Uy xo'jaliklarining O'zbekiston yalpi ichki mahsulotiga qo'shgan hissasini makroiqtisodiy tahlil qilish - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	346.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

37 Продаж

Uy xo'jaliklarining O'zbekiston yalpi ichki mahsulotiga qo'shgan hissasini makroiqtisodiy tahlil qilish

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Uy xo'jaliklarining O'zbekiston yalpi ichki mahsulotiga qo'shgan hissasini
makroiqtisodiy tahlil qilish
Mundarija
Kirish ........................................................................................................................................................ 2
Asosiy qism .............................................................................................................................................. 4
1.Moliya munosabatlarining umumiy tizimida uy xo’jaliklari moliyasi ..................................................... 4
2.Uy xo’jaliklarida moliyaviy qarorlar qabul qilishning o’ziga xos xususiyatlari. .................................... 13
3.Uy xo’jaliklari daromadlari makroiqtisodiy tahlili ............................................................................... 20
4.Uy xo’jaliklari xarajatlari makroiqtisodiy tahlili ................................................................................... 29
5.Uy xo'jaliklarining O'zbekiston yalpi ichki mahsulotiga qo'shgan hissasi ............................................ 33
Xulosa .................................................................................................................................................... 41
Foydalanilgan adabiyotlar ...................................................................................................................... 43
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohotlarning rivojlanib borishi bilan aholining daromad olish imkoniyatlari oshib,
aholi daromadlarining tarkibi o’zgarib bormoqda. Mamlakatning ijtimoiy
siyosatida aholi daromadlari har bir oiladagi farovonlik, yurtdoshlarimizning
hayotga bo’lgan munosabati, pirovard natijada butun jamiyatimizning barqarorligi,
avvalo, aholining qanday ish bilan ta’minlangani, o’z mehnatiga yarasha munosib
maosh olishiga bog’liqligini ko’rishimiz mumkin. Mamlakatimizda aholi
daromadlarining oshib borishi bilan uning tarkibi o’zgarib, tadbirkorlik
2

faoliyatidan olinayotgan daromad barqaror o’sib borayotganini ko’rishimiz
mumkin.
Jahon tajribasidan ham ma’lumki, aholining daromadlilik darajasi
ularning farovon hayot kechirishlari uchun asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Shunday ekan aholi daromadlarini shakllanishi va uning tarkibi daromadlarni
barqaror shakllantirish va tenglashtirish siyosatini samarali realizatsiya qilishda
muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi kunda uy xo’jaliklari moliyasini rivojlantirishda, soliq
siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lgan jismoniy shaxslar zimmasidagi
soliq yukini kamaytirish va aholining real daromadlari darajasini oshirish masalasi
dolzarbligicha qolmoqda, shunga qaramay ushbu yo’nalishda qator e’tiborga loyiq
ishlar amalga oshirilmoqda.
Bu borada mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoev
Oliy Majlisga qilgan murojaatnomasida “Xalqimizning hayot darajasini
yuksaltirish uchun mehnatga munosib haq to’lash tizimini shakllantirish va aholi
real daromadlarini oshirishimiz zarur”
Iqtisodiy kategoriya sifatida uy xo’jaliklarida iste’mol maqsadlari va
jamg’arish uchun pul mablag’lari fondlarini shakllantirish, ularni taqsimlash va
foydalanishga oid iqtisodiy munosabatlar majmuidan iborat bo’ladi. Iqtisodchi
olim T.Malikov shularni e’tiborga olib, quyidagi xulosaga kelgan: “Uy
xo’jaliklarida iste’mol maqsadlari va jamg’arish uchun pul mablag’lari fondlarini
shakllantirish, ularni taqsimlash va foydalanishga tegishli bo’lgan iqtisodiy
(moliyaviy) munosabatlar majmui uy xo’jaliklari moliyasi deb ataladi .
Uy xo’jaligi a’zolarining ehtiyojlarini yanada to’liqroq qondirish
maqsadida zaruriy pul fondlarini (joriy iste’mol darajasini, pul zaxiralarini,
investitsiyalashtirishni) saqlab turish uchun shakllantirish, ulardan foydalanishda
uy xo’jaligi a’zolari o’rtasida vujudga keladigan munosabatlar ushbu xo’jalikning
ichki moliyaviy munosabatlari sanaladi. Uy xo’jaligiga taalluqli moliyaviy qarorlar
qandayligidan qat’i nazar, ularning pul fondlarini shakllantirishga va ulardan
foydalanishga bog’liq bo’ladi.
3

Kurs ishining maqsad va vazifalari : Moliya munosabatlarining umumiy
tizimida uy xo’jaliklari moliyasi. Uy xo’jaliklarida moliyaviy qarorlar qabul
qilishning o’ziga xos xususiyatlari. Uy xo’jaliklari daromadlari va xarajarlarining
makroiqtisodiy tahlili.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Uy xo'jaliklarining O'zbekiston yalpi ichki
mahsulotiga qo'shgan hissasini makroiqtisodiy tahlil qilish.Zamonaviy sharoitda uy
xo’jaligini moliyalashtirish.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, asosiy qism va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.
Asosiy qism
1.Moliya munosabatlarining umumiy tizimida uy xo’jaliklari moliyasi
Uy-xo’jaliklari moliyasi davlat moliyaviy tizimning ajralmas tarkibiy qismi
hisoblanadi. Bozor munosabat-lari tizimida uy xo’jaliklarining moliyaviy
ahamiyati uning iqtisodiy jihatdan qanday maqsadlarni bajarishga
mo’ljallanganligi bilan belgilanadi. Bir tomondan, uy xo’jaliklari ishlab chiqarish
omillarining (mehnat, yer, kapital, tadbirkorlik qobiliyati va boshqalarning)
xususiy egalari hisoblanadi va xuddi shu asosda o’zlarining daromadlar manbalari
va moliyaviy tushilmalarini shakllantiradi. Boshqa bir tomondan esa, uy
4

xo’jaliklari iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlarni iste’mol qiluvchilar sifatida
maydonga chiqadi va demak, bozor talabini aniqlab beradi. Bir vaqtning o’zida,
uy xo’jaliklari jamiyat yalpi daromadining bir qismini jamg’aradi, real va
moliyaviy aktivlarni sotib olish orqali moliyaviy rezervlarni yaratishda ishtirok
etadi, soliq to’lovlari orqali esa davlatning markazlashtirilgan moliyaviy fondlarini
shakllantirishda muhim rol o’ynaydi.
Odatda, “uy xo’jaligi” atamasidan milliy statistikada aholidan (kishilar
to’plamidan) iborat bo’lgan institutsi-onal birlikni ifodalash uchun foydalaniladi.
Shuning uchun ham Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tomonidan tavsiya
etilgan Milliy hisoblar tizimining (MHT) zamonaviy xalqaro andozasi (standarti)
uy xo’jaligini yagona yashash maydonida birgalikda yashayotgan, umumiy
fondga o’zlarining daromadlari va boyliklarini to’liq yoki qisman berayotgan va
ayrim tovarlar hamda xizmatlarni, eng asosan uy-joy va iste’mol mahsulotlarini
umumiy tarzda (birgalikda) iste’mol qilayotgan kishilarning katta bo’lmagan
guruhi, deb ta’riflaydi 1
.
Ayrim hollarda o’zbek iqtisodiy adabiyotida “uy xo’jaligi” atamasining
“xonadon” yoki “oila” atamalari bilan almashtirilishiga yo’l qo’yilmoqda. Shunga
mos ravishda “uy xo’jaligi moliyasi” iborasining o’rniga “xonadon moliyasi” va
“oila moliyasi” iboralari ham ekvivalent yoki sinonim iboralar shaklida
ishlatilmoqda. Shu munosabat bilan “oila” yoki “xonadon”ni “uy xo’jaligi”dan farq
qilish lozim. Eng avvalo, “uy xo’jaligi” aniqlilik darajasining “oila”ga nisbatan
kamroq darajada cheklangan xarakterga ega ekanligini qayd etib o’tmoq kerak.
Masalan, o’zlarining o’g’il-lariga tegishli bo’lgan joyda (binoda) yashayotgan
keksa ota-onalar uy xo’jaligining a’zolari bo’lsalar-da, uning oilasi bo’la olmaydi.
Xuddi shuningdek, bir xonani ijaraga olgan talaba uy-joy egasining uy xo’jaligi
tarkibiga kiradi, lekin uning oilasi tarkibiga kira olmaydi va h.k. Boshqacha
aytganda, uy xo’jaligi qarindosh bo’lmaganlarni ham o’z ichiga olishi yoki bir
kishidan (shaxsdan) iborat ham bo’lishi mumkin.
1
Bu to’g’rida batafsil qarang: Финансово-кредитний енциклопедический словар / Под обшч. ред.
А.Г.Грязновой. – М.: 2002. с. 299.
5

Yuqorida bayon etilgan holatlarni inobatga olgan holda ta’kidlash joizki,
uy xo’jaligining iqtisodiy mazmunini tushunishda oilaviy aloqalar asosiy omil
bo’la olmaydi. Buning ustiga, uy xo’jaligining miqdoriy tarkibi ham o’ziga xos
bo’lgan xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar, eng avvalo, shu bilan belgilanadiki,
birgalikda yashayotgan va umumiy xo’jalikni yuritayotgan shaxslar guruhi ham va
bir vaqtning o’zida, o’zining iste’molini mustaqil ravishda ta’min-layotgan yagona
bir shaxs ham uy xo’jaligi bo’lib hisoblanishi mumkin. Uy xo’jaligini xo’jalik
yuritishning mustaqil iqtisodiy va moliyaviy birligi sifatida ajratilishi quyidagi
me’zonlar asosida amalga oshirilmog’i lozim:
 birgalikda (bir joyda) yashash;
 umumiy byudjetning mavjudligi;
 iqtisodiy qarorlarni birgalikda (hamkorlikda) qabul qilish.
Uy xo’jaliklari moliyasi moliyaviy tizimning muhim elementi hisoblanadi.
Iqtisodiy kategoriya sifatida u uy xo’jaliklarida iste’mol maqsadlari va
jamg’arish uchun pul mablag’lari fondlarini shakllantirish, ularni taqsimlash va
foydalanishga tegishli bo’lgan iqtisodiy munosabatlar majmuidan iboratdir. Ana
shuni e’tiborga olgan holda uy xo’jaliklari moliyasiga quyidagicha ta’rif berish
mumkin: uy xo’jaliklarida iste’mol maqsadlari va jamg’arish uchun pul
mablag’lari fondlarini shakllantirish, ularni taqsimlash va foydalanishga tegishli
(oid) bo’lgan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlar majmui uy xo’jaliklari moliyasi
deyiladi.
Iqtisodiy fanlarda ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatning alohida olingan sohasida
bir xilda va doimiy ravishda vujudga keladigan munosabatlar mustaqil iqtisodiy
kategoriyaning mazmunini tashkil etishi umum e’tirof etilgan. Bu o’rinda gap “uy
xo’jaliklari moliyasi” katego-riyasining sotsial-iqtisodiy mazmuni to’g’risida
ketayotir. Ana shuni inobatga olgan holda uy xo’jaliklari moliyasiga quyidagicha
ta’rif ham berish mumkin: o’zlarining ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatlari jarayonida uy
xo’jaliklari va ularning alohida a’zolari ishtirokida pul mablag’-lari maqsadli
fondlarini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish borasida vujudga keladigan
pul munosabatlarining majmui uy xo’jaliklari moliyasi deb ataladi.
6

Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo’jaliklari o’zlari-ning ichida va o’zlariga
nisbatan tashqi bozor subyektlari bilan moliyaviy munosabatda bo’ladi. Shunga
muvofiq ravishda uy xo’jaliklarida mavjud bo’lgan moliyaviy munosabatlar
majmuini ikki guruhga bo’lish mumkin:
 ichki;
 tashqi.
Individlar – uy xo’jaligi a’zolarining ehtiyojlarini yanada to’laroq qondirish
maqsadida zaruriy pul fond-larini (joriy iste’mol darajasini, pul rezervlarini,
investitsiyalashtirishni ushlab (saqlab) turish uchun va h.k.) shakllantirish va
ulardan foydalanishga oid uning ishti-rokchilari (a’zolari) o’rtasida vujudga
keladigan munosa-batlar uy xo’jaligining ichki moliyaviy munosabat-lari
hisoblanadi.
Uy xo’jaliklarining tashqi moliyaviy munosabatlari ularning boshqa
iqtisodiy subyektlar bilan bo’lgan o’zaro aloqalari orqali namoyon bo’ladi.
Korxonalar va tashki-lotlar moliyasi bilan uy xo’jaliklari bevosita o’zaro
bog’langan: firmalarga iqtisodiy resurslarni taqdim etib (berib), ularning egalari
sifatida uy xo’jaliklari yara-tilgan mahsulotning qiymatidan o’z hissalarini oladilar
va demak, ular shu bilan yalpi mahsulotni birlamchi taqsimlashda ishtirok etadilar.
Bu munosabatlar o’zining yana bir muhim iqtisodiy tomoniga ega: ular
iqtisodiyotda aholi daromadlarining boshlang’ich darajasini belgilab beradiki, bu
holat, o’z navbatida, iste’molning shaklla-nishi, ko’lami va tarkibiy tuzilmasiga,
to’lovga layoqatli talabning shakllanishiga va nihoyat, uy xo’jaliklari tomonidan
jamg’arish funksiyasining amalga oshirilishiga to’g’ridan-to’g’ri o’z ta’sirini
ko’rsatadi.
Davlat va uy xo’jaliklari o’rtasidagi moliyaviy muno-sabatlar ham
to’g’ridan-to’g’ri (bevosita) va qaytarma (yana orqaga qaytariluvchi) aloqalar
asosida tashkil etiladi (vujudga keladi) va ular byudjet hamda byudjetdan tashqari
fondlarni shakllantirish va ulardan foydalanishdagi munosabatlarni ifodalaydi. Uy
xo’jaliklarining daromad-lari va mol-mulklari soliqqa tortilish obyekti sifatida
maydonga chiqadi va demak, byudjet tizimi daromadlar bazasining tuzilmaviy
7

elementi hisoblanadi. Bir vaqtning o’zida soliqlar, pensiya tizimi, sotsial
transfertlar orqali davlat moliyaviy oqimlarni uy xo’jaliklarining turli guruhlari
o’rtasida qayta taqsimlaydi. Uy xo’jaliklari va davlat o’rtasidagi moliyaviy
munosabatlarni amalga oshirish jarayonida milliy daromadning ikkilamchi qayta
taqsimlanishi sodir bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat uy xo’jaliklariga
tegishli bo’lgan daromadning taqsimlanish jarayoniga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir
qilish instrumentlariga ega emas.
Moliyaviy munosabatlarning bu sohasi davlat tomonidan eng kam darajada
reglamentatsiya qilinadi. Buning sababi shundaki, uy xo’jaliklari pul fondlarini
shakllantirishning zarurligi, usuli va maqsadi to’g’risida, ularni sarflashning
o’lchami va vaqti xususida qarorlar qabul qilishda mustaqildir. Shu bilan
birgalikda davlat uy xo’jaliklariga tegishli bo’lgan daromad va yakuniy
iste’molning miqdoriga ta’sir qilishga qodir. Bu holat, jumladan, quyidagilar
orqali amalga oshirilishi mumkin:
 soliqlar yordamida tartibga solish;
 mehnat haqini to’lash stavkalarini o’rnatish;
 birinchi darajali zaruriy mahsulotlar baholarini tartibga solish;
 imtiyozlar tizimi;
 sog’liqni saqlash va maorifni byudjetdan moliyalash-tirish orqali ijtimoiy
ta’minotni rivojlantirish;
 va boshqalar 2
.
Uy xo’jaliklarining o’zlari o’rtasidagi moliyaviy munosabatlar uy xo’jaliklari
sektorining ichida moliyaviy resurslarning harakatlanishi jarayonida vujudga
keladigan munosabatlar hisoblanadi. Bu yerda ushbu jarayon hamma vaqt ham
oydinlashmagan va kuchsiz tartibga solinuvchi hisob-lanadi. Moliyaning bu
sohasiga, jumladan, quyidagi opera-tsiyalarni kiritish mumkin:
 fermer xo’jaliklarining hamkorlikdagi maqsadli fondlari;
 iste’mol kooperatsiyasiga xizmat ko’rsatuvchi fondlar;
2
Keyingi yillarda ayrim mamlakatlarda natural shakldagi ijtimoiy transfertlar uy xo’jaliklari oxirgi iste’moli
tarkibiy tuzilishining 15%dan ko’proq bo’lgan qismini tashkil etayotir. Bu uy xo’jaliklariga xizmat ko’rsatayotgan
davlat muassasalari va notijorat tashkilotlarga maorif, sog’liqni saqlash, uy-joy-kommunal xo’jaligi, madaniyat va
san’at sohasida taqdim etilgan moddiy imtiyozlardan iborat.
8

 uy xo’jaliklari o’rtasidagi norasmiy kredit munosabatlari;
 uy xo’jaliklari sektori doirasida hamkorlikdagi pul fondlarini shakllantirish va
ulardan foydalanish xusu-sidagi boshqa munosabatlar.
Uy xo’jaliklarining moliyaviy institutlar bilan o’zaro aloqalari moliyaviy
munosabatlarning alohida guruhini ifodalaydi. Ularning kredit muassasalari bilan
munosabatlari uy xo’jaligi byudjeti defitsitini to’ldirish (iste’mol krediti
yordamida), bo’sh turgan pul mablag’larini bank hisobvaraqlariga joylashtirish
yoki ularni saqlash va jamg’arish maqsadida boshqa moliyaviy aktivlarga qo’yish
orqali namoyon bo’ladi. Uy xo’jaliklarining sug’urta kompaniyalari bilan
bo’ladigan munosabatlari esa turli ko’rinishdagi sug’urta fondlarini shakllantirish
va ulardan foydalanish jarayonida gavdalanadi.
Moliyaning mohiyati uning funksiyalari orqali namoyon bo’lganligi uchun
uy xo’jaliklari moliyasining mohiyati ham uning funksiyalari yordamida
ifodalanadi. Uy xo’jaliklari moliyasining funksiyalari quyidagilardan iborat
bo’lishi mumkin:
 taqsimlash;
 takror ishlab chiqarish;
 nazorat;
 tartibga solish;
 rag’batlantirish;
 ijtimoiy.
Uy xo’jaliklari moliyasining bu funksiyalari o’zaro bog’langan va bir-
birini doimiy ravishda to’ldirib turadi. Bir vaqtning o’zida, ma’lum ma’noda va
ma’lum darajada ular o’zlarining namoyon bo’lishiga qarab moliyaning umumiy
funksiyalaridan biroz farqlanishi ham mumkin.
Ma’lumki, uy xo’jaliklarining moliyasi taqsimlash jarayonini oxirgi bosqichgacha,
ya’ni aniq individgacha yoki uy xo’jaligining har bir a’zosigacha etkazadi. Uy
xo’jaliklari moliyasi taqsimlash funksiyasining amalga oshirilishi aholi hayotiy
mablag’lari fondini shakllantirishni taqozo etadi, insonni takror ishlab chiqarish
uchun iqtisodiy (moliyaviy) asos yaratadi.
9

Ma’lumki, uy xo’jaliklarining ishtirokchilari qatoriga balog’at yoshiga
etmaganlar yoki etgan bo’lsa-da, turli sabablarga ko’ra ishlamayotgan oila a’zolari
ham kiradi. Uy xo’jaliklarining hissasiga to’g’ri kelgan milliy daromadning bir
qismi uy xo’jaliklari moliyasining taqsimlash funk-tsiyasi doirasida uning barcha
ishtirokchilari o’rtasida u yoki bu nisbatlarda (proportsiyalarda) taqsimlanadi. Uy
xo’ja-liklarining moliyasi taqsimlash funksiyasini bajara borib, har bir shaxsni
(kishini) uning hayotiyligi uchun kerak bo’lgan resurslar bilan ta’minlab, oxir
oqibatda, ishchi kuchi takror ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini
ta’minlaydi. Bu o’rinda taqsimlash funksiyasining ta’sir obyekti uy xo’jaligiga
tegishli bo’lgan (uy xo’jaligi egalik qilayotgan) daromad hisoblanadi. Taqsimlash
jarayonining subyektlari sifatida esa uy xo’jaliklarining barcha ishtirokchilari
maydonga chiqadi.
Uy xo’jaliklari moliyasining taqsimlash funksiyasi turli shakllarda,
jumladan, investitsion-taqsimlash funksiyasi sifatida amalga oshirilishi mumkin.
Uning bu (investitsion-taqsimlash) shakli shu bilan xarakterlanadiki, uy xo’jaliklari
iqtisodiyot uchun moliyaviy resurslarni asosiy etkazib beruvchilardan biri
hisoblanadi. Uy xo’jaliklari daromadlarining o’sishi bu funksiya bajarilishining
moddiy asosini tashkil etadi. Ko’pchilik hollarda uy xo’jaliklarining investitsion
funksiyasi faqat kapitallashtiriladigan daromadlarning salmog’i, ya’ni
daromadning jamg’arma sifatida foydalaniladigani (mablag’larni turli moliyaviy
institutlarga va haqiqiy ishlab chiqarishga joylashtirish) bilan bog’lanadi. Biroq
bunday yondoshuv bir tomonlamalik xarakteriga ega.
Haqiqatda esa, o’z navbatida, iste’mol salmog’ining oshishi ham
iqtisodiyotga investitsiyalarning o’sishiga ta’sir ko’rsatadigan omil hisoblanadi.
Bir vaqtning o’zida, yuqoridagi asoslarda takror ishlab chiqarish jarayoni
ishchi kuchi va shuningdek, uy xo’jaliklarining pul mablag’lari bilan ta’minlanadi.
Bu yerda uy xo’jaliklari moliyasining takror ishlab chiqarish funksiyasi alohida rol
o’ynaydi. Uy xo’jaliklari daromadlari, xarajatlari va jamg’armalarining o’sishi
jamiyatdagi takror ishlab chiqarish jarayoni uchun moddiy asos bo’lib xizmat
qiladi.
10

Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo’jaliklari mustaqil xo’jalik yurituvchi
subyekt hisoblanadi, ya’ni uy xo’jaliklari a’zolarining turmush darajasi uning
hissasiga to’g’ri kelayotgan daromadning miqdoriga to’liq bog’liqdir. Turli omillar
ta’siri natijasida bu hajm ortishi yoki qisqarishi ham mumkin. Shuning uchun ham
iste’molning odatdagi darajasini ushlab (saqlab) turishni olingan daromad-larning
turli fondlarga taqsimlanishi va ularning maqsadli foydalanishi ustidan nazorat
qilishsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Shuningdek, uy xo’jaliklarining farovon-ligini
qo’llab-quvvatlash va ularni taraqqiy ettirish uchun ular byudjetlarining holatlari,
ularga tegishli bo’lgan daromadlarning taqsimlanishi, daromad manbalarining
dinamikasi ustidan nazorat ham obyektiv ravishda zarur.
Ana shularda uy xo’jaliklari moliyasining nazorat funksiyasi o’zini namoyon
etadi.
Uy xo’jaliklari moliyasi tartibga solish funksiya-sining namoyon bo’lishini
quyidagi ikki nuqtai-nazardan qarash maqsadga muvofiq:
 makroiqtisodiyot;
 mikroiqtisodiyot.
Makroiqtisodiy yondoshuv nuqtai-nazaridan uy xo’ja-liklari moliyasi, bir
vaqtning o’zida, davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning obyekti va
instrumenti hisoblanadi. Uy xo’jaliklari moliyasini tartibga sola-verib, davlat, eng
avvalo:
 bozor munosabatlariga xos bo’lgan daromadlarni differensiatsiya qilish
 (tabaqalashtirish) muammosining o’tkirligini kamaytiradi;
 aholi daromadlari manbaining tarkibiy tuzilishi va dinamikasidagi
 (o’zgarishidagi) tendentsiyalarni shakllantiradi;
 iste’molning minimal (eng kam) darajasini tartibga soladi;
 uy xo’jaliklarining investitsion salohiyatiga ta’sir ko’rsatadi.
Mikroiqtisodiy yondoshuv nuqtai-nazaridan esa uy xo’jaliklarining
iqtisodiyoti uning turli ishtirokchilari o’rtasidagi etarli darajada murakkab bo’lgan
munosabatlar kompleksiga asoslanadi. Bu munosabatlar yosh borasidagi farqlar,
xarakterning belgilari, odamlarning qiliqlari, ular daromadlari va ehtiyojlarining
11

xilma-xil darajasi bilan belgilanadi. Shu bilan birgalikda, faqat uning
ishtirokchilari iqtisodiy (moliyaviy) qarorlar qabul qilishda o’zaro tushunishga ega
(yakdil) bo’lsalargina, uy xo’jaliklarining sog’lom (normal) rivojlanishi sodir
bo’lishi mumkin. O‘z navbatida, uy xo’jaliklarining turli ishtirokchilari iqtisodiy
manfaatlarini muvofiqlash-tirish ularni tartibga solish orqali amalga oshiriladi. Bu
yerda “ularni tartibga solish” deyilganda, uy xo’jaligining bir a’zosiga to’g’ri
keladigan daromad bir qismining o’zgartirilishi nazarda tutilayapti. Demak, bundan
uy xo’jaliklari moliyasining yana bir funksiyani – iqtisodiy birlik sifatida uy
xo’jaligining balanslashtirilgan (muvozanatli) tarzda rivojlanishini
qo’llabquvvatlovchi tartibga solish funksiyasini – bajarishi yaqqol ko’rinib turibdi.
Uy xo’jaliklari moliyasining rag’batlantiruvchi funk-tsiyasi turli shakl va
mazmunda o’zini ifoda etadi. Bir tomondan, u o’z o’sib boruvchi ehtiyojlarini
(ehtiyojlarning o’sib borishi obyektiv iqtisodiy qonunining harakatiga muvofiq
ravishda) qondirish uchun zarur bo’lgan daro-madlarni uy xo’jaliklari tomonidan
oshirishga intilish tufayli namoyon bo’ladi. Boshqa bir tomondan esa, uy
xo’jaliklari daromadlarining o’sishi mehnat faoliyatining sifati va natijalariga
asoslangan bo’lmog’i lozim.
Uy xo’jaliklari moliyasining rag’batlantiruvchi funksiyasi aholi real
daromadlarining o’sishiga yo’naltirilgan ishlab chiqarish jarayonining
rivojlanishiga va samarali byudjet siyosatiga asoslangan rag’batlantiruvchi moliya
mexanizmini yaratish orqali amalga oshiriladi.
Uy xo’jaliklari moliyasi amal qilishining ijtimoiy jihatlari unga
tegishli bo’lgan yuqoridagi barcha funksiya-larning tahlilida kuzatiladi. Shunday
bo’lishiga qaramas-dan, ijtimoiy funksiyaning uy xo’jaliklari moliyasiga tegishli
bo’lgan alohida funksiya sifatida qaralishini, ma’lum ma’noda, yetarli darajada
asoslangan deb hisoblash mumkin. Chunki uy xo’jaliklarining daromadlari,
xarajatlari va jamg’armalari aholi va uning alohida guruhlari sotsial-iqtisodiy
holatini bevosita aks ettiradi, shaxsning shakllanishi va demografik jarayonlarga
o’z ta’sirini ko’rsatadi. Ana shu ma’noda, uy xo’jaliklari moliyasi jamiyat barcha
a’zolarining hayotiy ta’minlanish darajasini shakllantirish va iste’mol talabi
12

tarkibiy tuzilishining xususiyatlarini aniqlaydi, aholi daromadlarini taqsimlashdagi
bog’liqliklarni ifodalaydi, jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy holatiga ta’sir ko’rsatuvchi
asosiy omil bo’lib hisoblanadi. Moliyaviy indikatorlar (masalan, o’rtacha jon
boshiga to’g’ri keluvchi pul daromadlari, aholi daromad-larining
differentsiatsiyalanish (tabaqalanish) koeffitsi-enti, yashash minimumi, minimal
ish haqi va boshqalar) ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarining majburiy
elementi hisoblanadi, davlat ijtimoiy siyosatining ishlab chiqilishi uchun asos
bo’lib xizmat qiladi, jamiyatning farovonlik darajasini baholashga imkon beradi.
Uy xo’jaliklari moliyasining samarali faoliyat ko’rsatishi uy
xo’jaliklaridagi moliyaviy munosabatlarning masshtabi, bu munosabatlar namoyon
bo’lishi xilma-xilli-gining to’liqligi va ularning rivojlanishini ta’minlovchi
mexanizmlarga bog’liqdir.
2. Uy xo’jaliklarida moliyaviy qarorlar qabul qilishning o’ziga xos
xususiyatlari.
Uy xo’jaligi iqtisodiy va moliyaviy qarorlarni mustaqil ravishda qabul
qiluvchi xo’jalik yurituvchi subyektdir. Bir vaqtning o’zida, u faoliyati butun uy
xo’jaligining jami va uning har bir ishtirokchisining ijtimoiy namoyon bo’lishi va
rivojlanishiga xizmat qiluvchi mikrosotsium ham hisoblanadi. Ijtimoiyiqtisodiy
tizimdagi uy xo’jali-gining bunday o’rni uning maqsadga yo’naltirilganligi
faoliyati va u tomonidan qabul qilinishi lozim bo’lgan qarorlarning o’ziga xosligini
belgilab beradi.
Bolalar tarbiyasi, bilim darajasining o’sishi, sog’liqni saqlash masalalari,
dam olishni tashkil etish, uy xo’jaligi keksa a’zolari to’g’risida g’amxo’rlik qilish
va boshqa sotsial maqsadlar uy xo’jaligida birinchi darajali ahamiyat kasb etadi.
Aynan ana shular uy xo’jaligi ichida ma’lum bir o’zaro hamkorlikning
me’yorlari va qarorlar qabul qilishning ko’zga ko’rinmaydigan mexanizmlarini
(hayotiy tajriba, an’analar, subyektiv ravishda ustuvorlik berish, jamoat-chilik fikri
va shunga o’xshashlarni) shakllantiradi. Amalga oshirilishi uning ishtirokchilari
hayotiy faoliyatini ta’minlab turish uchun zarur bo’lgan to’lanmagan ishlar
13

salmog’ining ancha kattaligi uy xo’jaligining o’ziga xos bo’lgan xususiyatlaridan
biridir. To’langan va to’lanmagan ishlar ko’rinishlari o’rtasidagi nisbat tarixiy
jihatdan o’zgarib boradi va u uy xo’jaligining ijtimoiy tarkibi hamda butun
jamiyatning ijtimoiy rivojlanish darajasiga bog’liq.
Uy xo’jaligi tomonidan moliyaviy qarorlar qabul qilinadigan me’yorlar va
qoidalar tashqi omillar ta’siri natijasida shakllanadi. Bunday tashqi omillarga
quyidagilar kiradi:
 ijtimoiy munosabatlarni me’yoriy-huquqiy tartibga solish;
 umumiy iqtisodiy vaziyat;
 tarkibiy o’zgarishlar;
 inflyatsion kutishlar;
 investitsion muhit;
 davlatning ijtimoiy siyosati;
 va boshqalar.
Tashqi omillar moliyaviy qaror qabul qilishda institutsional chegaralarni
aniqlab beradi. Bir vaqtning o’zida, iqtisodiy faoliyatning subyekti sifatida uy
xo’jaliklari maqsad va unga erishish vositalarini tanlashda mustaqil hisoblanadilar
va qabul qilingan iqtisodiy va moliyaviy qarorlar uchun mas’uldirlar
(javobgardirlar).
Uy xo’jaligining moliyaviy xatti-harakati quriladigan ichki me’yorlar tizimi
quyidagilarga bog’liq:
 sotsiomadaniy muhit, xususan, sotsial holati, savodxonlik darajasi, uy
xo’jaligidan tashqaridagi va uning ichidagi sotsial aloqalar, dam olish
shakllari va boshqa-larga;
 uy xo’jaligi faoliyatining iqtisodiy va huquqiy tavsifnomasi, shu
jumladan, iqtisodiy xatti-harakatning tipiga (o’z-o’zini ta’minlash, hayot
uchun kurash yoki rivojlanish rejimiga), tadbirkor maqomining yuridik
jihatdan rasmiylashtirilganligiga va boshqalarga;
 axloqiy prinsiplarga, shaxsiy salohiyatiga – bunga fikr yuritishning
o’ziga
14

xos xususiyatlari, risk tomon qadam tashlashga qodirligi va h.k.lar
kiradi.
 Uy xo’jaligining moliyaviy qarorini resurs jihatdan ta’minlash quyidagi
manbalar hisobidan amalga oshiri-ladi:
 dastlabki (boshlang’ich) manbalar;
 jamg’ariladigan manbalar;
 joriy manbalar.
Resurslar dastlabki (boshlang’ich) manbalarining tarkibi meros bo’yicha
yoki ko’chmas mulk, naqd pullar, moliya-viy aktivlarning hadya etilishi natijasida
berilgan boyliklarning turli moddiy shakllaridan iborat. Uy xo’jaliklarining
jamg’armalari va investitsion qo’yilma-lari resurslarning jamg’ariladigan
manbasini tashkil etadi. Resurlarning joriy manbalariga doimiy tushilma-lar
(mehnat haqi, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlar, sotsial transfertlar)
va bir martalik xarakterga ega bo’lgan pulli daromadlar (masalan, iste’mol krediti,
lotereyadagi yutuqlar) kiradi.
Kerakli fondlarni shakllantirish uchun uy xo’jaligi-ning ixtiyoriga kelib
tushuvchi pul mablag’larining barcha manbalari uy xo’jaligining moliyaviy
resurslarini tashkil etadi. Funktsional mo’ljallanganligiga ko’ra uy xo’jaliklarining
moliyaviy resurslari quyidagi tarkibiy tuzilmaga ega bo’lishi mumkin:
 joriy xarajatlar uchun mo’ljallangan pul mablag’lari – oziq-ovqat
mahsulotlari, nooziq-ovqat mahsulotlarining ayrim turlarini (poyafzal,
ustbosh) sotib olish xarajatlari, davriy ravishda iste’mol qilinadigan
xizmatlarning haqi va h.k.;
 kapital xarajatlar uchun mo’ljallangan pul mablag’lari – uzoq davr
foydalanishga mo’ljallangan tovarlar (mebel, uy-joy, transport vositalari)
uchun xarajatlar, uy xo’jaligi a’zolari tomonidan iste’mol qilinadigan
xizmatlarning
 (maorif, tibbiy xizmat ko’rsatish, sayyohlik yo’llanmalari) haqini to’lash;
 pul jamg’armalari.
15

Uy xo’jaliklari ma’lum davrdagi moliyaviy qarorla-rining majmui ularning
moliyaviy xatti-harakatini belgilab (aniqlab) beradi. Moliyaviy qarorlarni qabul
qilishda subyektiv motivlar, ustuvorliklar va cheklanmalar rolining katta
bo’lganligi uchun bunday xatti-harakat juda xilma-xildir. Buning ustiga, uy
xo’jaliklarining moliyaviy xatti-harakati dinamikali, tez o’zgaruvchan jarayon
hisoblanadi. Shu munosabat bilan uy xo’jaliklarining moliyaviy qarorlari miqdoriy
va sifat pozitsiyalaridan (shu jumladan, marketingli), iqtisodiyot, sotsiologiya va
sotsial psixologiya nuqtai-nazarlaridan tadqiq etiladi. Bu narsa uy xo’jaligining
jamg’arma va investitsion salohiyatini o’rganish, uning iste’mol, qarz va kreditga
oid xatti-harakatini tahlil qilish uchun zarur. Jahon amaliyotida bunday tadqiqotlar
ijtimoiy ustuvorlik, fikr va kutilmalarda sodir bo’layotgan transformatsiyalanishni
aniqlash maqsadida doimiy ravishda olib boriladi.
Uy xo’jaligidagi moliyaviy qarorlar, qanday bo’lishidan qat’iy-nazar,
baribir ularning pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog’liq.
Shu nuqtai-nazardan, uy xo’jaliklarining moliyaviy qarorlari bir-biri bilan uzviy
ravishda bog’langan quyidagi bloklarni qamrab oladi:
 uy xo’jaligining daromadlarini shakllantirish;
 iste’mol xarajatlarining hajmi va tarkibiy tuzilmasi (uy
xo’jaligining iste’mol fondi);
 jamg’ariladigan fondlarni yaratish imkoniyati va zarurligi.
Yuqorida keltirilgan ikkinchi va uchinchi yo’nalishlar, ko’rinib turibdiki,
pul fondlaridan foydalanishga doir moliyaviy qarorlarni qamrab oladi. Endi har bir
blokka (yo’nalishga) tegishli bo’lgan uy xo’jaliklarida moliyaviy qarorlar qabul
qilishning xususiyatlari to’g’risida to’xtalib o’tamiz.
Yakuniy iste’molning manbai va xarajatlarda byudjet cheklanmalarini
aniqlab berganligi uchun uy xo’jaliklarida daromadlarni shakllantirish jarayoni 3
prinsipial jihatdan muhim ahamiyatga ega. Daromadlar qancha ko’p bo’lsa, uy
xo’jaliklarining moliyaviy imkoniyatlari shuncha yuqori va moliyaviy qarorlar
3
Gap bu erda uy xo’jaliklarining sof daromadi, ya’ni soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’langanidan keyingi
daromadi xususida ketayapti. Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni to’lash bo’yicha moliyaviy qarorlar uy
xo’jaliklarining vakolatiga kirmaydi va ular mavjud me’yoriy-huquqiy bazasiga (asosga), aholining ijtimoiy
madaniyati va fuqarolik majburiyatlariga bog’liq bo’ladi.
16

diapazoni shuncha keng bo’ladi. Moliyaviy qarorlar uy xo’jaliklarining aktivlarini
hisobga olgan holda kelgusi davr daromadlarining tarkibiy tuzilmasini
shakllantirishga ham tegishli bo’lishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo’jaliklarining daromadlarini
shakllantirish bo’yicha moliyaviy qarorlar qabul qilish asosida mulkchilik
munosabatlari yotadi. Ishlab chiqarish omillariga nisbatan bo’lgan mulkchilik
daromadlarni funktsional (birlamchi) taqsimlanishini aniqlab beradi va uy
xo’jaliklari moliyaviy salohiyatining o’sishi uchun iqtisodiy asos bo’lib xizmat
qiladi. Bir vaqtning o’zida daromadning funktsional taqsimlanishi yollanib mehnat
qiluvchi shaxs va kapital egasining sotsial maqomi bir tarzda (bir xilda)
identifikatsiya qilingan sharoitdagina uni fuqarolar o’rtasida real taqsimlanishini
ifodalaydi.
Chunki zamonaviy iqtisodiy tizimlarning o’ziga xos xususiyati sotsial
maqomning aralashib (qorishib) ketganligi bilan xarakterlanadi. Unga ko’ra,
yollanma ishchilar qimmatli qog’ozlarning turli ko’rinishlarini egallab, kapitalning
egasiga aylanishi, ko’chmas mulkka ega bo’lib, o’zining biznesini tashkil qilishi
mumkin. Boshqacha so’zlar bilan aytganda, uy xo’jaliklari darajasida daro-
madlarni shakllantirish bo’yicha moliyaviy qarorlar quyidagilarga bog’liq bo’ladi:
 mol-mulk va undan foydalanish (buyumlashgan yoki pul shaklida)
imkoniyatining mavjudligiga;
 uy xo’jaligi ishtirokchilari ish vaqti fondining taqsimlanishiga – uy
xo’jaligi a’zolari ishlovchilarining soni, ularning ish joylari, ish vaqti
rejimi va h.k.;
 uy xo’jaligi a’zolarining tashabbuskorligiga, faolligiga va inson
kapitalidan foydalanishga;  uy xo’jaligi faoliyat ko’rsatadigan tashqi
muhitga.
 Daromadlarni shakllantirish omillari va baholarning darajasi bu yerda
cheklanmalar sifatida amal qiladi, ya’ni iste’mol tanlanmasining yo’l
qo’yilishi mumkin bo’lgan variantlari majmuini belgilab beradi. Ana shu
nuqtai-nazardan uy xo’jaliklarining iste’mol fondi minimal va ratsional
17

iste’mol byudjetlari yoki yanada detallash-tirilgan tarzda quyidagicha
klassifikatsiya qilinishi mumkin:
 hayotiy minimum byudjeti;
 minimal iste’mol byudjeti;
 optimal iste’mol byudjeti.
Hayotiy minimum byudjeti o’z ichiga uy xo’jaligi a’zolarining minimal,
odatda, fiziologik ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan oziq-ovqat va
nooziqovqat tovar-lari va xizmatlari to’plamini qamrab oluvchi iste’mol savatchasi
asosida aniqlanadi.
Minimal iste’mol byudjeti uy xo’jaligi a’zolarining nisbatan kengroq
bo’lgan ehtiyojlarini qondirishga imkon beradi va iste’molning tiklanuvchi
darajasini ta’min-laydi.
Optimal iste’mol byudjeti esa uy xo’jaligi doirasida inson kapitalini
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta’minlash va rivojlantirishga moliyaviy
imkoniyat yaratadi. Chunki bu byudjet insonning faqat zaruriy ehtiyojlarini emas,
balki undan ham yuqoriroq bo’lgan ehtiyojlarini qondiradi. Optimal iste’mol
byudjetini quyidagi ikki darajadagi byudjetlarga ajratish mumkin:
 o’rtacha darajadagi etarlilik byudjeti;  yuqori darajadagi etarlilik
byudjeti.
Iste’molga xarajatlarning har qanday ko’rinishi va uning umumiy hajmiga
oid har qanday moliyaviy qarorlar uy xo’jaliklari ma’lum ko’rinishdagi byudjetlari
doirasidagi ratsional tanlashga asoslanadi. Agar uy xo’jaligining daromadi faqat
hayotiy minimumni qoplashga etadigan bo’lsa, u holda moliyaviy qarorlar uy
xo’jaligi iste’mol fondini minimallashtirishga va bir vaqtning o’zida
daromadlarning yangi manbalarini qidirib topishga hamda hayot kechirishning
moslashtirilgan mexanizmlarini (o’z-o’zini ta’minlash, ikkilamchi bandlik,
qarindoshlar va davlatning yordami, mayda-chuyda savdo va boshqalar)
“ yoqish ” ga qaratilgan bo ’ lishi kerak . Daromadlarning o’sishi bilan iste’molning
hajmi oshadi va uning tarkibiy tuzilmasi o’zgaradi. Biroq, bu holda ham
iste’molning o’sish sur’atlari daromadning o’sish sur’atlaridan pastligicha
18

qolaverishi lozim. Bunday qonuniyat iqtisodiy adabiyotda J.M.Keyns 4
tomonidan
ifodalangan “asosiy psixologik qonun” nomini olgan. Moliyaviy qarorlarda bu uy
xo’jaligi iste’mol fondi va jamg’armalar yo’nalishini optimallashtirish
tendentsiyasi sifatida namoyon bo’ladi.
Jamg’ariladigan fondlarni shakllantirish bo’yicha uy xo’jaliklarining
moliyaviy qarorlari ishlab chiqilib, qabul qilinayotgan paytda quyidagilar hisobga
olinishi kerak:
 ega bo’lingan daromad pasaygan paytda joriy iste’-molning odatdagi
darajasini saqlab turish uchun sug’urta rezervlari yaratishning zarurligi;
 uzoq muddatga foydalanishga mo’ljallangan qimmat turuvchi
predmetlarni sotib olish bilan bog’liq bo’lgan kapital xarajatlar
darajasini oshirish uchun pul rezervlarini yaratish kerakligi;
 pensiya rezervlarining lozimligi;
 uy xo’jaligining daromadlilik darajasini oshirish maqsadida kelgusida
investitsiyalashtirish uchun pul fondini vujudga keltirishning zarurligi.
Daromadlar va ustuvor yo’nalishlarni shakllantirish hamda ulardan
foydalanishda umumiqtisodiy o’lchamlardan (parametrlardan) tashqari uy
xo’jaligining iste’mol va moliyaviy xatti-harakatida, jamg’ariladigan fondlarni
yaratishda sotsial va psixologik jihatlar muhim rol o’ynaydi. Ularga quyidagilar
kiradi:
 davlat va moliyaviy institutlarga nisbatan bo’lgan ishonch darajasi;
 o’tmishdagi (oldingi yillardagi) moliyaviy xatti-harakat tajribasi va
uning subyektiv bahosi;
 asosiy moliyaviy instrumentlarni bilish;
 qo’yilmalarning imkoniyatlari to’g’risida ma’lumotlarga egalik qilish.
Jamg’ariladigan fondlarni shakllantirish bo’yicha uy xo’jaliklari moliyaviy
xatti-harakatlarining o’ziga xos xususiyatlari jamg’arma strategiyalarining
elementlari va turlarini ajratib ko’rsatishga imkon beradi. Uy xo’ja-ligining har
4
Qarang: Кейнс Дж.М. Обшчая теория занятости, процента и денег. – М., 1999. с.96.
19

qanday jamg’ariladigan strategiyasi mustaqil bo’lgan uch komponetdan tarkib
topadi:
 jamg’arish me’yori, ya’ni uy xo’jaligi jami daromadining jamg’arishga
yo’naltiriladigan ulushi asosida jamg’arishning amalga oshirilishi;
 risk va daromadlilikning diversifikatsiyalanish miq-dorlarini hisobga
olgan holda investitsion instrumentni tanlash;
 pul mablag’larini joylashtirish muddatlari.
 Yuqoridagi ko’rsatkichlarning kombinatsiya qilinishi uy xo’jaligining
jamg’arish strategiyasini belgilab beradi. Uning quyidagi turlari bo’lishi
mumkin:
 “0”li strategiya – jamg’arish amalga oshirilmaydi, barcha daromadlar
joriy ehtiyojlarni qondirishga yo’naltiriladi;
 yuqori risk strategiyasi – qo’yilmalar faqat yuqori riskli moliyaviy
aktivlarga yo’naltiriladi;
 real strategiya – mablag’lar past va bo’lishi mumkin bo’lgan riskli
aktivlarga qo’yiladi, risklar diversifikatsiya qilinadi.
Uy xo’jaliklarida moliyaviy qarorlar qabul qilish jarayoniga, shuningdek,
bank tizimi va moliyaviy bozor-larning rivojlanganlik darajasi, ya’ni tashqi muhit
ham keskin ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bunda qimmatli qog’ozlar bozoridagi
operatsiyalar, bank operatsiyalari, pensiya ta’minoti, sug’urta ishi va shu
kabilarning huquqiy jihatdan ta’minlanganlik darajasi ham muhim rol o’ynaydi.
Hozirgi paytda turli moliyaviy instrumentlarning daromadlik darajasida
birbirlariga yaqinlashish tenden-tsiyasi paydo bo’layapti. Bu qo’yilmalar riskini
pasaytirish va moliyaviy aktivlar portfelining barqarorligini oshirish maqsadida uy
xo’jaliklari aktivlari portfelini diversifikatsiyalashga asoslangan real jamg’arish
strategiyasining shakllanganligida namoyon bo’lmoqda.
3. Uy xo’jaliklari daromadlari makroiqtisodiy tahlili
Ma’lum bir davrda uy xo’jaliklarining ixtiyoriga kelib tushuvchi pul
mablag’lari summalari ularning daro-madlari deyiladi. Bunday daromadlar turli
20

shakllarda namoyon bo’ladi, miqdoriy va sifat ko’rsatkichlari tizimi bilan
o’lchanadi, iqtisodiy mazmuniga ko’ra turli manba-lardan tashkil topadi.
Eng umumiy ko’rinishda, uy xo’jaliklarining jami daro-madlarini ikki guruhga
ajratish mumkin:
 uy xo’jaliklarining natural shakldagi daromadlari;
 uy xo’jaliklarining pul shaklidagi daromadlari.
Natural daromadlar tovar shakliga ega emas va ular o’z-o’zini ta’minlashga
mo’ljallangan uy xo’jaligi a’zolari mehnatining natijasidan iborat bo’ladi. Ularning
tarki-biga quyidagilar kirishi mumkin:
 tomorqadan olingan mahsulotlar;
 uy xo’jaliklarida iste’mol qilinadigan va qishloq xo’jaligi korxonalaridan
olingan natural to’lovlar.
Rasmiy (shakliy) belgisiga ko’ra (mablag’lar tushumining natural shakli
bo’yicha) uy xo’jaliklari daromadlarining bu guruhiga natural shakldagi sotsial
transfertlarni va ish beruvchi tomonidan taqdim etilgan (berilgan) natural
ko’rinishdagi imtiyozlarni ham kiritish mumkin. Biroq moliyaviy nuqtainazardan,
bu mablag’lar uy xo’jalik-larining o’z-o’zini ta’minlash funksiyasini ifodalovchi
natural daromadlar bo’la olmaydi va ular pul mablag’-larining defitsitligi
sharoitida kompensatsion instru-mentlar sifatida xizmat qiladi.
Umuman olganda, uy xo’jaliklarining jami daromadlarida natural
daromadlarning salmog’i uncha katta bo’lmagan qismni tashkil etadi. Shunday
bo’lishiga qaramas-dan, uning salmog’i alohida olingan uy xo’jaliklarining
an’analari, ustuvorliklari, afzal-liklari, demografik va ijtimoiy tavsifnomalariga
muvofiq ravishda o’zgarib turishi mumkin. Shu munosabat bilan qayd etish joizki,
aholining kambag’al qatlamlari va qishloq aholisida natural daromadlarning
salmog’i an’anaviy ravishda nisbatan yuqoriroq bo’ladi. Bir vaqtning o’zida uy
xo’jaligining naturallashganligi tashqi muhitning (masalan, urushlar davrida,
tizimli transformatsiyalanish jarayonlarida va h.k.) noqulay shart-sharoitlariga
o’ziga xos tarzda moslashish mexanizmi ham bo’lib hisoblanadi.
21

Turli manbalar hisobidan uy xo’jaliklarining ixti-yoriga kelib tushuvchi pul
mablag’larining barcha summasi pul daromadlari deyiladi. Bozor munosabatlari
taraqqiy etgan sharoitda aynan pul daromadlari uy xo’jaliklarining hayotiyligini
ta’minlash va ular rivojlanishining asosi hisoblanadi. Uy xo’jaliklari pul
daromadlarini tahlil qilishning asosi aholining shaxsiy daromadlari hisoblanadiki,
ular quyidagi ko’rsatkichlar yordamida hisob-lanadi:
 nominal daromadlar;
 ega bo’lingan daromadlar;
 real daromadlar.
Uy xo’jaligi a’zolarining ma’lum davrdagi shaxsiy daromadlari
majmuining puldagi ifodasi nominal daromadlar deyiladi. Bu ko’rsatkich soliqqa
tortish darajasi va baholar dinamikasiga bog’liq bo’lmagan holda daromadlarni
tavsiflaydi. Uy xo’jaliklari nominal daromadlarining YaIMdagi salmog’i har bir
mamlakat iqti-sodiyotining rivojlanish darajasi va ichki xususiyatlariga bog’liq
bo’lib, taraqqiy etgan mamlakatlarda uning darajasi 65-75% atrofida tebranadi.
Bir vaqtning o’zida, hisoblangan nominal daromadlar va haqiqatda
olingan nominal daromadlar o’rtasidagi farqni anglamoq ham lozim. Ular bir-
birlaridan shu davrda hisoblangan, lekin to’lanmagan daromadlar, shuningdek,
o’tgan davrlar uchun qarzlarning qaytarilishi natijasida olingan daromadlar
summasiga farq qiladi. Ish haqi bo’yicha to’lash muddati o’tib ketgan
qarzdorlikning mavjud bo’lishi bozor iqtisodiyotiga yaqinda o’tgan mamlakatlar
uchun dolzarb muammolardan biridir.
Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’langanidan so’ng uy
xo’jaligining ixtiyorida qoladigan daromadlarning puldagi ifodasi uy xo’jaligining
ega bo’lingan daromadi deyiladi. Bu daromad yakuniy iste’mol va jamg’arish
uchun mo’ljallangan. Yoppasiga hisoblanganda ega bo’lingan daromad aholining
ixtiyoriga borib tushuvchi YaIMning tegishli qismiga mos keladi. Uy xo’jaliklari
ega bo’lingan daromadlarining o’sishi aholining moliyaviy imkoniyat-larini
salohiyatli ravishda kengaytiradi, ishlab chiqarishni rag’batlantirishning bozor
22

mexanizmlarini faollashtiradi. Rivojlangan mamlakatlarda uy xo’jaliklari ega
bo’lingan daromadlarining YaIMdagi salmog’i 70%ni tashkil etayapti.
Baholar darajasiga nisbatan o’zgartirilgan (korrekti-rovka qilingan) ega
bo’lingan daromad uy xo’jaliklarining real ega bo’lingan daromadi deyiladi. Bu
ko’rsatkich nominal daromadlarning real sotib olish qobiliyatini o’zida aks ettiradi.
Uning o’zgarishi esa, ma’lum davrdagi ega bo’lingan daromadlar va iste’mol
baholari indeksi (yoki baholar indeksiga teskari bo’lgan pulning sotib olish
qobiliyati indeksi) o’sish sur’atlarining nisbatiga bog’liq bo’ladi. Agar baholarning
o’sish sur’ati nominal ega bo’lingan daro-madlarning o’sish tezligidan past bo’lsa,
uy xo’jaliklarining real ega bo’lingan daromadlari o’sadi. Baholarning yuqori
sur’atlarda o’sishi sharoitida real daromadlar qisqaradi. Bu holat, o’z navbatida,
aholi iste’mol talabi va sotib olish qobiliyatining pasayishiga olib keladi. Bu
jarayon iqtisodiyotning barcha sektorlaridagi ishbilarmonlik faolligiga salbiy ta’sir
ko’rsatadi.
Uy xo’jaliklarining pul daromadlari turli manbalar hisobidan shakllanadi va
ularning byudjetlariga kelib tushadi. Ularning eng asosiylari qatoriga quyidagilarni
kiritish mumkin:
 mehnat haqi;
 ijtimoiy to’lanmalar;
 tadbirkorlik faoliyatidan keluvchi daromadlar;
 mol-mulkdan keluvchi daromadlar.
Mehnat (ish) haqining tarkibiga quyidagilar kiradi:
 bajarilgan ishlar bahosi, tarif stavkalari va mansab ish haqlari bo’yicha ish
haqining hisoblangan summalari;
 rag’batlantiruvchi ustama va qo’shimchalar;
 ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog’liq bo’lgan kompensatsion
to’lanmalar;
 mukofotlar va bir martalik rag’batlantiruvchi to’lan-malar;
 har yillik va qo’shimcha mehnat ta’tillariga haq to’lashlar;
 safar xarajatlari;
23

 berilgan maxsus kiyim-bosh va maxsus ovqatlanishning qiymati;
 va boshqalar.
Uy xo’jaliklari daromadlarining tarkibiy tuzilmasida mehnat haqi asosiy
o’rinni egallaydi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, bozor munosabatlariga o’tilishi
bilan uy xo’jaliklari daromadlarining tarkibida uning salmog’i biroz pasaydi. Bu
mehnat munosabatlari va moliyaviy munosabatlar tizimida sodir bo’lgan sifat
o’zgarishlari bilan bog’liqdir. Bir tomondan, qisman ish haqining o’rnini bosuvchi
va undan hayot kechirishning yagona manbai sifatidagi yuklamani olib tashlovchi
yangi imkoniyatlar (masalan, moliya sohasida) va daromadlarning yangi manbalari
(masalan, tadbirkorlik faoliyatining kengayishi) paydo bo’ldi.
Boshqa bir tomondan esa, ishsizlik, ish haqining past darajasi, uni tartibga
solishning etarli darajada samarali bo’lmagan davlat siyosati, xufyona iqtisodiyot
hajmining o’sishi mehnatga haq to’lashning yashirin, rasmiy ravishda hisobga
olinmagan shakllarining paydo bo’lishiga olib keldi 5
. Iqtisodiyot tarmoqlari
(masalan, neft-gaz sanoatida ish haqining darajasi maorif va qishloq xo’ja-ligidagi
uning darajasidan bir necha barobar yuqori) va turli mulkchilik shakllaridagi
korxonalar (xususan, boshqa mulkchilik sohalari korxonalaridagi ish haqiga
nisbatan byudjet sohasining korxonalarida ish haqi ancha past) bo’yicha ish
haqining tabaqalanishi 6
o’tkir muammoga aylan-gan.
Mehnatga haq to’lashning quyi chegarasi davlat tomonidan o’rnatiladi va
uni davlat mehnatga haq to’lashning minimal miqdori (MHTMM) deb qayd etadi.
MHTMMning tarkibiga ustamalar, mukofotlar va boshqa rag’batlantiruvchi
to’lan-malar kiritilmaydi. Byudjet manbalari hisobidan moliya-lashtiriladigan
5
Ish haqining yashirin shakllariga quyidagilar kirishi mumkin: a) to’lov hujjatlarini rasmiylashtirmasdan turib pul
tushumlaridan to’lanmalar; b) sug’urta tizimi va banklarning depozit hisobvaraqlaridan beriladigan pul yordamlari,
kreditlar va to’lanmalar; c) xodimlarga ko’chmas mulk, uzoq muddatlarda foydalanilishi mumkin bo’lgan
predmetlarni sotib olish yo’li bilan natural shaklda beriladigan to’lanmalar; d) va boshqalar. Rasmiy statistikada
mehnatga haq to’lashning xufyona shakllarining miqdori bilvosita, balans metodi yordamida aholining pul
xarajatlari va jamg’armalari hamda rasmiy hisobga olingan daromadlar o’rtasidagi farq sifatida aniqlanishi mumkin.
6
Buning aynan shunday ekanligiga ishonch hosil qilish uchun quyidagi holatga e’tibor berishning o’zi etarli:
mamlakatimizda ayni davrda moliya-bank sohasidagi o’rtacha oylik ish haqi boshqa sohalardagi o’rtacha ish haqiga
nisbatan yuqoriroq.
Shunday bo’lishiga qaramasdan, hatto shu sohaning o’zida mehnatga haq to’lash bo’yicha keskin tebranish
bo’layotganligini aniqlashimiz mumkin. Xususan, davlat mulkiga tegishli bo’lgan moliyaviy muassasalarda ish
haqining darajasi aralash va hamkorlikdagi mulkchilik shaklida bo’lgan xuddi shunday muassasalardagi ish haqidan
ancha pastdir.
24

tashkilotlar uchun MHTMM tegishli byudjet-lar hisobidan, boshqa subyektlar
uchun esa ularning o’z manbalari hisobidan ta’minlanadi.
Byudjet sohasi xodimlarining mehnatiga haq to’lash hozirgi paytda isloh
qilinmoqda. Bu narsa ushbu sohada yig’ilib qolgan muammolar bilan (mehnatga
haq to’lashning xodimlar malakasi va ular ishlarining haqiqiy natijalari bilan
kuchsiz bog’langanligi, markazdan turib byudjet sohasi xodimlari mehnatiga haq
to’lash jarayoni ustidan to’liq nazoratni amalga oshirishning iloji yo’qligi va
boshqalar) bog’liqdir.
Ijtimoiy to’lanmalar (sotsial transfertlar) o’zining ahamiyatiga ko’ra uy
xo’jaliklari pul daromadlarining tarkibiy tuzilmasida ikkinchi o’rinni egallaydi.
Ularni turli belgilar va asoslar bo’yicha tasniflash (klassi-fikatsiya qilish) mumkin.
Xususan, tasniflash me’zonlari sifatida quyidagilarni qayd etib o’tish maqsadga
muvofiqdir:
 iqtisodiy mazmuniga ko’ra;
 ijtimoiy to’lanmalarning shakli bo’yicha;  moliyalashtirish manbalariga
ko’ra.
 Iqtisodiy mazmuniga ko’ra ijtimoiy to’lanmalarning quyidagi ko’rinishlari
mavjud:
 mehnat pensiyalari bilan bog’liq bo’lgan to’lanmalar - mehnat, sotsial va
harbiy pensiyalar;
 ijtimoiy xarakterdagi to’lanmalar – kam ta’minlangan oilalarga, bola
parvarishi bo’yicha, homiladorlik va tug’ish bo’yicha);
 individual foydalanish xizmatlari bilan bog’liq bo’lgan to’lanmalar –
sog’liqni saqlash, maorif, boshqa notijorat tashkilotlar xizmatlarini to’lash;
 cheklangan harakatga ega bo’lgan to’lanmalar – ishsizlik bo’yicha nafaqalar,
stipendiyalar.
 O‘zlarining shakli bo’yicha ijtimoiy to’lanmalar quyidagi ko’rinishlarga ega
bo’lishi mumkin:
 pensiyalar – mehnat, sotsial va harbiy pensiyalar;
25

 nafaqalar – kam ta’minlangan fuqarolarga nafaqalar, onalik nafaqasi,
ishsizlik bo’yicha nafaqa va boshqalar;
 stipendiyalar – oliy, o’rta-maxsus va kasbiy ta’lim, kurslar o’quvchilariga,
tayanch doktorant va doktorantlarga stipendiyalar;
 imtiyozli to’lanmalar, kompensatsiyalar, subsidiyalar – uy-joy-kommunal
xizmatlariga, transport xizmatlari, sanatoriy-kurort davolashlari va davolash
vositalari bilan ta’minlash xizmatlarini to’lash, uy-joy sotib olishga
subsidiya va boshqalar;
 sug’urta qoplamalari – ko’zda tutilmagan sabablar bo’yicha sug’urta
hodisasi ro’y bergandagi to’lanmalar;
 moddiy yordam – ishsizlar, qochoqlar va majburiy ko’chib o’tganlarga bir
martalik to’lanmalar va boshqalar.
Moliyalashtirish manbalariga ko’ra ijtimoiy to’lanma-larning quyidagi ko’rinishlari
bor:
o barcha darajadagi byudjetlardan moliyalashtiriladigan ijtimoiy
to’lanmalar: respublika byudjetidan – urush ishtirokchilari va
nogironlarini, jangovor harakatlar faxriylarini ijtimoiy jihatdan
qo’llab-quvvatlash chora-lari; mintaqaviy va mahalliy byudjetlardan –
mehnat faxriylari, front orti mehnatkashlarini ijtimoiy jihatdan
qo’llab-quvvatlash choralari, turli xildagi ustama va qo’shimchalar;
 byudjetdan tashqari davlat maxsus fondlarining byud-jetlaridan
moliyalashtiriladigan ijtimoiy to’lanma-lar: Pensiya fondining byudjeti
hisobidan – mehnat, ijtimoiy pensiyalar, harbiy xizmatchilar va ularning
oilalariga pensiyalar; Ijtimoiy sug’urta fondi mablag’lari hisobidan –
vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yuqotganligi uchun nafaqalar, oilaviy va
onalik nafaqalari va h.k.
 korxonalarning mablag’lari hisobidan moliyalashtiri-ladigan ijtimoiy
to’lanmalar – pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqadiganlarga bir
martalik nafaqalar va bosh-qalar;
26

 kasaba uyushmalari mablag’lari hisobidan moliyalash-tiriladigan ijtimoiy
to’lanmalar – oilaviy holatlarga ko’ra turli bir martalik nafaqalar va
boshqalar.
Yaxlit olinganda uy xo’jaliklari daromadlarining sotsial to’lanmalar ko’rsatkichi
pensiyalar, nafaqalar, sti-pendiyalar, boshqa sotsial va sug’urta tushilmalarini
o’zida birlashtiradi. Sotsial to’lanmalarni moddiy-buyumlashgan tarkibiga ko’ra
uch ko’rinishga ajratish mumkin:
 pul mablag’lari bilan yordamlashuv;  imtiyozlar;
 natural ko’rinishdagi yordam.
 Bu sohadagi barcha imtiyozlarni qonuniy tarzda tartibga keltirish eng
kamida quyidagi uch vazifaning echilishini ko’zda tutadi:
 imtiyozlarning taqdim etilish shakllarini o’zgartirish (natural imtiyozlarni
pul kompensatsiyalari bilan almashtirish) va byudjet resurslarining
cheklanganligi uchun moliyalashtirilishining iloji bo’lmagan ko’plab
imtiyozlarni bekor qilish;
 obyektiv ravishda muhtoj bo’lgan, kasbiy me’zonlari va alohida xizmatlari
belgilari bo’yicha manzilli qo’llab-quvvatlashga o’tish;
 sotsial qo’llab-quvvatlash choralarining moliyalashtirish manbalarini qat’iy
chegaralash.
Yuqorida keltirilgan vazifalarning bajarilishi sotsial transfertlarni
(to’lanmalarni) taqdim qilishning yangi modellariga o’tishning samarali
adaptatsion (moslashuvchan) shakllaridan foydalanishni talab qiladi.
Tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlar uy xo’jaliklari daromadlarining
tarkibiy tuzilishida navbat-dagi muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Bunday
daromadlarning tarkibiga xususiy biznesni yuritish va uy xo’jaligida to’plangan
mulkning (boylikning) kamayishi bilan bog’liq bo’lmagan holda vujudga keluvchi
daromadlarning har qanday shakllari kiradi. Bu daromadlar biznesning tashkil
qilingan (qayd etilgan korxona) va tashkil qilinmagan shakllari doirasida vujudga
keladi.
27

Keyingi yillarda uy xo’jaliklarining daromadlari tarkibida mulkdan
olinadigan daromadlarning salmog’i oshib borayotir. Bunday daromadlar uy
xo’jaliklarining mulkida bo’lgan moliyaviy va nomoliyaviy noishlab chiqarish
aktivlaridan foydalanish natijasida vujudga keladigan pul daromadlaridan iborat.
Bunda moliyaviy aktivlardan olinadigan daromadlar pul mablag’larini bank
omonat-lariga, qimmatli qog’ozlarga, xorijiy valyutalar bilan operatsiyalarga
joylashtirish natijasida vujudga keladi. Nomoliyaviy noishlab chiqarish aktivlardan
olinadigan daromadlar uy xo’jaliklariga tegishli bo’lgan uy-joy binolari va er
uchastkalarini sotish yoki ijaraga berish natijasida paydo bo’ladi.
Shunday qilib, ko’rinib turibdiki, uy xo’jaliklarining mulkdan olinadigan
daromadlari quyidagi ko’rinishlarda amal qiladi:
 foizlar;
 dividendlar;
 rentalar.
Moliyaviy vositachilik, fond bozori, patent huquqi bozori, xususiy
mulkchilik, shu jumladan, erga bo’lgan xusu-siy mulkchilikning rivojlanishi uy
xo’jaliklari daromad-larining umumiy summasida mulkdan olinadigan
daromadlarning yanada o’sishiga olib kelishga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Uy xo’jaliklari turli guruhlari daromadlarining tarkibi, tarkibiy tuzilmasi va
dinamikasi bir-biridan keskin farq qilishi mumkin. Bunda daromadlarning
tabaqalanishi juda ko’p obyektiv va subyektiv omillar ta’siri ostida sodir bo’ladi.
Ularning eng asosiylari quyidagi-lardir:
 mulkchilik omili (uning noteng taqsimlanganligi);
 oilaviy sotsioiqtisodiy ahvol (oilaning kelib chiqishi, a’zolar soni,
ijtimoiy maqomi, to’plangan boyligi;
 inson kapitaliga qo’yilmalar (ma’lumoti, malakasi, kasbiy mahorati,
ularning o’sish salohiyati).
Farovonlikning umumiy darajasiga bog’liq bo’lmagan holda
daromadlarning tabaqalanganligi barcha mamlakatlar uchun xos. Jamiyatda jami
daromadlarning taqsimlanishidagi notenglikni Jini koeffitsienti (daromadlarning
28

kontsentratsiyalashuvi indeksi) yaqqol ko’rsatadi. Uning umumiy ko’tarilishi
(yuqoriligi) jamiyatning chuqur ijtimoiy qatlamlarga bo’linganligidan darak beradi.
Ijtimoiy takror ishlab chiqarishning o’sishi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda
barqaror ijobiy tendentsiyalarning shakllanishi, daromadlarni davlat tomonidan
tartibga solish-ning samarali instrumentlari, kambag’allikni ogohlantirish
mexanizmlari uy xo’jaliklarida ega bo’lingan real pul daromadlarining
o’sishiga, daromadlarning notengligi muammosini yumshatishga o’z ta’sirini
ko’rsatadi.
4.Uy xo’jaliklari xarajatlari makroiqtisodiy tahlili
Uy xo’jaliklari tomonidan iste’molga, majburiy to’lovlarni amalga oshirishga
va jamg’arishga yo’naltiri-ladigan pul mablag’lari uy xo’jaliklari byudjetlarining
xarajatlar qismini tashkil etib, ularning xarajatlari deyiladi. Iqtisodiy adabiyotlarda
uy xo’jaliklarining xarajatlari quyidagi omillar bo’yicha tasniflanadi
(klassifikatsiya qilinadi):
 davriylik nuqtai-nazaridan;
 xarajatlarning turlari bo’yicha;
 xarajatlarning funktsional mo’ljallanganlikka bog’liq-ligiga ko’ra;
 majburiylik darajasi bo’yicha;
 to’lovlarning avtonomlilik xarakteriga ko’ra;
 iste’mol va jamg’arishga yo’naltirilayotgan real pul xarajatlarining
turlari bo’yicha.
Davriylik nuqtai-nazaridan uy xo’jaliklarining xara-jatlari quyidagilarga bo’linadi:
 qisqa muddatli xarajatlar;
 o’rta muddatli xarajatlar;
 uzoq muddatli xarajatlar.
Xarajatlarning turlari bo’yicha uy xo’jaliklarining xarajatlari quyidagilardan tarkib
topadi:
 joriy xarajatlar;
 kapital xarajatlar.
29

Uy xo’jaliklarining xarajatlari funktsional mo’ljal-langanligiga ko’ra
quyidagilardan iborat:
 shaxsiy iste’mol xarajatlari;
 soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar;
 pul to’planmalari va jamg’armalar.
Avtonomlilik xarakteriga ko’ra uy xo’jaliklarining xarajatlari ikkiga bo’linadi:
 daromadlarning hajmiga bog’liq bo’lmagan va hayotiy minimum
darajasiga rasman muvofiq keluvchi avtonom (qat’iy) xarajatlar;
 daromadlarning dinamikasiga bog’liq bo’lgan elastik xarajatlar.
Ayrim hollarda uy xo’jaliklari xarajatlarining ana shunday tasniflanishi
(klassifikatsiya qilinishi) doirasida kam elastikli xarajatlar alohida guruhga
ajratiladi va uning tarkibiga uy-joy kommunal xizmatlari va transport chiqimlarini
to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar kiri-tiladi.
Real pul xarajatlarining turlari bo’yicha ham uy xo’jaliklarining xarajatlari
ikki guruhdan tashkil topadi:
 iste’molga yo’naltirilgan xarajatlar;
 jamg’arishga yo’naltirilgan xarajatlar
Uy xo’jaliklarining iste’molga yo’naltirilgan xarajat-lari
(iste’mol xarajatlari) ular tomonidan yakuniy tovarlar va xizmatlarni sotib olishga
sarf qilinadigan ega bo’lingan daromadning bir qismidan iborat. Iste’mol
xarajatlarining miqdori quyidagilarga bog’liq:
 ega bo’lingan daromadga;
 baholar darajasiga;
 iste’molchilarning mol-mulklariga;
 real foiz stavkalariga;
 iste’mol bo’yicha qarzdorlikning miqdoriga;
 iste’molchilarning soliqqa tortilish darajasiga.
Uy xo’jaliklari byudjetlaridagi iste’mol xarajatlari subyektiv omillarga ham
ta’sirchan bo’lib, ularning orasi-dan quyidagilarni alohida ajratib ko’rsatish
mumkin:
30

 iste’mol qilishga bo’lgan intilishning chegarasi;
 baholarning o’zgarishiga nisbatan iste’molchilarning
kutuvchanligi;
 pul daromadlari;
 soliqlar;
 tovarlarning mavjudligi;
 va boshqalar.
Makroiqtisodiy nuqtai-nazardan uy xo’jaliklari byud-jetlarining iste’mol
xarajatlari ikki eng muhim xususiyatga ega:
 birinchidan, iste’mol xarajatlari yalpi mahsulot doiraviy aylanishi modelida
yalpi talab va yalpi xarajatlarni tashkil qilishning eng katta qismi
hisoblanadi;
 ikkinchidan, uy xo’jaliklari byudjetlarining iste’mol xarajatlari qisqa
muddatli davrda bandlik va investitsiyalar darajasini tartibga solish orqali
ta’sir etish mumkin bo’lgan yalpi talabning nisbatan barqaror tarkib
toptiruvchisidir.
Uy xo’jaliklari byudjetlari xarajatlari tarkibi, tarkibiy tuzilmasi va
dinamikasini tahlil qilish, odatda, aholining daromadlari va xarajatlari balansi
asosida amalga oshiriladi. Bu balansning eng umumiy ko’rinishi quyidagicha
bo’lishi mumkin:
Uy xo’jaliklari byudjetlari xarajatlari hisobidan tovarlarni sotib olish va
xizmatlarni to’lash (iste’mol xarajatlari) o’z ichiga quyidagilarni oladi:
 uy-joy va kommunal xizmatlarni, maishiy xizmatlarni, maorif
tizimi xizmatlarini to’lash;
 dam olish uylari, sanatoriylar, turistik yo’llanmalar xarajatlari va
tibbiy xizmatlarni to’lash;
 kino, teatr va boshqa tomoshalar xarajatlari;
 passajir transportining barcha turlarini to’lash xara-jatlari;
 aloqa xizmatlarini to’lash;
 qolgan boshqa xizmatlarni to’lash.
31

Majburiy to’lovlar va ixtiyoriy badallar uy xo’ja-liklari byudjetlari
xarajatlarining muhim elementi hisoblanadi. Bu xarajatlar, hozirgi sharoitda, o’sish
tendensiyasiga ega bo’lib, ular quyidagi omillar bilan bog’langan:
 birinchidan, aholi tadbirkorlik tashabbusining kenga-yishi yakka tartibdagi
tadbirkorlarning xo’jalik va savdo faoliyatidan olinadigan (undiriladigan)
soliq, boshqa majburiy to’lovlar va yig’imlarning ham ko’payishi bilan
kuzatilmoqda;
 ikkinchidan, sug’urta tizimining rivojlanishi, notijo-rat sektorning o’sishi
(masalan, turli jamoatchilik tashki-lotlari, birlashmalari va ittifoqlari), bir
tomondan, sug’urta bo’yicha badallarni oshirsa, ikkinchi tomondan, notijorat
tashkilotlarga ajratmalarni ko’paytiradi;
 uchinchidan, iste’mol va ipoteka kreditining rivoj-lanishi uy xo’jaliklari
byudjetlarining xarajatlarida “ssudalarni qaytarish” va “tovar krediti
bo’yicha foizlar” moddalarining oshirilishiga olib keladi.
Sug’urta bozorining intensiv rivojlanishi, bank xiz-matlari amaliyotida
iste’mol krediti va u bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalarning kengayishi natijasida
kelajakda uy xo’jaliklari byudjetlari xarajatlarining bu yo’nalishlari faqat o’sish
tendentsiyasiga ega bo’lishi mumkin. Shuningdek, moliyaviy bozorning
rivojlanishi va pensiya tizimining isloh qilinishi uy xo’jaliklari byudjetlarida
“pensiya fondiga sug’urta badallari” xarajatlar moddasi-ning ham o’sishiga olib
keladi.
Uy xo’jaliklari byudjetlari xarajatlar qismining majburiy to’lovlarida
soliqlar va yig’imlar kattagina hissani tashkil etadi. Uy xo’jaliklari
daromadlarining soliqqa tortilishi ular real daromadlarini qisqartiradi. Shunday
bo’lishiga qaramasdan, davlat moliyasining taqsim-lash funksiyasi doirasida
jismoniy shaxslarning daromadlari va mulkidan olinadigan soliqlar muhim
vazifalarni yechishga xizmat qiladi. Birinchidan, bu soliqlar mamlakat byudjet
tizimining turli byudjetlari darajalarida daromadlarning etarli tushishini
ta’minlaydi. Ikkinchidan, jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliqlar
daromadlardan ratsional foydalanishni rag’batlanti-rish va ularni shakllantirish
32

yo’llari bilan uy xo’jaliklari byudjetlarining tarkibiy tuzilmasiga o’z ta’sirini
ko’rsa-tadi. Uchinchidan, soliqlar vositasida daromadlarning bir qismi jamiyat va
uy xo’jaliklarining sotsial muammolarini yechish uchun qayta taqsimlanadi.
Amaldagi qonunchilikka muvofiq mamlakat fuqarolari daromadlaridan,
mol-mulkidan (shu jumladan, yer solig’i va yer uchun ijara haqi) soliqlar, boshqa
majburiy to’lovlar va yig’imlar (masalan, ma’muriy jarimalar, jismoniy
shaxslardan olinadigan xilma-xil mahalliy yig’imlar) va davlat bojlarini to’laydi.
Bir vaqtning o’zida, uy xo’jaliklarining real daromadlariga, aholi daromadlari va
xarajatla-rining balansida majburiy to’lovlar sifatida hisobga olinmaydigan egri
(bilvosita) soliqlar ham o’zining ta’sirini ko’rsatadi. Chunki bu soliqlar (aksizlar,
qo’shilgan qiymat solig’i, bojxona bojlari va boshqalar) tovar bahosining tarkibida
bo’lib, ular tovar sotib olinayotganda to’lanadi. Tovarlar bahosining darajasini
faqat egri (bilvosita) soliqlar oshirib qolmasdan, balki ayrim to’g’ri (bevosita)
soliqlar (yagona ijtimoiy soliq, korxonalarning foydasidan olinadigan soliq,
tashkilotlarning mol-mulkidan olinadigan soliq va boshqalar) ham oshiradiki, ular
ham qisman yoki to’liq tovarlar bahosi orqali kompen-satsiya qilinadi.
Aholi daromadlari va xarajatlari balansi xara-jatlar qismining boshqa
moddalari (“omonatlar va qimmatli qog’ozlardagi jamg’armalarning o’sishi”,
“xorijiy valyutalarni sotib olish bo’yicha aholi xarajatlari” va boshqalar)
jamg’arish jarayoni doirasida uy xo’jaliklarining moliyaviy munosabatlarini aks
ettiradiki, ularning o’ziga xos bo’lgan xususiyatlari ushbu bobning navbatdagi
paragrafida ko’rib chiqiladi.
5.Uy xo'jaliklarining O'zbekiston yalpi ichki mahsulotiga qo'shgan hissasi
Zamonaviy sharoitda uy xo’jaligini moliyalashtirish tushunchasi tobora muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Shuni ta’kidlash kerakki, uy xo’jaliklari moliyasi nafaqat
jamiyatning bir hujayra darajasida, balki umuman mamlakatdagi iqtisodiy
vaziyatga ta’sir ko’rsatadigan darajada muhimdir. Uy xo’jaliklari eng
moslashuvchan subyekt bo’lib, bu doimiy o’zgarib turadigan iqtisodiyotda beqiyos
ustunlikdir. O’zbekistondagi mavjud vaziyat shuni ko’rsatadiki, aholi bir qator
omillarga sarmoya kiritishga yoki tejashga tayyor emas:
33

1. moliya sohasida bilim etishmasligi;
2. investitsiya kompaniyalari, tijorat banklari va boshqalarga bo’lgan
ishonchning pastligi;
3. yuqori va barqaror rentabellik kafolatlarining yo’qligi;
4. aholi daromadlari va farovonligining pasayishi;
5. iste’mol xarajatlarining o’sishi.
Aholi yoki uy xo’jaliklarining mablag’larini hisobga olgan holda, biz bu
hayot sifatining juda muhim ko’rsatkichi, shuningdek, jamg’armalar mintaqalar va
umuman mamlakat iqtisodiy rivojlanishi uchun muhim manba hisoblanadi degan
xulosaga kelishimiz mumkin.
Zamonaviy sharoitda aholining jamg’armalari iste’mol uchun ham,
majburiy to’lovlar va to’lovlarni to’lash uchun ham foydalanilmaydigan uy
xo’jaligi resurslarining bir qismi sifatida qaraladi.
Aholining jamg’armalariga e’tiborni qaratib, uy xo’jaliklari, davlat va
moliyaviy xizmatlar ko’rsatishga ixtisoslashgan ayrim tashkilotlar (masalan,
banklar) manfaatlari o’rtasidagi yaqin aloqani ko’rish mumkin . Ushbu
munosabatlar aholi pullari investitsiya manbai sifatida ko ’ rib chiqilishi mumkin
bo ’ lgan qimmatbaho resurs ekanligidan kelib chiqadi . Bu mablag ’ larni iste ’ mol
bozoridan korxonalar mablag ’ lari aylanmasi sohasiga o ’ tkazish orqali sodir
bo ’ ladi .
Umuman olganda , jamg ’ rma juda katta konseptsiya ekanligini ta ’ kidlash mumkin
va O ’ zbekistonda uning ta ’ rifining yagona ta ’ rifi mavjud emas . Shunday qilib ,
ushbu ta ’ riflardan birida pulni jamg ’ rish - bu kelajakdagi ehtiyojlarni qondirish
uchun mo ’ ljallangan aholi pul daromadlarining bir qismi ekanligi ta ’ kidlangan .
Shunday qilib , biz xulosa qilishimiz mumkinki , mohiyatan uy xo ’ jaliklari
mablag ’ lari ehtiyojni qondirish vositasi bo ’ lib , demak , bu masalada pul , xuddi
natural daromad kabi , bir xil asosiy funktsiyaga ega . Jamg ’ arishga kelsak , natura
ko ’ rinishidagi daromad , masalan , oziq - ovqat , agar sizda kungaboqar urug ’ lari
bo ’ lsa va ularning bir qismini o ’ stirsangiz , yig ’ ish deb hisoblash mumkin . Bundan
34

tashqari , sotish orqali natura shaklidagi daromad uy xo ’ jaliklari mablag ’ larini
ko ’ paytiradi 7
.
Uy xo’jaliklari uchun jamg’rishning asosiy shakllari:
 so’m va xorijiy valyutadagi jamg’rmalar va depozitlar;
 yostiq ostida saqlanadigan naqd pul;
 qimmatli qog’ozlarga investitsiyalar;
 aholining sug’urta mukofotlari zaxiralari;
 ko’chmas mulkka investitsiyalar;
 qimmatbaho metallarga, likvidli ob’ektlariga investitsiyalar.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, turli xil omonat shakllari mavjudligi egasiga
nafaqat qo’shimcha daromad, balki kafolatlangan sug’urta ham keltirishi mumkin.
Uy xo’jaliklari uchun qanday jamg’rish usulini tanlashni tanlash uchun siz
quyidagi mezonlarga e’tibor berishingiz kerak:
 likvidlik - jamg’rishning oson va tez pulga aylanish qobiliyati;
 xavfsizlik - depozit mablag’larni qaytarish ehtimoli;
 daromad me’yori - qo’shimcha daromad olish;
 portfelni shakllantirishga sarflanadigan vaqt, investitsiya davri.
Barcha mezonlar orasida ma’lum qonuniyatlar mavjud:
 tavakkalchilik darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, rentabellik darajasi
shunchalik yuqori bo’ladi - pulni jalb qilish uchun bunday qonuniyatlar
mavjud;
 daromad me’yori qanchalik yuqori bo’lsa, likvidlik shuncha past bo’ladi;
 investitsiya muddatining ko’payishi foyda keltiradigan vaqtni oshiradi bu
mablag’larning likvidligi va xavfsizligini pasaytiradi 8
.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, har bir xonadonda ehtiyojlarga
yo’naltirilgan muayyan iqtisodiy xattiharakatlar modeli bo’lishi mumkin va ular,
o’z navbatida, olingan moddiy baza tufayli inson salohiyatini ko’payishiga imkon
7
Феетисов В. Д. Финансы и кредит. 3-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2015. – 455 с. doi:
10.18454/IRJ.2015.0001.
8
Хмыз О. В. Банковский сектор стран Центральной и Восточной Европы после кризиса //Банковское дело. –
2014.- № 4.- с.32-37.
35

beradi (asosiy vazifa). Bunday holda xatti-xarakat shakllariga quyidagilarni kiritish
mumkin.
 tadbirkorlik va mehnat - bu erda biz uy xo ’ jaligi o ’ zini qanday qilib
tadbirkorlik faoliyatida o ’ zini o ’ zi anglashi , biznes loyihasini yaratish va
amalga oshirish orqali pul topishi yoki shaxs o ’ zi ishchi birlik ekanligi
haqida gap ketmoqda ;
 jamg ’ arma va moliyaviy - bu xatti - harakatlar hujayraning xulq - atvori
siyosatiga taalluqlidir , bu erda jamg ’ armalarni amalda jamg ’ rish va
moliyaviy mablag ’ lar bilan tenglashtirish mumkin , mos ravishda o ’ z
resurslaridan faolroq foydalanish ;
 daromadlarni shakllantirish va taqsimlash;
 moslashuvchan xatti-harakatlar (inqiroz davrida) - faqat uy xo’jaliklari
ichida bo’lishi mumkin bo’lgan ayrim inqirozli vaziyatlar (pul yo’qotish,
mulkni o’g’irlash, ishdan bo’shatish) yoki mamlakat iqtisodiyotidagi
o’zgarishlar (narxlarning sakrashi) uchun ishlab chiqilgan xattiharakatlar.
Jamg’arma shakllarining bu xilma-xilligi bilan aholining xulq-atvori shakllari
unchalik keng emas va bir necha omillarga asoslanadi. Bunday omillarga uy
xo’jaligi a’zosining imkoniyatlari, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar sabab bo’lishi
mumkin, ammo aksariyat hollarda ular psixologik xususiyatga ega:
 qayta sug’urtalash - uy xo’jaliklarini oldida kelajakdan qo’rqishlariga duch
kelganda va daromadning bir qismi «qora kunga» qoldirilsa;
 tejamkorlik - mayda xaridlar qilib shaxsdan tejash uchun aniq belgilangan
hayotiy xususiyatlari;
 kechiktirilgan sotib olish - kelajakda qimmatbaho buyumlarni sotib olish
istagi;
 shartnomaviy majburiyatlar - kreditni to’lash yoki ssudani to’lash uchun
mablag ‘to’plash.
Shuni ta’kidlash kerakki, O’zbekistonda jamg’armalarni shakllantirish
jarayoni o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyat O’zbekiston bozorida katta
miqdordagi bo’sh pul aholi qo’lida qoladigan vaziyat mavjudligida namoyon
36

bo’ladi. Ushbu holat ishlab chiqarish sohasida ushbu mablag’larga favqulodda
ehtiyojni keltirib chiqaradi.
Natijada, tomonlarning har birida qondirilmagan ehtiyojlar va manfaatlar
qolmoqda, chunki aholi va korxonalar manfaatlariga maqbul darajada javob
beradigan uy xo’jalik jamg’armalarini real sektorga jalb qilishning samarali tizimi
mavjud emas. Natijada, uy xo’jaliklarining mablag’lari ko’pincha tartibsiz bo’lib
qoladi, natijada ishlatilmaydigan pullar uyda saqlanadi. Uyushmagan jamg’arma
O’zbekistonda iqtisodiy o’sishning kuchli investitsiya manbai paydo
bo’lishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Amaliyot shuni ko’rsatadiki, aholi mablag’larini jamg’rishni uyda saqlashni
xohlamasa, tijorat banklari, investitsiyalar, shuningdek sug’urta kompaniyalari,
nodavlat pensiya jamg’armalari va boshqalar kabi investitsiya institutlaridan
foydalanishni afzal ko’rishadi. Sarmoyalash imkoniyatlari soni juda keng
bo’lganligi sababli, O’zbekistonda so’nggi yillarda daromadlarni jamg’rish tizimini
birlashtirish (unifikasiya) zarurligi paydo bo’lmoqda.
Shuningdek, shuni ta’kidlash kerakki, jamg’arma darajasi juda ko’p
omillarga bog’liq va ularning turli uy xo’jaliklarida shakllanishining turli xil
ijtimoiy-iqtisodiy sabablari mavjud bo’lib, ular ma’lum qiziqishlar (motivlar)
sifatida belgilanadi. Qiziqishning mavjudligi, shuningdek ularning yo’qligi,
jamg’rishni motivatsion yoki qiziqishi yo’q deb hisoblashga imkon berishi
mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, aholini jamg’rishga undovchi motivlar uy
xo’jaliklari jamg’armasini shakllantirish manbai bo’lib xizmat qilishi mumkin. Bu
bizga maqsadli mablag’larni turlarini tasniflashga imkon beradi. Ya’ni, aholini
jamg’arma shakllanishiga undaydigan shu sabablarga asoslanib, uy xo’jaliklarining
jamg’arma fondlarining quyidagi tarkibini tasavvur qilish mumkin:
 joriy mablag’lar - uzoq muddatli mahsulotlarni sotib olish uchun. Joriy
jamg’arma mablag’lari joriy daromadlarni bosqichma-bosqich sarflanishi
bilan shakllanadi. Har bir doimiy daromad olish bilan ular to’ldiriladi va
daromadlarni joriy iste’mol maqsadlarida bosqichma-bosqich ishlatish bilan
ular kamayadi;
37

 kutilmagan holatlar va qarilik uchun jamg’arma mablag’lari;
 investitsiya jamg’arma mablag’lari.
Yuqorida aytilganlarning barchasidan xulosa qilishimiz mumkinki, uy xo’jaliklari
davlat iqtisodiy hayotining faol ishtirokchisi hisoblanadi, chunki aynan ularning
xatti-harakatlari davlatning turli xizmatlarni etkazib berish, turmush darajasi va
ba’zi muhim qarorlarning qabul qilinishiga ta’sir qiladi.
 Shuni ta’kidlash kerakki, dunyoda global pandemiya sharoyiti bo’lishiqa
qaramasdan hozirgi bosqichda O’zbekiston aholisining daromadlari barqaror
o’sish davriga kirdi, bu esa taqdim etilgan statistik ma’lumotlar bilan
tasdiqlangan. Agar 2000, 2005, 2010 yillarda o’tgan yilning shu davriga nisbatan
24.7, 17,4, va 20,1 foyiz o’sish kuzatilgan bo’lsa pandemiya sharoitida 2020
yilda 0,7 foyiz yoki 2019 yil ko’rsatkichlarini to’liq shaqlab qolgan (1-jadval).
Xususan 2020 yilda pandemiya sharoitida MDH mamlakatlari orasida
O ’ zbekiston iqtisodiy o ’ sish su ’ ratlarini saqlab qolibgina qolmasdan o ’ sish
su ’ ratlariga erishgan yagona davlat hisoblanadi .
2020 yilning yanvar-dekabr oylarida aholining real umumiy daromadlari
355,5 trln. so’mni tashkil etdi va o’tgan yilning mos davriga nisbatan 102,6 % ga
o’sdi, aholi jon boshiga esa 10385,9 ming so’mni tashkil etdi.
1-jadval. Aholi daromadlari to’g’risida ma’lumot 9
№ Ko’rsatkichlar nomi 2000
у. 2005
у. 2010 у. 2015 у. 2019 у. 2020 уil
yanvar-
dekabr.
1. Aholi umumiy
daromadlari,
mlrd.so’m 2377,4 9728,6 50436,5 158699,8 346461,5 401501,5
o’tgan yilga nisbatan,
% da 157,9 126,3 132,9 112,0 122,5 115,9
2. Aholi jon boshiga
umumiy daromadlar, 96,4 371,8 1765,8 5070,5 10317,4 11728,8
9
Аҳоли даромадлари ва инфляция: Марказий банк ҳисоботида нималар акс этди?. https:// uzanalytics.com/
iqtisodi% D0%B5t/7491/
38

ming so’m
o’tgan yilga nisbatan,
% da 155,8 124,8 129,2 110,1 120,2 11,7
3. Aholi real umumiy
daromadlari,
mlrd.so’m 1902,8 9147,7 46891,5 150397,8 302507,2 355531,3
o’tgan yilga nisbatan,
% da 126,4 118,8 12,6 106,1 107,0 102,6
4. Aholi jon boshiga real
umumiy daromadlar,
ming so’m 77,2 349,6 1641,7 4805,2 9008,4 10385,9
o’tgan yilga nisbatan,
% da 124,7 117,4 120,1 104,3 105,0 100,7

Aholi jon boshiga real umumiy daromadlarining eng yuqori ko’rsatkichi
Toshkent shahrida (20'7,4 ming so’m) kuzatildi. Shuningdek, Navoiy (17314,6
ming so’m), Buxoro (12742,3 ming so’m), Toshkent (111,5 ming so’m) va
Xorazm (1069,7 ming so’m) viloyatlarida respublika darajasidan yuqori
ko’rsatkich qayd etildi.
Eng quyi ko’rsatkichlar esa Farg’ona viloyatlari (7734,3 ming so’m),
Namangan (806,9 ming so’m) viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasida
(8121,1 ming so’m) kuzatildi.
Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, 2020 yilda O’zbekiston
yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmi 580,2 trln so’mni tashkil qildi. 2019 yil bilan
solishtirganda o’sish 1,6% ni tashkil qilgan.
Unga ko’ra, mahsulotlarning qiymati 341,5 trln so’m, xizmatlar esa 194,4
trln so’mni, shuningdek, soliqlar 44,3 trln so’mni tashkil qildi.
Aholi jon boshiga hisoblangan YaIMning hajmi esa 16,9 mln so’mni tashkil
qilgan. Bu 2019 yilgiga qaraganda 0,3 foizga balandroq.
39

Eslatib o’tamiz, 2020 yil aprelida Jahon banki O’zbekiston YaIMining
o’sish darajasi 1,6% bo’lishi kutilayotgani haqida xabar bergan edi. Keyinchalik
Jahon banki O’zbekiston YaIM hajmining o’sishi bo’yicha prognozini 1,6 foizdan
1,5 foizgacha pasaytirdi.
Shuningdek, yanvar oyi boshida Jahon banki O’zbekiston YaIM hajmi
2021 yil 4,3%ga, 2022 yilda 4,5% ga o’sishi kutilmoqda deya xabar bergan edi.
Hozirgi vaziyatda shuni ta’kidlash kerakki, ko’pgina uy xo’jaliklari har xil
sabablarga ko’ra tavakkal qilishga yoki o’z mablag’larini ko’paytirishga mablag
kiritishga tayyor emas. Bunday sabablarga quyidagilar kiradi:
 mablag ‘etishmasligi;
 to’plangan pulni yo’qotishdan qo’rqish;
 investitsiya tashkilotlariga ishonchsizlik;
 iqtisodiy savodsizlik;
 stereotiplar.
Ta’kidlash joizki, hozirgi sharoitda, 2017 va 2020 yillarda faol kredit
siyosati tufayli aholining istemol tovarlari (nooziqovqat tovarlari - avtomobil,
mayishiy texnika) va eng muhimi uy-joy xaridi uchun ipoteka kreditlariga
daromadlarinig yo’naltirilayotganligi o’z navbatida aholi turmush darajasini
yaxshilashga xizmat qilayotgan bo’lsa, aksincha aholi daromadlarini
jamg’arilishiga salbiy ta’sirini ko’rsatmoqda.
Mamlakatimizda jamg’armalar bo’yicha dollarizatsiya darajasi pasayib
bormoqda. 2020 yilning o’tgan 2 oyida aholining milliy valyutadagi muddatli
depozitlari 9,4 foizga , xorijiy valyutadagi muddatli depozitlari esa 0,2 foizga
oshdi. Milliy valyutadagi depozitlar bo’yicha ijobiy real foiz stavkalarning
ta’minlanishi aholining jamg’arish kayfiyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda (1-rasm).
40

1-rasm. Aholining muddatli depozitlari dinamikasi 10
.
Xulosa
Aholining o’sib borayotgan to’lov qobiliyati bilan sanoat korxonalarida
ishlab chiqarilayotgan iste’mol tovarlari hajmi o’rtasida ichki bozorda
10
Markaziy bank asosiy stavkasini ko’rib chiqish bo’yicha Pul-kredit siyosati tahlili. 2020 yil.
41

mutanosiblikni ta’minlash, sanoat mahsulotlari turini kengaytirish, bozorlarni
o’zimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan ishonchli tarzda to’ldirib borish
alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki, aholining turmush farovonligi ko’p jihatdan
uning oziq-ovqat mahsulotlari ta’minoti darajasiga bog’liq. Mazkur masalani hal
etishda xalq iste’moli mollari ishlab chiqaruvchi korxonalar samaradorligini
oshirish zarur.
Uy xo’jaligi moliyasida aholi daromadlari tarkibida ro’y berayotgan ijobiy
o’zgarishlar aholi daromadlarini hisoblashni takomillashtirishni va uni xalqaro
andozalarga mos metodikasini ishlab chiqishni talab etadi.
Aholining pul daromadlari tarkibiga quyidagilar kiradi: mehnatga haq to’lash,
mehnat haqidan boshqa korxona tashkilotlardan olinadigan yollanma ishchilarning
daromadlari, dividendlar, pensiya va nafaqalar, stipendiyalar, moliyaviy tizimdan
olinadigan tushumlar, xorijiy valyutani sotishdan keladigan daromadlar, boshqa
tushumlar.
Aholi turmush darajasi, daromadlari, imkoniyati, iste’mol va iste’mol
talablarining qondirilishi darajasida ob’ektiv talqin etish muammosi dolzarb
sanaladi. Hozirgi kunda iqtisodchilar tomonidan aholi turmush darajasini har
tomonlama aniq tavsiflovchi ko’rsatkichlar uslubiyatini, umumlashtiruvchi
ko’rsatkichlarni yaratish bo’yicha harakatlar amalga oshirilmoqda.
Mamlakatimizda yashayotgan aholining turmush farovonligi yanada
oshirishda, jismoniy shaxslardan undiriladigan daromad solig’i bo’yicha 2019-
yilga kelib yagona 12% stavka fuqarolarning byudjetdan tashqari majburiy
sug’urta badallarining esa bekor qilinishi, jismoniy shaxslar zimmasida yanada
ko’proq daromad qolishiga xizmat qilmoqda.
Jismoniy shaxslar daromadiga soliq bo’yicha yagona stavkaning joriy
etilishi daromadlarni to’liq qamrab olib, daromadlar samaradorligini ta’minlashi
mumkin .
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, aholi daromadlari xarajatdan ko’p bo’lsa,
uy xo’jaligida yashayotgan oila a’zolarining turmush farovonligi yanada
42

yaxshilanadi. Aholining umumiy daromadlari majburiy to’lovlar va boshqa
ajratmalarni amalga oshirgunga qadar bo’lgan yalpi daromadni ifoda etadi.
Aholi tomonidan olingan daromadlarning tarkibiy taqsimlanishini tahlil
qilish maqsadida aholi ixtiyoridagi daromad aniqlanadi, chunki u aholi iste’mol
xarajatlari uchun mumkin bo’lgan eng katta miqdorni aniqlash imkonini beradi.
Aholi ixtiyoridagi daromad umumiy daromaddan to’g’ri soliqlarni (ularning
qaytarilishini hisobga olgan holda), majburiy yig’imlar va jarimalar hamda bir uy
xo’jaligiga boshqa uy xo’jaligi tomonidan beriladigan moddiy yordam pullarini
chegirish orqali hisoblanadi.
Uy xo’jaliklari kuzatuvi asosida olingan aholining moddiy farovonligi
bo’yicha taqsimlanishi va aholi daromadlarining tabaqalanishi to’g’risidagi
ma’lumotlarning qamrovi, vakolatliligi va aniqligini baholash maqsadida, mazkur
metodika asosida shakllangan umumiy daromad ko’rsatkichlari uy xo’jaliklari
kuzatuvi doirasida daromadlar to’g’risida olinadigan ma’lumotlar bilan
taqqoslanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 29iyundagi “Mahalliy
byudjetlarning daromadlar bazasini kengaytirish zaxiralarini aniqlash ishlarini
tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 445-sonli Qarori.
2. ‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 24.05.2018-
y., 09/18/384/1266-son.
43

3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ta’lim
tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2909-sonli Qarori.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 27-iyuldagi “Oliy ma’lumotli
mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining
ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 3151-sonli Qarori.
5. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2017. - 488 b.
6. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – T.: “O’zbekiston”
NMIU, 2017. - 104 b.
7. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2017. - 56 b.
8. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash - yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2017. - 48
b.
9. Боди З., Мертон Р. Финансы. Учебник. Пер. с англ. — М.: “Вильямс”, 2007.
10. Malikov T. Byudjet-soliq siyosati. Darslik. – T.: “Iqtisod-moliya”, 2019. - 404 b.
11. Nurmuxamedova B. Davlat byudjeti. O’quv qo’llanma. –T.: “Iqtisodmoliya”,
2018. - 576 b.
12. Sultonov Sh., Chinqulov Q., G’ofurova U., Safarova N. Biznes moliyasi. O’quv
qo’llanma.– T.: “Iqtisod-moliya”, 2019. – 358 bet.
13. Fozilchayev Sh., Xidirov N. Moliyaviy risklar nazariyasi. O’quv qo’llanma. –T.:
“Iqtisod-moliya”, 2019. - 240 b.
14. Bodi Z., Merton R.S., Cleeton D.L. Textbook. Financial economics.
15. New Jersey: “Pearson Education”, 2016. – 500 p.
16. Барулин С.В. Финансы. Учебник. – М.: “КноРус”, 2017. - 640 с.
17. Malikov T.S., Jalilov Sh.K. Moliyaviy tizim. O’quv-uslubiy qo’llanma. - T.:
“Iqtisod-moliya”, 2016. - 116 b.
18. Mehmonov S., Karimova Z., Tursunov A. Byudjet tizimi. Darslik. – T.: “Iqtisod-
moliya”, 2018. – 544 b.
19. Нешитой А.С. Учебник. – М.: “Дашков и К”. 2018. - 352 с.
20. Романовский М.В., Врублевская О.В. Финансы. Учебник. — М.: “Юрайт”,
2013. — 599 с.
21. Mishkin F.S.: “Economics of Money, Banking and Financial Markets”.
22. –Boston: “Pearson”, 2010.
23. Tashmuhamedova D. Byudjet g’azna ijrosi. O’quv qo’llanma. -T.: ”Iqtisod-
moliya”, 2019. - 440 b.
24. Хазанович Е., Юнусов Л., Юнусов И. – М.: “КноРус”, 2017. – 34 с.
25. Шапкин А.С., Шапкин В.А. Экономические и финансовые риски.
44

26. Оценка, управление, портфель инвестиций. Учебник. — М.: “Дашков и Ко”,
2016. - 546 c.
27. Elmirzayev S. Korporativ moliya. O’quv qo’llanma.–T: “Iqtisodmoliya”, 2015. -
272 b.
28. Abduraxmonov I. Sug’urta nazariyasi va amaliyoti. O’quv qo’llanma. – T.:
“Iqtisod-moliya”, 2017. – 416 b.
29. G’aybullayev O., O’roqov U. O’zbekiston Respublikasida byudjet tizimi va
jarayoni. O’quv qo’llanma. – T.: “Baktria press”, 2016. – 168 b.
30. Internet saytlari:
31. www.gov.uz - O’zbekiston Respublikasining hukumat portali.
32. www.lex.uz - O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi .
3. www.mf.uz - O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi rasmiy sayti.
34. www.cbu.uz - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti.
35. www.stat.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi rasmiy sayti.
'. www.soliq.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo’mitasi rasmiy sayti.
37. www.openbudget.uz - O’zbekiston Respublikasi “Ochiq byudjet” portali.
38. www.prezident.uz - O’zbekiston Respublikasi Prezidenti matbuot hizmati.
39. www.scopus.com - xalqaro ilmiy ma’lumotlar bazasi.
45

Uy xo'jaliklarining O'zbekiston yalpi ichki mahsulotiga qo'shgan hissasini makroiqtisodiy tahlil qilish

Kirish. 3

Asosiy qism.. 5

1.Moliya munosabatlarining umumiy tizimida uy xo’jaliklari moliyasi 5

2.Uy xo’jaliklarida moliyaviy qarorlar qabul qilishning o’ziga xos xususiyatlari. 13

3.Uy xo’jaliklari daromadlari makroiqtisodiy tahlili 21

4.Uy xo’jaliklari xarajatlari makroiqtisodiy tahlili 29

5.Uy xo'jaliklarining O'zbekiston yalpi ichki mahsulotiga qo'shgan hissasi. 33

Foydalanilgan adabiyotlar. 44

Купить