʻ Mamlakatimizda olib borilayotgan bunday keng ko lamli islohotlarni yanada ʻ mustahkamlash, ularni qonun hujjatlarida aks ettirilishi bo yicha ko plab taklif- ʻ ʻ tavsiyalar natijasida O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o zgartirish va ʻ ʻ qo shimchalar kiritish hamda uni zamon talablariga mos ravishda yangilash ʻ masalasi kun tartibiga qo yildi va hozirda Asosiy qonunimizga o zgartish va ʻ ʻ qo shimchalar kiritish bilan bog‘liq masala jamoatchilik muhokamasi markazida ʻ bo lib turibdi. ʻ Ta’kidlash o rinliki, O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining eng ʻ ʻ muhim jihati, uning mamlakatimizda bozor munosabatlariga asoslangan ijtimoiy jamiyat qurishga qaratilganligidadir. Bosh qomusimiz O zbekistonda huquqiy- ʻ demokratik jamiyat qurishning asosiy garovidir. Konstitututsiyaga bir qator o zgartirish va qo shimchalar kiritish bo yicha ilgari surilgan takliflar muhim ʻ ʻ ʻ ahamiyatga ega bo lib, ular asosan “ijtimoiy davlat qurish” tamoyilini ʻ mustahkamlashga qaratilgan. Biroq, e’tiborlisi shundaki, taklif etilayotgan o zgartirish va qo shimchalar O zbekistonda ijtimoiy soha va fuqarolar ʻ ʻ ʻ erkinliklarini ta’minlash yo lidagi taraqqiyotning boshlang‘ich nuqtasi emas, balki ʻ o tgan davr mobaynida amalga oshirib kelinayotgan islohotlarni yanada ʻ kengaytirish uchun mustahkam bir zamindir. Ma’lumki, ijtimoiy davlat har bir inson uchun ijtimoiy tenglik va adolat prinsiplari asosida munosib yashash sharoitlarini yaratib beradi. Ijtimoiy davlat ijtimoiy tafovutlarni kamaytirish, muhtojlarga yordam berish bo yicha samarali ʻ siyosat olib boradigan davlat modelidir. Ijtimoiy davlat muhtojlarga uy-joy, yashash uchun zarur bo lgan iste’mol ʻ tovarlarining eng kam miqdori belgilab qo yilishini nazarda tutadi. U shaxs va ʻ uning oilasi munosib hayot kechirishi uchun yetadigan ish haqi, bandlikni ta’minlash, xavfsiz mehnat sharoitini yaratish, kambag‘allikni qisqartirishni talab qiladi. Shu bilan birga, ishsizlikdan himoyalanish, kafolatlangan sifatli ta’lim, 33 malakali tibbiy yordam, barcha uchun teng imkoniyatlar, oilalar, bolalar, ayollar, qariyalar, nogironligi bor shaxslarni har tomonlama qo llab-quvvatlash hamʻ ijtimoiy davlatning asosiy vazifasidir. 16 FOYDALNILGAN ADABIYOTLAR I. Prezident asarlari va ma’ruzalari 1. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq /Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: «O‘zbekiston», 2016. -56 b. 2. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma'ruza, 2017 yil 14 yanvar'. - Toshkent: «O‘zbekiston», 2017.-104 b. 3. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent : “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. II. Vazirlar mahkamasi qarorlari va buyruqlari 1. https://lex.uz/uz/docs/-4260490 ? ONDATE2= 08.02.2022&action=compare 2. https://kun.uz/uz/16311523 3. https://www.uza.uz/oz/posts/ehtiyojmand-va-imkoniyati-cheklangan-bolalar- bepul-tibbiy-va-protez-ortopedik-buyumlar-bilan-taminlanadi_330071 4. http://www.insonhuquqlari.uz/oz/news/ijtimoiy-nafaqalar-faqat-muhtojlarga- beriladi 16 Kenjaeva, X. P., Tojiev, F. I. va Juraev, B. N. (2014). O‘ZBEKISTONDA DEMOKRATİK JAMIYAT YARASh VA RIVOJLANISHDA AYOLLARNING O‘RNI. Texnologiya va ta’limda innovatsiyalar (119- 123-betlar). 34 5. https://parliament.gov.uz/en/articles/638 6. https://yuz.uz/uz/news/kam-taminlangan-oilalarga-moddiy-yordam- korsatish-hamda-kambagallik-bilan-kurashish-kolamini-yanada kengaytirish chora tadbirlari togrisida 7. https://strategy.uz/index.php?news=1195&lang=uz III. Asosiy adabiyotlar 1. Juraev S.A. Osobennosti formirovaniya gosudarstvennoy molodejnoy politiki Respubliki Uzbekistan v perexodniy period: teoriya i praktika. Ar.diss...dok.politol.n..-T., 1994. -S.17. 2. Yusupova N.J. Islomda ayol huquqlari. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi akademiyasi, 2006 3. Hikmatlar xazinasi. T.: G‘afur G‘ulom, 1993. B.69 8. Falsafa: qomusiy lug‘at: (Tuzuvchi va mas'ul muharrir Q.Nazarov). –T.: “Sharq” nashriyotmatbuot aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2004, 160- bet. 4. Khajieva, I., Khujaniyazova, G., Kenjaeva, K., & Jumaniyozov, F. (2020). 5. Zhabborova, O. I., & Kenjaeva, H. P. (2018). Bases of gender equality of rights in Uzbekistan. Mejdunarodniy jurnal gumanitarnix i yestestvennix nauk, (5-2). 6. Kenjaeva, X. P., Tojiev, F. I., & Juraev, B. N. (2014). ROL' JENShIN V SOZDANII I RAZVITI DEMOKRATIChESKOGO OBShESTVA V UZBEKISTANE. In Innovasii v texnologiyax i obrazovanii (pp. 119-123). 7. Kenjaeva, X. P. (2021). FUQAROLIK MADANIYaTI MEZONLARI ShARQ FALSAFASI TALQINIDA. Academic research educational 8. Kenjaeva, X. P. (2021). Ayollar ijtimoiy faolligini oshirishda fuqarolik institutlarining o‘rni. Scientific progress, 1(6), 957-961. 9. Kenjaeva, X. (2021). Milliy ma'naviy merosimizda ta'lim-tarbiya masalalari. Obshestvo i innovasii, 2(6/S), 18-24. 35 10. Kenjaeva, X. P., & Karimova, L. M. (2019). TARIXIY XOTIRA–XALQ MA'NAVIYaTINING TARKIBIY QISMI. PEREKRYoSTOK KUL'TURI, 1(3). IV. Internet resurslar 1. https://cyberleninka.ru/article/n/yangi-o-zbekistonda-yoshlar-siyosati- masalalari 2. Foreign language competenceformation of the future teacher of vocational education in the information and educational environment. European Journal of Molecular & Clinical Medicine, 7(2), 360-365. 3. https://www.xabar.uz/uz/jamiyat/ijtimoiy-davlat-barpo-etishning-asos 4. https://research-edu.com/index.php/conf1/article/download/198/213 36

TURLI TOIFADAGI OILALAR VA BOLALARGA IJTIMOIY XIZMAT KOʻRSATISH HUQUQINI ANIQLASH.

Mundarija:

KIRISH.....................................................................................................................3

I BOB. IJTIMOIY XIZMATGA MUHTOJ OILALAR VA BOLALAR ANIQLASH CHORA VA TADBIRLARI

  1. Ijtimoiy xizmat tushunchasi va uning koʻrsatkichlari......................................5
  2. Oʻzbekistonda ijtimoiy toifadagi oila va bolalar tasnifi.................................14

II BOB. IJTIMOIY XIZMATDAGI OILALAR VA BOLALAR HUQUQLARINI ANIQLASH USULLARI VA TEXNOLOGIYALARI

2.1.   Ijtimoiy xizmatdagi muhtoj oilalar va bolalarni aniqlash chora tadbirlari....18

2.2.    Ijtimoiy xizmat koʻrsatish toifasidagi oilalar va bolalar huquqlari.................23

XULOSA................................................................................................................31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR...............................................................33

Купить