Uyg’un – lirik shoir - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	367.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Uyg’un – lirik shoir

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Sirtqi bo’lim boshlig’i
________ N. Chinniqulov
‘____’ ____________
MAVZU: O’zbek adabiyoti fanidan “Uyg’un – lirik shoir mavzusida
yozgan
KURS ISHI
Talaba: 305 -guruh talabasi
______________________
O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasi o’qituvchisi
_________ M.Vahobova
Himoyaga tavsiya etildi.
O’zbek adabiyoti kafedrasi
mudiri, f.f.d, prof. R.Abdullayeva ___________
TOSHKENT – 2024

~ 1 ~

Talabaning F.I.SH. ______________________________________
Sirtqi ta’lim yo’nalishi 3- kurs 305 - guruh
Fan nomi: Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi:- Uyg’un – lirik shoir
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______R.Abdullayeva
A’zolar:
Y.Abdulhakimova __________
D.Abdullayeva __________
D.Abdujalilova __________

Mundarija:
~ 2 ~

KIRISH.
I BOB. Uyg’un ijodining g’oyaviy – badiiy qiymati……………………
1.1. Uyg’un biografiyasi……………………………………………………
1.2. Uyg’un poeziyasi ……………………………………………………………..
II BOB. Uyg’unning tarixiy mavzudagi dramalari……………………..
2.1. Uyg’unning zamonaviy mavzudagi dramalari………………………….
2.2. Tanqid va adabiyotshunoslikda Uyg’un ijodining o’rganilishi………….

~ 3 ~

KIRISH.
Kurs ishining dolzarbligi: Adabiyot - xalq mulki. U inson hayotida alohida
ahamiyatga ega. Inson bor ekan, adabiyot ham bo'ladi. Adabiyotning о 'Imasligini
ta ’minlovchi ikkita qudratli omil bor. Ularning biri adabiyotning g ‘oyat buyuk
tarbiyaviy-ma ’rifiy ahamiyati bo’lsa, ikkinchisi, uning insonlarga zavq-shavq
berish xususiyatiga egaligidir. Zero, inson har qanday davrda, har qanday
sharoitda ham busiz yasholmaydi:doimo tarbiyaga , doimo та ’rifatgava badiiy
zavq olishga muhtoj. Ana shunga ko’ra, tarbiyaviy-estetik ahamiyatga ega
bo’Igan yetuk asarlarga aslo zavol yo’q. Bunga qarama-qarshi holda quruq
zamonasozlik ruhida yozilgan hamda hukmron mafkura va siyosatning istagi
bilan maydonga kelgan, badiiyati bo’sh asarlarning umri qisqa bo ‘ladi. Bunday
asarlar davr sinovlariga bardosh berolmay, tezda unutiladi. Afsuski, XX asrda
yaratilgan asarlar orasida ana shunday «mahsulot»lar ozdir.
San'atning boshqa turlari kabi badiiy adabiyot ham hayotni undagi insonlarning
ruhiy holati, o'y-fikrlarini aks ettiradi. Hayot hamisha insonlarning
tirikchiligi, mehnat faoliyati , kurashi, his-tuyg'ulari, kechinmalaridan iborat.
Adabiyotning tasvir mavzuyi, avvalambor, insondir. Inson tasviri yo'q, u ko'zda
tutilmagan joyda badiiy adabiyot ham bo'lmaydi. Shunga ko'ra adabiyotshunoslik
ilmida markaziy o'rinni egallovchi tushuncha ham obraz qahramon
tushunchasidir.
Obraz – timsol tushunchasining keng va tor ma'nolari mavjud. Keng ma'nodagi
timsol tushunchasi ijodkorning fikr-tuyg'ulari singdirilgan hayot manzarasini
anglatsa, tor ma'noda badiiy asarda aks ettirilgan inson siymosini ifodalaydi.
Badiiy obraz esa voqelikni faqat san atga xos usulda o zlashtirib va o zgartiribʼ ʻ ʻ
xarakterlovchi estetik kategoriya. Shuningdek, badiiy asarda ijodiy qayta
yaratilgan har qanday voqea ham Obraz deb yuritiladi. Obrazda obyektiv anglash
bilan subyektiv ijodiy tafakkur qorishib ketadi. Badiiy Obrazning o ziga xos
ʻ
xususiyatlari real voqelikka va fikrlash jarayoniga bo lgan munosabatda aniq
ʻ
namoyon bo ladi. Obraz vokelikning badiiy in ikosi sifatida real
ʻ ʼ mavjud
~ 5 ~

obyektning hissiy aniq , tayin zamon va makonda davom etgan, moddiy tugal,
o zicha yetuk xususiyatlariga ega bo ladi. Badiiy obrazni real obyekt bilanʻ ʻ
chalkashtirmaslik kerak; u shartlilik, ramziylik xususiyati bilan real voqelikdan
farq qiladi va asarning ichki «illyuziyali» olamini tashkil qiladi.
Kurs ishining maqsadi: Uyg’un hayoti va ijodi haqida umumiy ma'lumot
to'plagan holda yangi metodlar ishlab chiqish kurs ishimning asosiy maqsadi
hisoblanadi.
Kurs ishining vazifasi: kurs ishining mavzusidan kclib chiqqan holda
“Uyg’un hayoti va ijodi, she’riyati” mavzusini rejalar asosida batafsil o’rganish.
Kurs ishining tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. Har bir bob ikkitadan mavzuni o'z
ichiga oladi.
~ 6 ~

I BOB. UYG’UN IJODINING G’OYAVIY – BADIIY QIYMATI
Uyg’un yangi o’zbek adabiyotining ikkinchi bo’g’in avlodiga mansub
bo’lib, 20-yillarning ikkinchi yarmida ijod maydoniga kirib keldi.
“Uyg’un” shoirning adabiy taxallusi bo’lib, uning asl ismi Rahmatilla
Otaqo’ziyevdir. U 1905 yilning 11 fevralida Janubiy Qozog’iston viloyatidagi
Marki qishlog’ida xizmatchi oilasida tug’ilgan. Rahmatilla boshlang’ich
ma’lumotni o’z qishlog’ida oladi, 1923 yilda Toshkentga kelib pedagogika
texnikumiga o’qishga kiradi. Xuddi shu texnikumda Rahmatilla qalbida
adabiyotga, ijod qilishga muhabbat tug’iladi. Natijada, u kichik-kichik she’rlar
yoza boshlaydi va ular texnikumdagi “Toshqin” devoriy gazetasida hamda
boshqa vaqtli matbuot sahifalarida bosila boshlaydi. Rahmatillaning shoir sifatida
yetilishida uning 1927-1930 yillar davomida Samarqanddagi pedagogika
akademiyasining til va adabiyot fakultetida ta’lim olishi muhim rol o’ynadi.
O’sha yillari bu oliy o’quv yurti yirik fan va adabiyot o’chog’i bo’lib, ko’plab
iste’dodlarning, xususan, Hamid Olimjon, Jalol Ikromiy, Oydin singari
qalamkashlarning kamolga yetishuvi uchun katta yo’l ochgan edi. Xuddi shu
akademiyada Uyg’un ham dastlabki original she’rlarini yaratadi va ular “Yer
yuzi”, “Maorif va o’qituvchi”, “Alanga” singari respublika jurnallarida bosilib
chiqadi. Nihoyat, 1929 yilda u she’rlar jamlanib, “Bahor sevinchlari” nomli
to’plam sifatida nashr etiladi. O’zining mazkur birinchi to’plamidagi she’rlarida
Uyg’un kitobxonlar ko’z o’ngida bahor, tabiat kuychisi sifatida namoyon bo’ladi.
Shoirning ilk she’rlaridan boshlab, butun poetik ijodi davomida “Bahor” timsoli
markaziy o’rinda turadi. Jumladan, u dastlabki she’rlarining birida bahor tongini
mana bunday gavdalantiradi:
Sahar chog’i... kumush kabi shudringdan,
Sirg’a taqib yaprog’iga bosh qo’yib,
~ 7 ~

Gullar, tunning quchog’ida mudraydi...
Titrab-titrab, unda-munda yulduzlar,
Shoshib-pishib yotog’iga ketkali.
Dargohiga yetkali,
Oltin shohi etagini sudraydi...
Ko’ramizki, shoir tabiatni nihoyatda nozik his qiladi va uning ajoyib
manzarasini chizadi. Lekin Uyg’un dastlabki she’rlaridayoq shunchaki sof tabiat
manzaralarini chizish bilangina cheklanmaydi, balki uni va ayniqsa, bahorni
inson hayoti, qalbi, mehnati bilan bog’liq holda aks ettiradi. Masalan, u ilk
she’rlaridan birida bahorning mohiyatini quyidagi tarzda ochib beradi:
Bahorda qaynaydi mehnat erlari,
Bahorda tomchilar manglay terlari,
Bahorda zavq emar dala qizlari,
Bahorda yo’rg’alar oltin traktor.
Oh, bahor nash’ali, bahor go’zaldir.
Ammo “Bahor sevinchlari” to’plamiga kirgan she’rlar orasida zaif,
nomukammallari ham bor edi. Ularda Uyg’unning o’zi aytganidek, “yuzakilik,
olingan mavzularning mohiyatiga ... tushunmaslik, estetizmga berilib ketib
mazmunni suyuqlashtirish” singari nuqsonlar mavjud edi. 30-yillar ijodida
Uyg’un bu nuqsonlardan qutila bordi va o’sha davr o’zbek lirikasining nodir
namunalarini yaratdi.
Uyg’un ijodi
Uyg’un o’zining uzoq yillik ijodiy faoliyati davomida o’nlab she’riy
to’plamlar, yigirmadan ortiq pyesa yaratib, adabiyotimizning rivojlanishiga ulkan
hissa qo’shgan.
Uyg’unning ilk she’riy to’plami, aytganimizdek, “Bahor sevinchlari” deb
ataladi. Bu to’plamga 1925-1929 yillarda yozgan 30 ta she’ri kiritilgan.
~ 8 ~

Uyg’unning 20-30-yillar she’riyatida Vatan, tabiat go’zalligi, erkin
muhabbat kabi mavzular asosiy o’rin egallagan.
Shoir 20-30-yillarda yozgan “Bahor”, “Bahorda”, “Bahorgi yel”, “Bahor
tongida” kabi she’rlarida ko’klamni o’zgacha bir mehr bilan tasvirlaydi.
Uning “Tonggi bo’sa” she’ridagi: “Bir qarashda oppoq shohiga o’xshar,
Bir qarashda marmar, bir qarashda zar, bir qarashda esa sadafga o’xshar”, “Tabiat
saharda misli bir g’uncha. Tong esa g’unchaning ochilgan chog’i” muqoyasalari
kishida cheksiz zavq uyg’otadi.
Uyg’un ijodida kuz fasli tasviriga ham o’ziga xos tarzda yondoshilganini
ko’ramiz – “Ko’k – yuvilgan, artilgan shisha, suvlar tiniq, yaproqlar oltin”,
“Quyosh ko’kdan eshilib qarar, Juda ravshan olovli ko’zi, Sariq ko’ylak kiyib
ko’ringan Barqut fasl – bu kuzning o’zi” kabi misralardagi obrazli talqinlar
buning dalilidir.
Tabiat va jamiyat hodisalarini, lavhalarini qiyos qilib, yonma-yon qo’yib
tasvirlash, his-tuyg’uni bo’rttirib ifodalash usuli Uyg’unning Ikkinchi jahon
urushi davri she’riyatida yanada takomillashganini kuzatish mumkin. “Tasavvur”,
“Binafsha”, “Qor” kabi she’rlarida tabiat ko’rinishlari urushga nafrat, tinchlikka
muhabbat g’oyalarini ifodalovchi yangi poetik mazmun kasb etadi.
Shoirning urush davri ijodida ishq-muhabbat mavzuining yoritilishini
ko’zdan kechirish, tadqiq qilish ham qiziqarlidir. Uning “Sur’at”, “Quyosh yo’li”,
“Visol tabassumi” kabi she’rlarida, “Kel”, “Kut”, “Mardonavora ayting”,
“Arzimni yora ayting”, “Jonim kelur” kabi g’azallarida ham poetik mazmun
oshiq va ma’shuqa obrazlari tuyg’ulari tasviridan hosil bo’ladi, dushmanni yengib
ortga qaytgach, visol shodiyonasiga erishish orzusi kuylanadi.
Shoir o’z she’riyatida salmoqli o’rin egallagan sevgi-muhabbat mavzuini
urushdan keyin ham davom ettirgan. “Sevganligim rost”, “Sen deding”, “O’sha
uchrashuvdan boshlandi bu hol”, “Gul yuboribsan”, “Gul shaydosi”, “Ketmas
bo’lib kel”, “Gulsanu o’zing” kabi she’rlari fikrimizning dalilidir.
1946-1948 yillardagi asossiz tanqidlar, ba’zi kimsalarning doklad va
maqolalaridagi tahqir hamda kamsitishlar Uyg’un she’riyatining badiiy
~ 9 ~

takomiliga ancha to’g’anoq bo’ladi. U shundan keyin ijtimoiy-publitsistik she’rlar
yozishga ko’proq e’tibor bergan bo’lsa-da, ularning aksariyati muvaffaqiyatli
chiqmaydi.
U keyinchalik bu qusurdan qutula bordi. 60-70-yillarda tabiat go’zalliklari,
hayotning nafis lavhalari tasviri bilan yo’g’rilgan bir qancha she’rlar yaratdi.
“Buloq”, “Sarvga”, “Bulbul”, “Jang”, “Yoshlik tuyg’usi”, “Hayot chaqiradi”,
“Dengiz”, “Muzika”, “Inju va ko’pik”, “Yuzlarimga boqib” kabi she’rlari shular
jumlasidandir.
Uyg’un o’z ijodiy faoliyati davomida “Ukraina yellari”, “Mart kunlarida”,
“Jontemir”, “Gulasal”, “Qasos”, “Vafo” kabi bir qator poemalar yaratdi. Lekin
ularda hukmron mafkura va siyosat ta’siriga berilib, shoir jiddiy badiiy
muvaffaqiyatga erisha olmadi.
Uyg’un dramaturgiyasi ham adabiyotimiz taraqqiyotida alohida ahamiyat
kasb etadi. U yigirmadan ortiq sahna asari yaratgan. Uning “Ona” (1942), “Hayot
qo’shig’i” (1947), “Abu Rayhon Beruniy”, “Alisher Navoiy”, “Navbahor”,
“Hurriyat”, “Parvoz” kabi dramalari, “Qaltis hazil” komediyasi shular
jumlasidandir. Umuman, Uyg’un dramalarini mazmuniga ko’ra ikki guruhga
bo’lish mumkin. Birinchi guruhga “Abu Rayhon Beruniy”, “Abu Ali ibn Sino”,
“Zebunniso Begim” kabi tarixiy pyesalar mansub bo’lib, ular orasida Izzat Sulton
bilan hamkorlikda yozilgan “Alisher Navoiy” dramasi mualliflarga eng katta
shuhrat keltirdi va urush davri o’zbek adabiyotining eng jiddiy yutuqlari
qatoridan o’rin oldi. Uyg’un sahna asarlarining ikkinchi guruhini zamonaviy
mavzudagi dramalar tashkil etadi. Ular orasida “Parvona” pyesasi hammadan
ko’ra ko’proq xalqqa manzur bo’ldi.
Uyg’un o’z ijodiy faoliyati davomida tarjimonlik bilan ham shug’ullangan.
U A.S.Pushkinning “Tobutsoz”, “Belkin qissalari”, “Arzrumga sayohat”,
L.N.Tolstoyning “ Hojimurod” povestini, SHekspir sonetlarini, T.SHevchenko,
I.Chavchavadze, S.Marshak kabi shoirlarning bir qancha she’rlarini o’zbek tiliga
tarjima qildi.
~ 10 ~

Uyg’unning tarjima sohasidagi ishlari
XX asr o’zbek adabiyoti taraqqiyotida Uyg’unning o’ziga xos
o’rni bor. U adabiyotga 20-yillarning o’rtalarida kirib keldi. Bu davr
ijodkorlari asosiy maqsad, g’oya, obrazlar tizimi badiiy tasvir
vositalarini, asosan erk va istiqlolni kuylashga bo’ysundirganlar. Lekin
Uyg’un ijodida yangi tuzum g’oyalari ustunlik qildi. “Nazir otaning
g’azabi”, “Brigadir Karim” singari she’rlari, 1931-yilda yozilgan
“Jontemir” dostoni ana shu ruhdagi asarlar sirasiga kiradi.
Uyg’un lirikasidagi peyzaj tasviri misolida o’zining tarixiy
yo’lidagi nafisliklarini namoyish qiladi. Bu nafosatda o’lka va tabiat
~ 11 ~

go’zalligi bilan birga ularga hamohang va hamroz inson qalbi
tamannolari ham aks etadi. Bu fazilat shoirning 20-yillardagi dastlabki
she’rlaridayoq ko’rinib, 80-yillarda bitilgan she’rlariga ham xos bo’ldi.
Uyg’unning ijodida kuz haqida bitilgan bir-biridan dilbar misralar
ko’p. Ularni o’qib, xuddi tabiat og’ushida turgandek bo’lamiz:
Oltin kuz suvlari shu qadar tiniq,
Oyna bo’la olur qizlar qarasa.
Olamni ko’mgudek gullarning isi,
Chaman kokolini shamol tarasa.
(“Oltin kuz”)
Bahor haqidagi she’rlar Uyg’un ijodiyotida sanoq, salmoq va
mohiyati jihatidan alohida o’rin tutadi. Olti jildlik “Asarlar” ning
she’rlaridan tashkil topgan ikki jildli mundarijasida sarlavhasiga
“bahor” so’zi olib chiqilgan she’rlarning o’ziyoq salkam o’ttizta.
Bahor, gul, binafsha, moy chechaklari madh etilgan she’rlarning
umumiy soni bundan uch hissa ko’proq. Takror va qaytariqlari mo’l bu
yo’nalishdagi asarlar ichida tabiatning go’zal va betakror qiyofasi
tasvirlangan, tabiat timsolida teran falsafiy mushohadalar ifodasini
topgan asarlar ham oz emas.
Uyg’un nechog’li tabiat kuychisi bo’lmasin, uning go’zalligidan
nechog’li yonib-kuyib falsafiy ma’nolar o’qimasin, she’riyati asosini
inson, inson umrining ma’nosi va shu ma’no olamidagi hali anglab
yetilmagan ma’nilarni izlash tashkil etadi. Shu jihatdan uning “nima ish
qilgansan?” she’ri muhim:
Oltmishga kirganda olti paqirlik
Ish qilmasdan o’tgan shovvozlar ham bor.
~ 12 ~

Kimga kerak bunday besamar umr?
Undan afzal ming bor yerga yoqqan qor.
Umri o’tganlar bor qisir bulutday,
Yerga tashlamagan bir tomchi ham nam.
Agar inson bo’lsang naf yetkaz xalqqa,
Faqat yashashgina inson uchun kam.
Xuddi mana shu-xalqqa naf yetkazish g’oyasi Uyg’un ijodining
asosini tashkil etadi. Shakldagi xalqchil ruh, mazmun ifodasidagi
soddalik, bayoniy uslub, qofiyalardagi oddiylik-barchasi ana shu bosh
maqsadga bo’ysundiriladi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida Uyg’un lirikasi yangi xususiyatlar
bilan boyidi. Uning “Jangchi do’stimga”, “Vatan haqida qo’shiq”,
“Surat”, “Uchrashuv”, “Keladi”, “Sog’inib”, “Ulug’ ayyom yaqin”
singari she’rlarida xalqchil ruh yanada kuchaydi.
Muhabbat lirikasi ham bu davrga kelib o’zining bir qancha yangi
xislatlarini namoyon etdi. Muhabbatga sadoqat g’oyalari
vatanparvarlik, qahramonlik, g’alaba g’oyalari bilan chirmashib ketadi.
Uyg’un o’zbek dramaturgiyasini ko’pgina asarlar bilan boyitdi. U
o’zbek adabiyotidagi eng sermahsul dramaturglardandir. U
dramaturgiyaning deyarli barcha turlari, janrlari, shakllarida qalamini
sinab ko’rdi va salkam yigirma beshga yaqin dramatik asar yozdi.
“Navbahor” (1949), “Hurriyat” (1959), “Parvoz” (1963), “Qotil”
(1962), “Parvona” (1966) kabi zamonaviy mavzudagi dramalari
qatorida tarixiy mavzudagi “Abu Rayhon Beruniy”, “Abu Ali ibn
~ 13 ~

Sino”, “Zebunniso”, Izzat Sulton bilan hamkorlikda yaratgan “Alisher
Navoiy” dramalari ham ijodkorga katta muvaffaqiyat olib keldi.
Uyg’un uzoq umr ko’rdi va sermahsul ijodkor sifatida tanildi.
“O’zbekiston xalq shoiri” faxriy unvoniga musharraf bo’ldi.
Jumhuriyat yozuvchilar uyushmasini boshqardi. O’zbekiston Fanlar
akademiyasining muxbir a’zoligiga saylandi.
Shoir o’zbek adabiyotini ko’pgina tarjima asarlar bilan ham
boyitdi. U.V.Shekspirning “Yuliy Sezar” tragediyasini, “Veronikalik
ikki yigit” komediyasini, A.P.Chexovning “Chayka” dramasini o’zbek
tiliga tarjima qildi.
XX asr o’zbek adabiyoti tarixini o’rganuvchilar uning
vakillaridan biri sifatida lirik shoir va dramaturg Uyg’un ijodini ham
unutmaydilar.
~ 14 ~

XULOSA
Xulosa qiladigan bo’lsak, Uyg’un hayoti va ijodi barcha adabiyotni
sevuvchilar, adabiyotga oshno qalblar uchun bir umid uchquni bo’ldi desak,
adashmagan bo’lamiz. Sababi bunday xalqparvar, xalqqa foydasi tegishi uchun
harakat qilgan, xalqni foydasini ko’zlagan shaxslar tarixda judayam kam
bo’lgan. Dramaturgiya sohasida ancha salmoqli hissasi bor ustozni. U ijodida
ham xuddi hayoti kabi oddiylikka oshno bo’lgan. Ana shu oddiylik u yozgan
asarlarni dunyo yuzini ko’rishiga sabab bo’ldi. Tarjima sohasida ham ustoz
Uyg’un sermahsul ijod qilgan. Uyg’un asarlarini va ijod namunalarini
darsliklarga qo’shsa ayni muddao bo’lgan bo’lardi sabab, Uyg’unni bilsin
o’quvchilar, u kabi bo’lishga intilishsin. Undan o’rnak olgan holda hayotga
oddiylik bilan qarasin. Negaki, buyuklik-oddiylikdadir.
~ 15 ~

A d a b i yo t l a r
1. Abdusamatov H. Hayot qo’shiqi. T., G’afur G’ulom nomidagi
nashriyot. 1984.
2. Ahmadjonova K. Uyg’un – lirik shoir. T., G’afur G’ulom nomidagi
nashriyot, 1979.
3. Qorayev T. Uyg’un mahorati. T., “Fan”, 1984.
4. www.ziyonet.uz

~ 16 ~

Uyg’un – lirik shoir

Sotib olish