Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	970.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	23 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Информатика и ИТ

Uyali aloqa tarmoqlarida mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tiziming dasturiy ta’minotni ishlab chiqish

Bunday hollarda bazaviy stansiyalar, signal kechikishlari, signal kuchi, sektorga
oid axborotlar, yaqin bazalarning joylashuvi asos qilib olinadi. Eng oddiy va keng
tarqalgan tarmoqka asoslangan metod bu Cell-ID (Cell Identity) texnologiyasidir.
Bu usulda qurilmaning ulangan bazaviy stansiyasi aniqlanadi va uning hududi
joylashuv sifatida qabul qilinadi. Ushbu usulda aniqlik darajasi bazaviy stansiyalar
zichligiga bog’liq bo’lib, shahar joylarida aniqlik 150–500 metr, qishloq joylarda
esa bir necha kilometrgacha yetishi mumkin.
Keyingi murakkabroq usul bu Timing Advance (TA) texnologiyasidir. Bu
usul GSM tarmoqlarida ishlaydi va signalni yuborish va qabul qilish orasidagi vaqt
farqiga asoslanadi. Ya’ni, signalning bazaviy stansiyaga yetib borish vaqti asosida
qurilma bazadan qancha uzoqlikda ekani hisoblab chiqiladi. Bu texnologiya Cell-
ID bilan birgalikda ishlatilsa, joylashuv aniqligini oshiradi.
Yana bir keng qo’llaniladigan usul bu TDOA (Time Difference of Arrival) –
signal kelishidagi vaqt farqi texnologiyasidir. Bu usulda qurilmaning signali bir
vaqtning o’zida bir nechta bazaviy stansiyalar tomonidan qabul qilinadi. Har bir
bazaning signalni qabul qilish vaqtidagi farqlari asosida qurilmaning joylashuvi
aniqlanadi. Ushbu usul ancha yuqori aniqlik (50–150 metr) berishi mumkin, ammo
buning uchun tarmoq infratuzilmasining sinxronlashgan bo’lishi talab etiladi.
Bundan tashqari, AOA (Angle of Arrival) texnologiyasi ham mavjud bo’lib,
unda signalning bazaviy stansiyaga kelish burchagi hisobga olinadi. Turli bazaviy
stansiyalarda o’lchangan burchaklar kesishgan nuqta qurilmaning joylashuvi
sifatida aniqlanadi. Bu usul juda yuqori aniqlikka ega bo’lishi mumkin, ammo
antennalar tizimining murakkabligi va tashqi omillar ta’sirchanligi bu
texnologiyaning keng tatbiq etilishini cheklaydi.
Qurilmaga asoslangan texnologiyalarga esa GPS (Global Positioning
System), A-GPS (Assisted GPS), GLONASS, Galileo, BeiDou kabi global sun’iy
yo’ldosh navigatsiya tizimlari kiradi. GPS texnologiyasi AQShga tegishli bo’lib, u
24 dan ortiq sun’iy yo’ldoshlar orqali ishlaydi. Qurilmadagi GPS moduli kamida
to’rtta sun’iy yo’ldoshdan signal qabul qilib, o’zining aniq joylashuvini (uzunlik,
9

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA FIZIKA
MATEMATIKA FAKULTETI
KURS ISHI
Mavzu: Uyali aloqa tarmoqlarida mobil
qurilmalar joylashuvini aniqlash tiziming
dasturiy ta’minotni ishlab chiqish
-bosqich guruh talabasi:
Qabul qildi:
Kurs ishi bo’yicha talaba bahosi:
Kurs ishi topshirilgan sana:
1

Ushbu tizimlarning muvaffaqiyati texnologik usullar (sun’iy yo’ldosh, uyali
aloqa, Wi-Fi, Bluetooth) va ularning dasturiy ta’minotga to’g’ri integratsiyasiga
bog’liq.
Dasturiy ta’minotni ishlab chiqishda foydalanuvchi qulayligi, interfeys
soddaligi, tezkor ishlash, va eng muhimi — ma’lumotlar xavfsizligi ustuvor
ahamiyatga ega.
Mobil joylashuv texnologiyalarining qo’llanilishi cheksiz: transport,
sog’liqni saqlash, xavfsizlik, marketing, logistika, ijtimoiy xizmatlar, aqlli
shaharlar va boshqalar
Kelajakda bu tizimlar yanada aqlliroq, kontekstga moslashgan, oldindan
bashorat qila oluvchi va mustahkam himoyalangan bo’lib, foydalanuvchi
hayotining barcha sohalariga kirib boradi.
Xulosa qilib aytganda, uyali aloqa tarmoqlari orqali mobil qurilmalar
joylashuvini aniqlash tizimining dasturiy ta’minotini ishlab chiqish — bu nafaqat
texnik, balki ijtimoiy, iqtisodiy va axloqiy ahamiyatga ega bo’lgan murakkab va
istiqbolli yo’nalishdir. Bunday tizimlarni yaratish va takomillashtirish orqali biz
raqamli infratuzilmani rivojlantiramiz, fuqarolar xavfsizligini ta’minlaymiz, turli
xizmatlar samaradorligini oshiramiz va, eng muhimi, yangi avlod
texnologiyalariga poydevor yaratamiz. Shu bois, ushbu sohada olib borilayotgan
ilmiy-amaliy izlanishlar mamlakatimiz innovatsion taraqqiyoti uchun nihoyatda
muhimdir.
37

kuzatib borishlari mumkin. Bu ma’lumotlar, ayniqsa, mobil xavfsizlik,
yo’lovchilarni kuzatish, tahliliy maqsadlar uchun juda muhim hisoblanadi.
Uchinchi afzallik — aniqlikni oshirish imkoniyati kombinatsiyalangan
yondashuvda. Masalan, GPS va uyali aloqa metodlarini birgalikda qo’llash orqali
foydalanuvchining joylashuvini yuqori aniqlikda aniqlash mumkin. Shuningdek,
signalning vaqt va kuch indikatorlarini, atrofdagi Wi-Fi va Bluetooth qurilmalarni
hisobga olgan holda aniqlikni sezilarli darajada yaxshilash mumkin.
Shuningdek, ushbu metodlar energiyani nisbatan kamroq sarflaydi, ya’ni
batareyaga yuk kam tushadi, bu esa mobil qurilmalarda uzoq muddatli foydalanish
uchun qulaylik yaratadi. Uyali aloqa signalini qabul qilish doimo faol holatda
bo’lgani uchun, qo’shimcha geolokatsiya modullarini ishga tushirmasdan ham
qurilma joylashuvini aniqlash mumkin.
Biroq, ushbu metodlarning ayrim cheklovlari ham mavjud. Aniqlik darajasi
har doim yuqori bo’lmasligi mumkin, ayniqsa qishloq joylarda, bazaviy stansiyalar
orasidagi masofa katta bo’lsa. Shuningdek, geolokatsiya xizmatlarining maxfiylik
va xavfsizlik bilan bog’liq jihatlari mavjud bo’lib, foydalanuvchilarning roziligisiz
ushbu ma’lumotlardan foydalanish qonun bilan cheklanishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, uyali aloqa tarmog’iga asoslangan geolokatsiya
texnologiyalari zamonaviy axborot tizimlarida muhim o’rin egallaydi. Ular GPS,
Wi-Fi, Bluetooth kabi boshqa texnologiyalar bilan birga ishlatilganda,
foydalanuvchiga yuqori aniqlikda, ishonchli va barqaror joylashuv aniqlash
imkonini beradi. Ayniqsa, real vaqtli monitoring, xavfsizlik tizimlari va mobil
dasturiy ta’minotda bu texnologiyalarni qo’llash katta ahamiyat kasb etadi. Shu
bois, uyali tarmoqlarga asoslangan geolokatsiya metodlarini chuqur o’rganish va
ularni dasturiy ta’minot orqali amaliyotga joriy etish zamonaviy texnologik
muhitning dolzarb masalalaridan biridir. 6
6
6. Кузнецов, В.П. (2019). Программное обеспечение для геоинформационных систем. Москва :
Наука .
18

1.3. Uyali aloqa tarmoqlarida joylashuvni aniqlash tizimlarini dasturiy
jihatdan tashkil etish tamoyillari
Uyali aloqa tarmoqlarida joylashuvni aniqlash tizimlari samarali ishlashi
uchun ularning dasturiy ta’minoti yuqori darajada funksional, ishonchli va
moslashuvchan bo’lishi talab etiladi. Dasturiy ta’minot bu tizimlarning “miyasi”
hisoblanadi — u axborotni qabul qiladi, qayta ishlaydi, joylashuvni hisoblaydi va
foydalanuvchiga yoki operatorga tushunarli shaklda taqdim etadi. Shu nuqtai
nazardan, joylashuvni aniqlash tizimlarining dasturiy jihatdan qanday tashkil
qilinishi, ularning arxitekturasi, funksional bloklari, ishlash algoritmlari va
xavfsizlik choralarini o’rganish muhimdir.
Joylashuvni aniqlash tizimlarining dasturiy arxitekturasi, odatda, bir nechta
qatlamlardan iborat bo’ladi: ma’lumotlarni yig’ish (data acquisition),
ma’lumotlarni qayta ishlash (processing), joylashuvni aniqlash algoritmlari
(localization algorithms), interfeys va xizmat ko’rsatish qatlamlari (API layer va
user interface). Har bir qatlam alohida funksiyalarni bajaradi, lekin ular bir-biri
bilan uzviy bog’langan bo’lishi kerak
Dasturiy tizimlarning ishlashini boshlanish nuqtasi bu – joylashuv haqida
ma’lumotni yig’ishdir. Bu ma’lumotlar uyali aloqa tarmog’i orqali keluvchi signal
parametrlari (signal kuchi, bazaviy stansiya identifikatori, sektor raqami, TA,
TDOA qiymatlari), GPS koordinatalari, Wi-Fi router identifikatorlari, qurilma
sensorlaridan keluvchi o’qishlar bo’lishi mumkin. Bu bosqichda dasturiy ta’minot
turli protokollar orqali tarmoqdan yoki qurilmaning ichki modullaridan real vaqtda
yoki davriy tarzda axborotlarni yig’ib oladi.
Keyingi bosqich – ma’lumotlarni qayta ishlash. Bu yerda dasturiy modul
kelgan ma’lumotlarni filtrlaydi, xatoliklarni bartaraf qiladi, kerakli formatga
keltiradi. Masalan, GPS signalida xatolik bo’lsa yoki qurilma yopiq binoda bo’lsa,
tarmoqka asoslangan metodlarga o’tish zarur bo’ladi. Dasturiy algoritmlar bu
yerda tanlovni avtomatik amalga oshiradi. Bundan tashqari, vaqtga asoslangan
signal farqlari hisoblab chiqiladi, bazaviy stansiyalarning joylashuvi bazasidan
joylashuv hisoblashga kerakli koordinatalar olinadi. Shu bosqichda mashinaviy
11

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Ахмедов, Ш.Х. (2018). Мобильные коммуникации и сети передачи
данных. Ташкент: Техник университети нашриёти.
2. Бобоев, А.Н. (2019). Основы геолокационных систем и технологий.
Самарқанд: Илмий нашр.
3. Васильев, И.В. (2020). Разработка мобильных приложений для
Android и iOS . Москва: Питер.
4. Григорьев, Ю.С. (2017). GPS и глобальные навигационные
спутниковые системы. Санкт-Петербург: БХВ-Петербург.
5. Джонсон, М. (2016). Mobile Location-Based Services: Technologies and
Applications. New York : Wiley .
6. Кузнецов, В.П. (2019). Программное обеспечение для
геоинформационных систем. Москва: Наука.
7. Ли, Х., & Чжан, В. (2021). Bluetooth и Wi - Fi технологии в
определении местоположения. Beijing: Science Press.
8. Мартинес, Р. (2018). Development of Real-Time Location Systems.
London : Springer .
9. Николаев, С.Г. (2022). Безопасность и конфиденциальность в
системах геолокации. Москва: Эксмо.
10. Петров, А.А. (2020). Мобильные сети связи и их архитектура.
Новосибирск: Сибирское издательство.
11. Рамазанов, Т.Ю. (2019). Информационные технологии в системах
навигации. Ташкент: Фан.
12. Сидоров, В.В. (2017). Основы программирования мобильных
приложений. Москва: Бином.
13. Смит, Дж. (2015). Introduction to GPS: Principles and Applications.
Boston: Artech House.
14. Томпсон, К. (2021). The Future of Mobile Location Technologies. San
Francisco : TechPress .
38

2.3. Joylashuvni aniqlash tizimlari xavfsizligi va maxfiyligini ta’minlash
masalalari
Zamonaviy texnologiyalar taraqqiyoti bilan birga joylashuvni aniqlash
tizimlari hayotimizning ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Mobil qurilmalardagi
ilovalar, transport va logistika tizimlari, sog’liqni saqlash xizmatlari, xavfsizlik
infratuzilmalari, hatto kundalik foydalaniladigan xaritalar va ijtimoiy tarmoqlar
ham geolokatsiya texnologiyalariga tayanmoqda. Biroq bu texnologiyalar bilan
birga foydalanuvchi shaxsiy ma’lumotlari, ayniqsa ularning real vaqtdagi
joylashuvi bilan bog’liq xavfsizlik va maxfiylik muammolari dolzarb masalaga
aylangan.
Joylashuv axboroti — bu o’ta sezgir ma’lumot turi hisoblanadi. Chunki u
orqali nafaqat insonning ayni damdagi turgan joyi, balki uning kundalik
harakatlanish marshruti, ishlaydigan yoki yashaydigan manzili, hatto shaxsiy
odatlari haqida ham aniq tasavvur hosil qilish mumkin. Shuning uchun ham
joylashuvni aniqlash tizimlarida xavfsizlik va maxfiylikni ta’minlash eng muhim
talab hisoblanadi.
Avvalo, geolokatsiya xizmatlari orqali to’plangan ma’lumotlarning qanday
saqlanishi, kimlarga taqdim etilishi va qaysi holatlarda uchinchi tomonlarga
uzatilishi kabi masalalar qat’iy tartibga solinishi zarur. Aksariyat hollarda
foydalanuvchilar mobil ilovalarni o’rnatish chog’ida shartnomalarni o’qib
chiqmasdan, o’z joylashuvi haqidagi ma’lumotlarga ruxsat berib qo’yishadi. Bu
esa soxta ilovalar yoki ishonchsiz dasturlar tomonidan shaxsiy geoma’lumotlarning
noqonuniy tarzda yig’ilishi, saqlanishi va tarqatilishiga zamin yaratadi.
Joylashuv axborotini himoya qilishda birinchi navbatda kriptografik usullar
qo’llaniladi. Ma’lumotlar uzatilishida shifrlash texnologiyalaridan foydalanish
orqali uchinchi tomonlar tomonidan ushbu ma’lumotlarga ruxsatsiz kirish oldi
olinadi. Ayniqsa real vaqtli joylashuvni uzatish xizmatlarida ma’lumotlar TLS/SSL
protokollari orqali shifrlanadi. Bu foydalanuvchi qurilmasidan servergacha bo’lgan
axborot oqimini himoya qilishda asosiy omil bo’lib xizmat qiladi.
19

xizmat qilishi, mobil joylashuv tizimlarini yanada takomillashtirishga hissa
qo’shishi shubhasizdir.
5

choralari keltiriladi. Bu protokollar tizimni keyinchalik takomillashtirish va texnik
xizmat ko’rsatishda juda foydali bo’ladi.
Yakunda shuni aytish mumkinki, mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash
tizimi dasturining sinov bosqichi orqali dasturiy ta’minotning funksionalligi
amalda isbotlanadi. Bu bosqichda aniqlangan xatolar tuzatiladi, foydalanuvchi
ehtiyojlariga moslashuv kuchaytiriladi, tizim ishonchliligi oshiriladi. Sinovdan
o’tgan va barqaror ishlaydigan dastur esa foydalanuvchilar tomonidan samarali
foydalaniladi va zamonaviy axborot-kommunikatsiya tizimlarida o’z o’rnini
topadi.
Joylashuv ma’lumotlarining saqlanishi va xavfsizligini ta’minlash masalalari
Mobil qurilmalar orqali aniqlangan joylashuv ma’lumotlari ko’plab
xizmatlar va tizimlarda asosiy axborot manbai sifatida ishlatiladi. Shu sababli bu
ma’lumotlarning ishonchli saqlanishi va xavfsizligi zamonaviy dasturiy ta’minot
tizimlarining muhim talablari sirasiga kiradi. Joylashuv axborotlari
foydalanuvchining shaxsiy hayotiga bevosita taalluqli bo’lgani sababli, ularning
maxfiyligi va ruxsatsiz foydalanilmasligi qonuniy va axloqiy jihatdan ham muhim
hisoblanadi. Shuningdek, noto’g’ri ishlov berilgan yoki o’g’irlangan joylashuv
ma’lumotlari jinoyatlarga, firibgarliklarga yoki shaxsiy hayotga tajovuz qilish
holatlariga sabab bo’lishi mumkin. Shu sababli ushbu bobda joylashuv
ma’lumotlarini to’plash, uzatish, saqlash va himoyalash usullari atroflicha ko’rib
chiqiladi. 10
Birinchi navbatda, foydalanuvchining joylashuv ma’lumotini olish uchun
uning ruxsati talab etiladi. Mobil operatsion tizimlar — Android va iOS — ushbu
ruxsatni ilovalar darajasida nazorat qiladi. Foydalanuvchi ilovani ilk marta ishga
tushirganda yoki joylashuvga oid funksiyani yoqmoqchi bo’lganda, tizim ruxsat
so’rash oynasini chiqaradi. Bu ruxsat vaqtinchalik yoki doimiy bo’lishi mumkin.
Foydalanuvchi istalgan vaqtda ruxsatni o’chirish huquqiga ega. Bu jarayonlar
orqali foydalanuvchining roziligi asosida ishlov berish tamoyili ta’minlanadi.
10
2. Бобоев, А.Н. (2019). Основы геолокационных систем и технологий. Самарқанд: Илмий нашр.
30

15. Черняев, М.В. (2021). Интернет вещей и геолокация. Москва: ДМК
Пресс.
Qo ’ shimcha adabiyotlar
Крамер, Л., & Харрис, П. (2019). Мобильные технологии и аналитика
данных. Москва: Вильямс.
Федорова, Е.Н. (2020). Реализация геолокационных сервисов на
мобильных платформах. Санкт-Петербург: Питер.
Хан, Дж. (2022). Advances in Location-Based Technologies and Privacy.
Singapore: Springer.
Internet manbalari
Google Developers. Geolocation API documentation. URL:
https://developers.google.com/maps/documentation/geolocation/overview
Apple Developer. Core Location Framework. URL:
https://developer.apple.com/documentation/corelocation
GPS.gov. GPS Basics. URL: https://www.gps.gov/systems/gps/
IEEE Xplore Digital Library. Research articles on mobile location systems.
URL: https://ieeexplore.ieee.org/
Stack Overflow. Community Q&A on mobile development and location
services. URL: https://stackoverflow.com/questions/tagged/geolocation
39

tanlashi (masalan, GPS o’rniga Wi-Fi yoki Bluetooth) kerak bo’ladi. Android va
iOS tizimlarida “low power mode” rejimlari orqali bu muammoga yechimlar
mavjud.
Oltinchi talab — foydalanuvchiga qulay interfeys va funksional
imkoniyatlar. Dastur interfeysi sodda, tushunarli, interaktiv bo’lishi kerak.
Foydalanuvchi real vaqtdagi joylashuvini xaritada ko’rishi, boshqa
foydalanuvchilar bilan ulashishi, harakatlar tarixini ko’rib chiqishi, aniqlik
darajasini sozlashi, xavfsizlik parametrlarini o’rnatishi, push-bildirishnomalar olish
imkoniyatiga ega bo’lishi lozim. Shuningdek, foydalanish qulayligi nuqtai
nazaridan mahalliy tilga tarjima qilingan menyular, ko’rsatmalar, yordam bo’limi
va grafik elementlar bo’lishi kerak.
Yana bir muhim jihat — platformalararo moslashuvchanlik. Dasturiy
ta’minot Android va iOS tizimlari uchun mos ravishda ishlab chiqilishi, agar
zarurat bo’lsa, veb-interfeys orqali ham foydalanish imkonini ta’minlashi lozim.
Bu foydalanuvchi bazasini kengaytirish, tizimni turli qurilmalarda sinxronlashtirish
va ishlashda universallikni ta’minlaydi.
Joylashuvni aniqlash tizimlari, odatda, server bilan hamkorlikda ishlaydi,
ya’ni mobil qurilmadan ma’lumotlar serverga uzatiladi, u yerda analiz qilinib,
foydalanuvchiga kerakli ma’lumot qaytariladi. Shu sababli, server tomonida ham
maxfiylik, shifrlash, ma’lumotlarni tezkor qabul qilish va qayta ishlash, xatoliklar
holatini aniqlash, foydalanuvchi identifikatsiyasi kabi talablar mavjud bo’ladi.
Mobil qurilma va server o’rtasidagi aloqada REST API, GraphQL, WebSocket,
MQTT kabi texnologiyalar qo’llaniladi.
Xulosa qilib aytganda, joylashuvni aniqlashga mo’ljallangan dasturiy
ta’minotni ishlab chiqishda yuqoridagi barcha texnik va funksional talablarni puxta
o’rganish, loyiha jarayonida ularga amal qilish muhim hisoblanadi. Faqatgina
bunday yondashuv orqali yuqori aniqlikka ega, foydalanuvchi uchun xavfsiz va
qulay ishlovchi dastur yaratish mumkin bo’ladi. Bu esa nafaqat
23

MUNDARIJA
I BOB. MOBIL QURILMALAR JOYLASHUVINI ANIQLASH
TEXNOLOGIYALARINING NAZARIY ASOSLARI ....................................... 6
1.1. Uyali aloqa tarmoqlari arxitekturasi va asosiy komponentlari ................... 6
1.2. Mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash texnologiyalari va ularning
ishlash prinsiplari .................................................................................................... 8
1.3. Uyali aloqa tarmoqlarida joylashuvni aniqlash tizimlarini dasturiy
jihatdan tashkil etish tamoyillari ......................................................................... 11
II BOB. MOBIL QURILMALARDA GEOLOKATSIYA
TEXNOLOGIYALARI ......................................................................................... 14
2.1. Mobil qurilmalarda geolokatsiya texnologiyalarining asosiy turlari va
ularning ishlash prinsiplari .................................................................................. 14
2.2. Uyali aloqa tarmog’iga asoslangan joylashuv aniqlash metodlari va
ularning afzalliklari ............................................................................................... 16
2.3. Joylashuvni aniqlash tizimlari xavfsizligi va maxfiyligini ta’minlash
masalalari ............................................................................................................... 19
III BOB. MOBIL QURILMALAR JOYLASHUVINI ANIQLASHDA
DASTURIY TA’MINOTNI ISHLAB CHIQISH ASOSLARI .......................... 21
3.1. Joylashuvni aniqlashga mo’ljallangan dasturiy ta’minotga qo’yiladigan
talablar va texnik mezonlar .................................................................................. 21
3.2. Joylashuvni aniqlash algoritmlari va ularning dasturiy ta’minotda
qo’llanilishi ............................................................................................................. 24
3.3. Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimini ishlab chiqish jarayonida
dasturlash tillari va texnologiyalar tanlovi ......................................................... 26
XULOSA ................................................................................................................ 35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 38
2

Bazaviy stansiya – bu ma’lum bir hududda joylashgan, mobil qurilmalar
bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqa o’rnatadigan uskunalar majmuasidir. Har bir bazaviy
stansiya bir nechta sektor yoki hujayradan iborat bo’lishi mumkin. Bazaviy
stansiyalar signalni qabul qiladi, uni markaziy boshqaruv tizimiga uzatadi va
aksincha, markazdan yuborilgan signalni foydalanuvchiga yetkazadi. Ushbu
jarayon real vaqt rejimida, yuqori aniqlik va barqarorlik bilan amalga oshiriladi.
Boshqaruv markazlari – bu mobil tarmoq ichidagi barcha aloqa,
kommutatsiya, abonent ro’yxatlari, joylashuv axboroti va xizmat ko’rsatish
jarayonlarini muvofiqlashtiruvchi markaziy tugunlardir. Ular orqali harakatdagi
qurilmalarning qaysi bazaviy stansiyaga ulanayotganligi aniqlanadi, joylashuv
o’zgarishi kuzatiladi va kerakli chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Masalan,
foydalanuvchi bir bazaviy stansiya hududidan boshqa hududga o’tganda, ushbu
harakat "handover" deb nomlanadi va bu jarayon boshqaruv markazlari tomonidan
amalga oshiriladi.
Kommutatsiya markazlari – bu ovozli va ma’lumotli trafikni yo’naltirish,
qayta ishlash va uzatishni amalga oshiruvchi tizimlardir. Bu markazlar orqali
abonentlar o’rtasida aloqa o’rnatiladi. Har bir aloqa seansi aniq manzilga
yo’naltiriladi, xavfsizlik choralari ko’riladi va aloqaning sifat darajasi nazorat
qilinadi. Autentifikatsiya va xavfsizlik markazlari esa abonentni identifikatsiya
qilish, SIM karta va tarmoq o’rtasidagi maxfiylikni saqlash, soxta kirishlarning
oldini olish, shifrlash kalitlarini taqsimlash kabi muhim funksiyalarni bajaradi.
Shuningdek, uyali aloqa tarmoqlari tashqi tarmoqlar bilan ham uzluksiz
bog’lanishi kerak. Masalan, xalqaro telefon tarmoqlari, internet, lokal tarmoqlar,
favqulodda xizmatlar tizimi (masalan, 101, 102, 103) kabi tizimlar bilan bog’lanish
gateway (shlyuz) qurilmalari orqali amalga oshiriladi. Aynan mana shu
komponentlar orqali mobil foydalanuvchi dunyoning istalgan nuqtasi bilan aloqa
o’rnatish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash uchun uyali aloqa tarmog’ining
yuqorida sanab o’tilgan barcha komponentlari muhim rol o’ynaydi. Ayniqsa,
bazaviy stansiyalar, boshqaruv markazlari va signal kuchi, kechikishi kabi
7

OpenStreetMap, Firebase, GeoLocation kutubxonalari, Python, Java, Kotlin, Swift
kabi dasturlash tillari va ular orqali ishlab chiqilgan amaliy dasturiy echimlar tahlil
qilindi. Dasturiy ta’minotning modulli arxitekturasi, interfeys dizayni va
foydalanuvchi qulayligi jihatlari ham alohida e’tiborga olindi.
Uchinchi bobda mobil joylashuv tizimlarining amaliy qo’llanilishi va
ularning real hayotdagi afzalliklari yoritildi. Ayniqsa, transport sohasida — yuk va
yo’lovchi tashishda, logistika operatsiyalarida, yo’l harakati xavfsizligini nazorat
qilishda; sog’liqni saqlashda — kasalxonalarga yetib borish vaqtini qisqartirishda,
bemorlar holatini monitoring qilishda; favqulodda vaziyatlarda — qidiruv-
qutqaruv ishlarida, yong’in yoki zilzila paytida insonlarni topishda; ijtimoiy
himoya — bolalar, keksalar yoki nogironlar harakatini nazorat qilishda keng
qo’llanilayotgani ko’rsatildi. Bundan tashqari, marketingda kontekstual reklama
berish, xarid qiluvchilarga chegirmalarni joylashuvga asoslangan holda taklif etish,
do’konlar harakatini tahlil qilish kabi ko’plab amaliy imkoniyatlar tahlil qilindi.
To’rtinchi bobda esa mobil joylashuv tizimlarining xavfsizlik muammolari,
texnologik cheklovlari, yuridik va axloqiy masalalari, shuningdek, ularning
kelajakdagi rivojlanish istiqbollari muhokama qilindi. Xususan, joylashuv
ma’lumotlarining maxfiyligini ta’minlash, ruxsatsiz kuzatuvlarning oldini olish,
foydalanuvchilarning roziligi asosida ishlaydigan tizimlar yaratish zarurligi
ta’kidlandi. Texnologik nuqtai nazardan esa 5G tarmoqlarining joriy etilishi, sun’iy
intellekt va mashinali o’qitish algoritmlarining integratsiyasi, kontektstual
servislarning rivojlanishi, IoT bilan birgalikda ishlash imkoniyatlari keng yoritildi.
Ayniqsa, aqlli shaharlar konsepsiyasi doirasida har bir ob’yektning joylashuvini
avtomatik aniqlab tahlil qilishga asoslangan tizimlar kelajakda keng qo’llanilishi
aytib o’tildi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, quyidagi asosiy xulosalarga kelish mumkin:
Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimlari zamonaviy raqamli
infratuzilmaning ajralmas qismiga aylanmoqda.
36

XULOSA
Zamonaviy raqamli dunyoda mobil qurilmalarning ahamiyati kundan-kunga
ortib bormoqda. Ayniqsa, ularning joylashuvini aniqlash imkoniyati turli sohalarda
samaradorlikni oshirish, xavfsizlikni ta’minlash, resurslarni optimallashtirish va
foydalanuvchilarga kontekstga mos xizmatlar ko’rsatishda muhim vositaga
aylanmoqda. Ushbu kurs ishida uyali aloqa tarmoqlari orqali mobil qurilmalar
joylashuvini aniqlash tizimining dasturiy ta’minotini ishlab chiqish muammolari,
texnologik yechimlari, arxitekturasi va qo’llanilish sohalari chuqur tahlil qilindi.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash
texnologiyasi GPS, GLONASS, Galileo, BeiDou kabi global sun’iy yo’ldosh
tizimlariga asoslanadi. Bundan tashqari, uyali aloqa tarmog’i bazaviy stansiyalari
orqali aniqlikni oshirish, Wi-Fi zonalari yordamida aniqlash, Bluetooth va RFID
texnologiyalarini qo’llash orqali joylashuvni aniqroq aniqlash usullari ishlab
chiqilgan. Aynan ushbu texnologik yechimlar dasturiy ta’minotga integratsiya
qilinib, foydalanuvchilarga real vaqt rejimida joylashuvni aniqlash va monitoring
qilish imkonini beradi.
Kurs ishining birinchi bobida mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash
tizimlarining nazariy asoslari, texnologik prinsiplari va tarixiy rivojlanishi ko’rib
chiqildi. Bu bob orqali biz ushbu sohaning qanday shakllanib kelganini, qanday
texnologiyalar asos bo’lganini, bugungi kunda esa qanday imkoniyatlarga ega
ekanligini tahlil qildik. Ayniqsa, joylashuv aniqligini oshirishda foydalanilayotgan
kombinatsiyalangan usullar, ularning o’zaro ta’siri va dasturiy ta’minotga
integratsiyalashuvi aniq misollar orqali bayon qilindi.
Ikkinchi bobda mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimining dasturiy
ta’minoti, uning arxitekturasi, komponentlari, dasturlash tillari va platformalari
haqida so’z yuritildi. Mobil ilovalar orqali foydalanuvchi joylashuvini real vaqt
rejimida kuzatish, marshrutlar qurish, xavfsizlik xabarlarini yuborish yoki
yo’nalishni tahlil qilish imkoniyatlari yaratiladi. Ushbu jarayonda eng ko’p
qo’llaniladigan texnologiyalar – Android va iOS platformalari, Google Maps API,
35

prediktsiya mexanizmlarini joriy etish zarur. Dasturiy ta’minot ishlab chiqish
jarayonida shuningdek, algoritmlarning ishlash tezligi, qurilma resurslariga
yuklanishi, internetga bog’liqlik darajasi, foydalanilayotgan API imkoniyatlari
ham hisobga olinadi.
Xulosa qilib aytganda, mobil qurilmalarda joylashuvni aniqlash
algoritmlarining dasturiy ta’minotda samarali ishlashi uchun bir nechta
texnologiyalarni uyg’unlashtirish, statistik va matematik modellarni to’g’ri tanlash,
ma’lumotlar oqimini to’g’ri boshqarish va foydalanuvchi ehtiyojlariga mos
interfeys ishlab chiqish muhimdir. Aynan algoritmlarning to’g’ri tanlovi dasturiy
ta’minotning aniqlik, ishonchlilik va qulaylik darajasini belgilaydi. Shu bois, har
bir loyiha uchun maxsus optimallashtirilgan yondashuv ishlab chiqilishi talab
etiladi. 9
3.3. Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimini ishlab chiqish jarayonida
dasturlash tillari va texnologiyalar tanlovi
Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimini ishlab chiqishda dasturlash
tillari va texnologiyalar tanlovi — bu tizimning funksional imkoniyatlari, ishlash
tezligi, kengaytiriluvchanligi, xavfsizligi va texnik xizmat ko’rsatish qulayligini
belgilovchi muhim omillardan biridir. Texnologik muhitni to’g’ri tanlash orqali
ishlab chiqilayotgan dasturiy ta’minot foydalanuvchi ehtiyojlariga maksimal
darajada moslashgan, barqaror ishlaydigan va raqobatbardosh mahsulotga
aylanishi mumkin. Bunda birinchi navbatda platformaga qarab – ya’ni Android,
iOS yoki kross-platforma uchun – tanlov qilinadi, so’ngra texnik vazifalar va tizim
arxitekturasi asosida dasturlash tillari, kutubxonalar, API lar, server texnologiyalari
aniqlanadi.
Agar loyiha Android qurilmalar uchun mo’ljallangan bo’lsa, dasturlash tili
sifatida asosan Java yoki Kotlin tanlanadi. Kotlin zamonaviy sintaksisga ega, qisqa
va aniq kod yozish imkonini beradi hamda Android tomonidan rasmiy ravishda
qo’llab-quvvatlanadi. Android Studio muhiti orqali ishlab chiqish qulay va keng
9
3. Васильев, И.В. (2020). Разработка мобильных приложений для Android и iOS . Москва: Питер.
26

mijoz qismlarining muvofiqligi, mobil qurilmalarda quvvat tejash rejimi kabi
texnik jihatlar ham muhim rol o’ynaydi. Dasturiy ta’minotning modullari oson
yangilanadigan, moslashuvchan va skalalanadigan bo’lishi kerak. Mikroservislar
arxitekturasi yoki konteynerlashtirish (Docker, Kubernetes) texnologiyalari bunday
tizimlar uchun ideal yechim bo’lib xizmat qiladi.
Shu tariqa, uyali aloqa tarmoqlarida joylashuvni aniqlash tizimlarining
dasturiy ta’minoti ko’p qatlamli, modulli, xavfsiz va foydalanuvchiga qulay
bo’lishi talab etiladi. Har bir modul aniq vazifani bajaradi va umumiy tizim
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Mobil qurilmalarda bu tizimlar real vaqt
rejimida ishlashi, tarmoq holatidan qat’i nazar foydalanuvchining joylashuvini
aniqlab berishi, kerak bo’lsa, qo’shimcha manbaalardan ma’lumot olib, ularni
qayta ishlay olishi kerak. Bunday tizimlarni muvaffaqiyatli ishlab chiqish esa
chuqur tizimli yondashuv, dasturiy arxitekturani puxta loyihalash va tajribali
mutaxassislar jamoasining mehnatini talab qiladi. 3
3
9. Николаев, С.Г. (2022). Безопасность и конфиденциальность в системах геолокации. Москва :
Эксмо .
13

parametrlarga asoslangan texnologiyalar (masalan, Cell-ID, Timing Advance,
TDOA, AOA) orqali qurilmaning taxminiy joylashuvi aniqlanishi mumkin. Bu
texnologiyalar orasida eng oddiy va keng tarqalgani bu Cell-ID texnologiyasi
bo’lib, u mobil qurilmaning qaysi bazaviy stansiyaga ulanganiga qarab,
joylashuvni aniqlaydi. Boshqa ilg’or metodlar esa bazaviy stansiyalar o’rtasidagi
signal tarqalish vaqti yoki burchagini o’lchash orqali aniqlikni oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, uyali aloqa tarmoqlarining arxitekturasi va undagi
asosiy komponentlar mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimlarining negizini
tashkil etadi. Tarmoqning har bir darajasi, har bir tuguni joylashuv axborotini
to’plash, qayta ishlash va aniq ko’rsatish imkonini beradi. Shuning uchun
joylashuvga asoslangan xizmatlarning samarali ishlashi uchun tarmoq arxitekturasi
chuqur o’rganilishi va texnologik imkoniyatlari to’g’ri yo’naltirilishi zarur. 1
1.2. Mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash texnologiyalari va ularning
ishlash prinsiplari
Mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarining muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu
texnologiyalar foydalanuvchining geografik holatini aniqlash, uni xaritada aks
ettirish, harakat yo’nalishini kuzatish, real vaqtda monitoring qilish, xavfsizlik
choralarini ko’rish, yo’lovchilarni kuzatish, logistikani boshqarish va boshqa
ko’plab sohalarda katta ahamiyat kasb etadi. Joylashuvni aniqlash texnologiyalari
bir necha asosiy prinsiplarga asoslangan bo’lib, ularning ishlash samaradorligi,
aniqligi, ishlash diapazoni va texnik murakkabligi bir-biridan farq qiladi. Bu bobda
aynan mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlashda qo’llaniladigan texnologiyalar
haqida batafsil so’z yuritiladi.
Avvalo, joylashuvni aniqlash usullarini ikki asosiy guruhga bo’lish mumkin:
tarmoqka asoslangan (network-based) texnologiyalar va qurilmaga asoslangan
(handset-based) texnologiyalar. Tarmoqka asoslangan texnologiyalar mobil
qurilma joylashuvini uyali aloqa tarmog’i infratuzilmasidan foydalanib aniqlaydi.
1
11. Рамазанов, Т.Ю. (2019). Информационные технологии в системах навигации. Ташкент: Фан.
8

Joylashuv ma’lumotlari yig’ilgach, ularni ma’lumotlar bazasida saqlash
zarur bo’ladi. Bu bosqichda ma’lumotlarning to’g’ri strukturada, noto’g’ri
qo’shilishlar va o’chirishlardan himoyalangan holda saqlanishi kerak. Joylashuv
uchun odatda kenglik (latitude), uzunlik (longitude), aniqlik (accuracy), vaqt
(timestamp) kabi parametrlardan tashkil topgan format ishlatiladi. Bu ma’lumotlar
PostgreSQL kabi geografik axborot tizimlariga mos bo’lgan ma’lumotlar bazasida
saqlanishi mumkin. Masalan, PostgreSQL’da PostGIS kengaytmasi orqali
joylashuv axborotlari bilan tahlil ishlari bajariladi. Shuningdek, MongoDB yoki
Firebase singari NoSQL bazalari ham real vaqtli ma’lumotlar bilan ishlashda
qulaydir.
Joylashuv ma’lumotlarining xavfsizligini ta’minlashda birinchi navbatda
shifrlash (encryption) texnologiyalaridan foydalaniladi. Ma’lumotlar mobil
qurilmada yig’ilgan zahoti AES (Advanced Encryption Standard) yoki RSA
algoritmlari orqali shifrlanib, faqatgina maxsus kalit orqali ochilishi mumkin
bo’lgan holatda serverga yuboriladi. Serverda ham ushbu ma’lumotlar shifrlangan
holatda saqlanadi. Shu tariqa, serverga ruxsatsiz kirish holatlarida ham
ma’lumotlar o’qilmaydi. Bundan tashqari, HTTPS (SSL/TLS) protokollari orqali
ma’lumotlar mobil qurilmadan serverga xavfsiz kanal orqali uzatiladi.
Tizimda foydalanuvchilar bilan ishlovchi adminlar yoki xizmat ko’rsatuvchi
tizimlar mavjud bo’lsa, ular uchun avtentifikatsiya va avtorizatsiya mexanizmlari
qo’llaniladi. Masalan, foydalanuvchilar faqat o’zlariga tegishli joylashuv
ma’lumotlarini ko’ra olishlari kerak. Buning uchun JWT (JSON Web Token),
OAuth 2.0 kabi xavfsiz autentifikatsiya usullari qo’llaniladi. Bu orqali
foydalanuvchilarning sessiyalari boshqariladi, rollar ajratiladi va noxolis kirishlar
oldi olinadi.
Shuningdek, mobil qurilmalarda joylashuvni fonda kuzatish yoki avtomatik
ravishda serverga yuborish funksiyalari mavjud bo’lsa, bu funksiyalar alohida
ehtiyotkorlik bilan ishlab chiqilishi lozim. Chunki fonda joylashuvni yig’ish,
foydalanuvchining roziligisiz amalga oshirilsa, bu maxfiylik siyosatiga zid bo’ladi
va qonuniy jazo choralari bilan yakunlanishi mumkin. Shu bois, ilovada maxfiylik
31

ILOVA
Foydalanuvchi quyidagi funksiyalarni bajara oladi:
 Qurilma manzilini aniqlash (GPS yoki GSM orqali)
 Xaritada joylashuvni ko’rish
 Joylashuv tarixini ko’rish (log)
 Hisobot yaratish va saqlash
 Administrator uchun avtorizatsiya

40

Ikkinchi muhim tamoyil — bu foydalanuvchi roziligi asosida ishlash. Har
qanday ilova yoki xizmat foydalanuvchidan joylashuv ma’lumotlarini olishdan
oldin aniq va tushunarli rozilik so’rashi, shuningdek, ushbu ma’lumotlardan
foydalanish shartlarini foydalanuvchiga tushuntirishi lozim. Bu Yevropa
Ittifoqining GDPR (General Data Protection Regulation) qonunida ham qat’iy
belgilangan.
Yana bir muhim yo’nalish — anonimlashtirish va de-identifikatsiya. Bu
usullar foydalanuvchining shaxsiy ma’lumotlarini yashirish yoki umumlashtirish
orqali ularni bevosita identifikatsiya qilish imkonini cheklaydi. Masalan, xarita
xizmatlari ba’zan foydalanuvchilarning umumiy harakat marshrutlarini yoki
tirbandlik darajasini ko’rsatishda ularning individual shaxsini ochmasdan, faqat
statistik ko’rsatkichlar asosida ishlaydi.
Joylashuvga oid xavfsizlik tahdidlariga quyidagilar kiradi:
– Ma’lumotlarning ruxsatsiz yig’ilishi va monitoringi
– Foydalanuvchini kuzatish va ta’qib qilish (tracking)
– Ma’lumotlar bazalariga kiberhujumlar orqali kirish
– Geofishka (geofencing) texnologiyalaridan suiste’mol qilish
– Soxta signal yuborish orqali qurilma joylashuvini o’zgartirish (spoofing)
Ushbu tahdidlarni kamaytirish uchun kompaniyalar va ishlab chiquvchilar
bir qancha chora-tadbirlarni amalga oshirishlari lozim. Birinchidan, ma’lumotlarni
faqat kerakli darajada yig’ish, ya’ni “minimal ma’lumot yig’ish” tamoyiliga amal
qilish kerak. Ikkinchidan, vaqtinchalik ma’lumot saqlash usullarini joriy qilish
foydalanuvchi ma’lumotlarining ortiqcha muddat saqlanishining oldini oladi.
Uchinchidan, doimiy xavfsizlik auditi va testlar olib borilishi orqali tizimdagi
zaifliklar aniqlanadi va bartaraf etiladi.
Mobil qurilmalar operatsion tizimlarida (Android, iOS) geolokatsiya
xizmatlarini faollashtirish va nazorat qilish uchun maxsus ruxsatnomalar tizimi
mavjud. Foydalanuvchilar ushbu tizimlar orqali qaysi ilovalarga joylashuvga kirish
ruxsatini berish yoki bekor qilishlari mumkin. Shuningdek, joylashuv faqat ilova
20

}
FOYDALANILGAN TEXNOLOGIYALAR
 C++ Builder : Ilova interfeysi va logika uchun
 SQLite : Ma’lumotlar bazasi uchun
 Google Maps API yoki Leaflet.js : Joylashuvni vizual ko’rsatish uchun
44

Jadval 3: Joylashuvlar
JoylashuvID QurilmaID Kenglik Uzunlik Vaqt
1 1 40.1234 69.5678 2025-05-23 14:00
Jadval 4: Avtorizatsiya logi
ID FoydalanuvchiID Vaqt Holat
1 2 2025-05-23 13:55 Muvaffaqiyatli
Jadval 5: Hisobotlar
42

Ko’plab zamonaviy mobil ilovalar joylashuvni aniqlashda hibrid
algoritmlardan foydalanadi. Bu algoritmlar bir nechta manba — GPS, Wi-Fi, uyali
aloqa bazaviy stansiyalari, akselerometr, giroskop va boshqa datchiklardan
kelayotgan ma’lumotlarni birlashtirib, eng to’g’ri koordinatalarni hisoblab beradi.
Bunday tizimlar, odatda, filtratsiya va bashoratlash mexanizmlari bilan boyitilgan
bo’ladi. Masalan, Kalman filtri, Particle filter, Bayes ehtimollik modeli kabi
matematik yondashuvlar mobil qurilma joylashuvining o’zgarishini silliqlash va
aniqligini oshirishda keng qo’llaniladi.
Dasturiy ta’minotda bu algoritmlarni implementatsiya qilishda bir nechta
muhim bosqichlar mavjud:
Birinchidan, ma’lumotlarni yig’ish va oldindan qayta ishlash bosqichi.
Qurilmadagi GPS moduli, Wi-Fi adapter, Bluetooth skaner yoki uyali aloqa moduli
orqali signal kuchi, ping vaqti, manzillar ro’yxati, sun’iy yo’ldoshlar soni kabi
parametrlar olinadi. Bu ma’lumotlar dasturga xom ko’rinishda uzatiladi
Ikkinchidan, pozitsiyalash algoritmi asosida joylashuvni hisoblash. Bu yerda
har bir texnologiyaga mos usullar ishlatiladi: GPS uchun trilateratsiya, Wi-Fi
uchun signal kuchiga asoslangan xaritalash (fingerprinting), uyali aloqa uchun
bazaviy stansiyalarga bo’lgan masofa asosida triangulyatsiya. Ma’lumotlar tahlil
qilinib, eng muvofiq koordinatalar aniqlanadi.
Uchinchidan, aniqlikni oshirish va xatoliklarni kamaytirish uchun filtratsiya
bosqichi amalga oshiriladi. Bu bosqichda Kalman filtri yoki boshqa statistik
modellar yordamida joylashuv nuqtalarining aniqligi oshiriladi, tasodifiy
tebranishlar silliqlanadi. Natijada foydalanuvchiga joylashuv grafigi, xaritadagi
nuqtasi yoki trayektoriyasi to’liq va silliq shaklda ko’rsatiladi.
To’rtinchidan, vizualizatsiya va interfeysga uzatish bosqichi keladi.
Joylashuv bo’yicha olingan natijalar xaritada yoki ilova interfeysida ko’rsatiladi.
Bu yerda foydalanuvchi uchun harakat tarixi, real vaqtdagi pozitsiya, yaqin
manzillar va boshqa servislar integratsiyasi amalga oshiriladi.
Algoritlarning samarali ishlashi uchun ularni real sharoitlarda test qilish,
statistik tahlil asosida xatolik darajasini baholash, foydalanuvchi harakati bo’yicha
25

Yana bir muhim istiqbol – bu joylashuv axborotlaridan tijoratda foydalanish
imkoniyatining kengayishi. Kontekstga mos reklama, ya’ni foydalanuvchi qayerda
turganiga qarab unga mahsulot yoki xizmat tavsiya qilish — bu marketing
sohasida yangi burilish yasaydi. Masalan, foydalanuvchi savdo markazi yaqinida
bo’lsa, unga o’sha hududdagi chegirmalar haqida bildirishnoma yuboriladi. Bu
orqali savdo va xizmat ko’rsatish samaradorligi oshadi.
Shu bilan birga, bunday keng ko’lamli ishlanmalar va foydalanish
imkoniyatlari yangi xavfsizlik muammolarini ham yuzaga keltiradi. Joylashuvga
oid maxfiylik, ma’lumotlar xavfsizligi, noqonuniy kuzatuv va ruxsatsiz monitoring
holatlari kelajakda ham dolzarb bo’lib qoladi. Shuning uchun, yangi
texnologiyalarni joriy etishda ular bilan bog’liq xavfsizlik muammolarini chuqur
o’rganish, yuridik me’yorlarni ishlab chiqish va foydalanuvchilarning roziligi
asosida ishlash tamoyillari kuchaytiriladi.
Xulosa qilib aytganda, mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimlarining
kelajagi juda keng va istiqbolli. Ularning texnik imkoniyatlari rivojlanib borar
ekan, inson hayotining deyarli barcha sohalarida ularning ahamiyati yanada ortadi.
Aniqlik, tezlik, xavfsizlik va integratsiyalashuvning oshishi bu texnologiyalarni
nafaqat qulaylik balki, kundalik ehtiyojga aylantirib yuboradi. Shu bois, bunday
tizimlarni ishlab chiqish, sinovdan o’tkazish va joriy etishda nafaqat dasturchilar,
balki texnologlar, huquqshunoslar va foydalanuvchilar hamkorlikda ishlashi talab
etiladi. 11
11
1. Ахмедов, Ш.Х. (2018). Мобильные коммуникации и сети передачи данных. Ташкент: Техник
университети нашриёти
34

foydalanuvchilarning ishonchini oshiradi, balki joylashuvga asoslangan
xizmatlarning sifatli va samarali ishlashini ta’minlaydi. 8
3.2. Joylashuvni aniqlash algoritmlari va ularning dasturiy ta’minotda
qo’llanilishi
Mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash algoritmlari zamonaviy axborot
texnologiyalari sohasida eng muhim yo’nalishlardan biri hisoblanadi. Bunday
algoritmlar foydalanuvchining geografik koordinatalarini aniqlash, ularning
harakat trayektoriyasini kuzatish, turgan joy bo’yicha xizmatlar ko’rsatish,
xavfsizlik tizimlarida nazorat qilish, transport monitoringi va boshqa ko’plab
sohalarda keng qo’llaniladi. Dasturiy ta’minotda bu algoritmlarni qo’llash esa
tizimning ishlash aniqligi, samaradorligi va tezkorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Shu sababli, har bir ishlab chiqilayotgan dasturning texnik imkoniyatlariga mos
holda algoritm tanlash va uni moslashtirish muhimdir.
Joylashuvni aniqlash algoritmlari ikki asosiy turga ajratiladi: absolute
positioning (mutlaq joylashuv aniqlash) va relative positioning (nisbiy joylashuv
aniqlash). Mutlaq algoritmlar GPS, GLONASS, Galileo, BeiDou kabi global
sun’iy yo’ldosh tizimlariga asoslanadi. Bunday algoritmlar qurilma
koordinatalarini Yer sharidagi kenglik va uzunlik qiymatlari ko’rinishida beradi.
Ular yuqori aniqlikka ega, ayniqsa ochiq joylarda, lekin yopiq binolarda yoki
sun’iy to’siqlar mavjud bo’lgan sharoitlarda ishlash sifati sezilarli darajada
kamayadi.
Nisbiy algoritmlar esa qurilmaning atrofdagi obyektlarga nisbatan
joylashuvini aniqlaydi. Masalan, Wi-Fi triangulyatsiyasi, Bluetooth beacon’lari,
uyali aloqa minoralariga nisbatan signal kuchi asosida pozitsiyalash, inertial
sensorlar (akselerometr, giroskop) asosida harakat trayektoriyasini tiklash. Ushbu
algoritmlar GPS signal bo’lmagan holatlarda foydali, lekin ularning aniqligi va
ishonchliligi foydalanilayotgan texnologiyaga qarab o’zgarib turadi.
8
4. Григорьев, Ю.С. (2017). GPS и глобальные навигационные спутниковые системы. Санкт-
Петербург: БХВ-Петербург.
24

Shuningdek, foydalanuvchilarning shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish,
ularning roziligisiz joylashuv ma’lumotlarini yig’maslik, maxfiylikni saqlash ham
eng muhim masalalardan biri hisoblanadi. Shunday ekan, mobil qurilmalar
joylashuvini aniqlash tizimlarining dasturiy ta’minotini ishlab chiqishda texnik,
axborot xavfsizligi, yuridik va axloqiy mezonlar birgalikda ko’zda tutilishi lozim.
Ushbu kurs ishi aynan uyali aloqa tarmoqlari asosida mobil qurilmalar
joylashuvini aniqlash tizimining dasturiy ta’minotini ishlab chiqish masalalariga
bag’ishlangan bo’lib, quyidagi asosiy maqsad va vazifalarni o’z ichiga oladi:
Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash texnologiyalarining nazariy
asoslarini o’rganish;
Joylashuv aniqlash tizimlarining mavjud texnologik usullarini tahlil qilish;
Dasturiy ta’minot arxitekturasi, dasturlash tillari va platformalari
imkoniyatlarini o’rganish;
Real amaliyotda qo’llanilayotgan tizimlar misolida ishlash tamoyillarini
tahlil qilish;
Mobil ilova ko’rinishida oddiy, samarali, xavfsiz va foydalanuvchi uchun
qulay dasturiy yechim konsepsiyasini ishlab chiqish;
Ushbu sohada duch kelinadigan muammolar va ularni bartaraf etish
yo’llarini ko’rsatish;
Mobil joylashuv texnologiyalarining kelajakdagi rivojlanish tendensiyalarini
baholash.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati shundaki, bu yo’nalishdagi
tadqiqotlar va ishlab chiqishlar nafaqat texnikaviy taraqqiyotga, balki ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishga ham bevosita ta’sir ko’rsatadi. Foydalanuvchilarning
ehtiyojlari, xavfsizligi va qulayligini inobatga olgan holda yaratilgan dasturiy
yechimlar nafaqat mamlakatimizda, balki xalqaro miqyosda ham raqobatbardosh
bo’lishi mumkin.
Shunday qilib, kurs ishi doirasida olib boriladigan tadqiqotlar, tahlillar va
ishlab chiqilgan yechimlar kelgusida bu sohada ilmiy va amaliy faoliyat yuritishga
4

II BOB. MOBIL QURILMALARDA GEOLOKATSIYA
TEXNOLOGIYALARI
2.1. Mobil qurilmalarda geolokatsiya texnologiyalarining asosiy turlari va
ularning ishlash prinsiplari
Hozirgi zamonaviy mobil qurilmalar — smartfonlar, planshetlar, GPS-
trekerlar va boshqa turdagi harakatchan gadjetlar turli geolokatsiya texnologiyalari
bilan jihozlangan bo’lib, ular foydalanuvchining aniq joylashuvini aniqlashga
xizmat qiladi. Bu texnologiyalar global navigatsiya tizimlari, mahalliy tarmoqqa
asoslangan joylashuv usullari, sun’iy intellekt yondashuvlari va
kombinatsiyalashgan metodlarni o’z ichiga oladi. Har bir texnologiyaning o’ziga
xos afzalliklari, cheklovlari va qo’llanilish sohalari mavjud.
Eng asosiy va keng tarqalgan geolokatsiya texnologiyasi bu – GPS (Global
Positioning System) tizimidir. Bu tizim AQSh tomonidan boshqariladi va er
yuzidagi har qanday nuqtada, har qanday vaqtda va har qanday ob-havo sharoitida
joylashuvni aniqlash imkonini beradi. GPS tizimi 24 dan ortiq sun’iy yo’ldoshlar
yordamida ishlaydi. Mobil qurilma ushbu yo’ldoshlardan signal qabul qilib,
o’zining er yuzidagi koordinatalarini aniqlaydi. GPS texnologiyasining aniqligi
odatda ochiq joylarda 5-10 metr atrofida bo’ladi, lekin zich shaharlar, yopiq
binolar va yer osti joylarida signal yo’qolishi yoki sezilarli darajada xatolik bilan
ishlashi mumkin. 4
GLONASS — Rossiya tomonidan boshqariladigan navigatsiya tizimi ham
GPS bilan bir qatorda ishlatiladi. Ko’pgina zamonaviy mobil qurilmalar ikkala
tizim signalini qabul qila oladi, bu esa aniqlik va ishonchlilikni oshiradi.
Shuningdek, Galileo (Yevropa Ittifoqi), BeiDou (Xitoy), NavIC (Hindiston) kabi
boshqa global yoki mintaqaviy tizimlar mavjud bo’lib, ular ham mobil
geolokatsiyani qo’llab-quvvatlaydi.
GPS va unga o’xshash tizimlar satellit asosidagi texnologiyalar hisoblanadi.
Bundan tashqari, mobil qurilmalarda uyali aloqa tarmog’iga asoslangan
4
8. Мартинес, Р. (2018). Development of Real-Time Location Systems. London : Springer .
14

siyosati ishlab chiqiladi, foydalanuvchiga bu haqida ochiq va aniq ma’lumot
beriladi.
Alohida e’tiborga molik jihat — bu joylashuv ma’lumotlarining saqlanish
muddati va boshqarilishi. Ilovada foydalanuvchi istalgan vaqtda o’zining
saqlangan joylashuv tarixini ko’rishi, o’chirishi yoki arxivlashi imkoniyati
yaratiladi. Bu orqali ma’lumotlar ustidan nazorat to’liq foydalanuvchining qo’lida
bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, joylashuv ma’lumotlarining xavfsizligi nafaqat
texnik, balki huquqiy va axloqiy masala hamdir. Dasturiy ta’minot ishlab
chiqaruvchilari bu ma’lumotlar bilan ishlayotganda maxfiylikka rioya qilishi,
foydalanuvchi ruxsatini inobatga olishi, ma’lumotlarni shifrlab uzatishi va
saqlashi, zarur hollarda ularni o’chirish imkoniyatini yaratishi zarur. Ana
shundagina mobil joylashuv tizimlari foydalanuvchi ishonchini qozonadi va keng
ko’lamda samarali foydalaniladi.
Mobil joylashuv tizimlarining kelajakdagi rivojlanish istiqbollari va
qo’llanish sohalari
Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash texnologiyasi zamonaviy raqamli
infratuzilmaning ajralmas qismiga aylangan bo’lib, u turli sohalarda faoliyat
yuritish samaradorligini oshirish, xavfsizlikni ta’minlash, va real vaqtli monitoring
xizmatlarini yo’lga qo’yishda muhim rol o’ynamoqda. Bu texnologiyalar
rivojlanishda davom etar ekan, ular nafaqat texnik imkoniyatlari bilan, balki
qo’llanish sohalarining kengayishi orqali ham katta salohiyatga ega. Kelajakda
mobil joylashuv tizimlari yanada aqlli, aniqligi yuqori, xavfsiz va keng qamrovli
tizimlarga aylanishi kutilmoqda.
Avvalo, texnologik tomondan qaralganda, joylashuv aniqligini oshirish
ustida jiddiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Bugungi kunda GPS, GLONASS,
Galileo, BeiDou kabi sun’iy yo’ldosh tizimlaridan foydalanish odatiy holga
aylangan. Kelajakda esa bu tizimlar o’zaro integratsiyalashgan holda ishlaydi va
natijada joylashuv aniqligi 1 metrdan ham kam bo’lgan darajaga yetadi. Ayniqsa,
5G texnologiyasining rivojlanishi bilan joylashuv aniqligi va javob tezligi yangi
32

atrofdagi obyektlarni aniqlash, foydalanuvchining harakat yo’nalishini
bashoratlash imkonini beradi. Har bir xarita platformasining o’ziga xos afzallik va
cheklovlari mavjud: masalan, Google Maps API pullik, lekin funksiyalari keng;
OpenStreetMap bepul, lekin ayrim hududlarda aniqligi pastroq.
Dastur xavfsizligi ham e’tiborga olinishi zarur. Foydalanuvchining
joylashuvi — shaxsiy ma’lumot sifatida hisoblanadi, shuning uchun ularni xavfsiz
saqlash va uzatish kerak. HTTPS orqali ma’lumot yuborish, tokenlar yordamida
autentifikatsiya qilish, ma’lumotlar bazasini shifrlash, foydalanuvchi roziligini
olish – bularning barchasi texnologik yondashuvda ko’zda tutiladi.
Xulosa qilib aytganda, mobil qurilmalarda joylashuvni aniqlash tizimi
dasturiy ta’minotini ishlab chiqishda tanlanadigan dasturlash tili va texnologiyalar
to’g’ridan-to’g’ri loyihaning funksionalligi, ishlash tezligi va foydalanuvchi
tajribasiga ta’sir qiladi. Shuning uchun texnik vazifalarga mos holda platformaga
mos til va kutubxonalarni tanlash, ularni bir-biriga integratsiyalash, xavfsizlikni
ta’minlash va foydalanuvchiga qulay interfeys yaratish – bu tizim
muvaffaqiyatining asosi hisoblanadi. Shu sababli ishlab chiqish jarayonining
dastlabki bosqichidayoq texnologik yechimlar ehtiyotkorlik bilan tanlab olinishi
zarur.
Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimi dasturining testdan o’tkazilishi
va sinov natijalari
Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tizimini ishlab chiqish jarayonining
eng muhim bosqichlaridan biri bu — dasturiy ta’minotni testdan o’tkazishdir. Bu
bosqich tizimning amaliy sharoitlarda qanday ishlashini, aniqlik darajasini,
barqarorligini, samaradorligini va foydalanuvchi tajribasini baholash imkonini
beradi. Tizimning har bir modulini sinovdan o’tkazish orqali aniqlangan
kamchiliklar bartaraf etiladi, xatoliklar tuzatiladi va oxirgi mahsulot sifatli holatda
foydalanuvchiga yetkaziladi. Joylashuvni aniqlash tizimlarida ayniqsa testlash
jarayoni juda muhim ahamiyatga ega, chunki joylashuv ma’lumotlarining aniqligi,
uzatilish tezligi va xarita bilan integratsiyalashish sifati real hayotda to’g’ridan-
to’g’ri foydalanuvchi ehtiyojlariga ta’sir qiladi.
28

Odatda bu aniqlik shahar sharoitida 100-500 metr atrofida, qishloq joylarda esa 1-2
kilometrgacha bo’lishi mumkin.
Yana bir metod — TA (Timing Advance) yondashuvi bo’lib, u signalning
mobil qurilmadan bazaviy stansiyaga yetib borish vaqti asosida masofani
hisoblashga asoslanadi. Mobil tarmoq signal yuborish vaqtini sozlash orqali
qurilma va stansiya orasidagi taxminiy masofani aniqlaydi. Bu metod yordamida
aniqlikni oshirish mumkin, ayniqsa bir nechta stansiyalar orasida bir vaqtning
o’zida hisoblash olib borilsa.
Triangulyatsiya — joylashuvni aniqlashning yanada ilg’or usullaridan biri
bo’lib, u kamida uchta bazaviy stansiyaga nisbatan qurilmaning joylashuvini
hisoblab chiqadi. Har bir stansiya bilan qurilma orasidagi masofa aniqlanib,
geometrik hisoblar orqali foydalanuvchi joylashuvi topiladi. Bu yondashuv
nisbatan murakkab hisob-kitoblarni talab qilsa-da, aniqlik darajasi yuqoriroq
bo’ladi, ayniqsa zich tarmoq qamrovi mavjud bo’lsa.
Uplink Time Difference of Arrival (U-TDOA) texnologiyasi esa bazaviy
stansiyalar tomonidan qabul qilingan signal vaqtlarining farqiga asoslanadi. Mobil
qurilmaning yuborgan signallari turli stansiyalar tomonidan turli vaqt oralig’ida
qabul qilinadi. Ushbu farqlar yordamida qurilmaning joylashuvi hisoblab chiqiladi.
Bu texnologiya juda aniq bo’lib, xavfsizlik xizmatlari, favqulodda vaziyatlarga
javob berish tizimlarida keng qo’llaniladi.
Uyali aloqa asosidagi geolokatsiya texnologiyalarining bir qancha muhim
afzalliklari mavjud. Birinchi navbatda, ular mobil tarmoqqa ulanmagan holda
ishlashga hojat qolmagan holatda foydalanuvchi joylashuvini aniqlay oladi. GPS
kabi texnologiyalardan farqli o’laroq, bu metodlarda sun’iy yo’ldoshlar kerak emas
— mavjud uyali tarmoq infrastrukturasi yetarli bo’ladi. Bu esa texnologiyani
universal va keng qamrovli qiladi.
Ikkinchi muhim afzallik — doimiy va real vaqtli kuzatuv imkoniyati. Uyali
aloqa operatorlari o’z tarmoqlaridagi har bir abonentning bazaviy stansiyalarga
bo’lgan ulanish tarixini, signal kuchi va harakat marshrutlarini real vaqt rejimida
17

bosqichga chiqadi. 5G asosidagi joylashuv aniqlash texnologiyalari miltillovchi
yoritgichlar, qurilmalararo tarmoq (mesh network), signal kechikishidan
foydalanish orqali joylashuvni aniqlashni yanada mukammallashtiradi.
Kelajakdagi istiqbollardan yana biri — sun’iy intellekt va mashinali o’qitish
(Machine Learning) algoritmlarini joylashuv tizimlariga integratsiyalashdir. Bu
algoritmlar foydalanuvchining harakatlanish odatlarini o’rganib, uning keyingi
harakati yoki joylashuvini oldindan bashorat qilish imkonini beradi. Misol uchun,
foydalanuvchi doimiy ravishda biror manzilga borayotgan bo’lsa, tizim bu
manzilni avtomatik aniqlab, unga mos marshrutlarni taklif qilishi mumkin. Bundan
tashqari, kontekstual joylashuv (context-aware location services) orqali
foydalanuvchining faoliyati, vaqti va holatiga qarab moslashtirilgan xizmatlar
ko’rsatiladi.
Qo’llanish sohalari nuqtai nazaridan qaralganda, mobil joylashuv tizimlari
shunchaki navigatsiya bilan cheklanib qolmaydi. Ular transport va logistika
sohalarida, xavfsizlik tizimlarida, sog’liqni saqlashda, qishloq xo’jaligida,
favqulodda vaziyatlarda, tibbiy yordamda, bolalarni yoki yoshi katta insonlarni
kuzatishda, va hatto reklama va marketing strategiyalarida ham samarali
qo’llanmoqda. Masalan, logistika sohasida yuk mashinalarining real vaqtli
kuzatuvi, yo’nalishni optimallashtirish va yetkazib berish vaqtini qisqartirish
imkonini beradi. Sog’liqni saqlashda esa yurak xurujiga uchragan bemorning
joylashuvini aniqlab, yaqin atrofdagi tez yordam brigadasini yuborish imkonini
beradi.
Bundan tashqari, aqlli shahar (Smart City) loyihalarida ham joylashuv
tizimlari katta rol o’ynamoqda. Transport oqimini boshqarish, ifloslanish darajasini
monitoring qilish, fuqarolar harakatini tahlil qilish kabi jarayonlar joylashuv
axborotlari asosida avtomatlashtiriladi. Shuningdek, IoT (Internet of Things)
qurilmalari bilan integratsiya qilingan joylashuv tizimlari orqali har bir ob’yekt —
avtomobil, velosiped, yuk, hatto uy hayvonlari joylashuvi aniqlanadi va
boshqariladi
33

kenglik, balandlik) aniqlaydi. Bu texnologiyaning aniqligi ochiq osmon ostida 5
metrgacha yetishi mumkin. Ammo yopiq binolarda yoki baland binolar orasida
sun’iy yo’ldosh signallarining yo’qolishi sababli GPS ishlashi qiyinlashadi.
Shuning uchun A-GPS texnologiyasi ishlab chiqilgan bo’lib, unda GPS
signaliga qo’shimcha ravishda uyali aloqa tarmog’i va internet orqali kerakli
navigatsion ma’lumotlar uzatiladi. Bu usul signal qabul qilish vaqtini kamaytiradi
va aniqlikni oshiradi. Bundan tashqari, zamonaviy smartfonlar Wi-Fi, Bluetooth,
NFC, va hatto akselerometr va giroskop kabi sensorlar orqali ham joylashuvni
aniqlashga harakat qiladi. Masalan, yopiq binolarda Wi-Fi routerlarining
joylashuvi asosida joylashuv aniqlanishi mumkin (Indoor Positioning Systems).
Zamonaviy qurilmalarda ko’plab texnologiyalar kombinatsiyalangan holda
ishlaydi. Bu esa aniqlikni oshiradi, signallar yo’qolgan holatlarda ham joylashuvni
aniqlab berishga imkon yaratadi. Shuningdek, joylashuv aniqlashda mashinaviy
o’rganish, sun’iy intellekt algoritmlari, xaritalash xizmatlari (Google Maps,
Yandex Maps) kabi vositalardan ham foydalanilmoqda. Mobil operatsion tizimlar
(Android, iOS) esa joylashuv xizmatlarini boshqarish, fon rejimida ma’lumot
yig’ish, maxfiylikni ta’minlash kabi funksiyalarni bajaradi.
Xulosa qilib aytganda, mobil qurilmalarning joylashuvini aniqlash
texnologiyalari ko’p sonli metodlar va texnik yechimlarga asoslangan. Ular orasida
tarmoq infratuzilmasidan foydalanuvchi metodlar (Cell-ID, TA, TDOA, AOA) va
qurilmaning ichki modullari yordamida ishlaydigan usullar (GPS, A-GPS va
boshqa sun’iy yo’ldosh tizimlari) mavjud. Har bir metodning o’ziga xos ustun va
zaif tomonlari bor. Ularning kombinatsiyasi esa joylashuv aniqligi, xizmat sifati va
foydalanuvchi qulayligini sezilarli darajada oshiradi. Shu sababli mobil tizimlar
uchun dasturiy ta’minot ishlab chiqishda bu texnologiyalarni to’g’ri tanlash va
integratsiyalash muhim ahamiyatga ega. 2
2
10. Петров, А.А. (2020). Мобильные сети связи и их архитектура. Новосибирск: Сибирское
издательство.
10

o’rganish modellaridan foydalanish imkoniyati ham mavjud, chunki ular
joylashuvda anomaliyalarni aniqlash, foydalanuvchi harakatini prognozlash yoki
aniqlikni oshirishda yordam beradi.
Joylashuvni aniqlash algoritmlari – tizimning yuragi hisoblanadi. Dasturiy
ta’minot ushbu bosqichda konkret joylashuv nuqtasini hisoblab chiqadi. Bu
algoritmlar triangulyatsiya, trilateratsiya, fingerprinting, dead reckoning kabi
metodlarga asoslanishi mumkin. Masalan, trilateratsiya algoritmida qurilmaning
bazaviy stansiyalargacha bo’lgan masofa asosida geometrik hisob-kitoblar orqali
aniq koordinatalar topiladi. Fingerprinting metodida esa ma’lum bir hududda ilgari
yozib olingan signal kuchi namunasi real vaqtda o’lchanayotgan qiymatlar bilan
solishtiriladi. Bunday usullar katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlaydi, shuning
uchun dasturda tezkor ishlov berish mexanizmlari — kesh mexanizmlari,
indekslash, paralel hisoblash kabi texnikalar qo’llaniladi.
Keyingi muhim qism — foydalanuvchi interfeysi va API qatlamlari.
Foydalanuvchi interfeysi orqali real vaqtda joylashuv xaritada ko’rsatiladi, qurilma
harakatlari kuzatiladi, tarixiy joylashuvlar ko’riladi. API orqali esa bu joylashuv
ma’lumotlari boshqa tizimlarga uzatilishi mumkin — masalan, transport tizimlari,
xavfsizlik xizmatlari, yo’nalish rejalashtiruvchi dasturlar bilan integratsiya
qilinadi. Dasturiy interfeyslar RESTful API, WebSocket, MQTT kabi zamonaviy
protokollar asosida ishlab chiqiladi.
Joylashuvni aniqlash dasturlarida axborot xavfsizligi va foydalanuvchi
maxfiyligi masalasi ham katta ahamiyatga ega. Har bir foydalanuvchining
joylashuvi shaxsiy ma’lumot hisoblanadi. Shuning uchun dasturiy ta’minotda
foydalanuvchidan ruxsat olish, ma’lumotlarni shifrlash (masalan, TLS/SSL),
ro’yxatga olish (logging) va auditi kabi xavfsizlik choralarini ko’rish talab etiladi.
Maxfiylik siyosatiga amal qilish, GDPR yoki boshqa mahalliy qonunchilik
talablarini bajarish dasturiy tizim ishlab chiquvchilarining asosiy burchlaridan
biridir.
Bundan tashqari, joylashuv tizimlari real vaqtda ishlashga mo’ljallangan
bo’lgani sababli ularning ishlash tezligi, yuklamalarga bardoshliligi, server va
12

I BOB. MOBIL QURILMALAR JOYLASHUVINI ANIQLASH
TEXNOLOGIYALARINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Uyali aloqa tarmoqlari arxitekturasi va asosiy komponentlari
Uyali aloqa tarmoqlari bugungi kunda global aloqa tizimining ajralmas
bo’g’iniga aylangan bo’lib, insonlarning kundalik turmush faoliyatidan tortib,
sanoat, transport, xavfsizlik va boshqa ko’plab sohalarda keng qo’llanilmoqda. Bu
tarmoqlar orqali nafaqat ovozli aloqa, balki internet ma’lumotlari uzatilishi,
multimedia xizmatlari, joylashuv aniqlash xizmatlari va boshqa ko’plab interaktiv
funksiyalar amalga oshiriladi. Ayniqsa, mobil qurilmalarning aniq joylashuvini
aniqlash texnologiyalarining rivojlanishi navigatsiya, favqulodda vaziyatlarda
yordam ko’rsatish, xavfsizlikni ta’minlash, tijorat tahlillari kabi yo’nalishlarda
keng imkoniyatlar yaratmoqda. Bunday xizmatlarni samarali amalga oshirish
uchun esa uyali aloqa tarmoqlarining ichki arxitekturasi va ularni tashkil etuvchi
asosiy komponentlar haqida chuqur bilimga ega bo’lish talab etiladi.
Uyali aloqa tarmog’i deganda, mobil abonentlar o’rtasida yoki abonent bilan
tashqi tarmoqlar o’rtasida uzluksiz, sifatli va xavfsiz aloqani ta’minlovchi
murakkab tizim tushuniladi. Ushbu tizimning arxitekturasi bir nechta muhim
qismlardan iborat bo’lib, ular o’zaro bog’langan holda ishlaydi. Asosiy tarkibiy
qismlar sifatida foydalanuvchi uskunasi (mobil qurilma), radio interfeys, bazaviy
stansiyalar, boshqaruv markazlari, kommutatsiya markazlari, autentifikatsiya va
xavfsizlik markazlari, hamda tashqi tarmoqlarga chiqish imkonini beruvchi
interfeyslar keltiriladi.
Mobil qurilma – bu foydalanuvchi foydalanadigan telefon, planshet, modem
kabi qurilmalardir. Bu qurilmalar orqali tarmoqqa ulaniladi va turli xizmatlardan
foydalaniladi. Ular ichki SIM karta, joylashuv aniqlovchi sensorlar, antennalar va
signal qabul qilish modullariga ega bo’ladi. Radio interfeys – bu mobil qurilma va
bazaviy stansiya o’rtasidagi havo orqali amalga oshiriladigan aloqani ta’minlovchi
qismdir. Bu aloqa GSM, UMTS, LTE, 5G kabi texnologiyalar orqali amalga
oshiriladi. Har bir texnologiyaning o’ziga xos chastota diapazoni, kanal kengligi va
signal uzatish usullari mavjud.
6

FUNKSIONAL JADVALLAR
Jadval 1: Foydalanuvchilar
ID Login Parol Rol
1 admin admin123 Administrator
2 user1 pass123 Foydalanuvchi
Jadval 2: Qurilmalar
QurilmaID Nomi IMEI Egasi (ID)
1 Samsung A32 356789012345678 2
41

pasayishi mumkin. Shunday holatlarda texnologik yechim sifatida A-GPS
(Assisted GPS) yoki Wi-Fi pozitsiyalashdan foydalaniladi. 7
Ikkinchi mezon — tezkorlik va barqarorlik. Dastur foydalanuvchi
joylashuvini real vaqtda yangilab turishi zarur. Agar foydalanuvchi harakatda
bo’lsa, joylashuvdagi o’zgarishlar kechikmasdan ko’rsatilishi kerak. Bunda
ma’lumotlarni yangilash chastotasi, so’rov yuborish oraliqlari, fon rejimida ishlash
imkoniyati muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, mobil qurilmalarning texnik
imkoniyatlari (protsessor quvvati, operativ xotira) va mobil tarmoq sifati ham bu
jarayonga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Uchinchi talab — ishonchlilik. Dastur har qanday sharoitda ham minimal
xatolik bilan ishlashi kerak. U uzilib qolmasligi, noto’g’ri koordinatalar bermasligi,
signal bo’lmagan holatlarda ham oxirgi ma’lumotni saqlab qolishi zarur. Bunga
erishish uchun rezerv tizimlar (masalan, GPS ishdan chiqqan taqdirda Wi-Fi
asosidagi aniqlash) va kesh funksiyasi (so’nggi joylashuvni vaqtincha saqlash)
joriy qilinadi.
To’rtinchi muhim tamoyil — xavfsizlik va maxfiylik. Dastur foydalanuvchi
joylashuvi haqidagi ma’lumotlarni shifrlangan holatda saqlashi va uzatishi,
ruxsatsiz uchinchi tomonlarga bu ma’lumotlarni uzatmasligi kerak. Shu bilan
birga, foydalanuvchi har doim o’z ma’lumotlarini boshqarish huquqiga ega bo’lishi
zarur: u joylashuvni yoqishi yoki o’chirib qo’yishi, kim bilan va qachon ulashishni
tanlashi mumkin. Ushbu masala 2.3-bo’limda kengroq yoritilgan, lekin dasturiy
ta’minot ishlab chiqishda bu talablar texnik yechimlar shaklida aks etishi kerak.
Beshinchi mezon — resurs tejamkorligi. Dasturiy ta’minot mobil
qurilmaning energiya resurslarini tejab ishlashi lozim. Ko’p hollarda doimiy
geolokatsiya xizmatlari batareya tez zaryadsizlanishiga olib keladi. Shu bois,
dastur geolokatsiya xizmatlarini kerakli hollardagina faollashtirishi,
foydalanilayotgan texnologiyalar orasida resursga kam talab qo’yadiganlarini
7
5. Джонсон, М. (2016). Mobile Location-Based Services: Technologies and Applications. New York :
Wiley .
22

Avvalo, testlash jarayoni turli sharoitlarda, ya’ni ochiq maydon, yopiq bino
ichida, GPS signali kuchli yoki zaif bo’lgan joylarda, Wi-Fi mavjud va mavjud
bo’lmagan holatlarda amalga oshiriladi. Har bir holatda qurilmaning joylashuvni
aniqlash aniqligi, vaqt kechikishi va javoblarining barqarorligi kuzatilib boriladi.
Misol uchun, ochiq hududda GPS asosidagi aniqlik o’rtacha 5-10 metr atrofida
bo’lishi mumkin, yopiq binolarda esa bu ko’rsatkich sezilarli darajada
yomonlashadi va tizim Wi-Fi yoki mobil aloqa minoralari (triangulyatsiya) orqali
aniqlashga o’tadi. Bunday testlar real sharoitda o’tkaziladi, va natijalar log fayllar,
real vaqtli kuzatuvlar va foydalanuvchi interfeysidagi chiqishlar orqali qayd
qilinadi.
Testlashning keyingi bosqichi – dastur interfeysining ishlashini baholashdan
iborat. Bu yerda foydalanuvchi joylashuvni ko’rishi, xaritada harakatlanishini
kuzatishi, marshrut tuzishi, o’z pozitsiyasini belgilashi, tarixiy koordinatalarni
ko’rishi kabi funksiyalar tekshiriladi. Har bir element ishlash tezligi, dizaynning
intuitivligi, tugmalar va harakatlar orasidagi bog’liqlik, xatoliklar yuzaga kelish
ehtimoli asosida baholanadi. Foydalanuvchi interfeysida yuz beradigan har qanday
xatolik – masalan, noto’g’ri joylashuv ko’rsatilishi, xaritaning yuklanmasligi,
ekran muzlab qolishi – darhol tuzatiladi.
Tizimni sinovdan o’tkazishda yana bir muhim jihat – bu server bilan
integratsiyani tekshirishdir. Joylashuv ma’lumotlari real vaqt rejimida serverga
yuboriladimi, u yerda saqlanadimi, keyinchalik o’qib olinadimi – bu jarayonlar
RESTful API yoki WebSocket orqali amalga oshiriladi va ularning ishlashi alohida
tahlil qilinadi. Ma’lumotlar uzatilish tezligi, xavfsizligi, paketlar yo’qolish
ehtimoli, noto’g’ri formatda yuborilish holatlari, autentifikatsiya jarayonlari —
bularning barchasi sinovda tekshiriladi. Zarur hollarda log fayllar va monitoring
panellari orqali tahlil qilinadi.
Testlash natijalari protokol ko’rinishida rasmiylashtiriladi. Har bir sinov
holatida tizimning qaysi moduliga tegishli bo’lgan, qanday sharoitda o’tkazilgan,
qanday natija olingani, xatolik yuz bergan bo’lsa, uning tavsifi va bartaraf etish
29

KIRISH
So’nggi yillarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida ro’y
berayotgan jadal o’zgarishlar inson hayoti va faoliyatining barcha jabhalariga
chuqur kirib bormoqda. Xususan, mobil texnologiyalarning rivojlanishi va ularning
imkoniyatlaridan samarali foydalanish bugungi raqamli jamiyatning ajralmas
bo’lagiga aylangan. Mobil qurilmalar nafaqat aloqa vositasi, balki kundalik
turmushda, biznesda, ta’limda, tibbiyotda, xavfsizlikda, transport va logistika
tizimlarida ham keng qo’llanilmoqda. Ayniqsa, mobil qurilmalarning joylashuvini
aniqlash texnologiyasi bu sohalarning har birida muhim vositaga aylanmoqda.
Chunki joylashuvni aniq bilish, real vaqt rejimida ma’lumot olish, harakat
yo’nalishlarini kuzatish, xavfsizlikni ta’minlash va xizmat ko’rsatishni
optimallashtirish imkonini beradi.
Mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash texnologiyalari turli usullarga
asoslanadi. Global joylashuv tizimlari (GPS, GLONASS, Galileo, BeiDou), uyali
aloqa tarmoqlari, Wi-Fi signallari, Bluetooth va RFID texnologiyalari — bularning
barchasi zamonaviy joylashuv aniqlash tizimlarining asosi bo’lib xizmat qilmoqda.
Har bir texnologiyaning o’ziga xos afzalliklari va cheklovlari mavjud bo’lib, ularni
to’g’ri tanlash va samarali qo’llash uchun chuqur tahlil va muhandislik yechimlari
talab qilinadi.
Ushbu kurs ishining dolzarbligi shundan iboratki, bugungi globallashuv va
urbanizatsiya sharoitida real vaqt rejimida joylashuvni aniqlash zaruriyati tobora
ortib bormoqda. Nafaqat tijorat kompaniyalari, balki davlat tashkilotlari ham ushbu
texnologiyalardan foydalangan holda o’z faoliyatlarini avtomatlashtirish, inson
resurslarini tejash, xavfsizlikni oshirish va xizmat sifati yaxshilashga erishmoqda.
Masalan, tez yordam xizmatlarining manzilga qisqa yo’ldan va tez yetib borishi,
yong’in-qutqaruv brigadalarining samarali harakatlanishi, bolalar yoki keksalar
joylashuvini doimiy monitoring qilish, yuk avtomobillarining real vaqtda
harakatini nazorat qilish – bularning barchasi mobil qurilmalar joylashuvini
aniqlash tizimlarining dasturiy ta’minotiga bog’liq.
3

Umuman olganda, mobil qurilmalarda geolokatsiya texnologiyalari ko’p
qirrali bo’lib, ular mustaqil yoki birgalikda qo’llaniladi. Ko’p hollarda
kombinatsiyalangan (hybrid) yondashuvlar — masalan, GPS + Wi-Fi + sensor
ma’lumotlari orqali joylashuv aniqlash — eng yuqori aniqlikni beradi. Har bir
texnologiyaning ishlash prinsipi, afzallik va cheklovlari, energiya sarfi, aniqligi va
vaqtga sezuvchanligi bo’yicha farqlari mavjud. Shu sababli, mobil qurilma ishlab
chiquvchilari va dasturiy yechimlar ishlab chiqaruvchilari foydalanuvchining
ehtiyojiga mos, samarali va xavfsiz geolokatsiya tizimlarini ishlab chiqishga
harakat qilishadi. Bu esa hozirgi zamon raqamli infratuzilmasining ajralmas
qismiga aylangan. 5
2.2. Uyali aloqa tarmog’iga asoslangan joylashuv aniqlash metodlari va
ularning afzalliklari
Uyali aloqa tarmoqlariga asoslangan joylashuv aniqlash texnologiyalari
mobil geolokatsiya tizimlarining muhim turlaridan biri hisoblanadi. Ushbu
texnologiyalar mobil qurilmaning mobil operator stansiyalariga bo’lgan nisbiy
holatini aniqlash orqali foydalanuvchining joylashgan o’rnini aniqlashga imkon
beradi. Bunday yondashuv GPS yoki boshqa sun’iy yo’ldosh tizimlari mavjud
bo’lmagan yoki ularning signali ishonchsiz bo’lgan hududlarda juda foydali
bo’ladi. Ayniqsa, zich qurilgan shahar joylarida, bino ichkarisida yoki yer osti
inshootlarida GPS signali yo’qolib qolgan holatlarda aynan uyali aloqa tarmog’iga
asoslangan metodlar asosiy yechim sifatida ishlaydi.
Ushbu metodlar bir necha asosiy texnik yondashuvlarga tayanadi. Ulardan
biri — Cell-ID (hujayra identifikatori) usuli bo’lib, u mobil qurilmaning qaysi
mobil aloqa bazaviy stansiyasiga (BS) ulanayotganini aniqlash orqali qurilmaning
joylashuvini taxmin qiladi. Bu usul eng sodda va tezkor yondashuvlardan biri
bo’lib, aniqligi bazaviy stansiyalar soni va ularning joylashuv zichligiga bog’liq.
5
7. Ли, Х., & Чжан, В. (2021). Bluetooth и Wi - Fi технологии в определении местоположения.
Beijing : Science Press .
16

$ID QurilmaID Yaratilgan_vaqt Fayl_nom 1 1 2025-05-23 14:10 report1.txt NAMUNAVIY KOD (C++ Builder pseudokodi) void __fastcall TForm1::btnAniqlashClick(TObject *Sender) { double kenglik = Random() * 180 - 90; // GPS simulyatsiya double uzunlik = Random() * 360 - 180; edtKenglik->Text = FloatToStr(kenglik); edtUzunlik->Text = FloatToStr(uzunlik); Memo1->Lines->Add("Aniqlangan joylashuv: " + FloatToStr(kenglik) + ", " + FloatToStr(uzunlik)); // Jadvalga qo’shish int row = StringGrid1->RowCount; StringGrid1->RowCount = row + 1; StringGrid1->Cells[0][row] = FormatDateTime("yyyy-mm-dd hh:nn:ss", Now()); StringGrid1->Cells[1][row] = FloatToStr(kenglik); StringGrid1->Cells[2][row] = FloatToStr(uzunlik); 43$

geolokatsiya ham keng qo’llaniladi. Bu usulda qurilmaning qaysi bazaviy
stansiyaga ulanganligi, unga qadar bo’lgan masofa, signallarni qabul qilish kuchi,
vaqt farqlari hisobga olinadi. Bu metod, ayniqsa, GPS signali mavjud bo’lmagan
joylarda foydalidir. Aniqligi GPS bilan teng emas (odatda 50–500 metr), lekin
umumiy xaritalash va kuzatuv uchun yetarli hisoblanadi.
Wi-Fi asosidagi joylashuv aniqlash texnologiyasi esa Wi-Fi tarmoqlarining
signal kuchi, MAC manzili va SSID ma’lumotlari asosida aniqlanadi. Ushbu
metod asosan yopiq binolarda (masalan, savdo markazlari, aeroportlar,
universitetlar) yaxshi natija beradi. Google, Apple kabi kompaniyalar
foydalanuvchilar qurilmalaridan olingan Wi-Fi joylashuvlarini bazada saqlab,
boshqa foydalanuvchilarga real vaqt rejimida xizmat ko’rsatadi.
Bundan tashqari, Bluetooth Low Energy (BLE) texnologiyasiga asoslangan
iBeacon, Eddystone kabi tizimlar mavjud. Ular yopiq binolarda 1–3 metr aniqlikda
geolokatsiya xizmatini taklif etadi. BLE texnologiyasi kam energiya sarfi bilan
ajralib turadi, bu esa mobil qurilmalar uchun muhim omil hisoblanadi. Ushbu
texnologiyalar ko’plab ilovalarda – savdo, reklama, xavfsizlik va monitoringda
keng qo’llaniladi.
So’nggi yillarda sensorlar asosida joylashuv aniqlash usullari ham
rivojlanmoqda. Mobil qurilmalarda akselerometr, giroskop, magnitometr, barometr
kabi sensorlar mavjud bo’lib, ular foydalanuvchining harakat yo’nalishini, yurish
tezligini, burilishlarini aniqlaydi. Bu ma’lumotlar yordamida, ayniqsa, GPS signali
mavjud bo’lmagan joylarda, dead reckoning metodi orqali foydalanuvchining
taxminiy joylashuvi aniqlanadi.
Shuningdek, sun’iy intellekt va mashinaviy o’rganish asosidagi metodlar
geolokatsiya texnologiyalarini yanada takomillashtirishda katta rol o’ynamoqda.
Ushbu yondashuvlar o’z ichiga signal kuchi naqshlarini (fingerprint),
foydalanuvchining avvalgi harakat marshrutlarini va boshqa kontekstual
ma’lumotlarni oladi. Bu ma’lumotlar orqali joylashuv aniqligi oshiriladi va
foydalanuvchining harakat trayektoriyasi oldindan prognoz qilinadi
15

imkoniyatlarga ega. Joylashuvni aniqlash uchun Android SDK ichida mavjud
Fused Location Provider API, LocationManager, Geocoder, Google Maps API
kabi modullar keng foydalaniladi. Bu texnologiyalar yordamida qurilmaning aniq
koordinatalarini olish, xaritada ko’rsatish, harakat trayektoriyasini kuzatish va
tahlil qilish mumkin bo’ladi.
Agar ilova iOS tizimi uchun yaratilsa, Swift dasturlash tili va Xcode
muhitidan foydalaniladi. iOSda joylashuv xizmatlari uchun Core Location
Framework, MapKit, CLLocationManager komponentlari mavjud bo’lib, ular
orqali qurilmaning joylashuvini olish, harakat trayektoriyasini chizish va xarita
bilan integratsiyani amalga oshirish mumkin. iOS tizimida aniqlik yuqori, lekin
ba’zi cheklovlar va xavfsizlik siyosatlari mavjud, masalan, foydalanuvchidan aniq
ruxsat so’raladi, fonda ishlash cheklangan bo’lishi mumkin.
Agar ilova bir nechta platformalarda ishlashi lozim bo’lsa, ya’ni Android va
iOS uchun birgalikda ishlab chiqiladigan bo’lsa, kross-platforma yechimlari
tanlanadi. Bunda Flutter (Dart tili), React Native (JavaScript), Xamarin (C#) yoki
Ionic (HTML/CSS/JS) texnologiyalari ishlatiladi. Masalan, Flutter yordamida bir
kod bazasi orqali ikki platformada ham ilova yaratish mumkin, bu esa vaqt va
resurslarni tejaydi. Flutter’da joylashuvni aniqlash uchun geolocator, location,
google_maps_flutter kabi kutubxonalar mavjud. React Native’da esa react-native-
geolocation-service yoki expo-location paketlari orqali koordinatalar olinadi.
Joylashuv ma’lumotlarini serverga yuborish, saqlash, tahlil qilish va boshqa
qurilmalarga uzatish uchun backend texnologiyalari ham zarur. Bunda asosan
Node.js, Django, Flask, Spring Boot, ASP.NET kabi server platformalari tanlanadi.
Ma’lumotlar bazasi sifatida esa PostgreSQL (koordinatalarni saqlash uchun mos),
MongoDB, MySQL, Firebase Realtime Database va boshqalar ishlatiladi.
Rejalashtirilgan tizim hajmiga qarab, bu texnologiyalar o’zaro bog’lanadi va
RESTful API yoki GraphQL orqali mobil ilova bilan integratsiyalanadi.
Joylashuv asosida xizmatlar taklif qilish uchun esa Google Maps Platform,
Mapbox, OpenStreetMap, HERE Maps, Yandex Maps kabi xaritalash xizmatlari
tanlanadi. Ular orqali xarita ustida joylashuvni ko’rsatish, marshrut chizish,
27

ishlayotganda yoki doimiy ishlashiga doir variantlarni tanlash mumkinligi ham
foydalanuvchi maxfiyligini oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, geolokatsiya texnologiyalari zamonaviy hayotda
qulaylik, xavfsizlik va samaradorlikni ta’minlashda katta imkoniyatlar yaratadi.
Biroq ularni ishlatishda foydalanuvchi shaxsiy ma’lumotlarining xavfsizligi va
maxfiyligi eng muhim tamoyillardan biri bo’lib qoladi. Shu sababli, joylashuvni
aniqlash tizimlarini yaratishda va ularni dasturiy ta’minotga joriy etishda
xavfsizlikni ta’minlash texnologiyalari, qonunchilik me’yorlari va foydalanuvchi
huquqlarini to’liq hisobga olish zarur. Kelajakda ushbu soha yanada
murakkablashib, shaxsiy hayot daxlsizligini ta’minlovchi ilg’or texnologiyalarga
ehtiyoj ortib borishi tayin.
III BOB. MOBIL QURILMALAR JOYLASHUVINI ANIQLASHDA
DASTURIY TA’MINOTNI ISHLAB CHIQISH ASOSLARI
3.1. Joylashuvni aniqlashga mo’ljallangan dasturiy ta’minotga qo’yiladigan
talablar va texnik mezonlar
Joylashuvni aniqlash tizimlari uchun dasturiy ta’minot ishlab chiqishda
birinchi navbatda tizimning vazifasi va foydalanuvchi ehtiyojlarini aniqlab olish
zarur. Mobil qurilmalarning real vaqtdagi yoki tarixiy joylashuvini aniqlashga
mo’ljallangan har qanday dastur quyidagi asosiy talab va texnik mezonlarga javob
berishi lozim: aniqlik, tezkorlik, ishonchlilik, xavfsizlik, resurs tejamkorlik va
foydalanuvchi uchun qulay interfeys.
Birinchi va eng muhim talab — aniqlik. Dasturiy ta’minot qurilma
joylashuvini iloji boricha kichik xatolik bilan aniqlashi kerak. Bunda
foydalanilayotgan texnologiyalar (GPS, Wi-Fi triangulyatsiya, uyali aloqa bazaviy
stansiyalari, BLE — Bluetooth Low Energy) o’rtasida muvofiqlashtirilgan ishlash,
signal kuchi, sun’iy yo’ldoshlar soni, signalni to’suvchi muhitlar (binolar, baland
inshootlar) kabi omillar hisobga olinadi. Ideal holatda dastur joylashuvni 5-20 metr
aniqlikda berishi lozim, biroq GPS bo’lmagan sharoitlarda aniqlik darajasi
21

Uyali aloqa tarmoqlarida mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tiziming dasturiy ta’minotni ishlab chiqish

Купить

Информация о документе

Продавец

Uyali aloqa tarmoqlarida mobil qurilmalar joylashuvini aniqlash tiziming dasturiy ta’minotni ishlab chiqish