V.V. Bartold asarlarida turkiy xalqlar tarixining yoritilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	63.8KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

67 Sotish

V.V. Bartold asarlarida turkiy xalqlar tarixining yoritilishi

Sotib olish

V.V. BARTOLD ASARLARIDA TURKIY XALQLAR TARIXINING
YORITILISHI
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. O‘RTA OSIYO VA XUROSON HUDUDLARINING
O‘RGANILISHIDA AKADEMIK V.V.BARTOLDNING ASARLARNING
AHAMIYATI
1.1. Akademik V.V. Bartold hayoti va ilmiy faoliyati
1.2. V.V. Bartoldning Markaziy Osiyoga birinchi ilmiy safari
II BOB. V.V. BARTOLD ASARLARIDA O‘RTA OSIYOLIK
ALLOMALARNING ASARLARINING O‘RNI VA TARIXSHUNOSLIGI.
2.1. Bartold asarlarining Markaziy Osiyoni o‘rganishdagi qo‘shgan hissasi
2.2. Afrosiyobning ochilishi va Amudaryo masalasi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO‘YXATI

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek: “Farzandlarimiz
maktabdan qanchalik bilimli bo‘lib chiqsa, yuqori texnologiyalarga asoslangan
iqtisodiyot tarmoqlari shuncha tez rivojlanadi, ko‘plab ijtimoiy muammolarni
echish imkoni tug‘iladi. Shunday ekan, Yangi O‘zbekiston ostonasi maktabdan
boshlanadi desam, o‘ylaymanki, butun xalqimiz bu fikrni qo‘llab-quvvatlaydi”. 1

“Professor-o‘qituvchilarning eng muhim vazifasi - yosh avlodga puxta
ta’lim berish, ularni jismoniy va ma’naviy etuk insonlar etib tarbiyalashdan
iboratdir”. Hayotimizning barcha sohalari kabi ta’lim tizimini ham
modernizatsiyalash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lib
qolmoqda. Innovatsion ta’lim muhitini yaratish, uni xalqaro andozalarga to‘liq
mosligini ta’minlash yoshlarimizni bugungi tez o‘zgaruvchan ijtimoiy hayotga
muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishning muhim omilidir. “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi»ni amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi hamda mazmunini
zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajriba asosida takomillashtirishni ko‘zda
tutadi. Buning uchun, avvalo, barcha ta’lim muassasalaridagi dars jarayonlarini
ilg‘or, ilmiyuslubiy jihatdan asoslangan zamonaviy uslubiyot bilan ta’minlash
lozim. Yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishning maqsadi, vazifalari, mazmunini
yangilash tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.
Barchamiz bugun chuqur anglab oldik-faqatgina zamonaviy asosda ta’lim-tarbiya
olgan, jahonning manaman degan mamlkatlaridagi tengdoshlari bilan bellasha
oladigan, jismoniy va ma’naviy jihatdan barkamol yoshlar biz boshlagan ishlarni
munosib davom ettirish va yangi bosqichga ko‘tarishga qodir bo‘ladi.
“Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanok ajdodlarimiz tomonidan ko‘p
asrlar mobaynida yaratib kеlingan g’oyat ulkan, bеbaho ma'naviy va madaniy
mеrosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan nihoyat muhim vazifa bo‘lib
qoldi». Mustaqillikga erishgan kundan boshlab O‘rta Osiyo, shu jumladan o‘zbek
xalqi tarixini haqqoniy va ob’yiktiv tarzda urganishga katta etibor berila
1
Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Тоshkent:
O‘zbekiston, 2017. – 456 b.
2

boshlandi. Shu o‘rinda mahalliy mualliflar tomonidan yaratilgan asarlar bilan bir
qatorda chet el olimlari, sharqshunos va tarixchilari tomonidan yaratilgan
vatanimiz tarixiga oid asarlar chuqur tahlil qilinib urganilmoqda. Vatanimiz
tarixini yoritishda rus tarixchi va sharqshunoslarining asarlari muhim tarixiy
manba bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. Shu jumladan rus tarixchilaridan akademik
Vasiliy Vladimirovich Bartoldning ishlari a’loxida manba sifatida tahlil qilinib
urganilmoqda. Mazko‘r diplom ishida akademik Vasiliy Vladimirovich
Bartol’dning vatanimiz tarixini yoritishdagi ilmiy ishlari va uning hayotiy
faoliyatiga bag’ishlandi. 2015 yilda yirik sharqshunos olim Vasiliy Vladimirovich
Bartol’dning tug’ilganiga 146 yil to‘ldi. Akademik V. V. Bartol’dning Sharq
tarixiga va ayniqsa, O‘rta Osiyo xalqlari tarixiga oid asarlari keng shuhrat topdi
va sharqshunoslikdagi erishgan o‘lkan yo‘tuqlarni bo‘tun dunyoga namoyish
qildi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Akademik V. V. Bartold hayoti
fanning rivojlanishida, Sharq xalqlarining boy tarixiy o‘tmishini o‘rganish yo‘lida
qilingan fidokorona mehnatning yorqin namunasidir. O‘zbek xalqi, O‘rta Osiyo
va Qozogiston xalqlari V. V. Bartoldning yorqin xotirasini abadiy yodda
saqlaydilar. Bartol’dning sobiq ittifoq davrida bosilib chiqqan sharxshunoslikka
oid asosiy nashrlarda aktiv qatnashishi va samarali ilmiy-adabiy faoliyati,
ayniqsa, ko‘zga yaqqol tashlanadi. “Akademik V. V. Bartold asarlarining
ro‘yxati” dan ma`lum bo‘lishicha (bu ro‘yxat 1892 yildan to 1930 yilgacha
yozilgan asarlarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, olimning shaxsan ko‘zatuvi va
qo‘shimchalari bilan tuzilgan), uning 350 ta asosiy asarlaridan 136 tayin sobiq
ittifoq xokimiyati davrida 1918-1930 yillar mobaynida nashr etilgan. Shuningdek,
T .S. Saidqulov 2
, В.А. Ahmedov 3
, K.Sh. Shoniyozov 4
, A. Murodov 5
. Asarlarida
ham Bartold ijodidan foydalanib kelishgan.
2
Saidqulov T .S . O'rta Osiyo xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavhalar. — Toshkent: O'qituvchi, 1993.
3
Ahmedov В . А . Tarixdan saboqlar. — Toshkent: O‘qituvchi, 1994.
4
Shoniyozov K.Sh. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. — Toshkent: Sharq, 2001.
5
Murodov A. O‘rta Osiyo xattotlik san’ati tarixidan. — Toshkent: Fan, 1971.
3

Kurs ishining maqsadi va vazifalari. V. V. Bartold hayoti va ilmiy
faoliyatining katta bir davri Turkiston, xususan O‘zbekiston va Toshkent bilan
bog’liq. U faqat 1893—1928 yillar orasida Toshkentga yetti marta kelib ketdi va
uning har bir safari katta, ko‘p hollarda yechimini kutib yotgan ilmiy va ilmiy-
tashqiliy masalalar bilan bog’liq edi. Ushbu ma’lumotlardan kelib chiqadigan
bo‘lsak, Bartoldning ijodini o‘rganish tarixchi olimlar ijodi uchun muhim
ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishimiz obyekti sifatida V.V.
Bartold asarlarida turkiy xalqlar tarixining yoritilishi mavzusini olishimiz
mumkin. Ushbu mavzu haqida yozilgan maqolalar, ilmiy ish va izlanishlar kurs
ishimiz predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining nazariy-uslubiy asoslari. Mavzuni o‘rganish jarayonida
Markaziy Osiyo tarixiga oid muhim manba hisoblangan Bartoldning asarlari ilmiy
jihatdan yoritildi. Mazkur mavzudan oliy o`quv yurtlari, akademik litsey va
maktablarda Markaziy Osiyo hududini tarixiy manbalar asosida o‘rganish
jarayonida foydalanish mumkin.
Kurs ishining ilmiy yangiligi va ahamiyati. Markaziy Osiyoni
o‘rganishda salmoqli ishlarni amalga oshirgan Bartoldning tarixan boy hudud
hisoblangan ushbu yerlarni o‘rganishdagi ilmiy ishlari diqqatga sazovordir. Shu
boisdan ham bu hudud haqida ko‘plab manbalar va qator hujjatlar hozirga qadar
o‘rganilib kelinadi. Ushbu jarayonni yoritib beruvchi ishimiz o‘quvchi va
talabalar uchun keltirilgan mavzu yuzasidan maxsus kerakli qo‘llanma bo‘lib
xizmat qilishi mumkin.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, to‘rtta
paragraf, xulosa, mavzuga doir ilovalar hamda foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

I BOB. O‘RTA OSIYO VA XUROSON HUDUDLARINING
O‘RGANILISHIDA AKADEMIK V.V. BARTOLDNING
ASARLARNING AHAMIYATI
1.1 Akademik V.V. Bartold hayoti va ilmiy faoliyati
Vasiliy Vladimirovich Bartold (1869-yil 3-noyabr – Peterburg – 1930-yil
19-avgust) — sharqshunos. Rossiya FAning akademik (1913). Peterburg
universiteti sharq tillari fakultetini tamomlagan (1891). Bartold O rta Osiyogaʻ
birinchi marta 1893-yilda kelgan. Keyinchalik bir necha bor Toshkentda bo lgan.
ʻ
Toshkentdagi Turkiston arxeologiya havaskorlari to garagi tashkilotchilaridan
ʻ
biri. U Fanlar akademiyasi sharqshunoslar kollegiyasining doimiy raisi, Turkiston
xalq universitetining faxriy a zosi (1918), Turkshunoslik qo mitasining rahbari
ʼ ʻ
(1928–1930). Moddiy madaniyat tarixi Davlat akademiyasi raisi o rinbosari,
ʻ
"Eron" ilmiy jurnalning muharriri. Bartold Yaqin, O rta Sharq, ayniqsa O rta
ʻ ʻ
Osiyo va Arab xalifaligi, islom tarixi, turkiy xalqlar tarixi, filologiyasi va
etnografiyasi, Afg onistan, Eron, Kavkaz orti va qisman Xitoy tarixiga oid asarlar
ʻ
yozgan. Nashr qilingan 685 asaridan 320 tasi O rta Osiyo tarixiga bag ishlangan.
ʻ ʻ
Bartold Sho ro Sharqidagi xalqlarning alifbosini arabchadan lotinchaga
ʻ
o tkazishda faol qatnashdi. Uning ko pgina asarlari o zbek, tatar, qirg iz, turk,
ʻ ʻ ʻ ʻ
fors, arab, ingliz, nemis va fransuz tillarida nashr qilingan. "Islom
ensiklopediyasi"da 246 maqolasi bilan qatnashgan. Bartold O rta Osiyo xalqlari
ʻ
tarixi, etnologiyasi va psixologiyasini chuqur o rgangan olim bo lsada, Turkiston
ʻ ʻ
xalqi madaniyatini ob yektiv va haqqoniy baholay olmadi, ma lum darajada uni
ʼ ʼ
kamsitdi. Bu uning "Ulug bek va uning davri" asarida aniq seziladi. Chunki
ʻ
Bartold chor Rossiyasi mustamlakachiligining ideologi edi, u yevropaliklarning
osiyoliklardan ustunligi g oyasini olg a surdi va shu ustunlikni ilmiy va
ʻ ʻ
mafkuraviy jihatdan asoslashga xizmat qildi. 6
6
Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov,
1971. B.113.
5

V. V. Bartoldning “Mo‘g‘ullar bosqini davrida Turkiston” nomli klassik
asarining (1963 yilgi) nashriga yozilgan so‘z boshisida Bartold ulug‘ tarixchi deb
ta`riflangan edi. V. V. Bartoldning hayot yo‘li o‘z mazmuniga ko‘ra, yo‘qsak
iqtidorli va ko‘p qirrali olim faoliyatining tashkil topishi va rivojlanishining tipik
namunasidir. Yo‘qsak qattiyatlilik, halollik va fikrlashda dadillik, o‘ziga va
o‘zgalarga nisbatan qattiq talabchanlik xususiyatlariga ega bo‘lgan inson
Bartoldning ichki dunyosi ancha mo‘rakkabdir. Bartold doimo vaqtni qattiq
hisobga olar, o‘zining bo‘tun kuch va quvvatini ilmiy ishlarga bag‘ishlab, har
soat, har daqiqani unumli foydalanishga tirishardi. U nihoyatda ser g‘ayrat odam
edi. Bartoldning shogirdi professor A.Yu. Yakubovskiy ustozi to‘g‘risida: “u
naqilga aylanib ketgan zo‘r xotiraga va o‘zini soat yanglig‘ aniq harakat qiladigan
mexanizmga aylantirib yuborgan ishchanlik qobiliyatiga ega edi», — deb eslaydi.
Bartold keraksiz mavzulardagi tutriqsiz gap-so‘zlarni yomon ko‘rar, fan olamida
daydib yurgan tasodifiy kishilarga munosabati keskin va mo‘rosasiz edi.
(Akademik N. Yakubovskiy, Bartol’d hech kimning, agar u o‘zining tug‘ishgan
birodari bo‘lsa ham munofiqligini sira kechirmasdi, deb yozadi). Bartoldning oq
ko‘ngil, qalbi ochiq, kamtar, ilmdagi o‘z safdoshlariga sodiq do‘st, yosh olimlarga
g‘amxo‘r ustoz bo‘lgan chin inson ekanligini har kim ham darhol bilib ololmasdi
(«Ish sohasida,— deb eslaydi professor V.F.Minorskiy,— Bartold bilimdon, sodiq
do‘st hamda birovning talant va tashabbusini birinchi bo‘lib qo‘llab
quvvatlaydigan kishi edi”). Bartoldning olim sifatidagi butun ongli hayoti
o‘zining aql-zakovati va kuch-quvvatini bir umrga o‘zi tanlab olgan ilm sohasiga
baxshida etishning yorqin namunasidir. Vasiliy Vladimirovich Bartold 1869- yil
3-noyabrda Peterburgda “burjua oilasi”da dunyoga keldi. Uning otasi aslida
Rigalik bo‘lib, birja dalloli edi, onasi Peterburgdagi bir bank xo‘jayinining qizi
bo‘lgan. V. V. Bartoldning eslashicha, otasidan meros qolgan mablag‘ uning ilm
bilan mashg‘ul bo‘lish va o‘z ma`lumotini oshirish hamda ilm yo‘lidagi
sayohatlar uchun kerak bo‘lgan barcha xarajatlarning yuziga borib o‘tirmaslik
imkonini bergan. V. V. Bartol’d maktabda o‘qib yurgan chog‘laridayoq Shrq
xalqlari tarixi bilan qiziqib qoldi. 1887- yilda u Peterburgdagi 8-gimnaziyani oltin
6

medal bilan tamomlaydi. Usha yilning kuzida Peterburg universiteti Sharq tillari
fakul’tetining arab-fors, turk, tatar bo‘limiga o‘qishga kiradi. Bu erda u usha
zamonning ko‘zga ko‘ringan sharqshunos olimlari N.I.Veselovskiy,
K.P.Patkanov, V. D. Smirnov, V. R. Rozen kabilardan leksiya tinglaydi.
Universitetda V. V. Bartoldning ilmiy qiziqishlari asosan, Yaqin va O‘rta Sharq
mamlakatlarining o‘rta asr tarixiga qaratildi. Olimning aytishiga qaraganda, uning
tarixga qiziqishini oila a`zolari ham ma`qullashgan. Otasining ma`lumoti keng (u
usha zamon kommersiya bilim yo‘rtini tugallagan edi) bulmasa ham, ilmning
qadriga yetar, o‘g‘lining bolalarcha bajargan dastlabki sodda tajribalarini, undagi
tarixchiga xos uncha- muncha talant uchqunlarini ko‘rib, o‘g‘lining ilmga bo‘lgan
intilishlarini qo‘llab-quvvatlaydi. 7
Yosh olimning diqqatini, ayniqsa, O‘rta Osiyo ko‘proq o‘ziga tortdi. sakkiz
million nafar (XIX asr oxirlaridagi hisob bo‘yicha) aholisi bo‘lgan bu bepoyon
mamlakatni chor hukumati rus kapitalistlari va pomeshchiklrining
mustamlakasiga aylantirgan edi. O‘rta Osiyo mehnatkash ommasi chor
mustamlakachilarining, savdogar va boshqa tekinxo‘rlarning, shuningdek,
mahalliy ekspluatatorlarning zulmi ostida ezilib keldi. O‘rta Osiyo o‘sha vaqtlarda
iqtisodiy va texnik jixatdan qaloq va xalqi huquqsiz, qashshoq bir o‘lka
hisoblanardi. Lekin, ayni zamonda, u turli-tuman tabiiy imkoniyat va boyliklarga:
serhosil vohalar, bepoyon dasht va cho‘llar, baland tog‘lar, yashnagan vodiylar,
Sirdaryo va Amudaryo kabi daryolar hamda boshqa ko‘p narsalarga ega edi. O‘rta
Osiyoning yer osti boyliklari qariyb tekshirilmagandi. Lekin o‘sha vaqtlarda
uncha-muncha ma`lum bo‘lgan konlar bu o‘lkaning neft, toshko‘mir, turli qurilish
materiallari, nodir metallar kabi ko‘pgina qazilmalarga boy ekanidan darak
berardi.
Rossiya, Angliya, Germaniya, Fransiya, Turkiya, Misr va boshqa
mamlakatlarning kutubxona va muzeylarida O‘rta Osiyoga tegishli qadimiy
qo‘lyozmalar saqlangan bo‘lib, u asarlarda O‘rta Osiyo hududida sodir bo‘lgan
7
Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov,
1971. B.113.
7

tarixiy voqealar va bu yerda yashovchi xalqlarning hayoti va turmushi to‘g‘risida
boy ma`lumotlar keltirilgan. Ular orasida Xorazmiy, Beruniy, Rudakiy, Ibn Sino,
Navoiy, Jomiy va boshqa buyuk olim, mo‘tafakkir va shoirlarning asarlari ham
bor edi. Bu qo‘lyozmalarning bir qismi o‘sha vaqtlarda mutaxassislar tomonidan
o‘rganilib, nashr etilgan va yevropa tillariga tarjima qilingan edi, lekin
qo‘lyozmalarning talay qismi qo‘l urilmagan holda kutubxona va arxivlarda
«o‘lik yo‘q» bo‘lib qalashib yotardi. Yuzlab va minglab qo‘lyozmalar esa ayrim
shaxslarning qo‘lida bo‘lib, bozorlarda sotilar va ko‘pincha, yuqolib ketardi.
Shunday qilib, O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha umumlashtirilgan katta va jiddiy
asarlar hali yaratilmagan edi. Bunday umumlashtirilgan asar yaratish uchun o‘sha
vaqtlarda olimlar qo‘lida faktik materiallar juda ham oz edi. 8
Shuningdek, Bartold Eduard Meyer (1855—1930), Teodor Nel’deks (1836
— 1930) va boqsha taniqli olimlarning leksiyalarini tinglashga ham muyassar
bo‘ladi. Bartold chet ellarda bo‘lgan vaqtida Sharq tillari bo‘yicha o‘z bilimini
oshirdi, sanskrit tilini o‘rganishga kirishdi, Tabariy va boshqa sharq mualliflari
asarlari asosida O‘rta Osiyo, jumladan, turklar to‘g‘risidagi ma`lumotlarni
o‘rgandi. Bartold o‘zining xorijiy mamlakatlardagi mashg‘ulotlari haqida ana shu
safarining tashabbuskori hisoblanmish ustozi Rozenni muntazam ravishda
xabardor qilib turdi.
Xorijiy mamlakatlarga qilingan safar jarayonida O‘rta Osiyo to‘g‘risidagi
manbalarni chuqur o‘rganish bilan shug‘ullanish zarur degan fikr Bartoldni
butunlay qamrab olgandi. «Tarixiy rivojlanishning yevropa tarixi uchun ishlab
chiqilgan qonuniyatlarini yo‘llagan holda, qiyosiy usul yordamida O‘rta Osiyo
tarixining hali bir qismini o‘rganishga birorta kishi ham o‘rinib ko‘rmagan bo‘lsa
kerak,— deb yozgan edi Bartold Rozenga yo‘llagan maktublaridan birida,—
O‘rta Osiyo tarixidan jiddiyroq ilmiy kurs yaratishni hozir, tasavvo‘r qilish qiyin.
O‘z-o‘zidan ma`lumki, buni (O‘rta Osiyo tarixini) men yarata olmayman, lekin
vujudga kelishini o‘z asarlarim bilan (agar ulmasam va salomat bo‘lsam) aqalli
8
Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении.
Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
8

birmuncha tayyorlab ketish umididaman». Bartoldning bu maktub alohida
diqqatga sazovordir. Birinchidan, u yigirma uch yashar yosh olim tasavvo‘rida
O‘rta Osiyo va umuman, Sharq tarixi bo‘yicha kelajakdagi o‘z tadqiqotlarining
vazifa va usullari hozirdayoq shakllana borayotganidan darak berardi. Chunonchi,
u sharq tarixini o‘rganishda tarixiy rivojlanishning yevropa tarixi uchun ishlab
chiqilgan qonuniyatlarni qo‘llagan holda qiyosiy usuldan foydalanishni o‘rtaga
tashlaydi. Bu qonuniyatlarni sharq tarixini o‘rganishga tadbiq qilish to‘g‘risnda
yosh olim ilgari so‘rgan fikr usha vaqtlarda shubxasiz progressiv xarakterga ega
edi. Ikkinchidan, agar Bartoldning olim sifatidagi keyingi faoliyati nazarga olinsa,
mazkur xat o‘ziga xos bashorat xarakteriga ega bo‘lganini bilib olish mumkin.
Nihoyatda kamtar va o‘ta talabchan Bartold O‘rta Osiyoning ilmiy tarixini
yaratish vazifasi o‘z zimmasiga tushishini aslo o‘ylamagan va bu xususda o‘z
vazifasini shu tarixning «vujudga kelishini aqalli birmuncha tayyorlash»dan iborat
deb bilgan edi. Bartol’d bu vazifani sharaf bilan va o‘z zamonasi uchun imkoni
bo‘lgan maksimal darajada ado etdi (O‘rta Osiyoning chinakam va o‘zil-kesil
tarixi esa 1917 yildan so‘ngina olimlarining jamoaviy kuch-g‘ayratlari bilan
yaratildi ). 9
Bartold asarlari quyidagi to‘qqiz jildda o‘nta kitob bo‘lib nashriyotdan chiqdi:
I jild. Mug‘ullar bosqini davrida Turkiston.
II jild. 1-qism. O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha umumiy ishlar. Kavkaz va Sharqiy
Yevropa tarixi bo‘yicha ishlar.
II jild. 2-qism. O‘rta Osiyo tarixining ayrim muammolari bo‘yicha ishlar.
III jild. Tarixiy geografiya bo‘yicha ishlar.
IV jild. O‘rta Osiyo va unga chegaradosh bo‘lgan mamlakatlarning
arxeologiyasi, numizmatikasi, epigrafikasi va etnografiyasi bo‘yicha ishlar.
V jild. Turkiy va mug‘ul xalqlarining tarixi va filologiyasi bo‘yicha ishlar.
Markaziy Osiyo va Uzoq Sharq tarixi bo‘yicha ishlar.
VI jild. Islom va arab xalifaligi tarixi bo‘yicha ishlar.
9
Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov,
1971. B.113.
9

VII jild. Eron va Afroniston tarixi va filologiyasi bo‘yicha ishlar.
VIII jild. Manbashunoslik bo‘yicha ishlar.
IX jild. Sharqshunoslik tarixi bo‘yicha ishlar.
1.2. V.V. Bartoldning Markaziy Osiyoga birinchi ilmiy safari
1893-yilda V. V. Bartold O‘rta Osiyoga birinchi ilmiy safar qiladi. Rassom
va etnograf S. M. Dudin hamroh bo‘lgan ushbu safardan maqsad «bu o‘lkaning
o‘tmishi to‘g‘risidagi yozma ma`lumotlarga qo‘shimcha ularoq qadimiy xalqlar
manzilgohlaridan qolgan izlar to‘g‘risida ma`lumotlar to‘plash hamda qadimiy
shahar va istehkomlar xarobalarining mumkin qadar qisqacha ta`rifini
keltirish»dan iborat edi. Usha vaqtlarda olimlarning O‘rta Osiyo bo‘ylab qiladigan
safari ma`lum o‘quv, jismoniy chidamlilik, yo‘lning xilma-xil azob-o‘qubatlarini
chidam bilan yenga olish talab etiladigan juda mushkul ish ekaniga qaramay,
Bartold o‘z oldiga qo‘ygan vazifani bajarishda nihoyatda g‘ayrat ko‘rsatdi.
(Bartold Toshkentga kelishi bilan Chimkent — Avliyoota yo‘nalishi va
undan keyin Talas daryosi (Oxum degan joydan shimolga, Dmitrievskoy
qishlog‘idan janubga tomon) bo‘ylab safarga junadi. Bu yo‘nalish yo‘lida
uchragan bir qancha qadimgi manzilgohlar va ayrim yodgorliklar ko‘zdan
kechirildi va tavsifi yozib olindi.) Yo‘lda sodir bo‘lgan baxtsiz hodisa (otdan
yiqilib oyogi sinadi) sababli, Bartold Toshkentga qaytishga majbo‘r bo‘ladi va
shahardagi harbiy gospitalga yotqiziladi. U Toshkentda qishni o‘tkazishga
majbo‘r bo‘ladi. Bu hol O‘rta Osiyoni o‘rganish sohasida mahalliy arboblar bilan
uzoq yillik aloqalarining boshlanishiga asos bo‘ldi. Bartold hayoti va faoliyatining
ana shu yillari to‘g‘risida alohida to‘xtalib o‘tish o‘rinli bo‘lar edi. Usha vaqtlarda
O‘rta Osiyoda madaniy kadrlar nihoyatda oz edi. Lekin vaqtning o‘tishi bilan ana
shu kam sonli mahalliy ziyolilar orasidan O‘rta Osiyoning tarixiy o‘tmishi bilan
chuqur va beg‘araz qiziquvchi kishilar guruhi (mansabdorlar, o‘qituvchilar,
vrachlar, injenerlar va boshqa soha mutaxassislari) vujudga keldi. Ular qadimiy
10

yodgorliklarni (qo‘rg‘on, maqbaralarni, eski binolar xarobalarini) ro‘yxat qilish va
ularning tavsifini yozib borish, tasodifiy topilmalarni (tanga-chaqalar, sopol va
metall buyumlar) yig‘ish va saqlash, xalq afsonalari va o‘lkaning o‘tmishi
to‘g‘risidagi rivoyatlarni yozib borish hamda Sharq qo‘lyozmalarini o‘rganish
yo‘li bilan bu o‘lka to‘g‘risida zarur ma`lumotlar to‘plashga harakat qildilar. Ular
orasida maxsus tarixiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kishilar nihoyatda oz edi.
Borlari esa havaskor o‘lkashunoslar edi, xolos. Shuning uchun ham ular g‘ayri
ixtiyoriy xatoliklardan, ishda sodir bo‘ladigan kustarchilikdan ularni ogohlantirib,
faoliyatlarini to‘g‘ri yo‘lga yunaltirib to‘ruvchi mutaxassis olimlarning maslahat
va takliflariga hali juda muhtoj edilar. 10
Mahalliy o‘lkashunoslar Bartoldni o‘zlarining sodiq va sevimli ustozi
hamda rahbari deb qabul qildilar. Bartold bilan ular orasida mustahkam ilmiy
aloqa o‘rnatildi, doimiy yozishmalar olib borildi. Bu aloqalar keyinchalik ham
davom etdi. Shuni ishonch bilan ta`kidlash mumkinki, yirik olim bilan uning
kichik kasbdoshlari, mahalliy o‘lkashunoslar, jumladan, 1895 -yilda Bartoldning
o‘z ko‘magi bilan Toshkentda vujudga kelgan Turkiston arxeologiya havaskorlari
tugaragi a`zolari o‘rtasidagi yaqin va davomli o‘zaro foydali hamkorlikning bu
singari boshqa biror namunasi butun vatan o‘lkashunosligi tarixida ko‘rilmagan
edi. Mazkur ilmiy o‘lkashunoslik tugaragi 1917-yilgacha, ya`ni yigirma yildan
ko‘proq vaqt davom etib, qadimgi O‘rta Osiyo yodgorliklarini hisobga olish,
tavsiflash va ularni o‘rganish ishiga ko‘p hissa qo‘shdi. Bartoldning mahalliy
sharqshunoslarga ko‘rsatgan yordami qanchalik zo‘r bo‘lganini, masalan, shunday
faktdan bilish mumkin. O‘tgan asrning 80-yillari oxirlarida taniqli havaskor
sharqshunos N. S. Likoshin o‘rta asr tarixchisi Abu Bakr Muhammad bin Ja`far
an-Narshaxiyning O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha eng muhim manbalardan biri
hisoblangan «Tarixi Narshaxiy» nomli kitobini forschadan rus tiliga tarjima
qiladi. Bu kitob Buxoro tarixi va tarixiy topografiyasi bo‘yicha juda ko‘p
ma`lumotlarni o‘z ichiga olgan katta asar edi. Shuning uchun ham uning Likoshin
10
Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov,
1971. B.113.
11

tomonidan tarjima qilinganligi mahalliy ilmiy hayotda muhim hodisa va
Sharqshunoslik tarixida diqqatga sazovor voqea bo‘ldi. Likoshin mazkur asar
tarjimasiga ko‘p mehnat sarflagan bo‘lsada, lekin bu ishning barcha
qiyinchiliklarini oxirigacha yenga olmadi. Narshaxiy tekstida Likoshin
tushunolmagan ba`zi so‘zlar, iboralar hamda parchalar uchrardi. Bartold Likoshin
tarjimasini ma’qulladi va unga muharrir bo‘lishga rozi bo‘ldi. Tarjima 1897-yilda
Tashkentda chop etildi. Bartold Likoshin tarjima qilgan mazkur kitobni tazfir
qilibgina qolmay, shu bilan birga, Narshaxiy asaridagi murakkab joylarning rus
tiliga to‘g‘ri va aniq tarjima qilinishiga hamda uni ilmiy izohlar bilan to‘ldirishga
ham yordam qildi. Tarjima jarayonida shunday vaqtlar ham bo‘ldiki, Likoshin
ayrim mujmal joylarga duch kelib qolib, tarjimani davom ettirishdan voz
kechishga borib etadi. Shunday kezlarda Bartold Likoshinga dalda berib,
boshlagan ishining muvaffaqiyatli tugallanajagi to‘g‘risida unda ishonch
to‘g‘diradi. Natijada Bartoldning o‘lkan yordami tufayli tarjima nashrga tayyor
bo‘ladi. 11
Bartoldning safardan oldin O‘rta Osiyo tarixiga oid yozma manbalarni
sinchiklab o‘rganib chiqqanligi hisobotning yuksak darajada, sifatli chiqishiga
sababchi bo‘ldi. Mana u manbalar: xitoy tarixchilarining J-Degin, YU. Kloprot,
N. Ya,Bichurin tomonidan to‘plangan mo‘g‘ullargacha bo‘lgan davrga oid
ma`lumotlari, Syuan-Szan sayohatlari, IX—X asrlardagi arab geograflarining
ma`lumotlari, Xitoy va yevropa sayyohlarining mo‘g‘ullargacha bo‘lgan davrga
oid ma`lumotlari, «Mo‘g‘ullar tarixi bo‘yicha musulmon tarixchilarining
asarlari». Bu manbalar ro‘yxatini Bartold o‘z hisobotining so‘z boshisida
keltirgan.
1898-yilda V. V. Bartol’d «Yettisuv tarixidan ocherk» nomli asarini nashr
qildirdi. Bu asarda olim birinchi bo‘lib eradan avvalgi II asrdan to XVIII asrning
ikkinchi yarmi boshlarigacha bo‘lgan davrdagi Yettisuv tarixining yig‘ma va
ilmiy jihatdan aniq mulohaza berishga intildi. Bu asar Bartoldning fikricha, eng
11
Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении.
Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
12

muvaffaqiyatli chiqqan bo‘lib, uning ilmiy ijodiyotida ko‘zga ko‘rinarli o‘rinni
egalladi va hozirgi kungacha o‘zining ilmiy ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.
Bartoldning 1896-yil 8-aprelda universitetda o‘qigan birinchi leksiyasi
«Chingizxon imperiyasining tashkil topishi» degan mavzuga bag‘ishlangan. Shu
narsa diqqatga sazovorki, yosh olim bu imperiyaning tashkil topishiga o‘z
leksiyasida ayrim mo‘g‘ul hukmdorlari va ularning guruhlari manfaatining
xokimiyat uchun bo‘lgan kurashda o‘zaro to‘qnashuvlariga yoki qabilalar va
urug‘lar o‘rtasida yuz bergan ko‘rashlarga emas, balki ko‘proq, XII asr oxirlari va
XIII asr boshlarida mo‘g‘ul jamiyatning ichkarisida yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarga, ya`ni sinfiy ko‘rashlarga bog‘lab tahlil qildi. Bartoldning fikricha,
Chingizxon so‘zining chin ma`nosida «xalq rahbari» emas, u vujudga keltirgan
davlat tuzumi mutlaqo aristokratik xarakterga ega edi. Temuchin (Chingizxon)
o‘zini qo‘llab-quvvatlagan sahro aristokratlari (nuyonlar, ko‘chmanchi chorvador
a`yonlar) ning rahnamosi va ular manfaatining ifodachisi bo‘lsa, boylik yoki
shon-shuhrat emas, balki kundalik tirikchilik g‘amini o‘ylagan oddiy xalq esa
Jamirat qabilasi rahbarlaridan biri - Deamuh atrofiga jipslashdi, deb ko‘rsatadi
Bartold. Bartoldning Chingizxon imperiyasi tashkil topishi sabablari to‘g‘risidagi
bu qarashlari uning murakkab va kam o‘rganilgan masala tahliliga puxta uylab
yondashganidan dalolat beradi. 12
Bartold 1365-yilgi voqealar tafsilotini bayon qiluvchi bir qancha yozma
manbalarning ma`lumotlaridan foydalanib (shu vaqtgacha bu ma`lumotlar
yevropa faniga Juvayniy asarlaridan olingan parchalardan ma`lum edi) birinchi
bor Samarqanddagi sarbadorlar qo‘zg‘olonining paydo bo‘lishi va borishining
keng manzarasini gavdalantirdi. Bunda u mazkur qo‘zg‘olonning hech qanday
diniy sabablarsiz, mahalliy noib va uning qarindoshlari zulmi natijasida yuz
berganligini ta`kidlaydi. Bartol’dning sarbadorlar qo‘zg‘oloni to‘g‘risidagi
maqolasi birinchi rus revolyutsiyasi boshlangan yillarda bosilib chiqdi. Maqolada
ijtimoiy xarakterga ega bo‘lgan bir qator iboralarning («hunarmandlar sinfidan
12
Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov,
1971. B.113.
13

chiqan va aslzodalar quvg‘iniga duchor bo‘lgan kishi», «ishchilar sinfining
vakillaridan biri», «studentlar va ishchilar tomonidan hokimiyatni qo‘lga olish»
singari) ishlatilishi, ehtimol, ma`lum darajada xuddi ana shu sharoit bilan bog‘liq
bo‘lgandir. Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, «sinfiy kurash» kabi iboralar,
hatto Bartoldning dastlabki (1899 yillardagi) asarlarida ham uchraydi. Holbuki,
o‘sha vaqtdardagi ko‘pchilik sharqshunos olimlar o‘tmishdagi ozodlik
harakatlarini o‘rganishdan o‘zlarini chetga olishni afzal ko‘rdilar, ular inqilobdan
qo‘rqib, undan xazar qilishar, «sinfiy kurash», «xalq qo‘zg‘olonlari» va shu kabi
iboralarni tilga olmaslikka tirishar edilar. 13
13
Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении.
Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
14

II BOB . V.V. BARTOLD ASARLARIDA O‘RTA OSIYOLIK
ALLOMALARNING ASARLARINING O‘RNI VA
TARIXSHUNOSLIGI.
2.1. Bartold asarlarining Markaziy Osiyoni o‘rganishdagi qo‘shgan hissasi
Bartold har tomonlama chuqur o‘rganib chiqqan bir qancha o‘rta asr
mualliflarining (Gardiziy, al-G‘arnatiy. Nasafiy, Bakran, Juvayniy, Damdulloh
Qazviniy, Hofiz Abru va boshqalarning) qo‘lyozma asarlaridagi O‘rta Osiyo
tarixiga oid ma`lumotlarni o‘z tadqiqotiga asos qilib oladi.
Qo‘lyozmalar ustida ishlash jarayonida Bartoldning ajoyib iste`dodi —
Sharq qo‘lyozmalaridan fan uchun eng foydali barcha narsalarni ajratib ola
bilishdek hayratomuz qobiliyati yaqqol ko‘rindi. Bu narsa yuzaki qaraganda oddiy
bo‘lib ko‘rinadigan ish emas, aslo. Chunki mazkur qo‘lyozmalarning mualliflari
to‘rli xil madaniy va bilim darajasiga, saviyaga, his, did va kayfiyatga ega hamda
o‘z zamonasi voqeligiga to‘rlicha baho beruvchi kishilar edi. Lekin bu
qiyinchilikning bir tomoni edi, xolos. Bundan tashqari, qo‘lyozmalarda muayyan
tarixiy voqealar to‘g‘risida, ma`lum bir davlat arbobi haqida va boshqa xususlarda
keltirilgan ma`lumotlarning hammasini ham to‘g‘ri deb bo‘lmasdi. Aksincha,
qadimgi qo‘lyozmalarda faktik ma`lumotlar, aksari, afsonalarga, ishonchli
ma`lumotlar esa ishonib bo‘lmaydigan naqllarga qo‘shilib ketgan bo‘lardi.
Ba`zan qo‘lyozma mualliflari o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan, o‘zlari yaxshi
bilgan voqea-xodisalarni yozsalar, ba`zi vaqtlarda turli voqealar to‘g‘risida
birovlardan eshitgan narsalarini yozishardi, birovlar esa mazkur ma`lumotlarni
o‘z navbatida boshqa kishilardan eshitgan bo‘lardi. Bundan tashqari, ko‘p
qo‘lyozmalar ma`lum vaqt mobaynida bir emas, bir qancha kishilar tomonidan
kuchirilgan va buning ustiga qo‘lyozmaning asl nusxasi emas, ko‘chirilgan
nusxasi bo‘lardi. Bu xildagi qo‘lyozmalarda ko‘pincha, to‘rli chalkashliklar va
hatto kuchiruvchilarning o‘zlari kiritgan qo‘shimcha va tuzatishlar uchrardi.
15

Shuningdek, ayni bir voqea turli mualliflar tomonidan har xil bayon etilgan,
shahar va qishloqlarning nomlari turlicha ko‘rsatilgan bo‘lib, ularning geografik
o‘rni va oralaridagi masofa taxminan hamda noaniq keltirilgan hollar ham
uchraydi.
Shunga ko‘ra, Sharq qo‘lyozmalarini o‘rganuvchi olimlardan qo‘lyozma
tekstlariga tanqidiy munosabatda bo‘lish, ularni chuqur rahlil qila bilish, bir xil
qo‘lyozmalardagi ma`lumotlarni boshqa qo‘lyozmalarda keltirilgan ma`lumotlar
bilan sinchiklab solishtirish, to‘g‘ri narsalarni noto‘g‘ri narsalardan farqlay bilish,
ular orasidan muayyan tarixiy faktga oid bo‘lgan eng muhim ma`lumotlarni
saralab ola bilish, bir muallif ma`lumotlarini boshqa muallif ma`lumotlari bilan
to‘ldirish kabi mashg‘ulotlarning uddasidan chiqish talab qilinardi. 14
Bartold tadqiqotchilarga xos barcha xislatlarga mukammal ega bo‘lgan
ajoyib olim edi. Shu tufayli u Turkistonning mo‘g‘ul bosqini davridagi murakkab
va kam tekshirilgan tarixini shu qadar yaxshi va ilmiy jihatdan asosli qilib yoritib
berishga erishdi. Bartold “Mo‘g‘ullar bosqini davrida Turkiston” asarida
sharqshunos akademik S. F. Oldenburg so‘zlari bilan aytganda, ishda asoslilik va
bir ishni oxirigacha yetkazishga qobillik kabi o‘ziga xos xislatlari ochiq namoyon
bo‘lgan. «Bu asar - deydi Oldenburg,— hozirgacha O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha
asosiy qo‘llanma bo‘lib kelmoqda». Bartoldning “Mo‘g‘ullar bosqini davrida
Turkiston” mavzusidagi dissertatsiyasini yoqlash marosimi zo‘r muvaffaqiyat
bilan o‘tdi. Birinchi rasmiy opponent professor N. I. Veselovskiy “Turkiston
tarixini o‘rganayotgan har qanday tadqiqotchining Bartold kitobini qo‘liga olmay
iloji yo‘q” deganida batamom haq edi. Fakultet kengashining Bartoldga mashxur
asari uchun Sharq tarixi doktori degan ilmiy daraja berish to‘g‘risidagi taklifini
universitet kengashi ma`qullaydi. V. V. Bartoldning «Turkiston» kitobi, —
deyiladi kengash protokolida, — haqiqatan ham fanga qo‘shilgan nihoyatda katta
hissa bo‘ldi, u avtorga yo‘qsak sharaf keltiradi. 15
14
Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov,
1971. B.113.
15
Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении.
Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
16

Bartold Sharq tarixi doktori ilmiy darajasi uchun dissertatsiya yoqlagandan
so‘ng ko‘p o‘tmay, 1901-yil 10-avgustda Peterburg universitetining o‘zi uchun
jonajon bo‘lib dolgan Sharq tillari fakultetiga shtatdan tashkari professor, 1906-yil
21-yanvardan boshlab esa shtatli professor lavozimiga tayinlanadi. 1906-yildan
1918-yilga qadar fakultet sekretari vazifasini bajaradi.
Bu vaqtga kelib, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, Bartoldning juda boy,
lekin juda kam o‘rganilgan tarixiy o‘tmishga ega bo‘lgan bepoyon o‘lka
hisoblanmish O‘rta Osiyo tarixi muammolariga qizikishi to‘la shakllanadi.
Bartold o‘zini «asosan O‘rta Osiyo tarixchisi» deb atay boshlaydi. «O‘rta Osiyo
tarixi bilan shug‘ullanuvchi har bir kishi,—-deydi u, — ma`lum darajada, filolog
bo‘lmog‘i kerak».
1902-yilda Bartold O‘rta Osiyo ikkinchi marta safar qiladi. Bu gal ham u
O‘rta Osiyoning tarixiy o‘tmishini zo‘r qiziqish bilan o‘rganadi. Bu narsa Sharq
qo‘lyozmalari ustida ishlash uning eng jonajon ilmiy mashg‘uloti, butun hayoti
davomida asosiy ishi bo‘lganidan yana bir marta dalolat beradi. Uning o‘zi ham,
O‘rta Osiyoga qilingan safarlari orasida eng foydalisi 1902-yildagi safari
bo‘lganini, chunki bu vaqtda mahalliy mutaxassis xodimlar bilan aloqani yo‘lga
quyish va kengaytirishdan tashqari, asosan, qo‘lyozma yodgorliklari bilan ko‘proq
tanishganini alohida ta`kidlaydi: hali hech kim tomonidan foydalanilmagan boy
manbaalarga ega bo‘lgan Sharq tarixini o‘rganib, undagi qo‘lyozmalarni o‘qir
ekansan, ko‘pincha, o‘zingni xuddi qadimiy shaharlar o‘rnini kavlab, yangi dunyo
ochayotgan ixtirochi singari tasavvur qilib, zavq-shavqatlarga to‘lasan kishi, - deb
yozadi Bartold,
Bartold O‘rta Osiyoga kelishi bilan o‘lkadagi xususiy hamda jamoatga
qarashli qo‘lyozma to‘plamlarini ko‘zdan kechirishga katta e`tibor beradi. Bunda
o‘zining maxsus mashg‘uloti hisoblanmish O‘rta Osiyo tarixiga oid asarlarga
alohida e`tibor qildi.
Bartold Toshkentga kelganida Turkiston xalq kutubxonasidagi «Temur
tarixi» (Jahongirning hayotlik vaqtida G‘iyosiddin Ali tomonidan yozilgan) va
XVI asr o‘rtalarida xivalik Utemish Hoji tomonidan yozilgan «Juchiylar tarixi»
17

kitoblarini ko‘zdan kechirdi va bu har ikki qo‘lyozmaning to‘la tavsifini yozdi.
Bartold generalmayor Jo‘rabek tomonidan yig‘ilgan qulyozmalar to‘plamidan
Rashididdinning mo‘g‘ullar tarixiga oid va Maxmud bin Valining tarixiy
asarlarini topdi. O‘tkir zehnli Bartold qadimgi qo‘lyozmalar orasida ba`zi
hujjatlarning (ko‘proq vaqf hujjatlari singari) qalbaki ekanini payqagan va
aniqlagan hollar ko‘p bo‘lgan. Masalan, Bartold 1401 yilda guyo Amir Temur
tomonidan Sig‘noq saidlariga berilgan «Temur yorliqlari» shunday qalbaki hujjat
ekanligining va hatto uning uslubiga qarab hujjatning yozilgan aniq vaqtini (XVI
asrning ikkinchi yarmi) ham aniqlay oldi. Bartold Turkiston arxeologiya
havaskorlari tugaragining faxriy tashkilotchia`zosi sifatida uning 1902-yil 16 -
avgustda bo‘lib o‘tgan majlisida ishtirok etdi va so‘zga chiqib, o‘zining O‘rta
Osiyo bo‘ylab qilayotgan safari natijalari to‘g‘risida tugarak a`zolariga axborot
berdi. Bartoldning bu safari sharqshunoslik sohasida uning mahalliy xodimlar
bilan bo‘lgan aloqasini yanada mustahkamladi. 16
Bundan tashqari, Bartold avtorlardan biri sifatida «Turkestanskie
vedomosti», «Ukraina» («Chekka o‘lka» ma`nosida), «Russkiy Turkestan»,
«Samarkand» va «Turkiston» singari mahalliy gazetalarga maqola yozib turishni
o‘zining vazifasi deb bilardi. Bartold Peterburgdalik chog‘ida ham
«Turkistonliklar» bilan qizg‘in va mastakam aloqasini tark etmadi. O‘zbekistan
SSRda xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi, rus geografiya jamiyati Turkiston
bo‘limining sobiq sekretari N. P. Arxangelskiy shunday eslaydi: «Vasiliy
Vladimirovichning usha vaqtlarda Peterburgda ta`lim olib to‘rgan Turkistonlik
talabalarga ko‘rsatgan g‘amxo‘rligini alohida ta`kidlash lozim. Inqilobdan ilgari
Peterburgda «keksa Turkistonliklar» deb nomlanuvchi va ilgari o‘zoq vaqt
Turkiston o‘lkasida istiqomat qilgan va ishlagan bir qancha shaxslar yashardi.
Ularning ko‘pi Turkiston talabalari hamshaharlik uyushmasiga qo‘llaridan
kelgancha yordam berishni o‘z burchlari deb bilishardi. Xatto Peterburgda
16
Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov,
1971. B.113.
18

o‘qiyotgan Turkistonlik talabalarga yordam jamiyati ham tashkil etilgandi. Bu
jamiyatning aktiv a`zolaridan biri V. V. Bartold edi. 17
1902-yili Bartoldning O‘rta Osiyo bo‘yicha «Orol dengizi va Amudaryo
etaklari to‘g‘risida qadim zamonlardan to XVII asrgacha bo‘lgan ma`lumotlar»
nomli yana bir katta asarining mahalliy nashri dunyoga keldi. Bu kitob
Bartoldning tarixiygeografik tadqiqotlari bo‘yicha birinchi yirik asari edi. Bu
tadqiqotlar olimga O‘rta Osiyoning tarixiy geografiyasini yaratuvchisi degan
sharafli nom keltirdi. Bartold o‘z tadqiqotlarida ana shu tarixiy-geografik
ma`lumotlardan bizning zamonamizdagi xalq xo‘jaligi muammolarini, ayniqsa,
Turkistonni sun`iy sug‘orish muammolarini hal etishda ham kerakli va muhim
yordamchi material sifatida foydalanishga intiladi. Turkistonning o‘ziga xos
tabiiy sharoitida sun`iy sug‘orish muammosi xususan juda dolzarb masala edi.
Bartoldning O‘rta Osiyo tarixiga doir maqolalari orasida, xususan, «1365
yilgi Samarqand xalq harakati» (1907) nomli maqolasi alohida diqqatga
sazovordir. Bu maqola Bartoldning o‘rta asrlarda Sharqda ruy bergan ijtimoiy
(xalq) harakatlari tarixiga nixoyatda qiziqish bilan qaraganidan dalolat beradi.
Muallif o‘z maqolasida bu harakatlarning tarixdagi roli va o‘rni to‘g‘risida to‘g‘ri
fikrlar bayon qiladi. Jumladan, Bartold 1365-yilgi Samarqand voqealarini
musulmon Sharqida ham odatda taxmin qilganlaridan ko‘ra ko‘proq sodir bo‘lib
turgan ijtimoiy harakatlar jumlasiga kiritadi. Shu bilan birga Bartold, maqolada,
garchi vaqtincha bo‘lsa ham, yakka hukmronlikni batamom bartaraf qilgan va
ijtimoiy o‘z-o‘zini anglash bilan, shahar hayotining rivojlanishi bilan, savdo-
sanoatchilar sinfining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlarni ham shu
jumlaga kiritadi. 1365-yil voqealari mo‘g‘ullarning bosqinchilik siyosatlariga
qarshi, ularga qushilgan mahalliy turalarga qarshi, ular o‘rnatgan tartibotga qarshi
bo‘lgan va dehqonlar, hunarmandlar, qullar tomonidan qizg‘in qullab-
quvvatlangan sarbadorlar qo‘zg‘oloni tarixining yorqin sahifalaridan biri edi.
17
Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении.
Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
19

2.2. Afrosiyobning ochilishi va Amudaryo masalasi.
Bartoldning o‘zi bir necha bor ta`kidlab o‘tganidek, yozma manbalar ustida
ishlashga bo‘lgan qiziqishi uni O‘rta Osiyoning iqtisodiy hayotini jonlantirish
uchun o‘lkaning tabiiy resurslarini ishga solishda ozmi-ko‘pmi foyda keltirish
istagidan aslo qaytarolmadi. Bartoldning yuqorida aytilgan asariga kelganda shuni
aytish kerakki, u tarixchilar, geograflar, geologlar va boshqa soha olimlarining
diqqatini ilgaridan o‘ziga jalb qilib kelayotgan Amudaryo muammosiga bevosita
aloqador edi. O‘rta Osiyoning eng yirik suv yo‘li bo‘lmish Amudaryo eng qadim
zamonlarda Kaspiy degiziga quyilganmidi? O‘zboy Amudaryoning qurib qolgan
o‘zani bo‘lganmi yoki u qadim zamonlarda dengiz bug‘ozi bo‘lgan joyning
o‘zimi? Tabiiy-ilmiy bilimlarning vakillarigina emas, arxeologlar, tarixchilar,
sharqshunoslar ham bu muammolarni hal etishga rosa o‘rinib ko‘rganlar. Biroq
revolyutsiyadan ilgari o‘tgan tarixchi-sharqshunoslardan birontasi ham bu ishga
V. V. Bartold singari ulkan hissa qo‘sha olmadilar. Bartoldning «Orol dengizi va
Amudaryo etaklari to‘g‘risida ma`lumotlar» asari Orol dengizi va Amudaryo
etaklari (Xorazm vohasi va uning atrofidagi tumanlar) to‘g‘risidagi musulmon
avtorlari keltirgan ma` lumotlarning, jumladan, gidrogeografiya, irrigatsiya va
boshqa masalalarga doir ma`lumotlarning juda keng bayoni va tanqidiy analizi
edi. Bu yerda ham Bartold tarixiy geografiya sohasida o‘z prinsiplariga sodiq
qoladi. Bartoldning tarixchi sifatidagi birinchi navbatdagi vazifasi, uning o‘z
so‘zicha, «Amudaryoning qayoqqa quyilishi to‘g‘risidagi ma`lumotlarnigina
aniqlashdan emas, balki mahalliy sharoitning xarakterini aniq bilib olish uchun
Amudaryo Kaspiy dengiziga quyilgan qadim zamonlarda mavjud bo‘lgan joylar
va sodir bo‘lgan voqealar to‘g‘risidagi ma`lumotlarni to‘plash»dan iborat edi.
Bartoldning fikricha, «O‘zi sug‘orib o‘tgan mamlakatlarning butun hayotini
belgilovchi ana shu daryoning qadim zamonlarda qaysi tomonga qarab oqanligi
masalasi yer sirtining tarixini yoki O‘rta Osiyo aholisi tarixini aniqlash bilan
20

sho‘g‘ullanuvchi barcha kishilar uchun muhim ahamiyatga ega» bo‘lgan
muammo edi. 18
Bartold o‘z vazifasini favqulodda muvaffaqiyat bilan ado etdi. Shuningdek,
«Amu qayoqqa quyilar edi» masalasini tushunib olish borasida ham Bartold asari
katta ahamiyatga molik bo‘ldi. Akademik L.S. Bergning ishonchli so‘zlariga
qaraganda, «Bartold qisman yangi topilgan mu`tabar tarixiy shahodatlar orqali,
qisman ilgari ma`lum bo‘lgan qo‘lyozma manbalarni- tanqidiy ishlab chiqish yo‘li
bilan Amudaryoning bir qismi suvi XIII—XVI asrlar mobaynida, haqiqatan ham
O‘zboy orqali oqqanligini aniqlashga muyassar bo‘ldi». Bartoldning o‘zi
Amudaryoning XIII asrdan XVI asrgacha Kaspiy dengiziga quyilganiga shubha
qilmas va tarixchining bu xulosasi geograflar, geologlar va paleontologlar orasida
qizg‘in qullab-quvvatlanganidan juda mamnun edi. XIX asr boshlarida Bartol’d
O‘rta va Sharqiy Osiyo bo‘yicha sobiq rus komiteti ishlarida ishtirok etadi va bu
komitet orqali Turkistonda tarixiysharqshunoslik ishlarining jonlanishi va
rivojlanishiga samarali hissa qo‘shadi.
Mazkur komitet 1899-yilda Rim shahrida bo‘lib o‘tgan jahon
sharqshunoslari XII kongressining qarori bilan tashkil topgandi. Qarorda,
jumladan, bunday deyilgan: “O‘rta va Sharqiy Osiyoni o‘rganish uchun xalqaro
uyushma tuzish va bu tashkilotning markaziy komiteti qilib Peterburgdagi rus
komiteti belgilanishi maqsadga muvofiq.”
1902-yilda Gamburg shahrida ochilgan Sharqshunoslar XIII jahon
kongressida uyushma nizomi qabul qilindi. Bu kongressda rus Sharqshunosligi
faoliyati yuksak baholandi. O‘rta va Sharqiy Osiyoni tarixiy, arxeologik,
lingvistik va etnografik jihatlardan o‘rganish bo‘yicha rus komitetining faoliyati
shu tariqa boshlanib, to 1919-yilgacha davom etdi. Bartold bu komitetning aktiv
a`zolaridan va uning sekretarlaridan biri edi. U O‘rta Osiyoda arxeologik qidirish
ishlarini amalga oshirish uchun komitetdan mablag‘ ajratish tashabbuskori
18
Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении.
Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
21

bo‘lgan edi. Jumladan, uning taklifi bilan Afrosiyobda qazish ishlari olib borishga
mablag‘ ajratiladi.
1904-yilda Bartoldning O‘rta Osiyoga uchinchi sayohati boshlanadi. Bu gal
olim qadimgi shahar — Afrosiyobda qazishma ishlari olib borishni o‘z oldiga
maqsad qilib quyadi. Bartold Samarqandga jo‘nash oldidan 16 martda u shahar
to‘g‘risida bosma hamda qo‘lyozma manbalarda bayon etilgan jami
ma’lumotlarni batafsil o‘rganish niyatida ekanligi to‘g‘risida yozgan edi. Bartold
qazishma jarayonida Afrosiyobni sinchiklab o‘rganishga kirishib, uning
topografik holatiga alohida e’tibor berdi. U, jumladan, Shahristonning (atrofi
devor bilan o‘rab olingan shahar markaziy qismi) arab geograflari qo‘lyozma
asarlarida ta’rif qilingan to‘rt darvozasi o‘rnini aniqlash hamda bu qadimiy
shaharning suv bilan qay yusinda ta’minlanganligini o‘rganish uchun tegishli
ma’lumotlar to‘plashga o‘rindi. Sinchiklab tekshirishlar natijasida shahar janub
tomondan va qo‘lyozma manbalarda keltirilganidek, faqat vodoprovod orqali suv
bilan ta’min etilib kelgani aniqlandi. Qadimiy Samarqandning suv ta’minoti
to‘g‘risida Bartold maxsus maqola yozadi.
Bartoldning Afrosiyobda olib borgan arxeologik qazishmalarida nomi
yuqorida tilga olib o‘tilgan samarqandlik arxeolog o‘lkashunos V. I.Vyatkin ham
qatnashdi. Qazishma shaharning shimol tomonidagi bir necha joylarida olib
borildi. Qazishma oxirida pishiq g‘ishtdan ishlangan qandaydir katta bir binoning
qoldiqlari topildi. Biroq u binoning qanday maqsad uchun qurilganligini aniqlab
bo‘lmadi. 19
G‘ishtin devor qoldiqlarining ba’zi joylarida «ishid», «musayyob»,
«ishtixon» deb yo‘ritiluvchi kufaz harflarida tushirilgan yozuvlar bor. Bartold
olib borgan qazishmalar Afrosiyobning X asrda o‘tgan arab geograflari aytib
o‘tgan qadimiy Samarqand Shazfistoni joylashgan erga to‘g‘ri kelishini
tasdiqladi. Bartold o‘zining arxeologik qazishma natijalari to‘g‘risida gapirib, bu
shunchaki bir tajriba, ilk qadam ekanligini va qariyb 1500 yilcha davr so‘rgan,
19
Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении.
Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
22

katta joyni egallagan Afrosiyobdek qadimiy shaharda madaniy qatlamni
bo‘tunicha tekshirib bo‘lgunga qadar har yili o‘zluksiz olib boriladigan
qazishmalargina haqiqiy va chinakam tadqiqot bo‘la olishini ta`kidlaydi.. Bartold
juda katta mablag‘ talab etadigan bunday qazishmalar Afrosiyobda yaqin orada
ruyobga chiqmasligini aytadi.
Shu bilan birga Bartoldning Afrosiyobda olib borgan qazishmalari unda
shunday o‘zil-kesil ishonch hosil qildiqi, bunday ishlar bilan haqiqiy
arxeologlargina shug‘ullanishi lozim. Bartold bu xususda o‘z-o‘zini tanqid qiladi
va keyinchalik arxeologik qazishma ishlariga rahbar bo‘lishni o‘z zimmasiga
olmaydi. Haqiqatan ham, arxeologik va muzey mashg‘ulotlari Bartold faoliyatida
unchalik katta o‘rin to‘tmaganini ko‘ramiz. Biroq Bartoldning bu ishlarga
nihoyatda qiziqish bilan qarashi, O‘rta Osiyoda arxeologik tadqiqotlarning va
muzey ishlarining rivojlanishiga yordam berishga intilishi umrining oxirigacha
so‘nmadi. Shu bilan birga Bartold mutaxassis-arxeolog, shuningdek,
numizmatika, epigrafik degan nomga da`vo qilmagan xolda, ilgarigidek, bu
sohalarda ham vaqti vaqti bilan qimmatli maqolalar yozib, fanda sezilarli iz
qoldirdi. Bu narsa jumladan, Samarqand arxeologiyasiga ham oid edi. Bartold
Samarqandning O‘rta Osiyo va ma`lum darajada Sharqdagi boshqa bir qancha
mamlakat xalqlarining tarixiy taqdirlarida muhim rol o‘ynaganini bir necha bor
ta’kidlagan edi. Bartold usha vaqtdagi O‘rta Osiyo bo‘yicha arxeologik
materialning qashshoqligi o‘lka qadimiy tarixining qashshoqligi natijasi emas,
balki bu tarixiy o‘rganishning zaifligi natijasi ekanligini ilmiy bashorat qilib
aytgan edi. 1896-yildayoq Bartold topilgan eng qadimiy tangachalarga va sopol
haykalchalarga asoslanib Movarounnahrning Yunon-Baktriya podsholigiga
kirganligi to‘g‘risida gapirar ekan, kelgusida bulardan ham qadimiyroq buyumlar
topilishiga umid bildiradi. Darhaqiqat, arxeologlarning keng ko‘lamda va rejali
ravishda olib borgan arxeologik tadqiqotlari natijasida O‘rta Osiyo hududida
qadimgi tosh davriga (paleolit) oid talay buyum va yodgorliklar topildi.
23

Shuningdek, Yunon-Baktriya podsholigidan ilgarigi zamonlarga oid bo‘lgan
yodgorliklar ham topildi. 20
Bartoldning arxeologik va numizmatikaga doir maxsus maqolalari qatorida
tarixiy, tarixiy-filologik hamda manbashunoslikka oid asarlari ham O‘rta Osiyo
arxeologiyasi, numizmatikasi va etnografiyasi uchun juda katta ahamiyatga
molikdir. Shuning uchun ham o‘z faoliyatini O‘rta Osiyoning o‘rta asrlar davriga
oid qadimgi yodgorliklari, buyumlari va tanga-chaqalarini o‘rganishga
bag‘ishlagan har qanday arxeologik yoki numizmat Bartoldning “Mo‘g‘ullar
bosqini davrida Turkiston”, “Orol dengizi to‘g‘risida ma`lumotlar”
«Turkistonning sug‘orilish tarixiga doir», «Marv, tarixiga doir» kabi asarlariga
murojaat qilmasdan ishi bitmasligi tasodifiy emas, albatta. Bu asarlarda arxeolog
va numizmatlarning izlanishlarini yengillatuvchi va moddiy madaniyat
yodgorliklaridan yana ham chuqur va to‘la foydalanishlariga yordam beruvchi
juda ko‘p umum tarixiy, tarixiy-topografik, fiolologik va boshqa ma`lumotlar bor.
Bundan tashqari, Bartoldning «Yunon-Baktriya davlati va uning shimoli-sharq
tomon yoyilishi», «Temurning dafn etilishi to‘g‘risida», «Turklar va
mo‘g‘ullarning dafn marosimlari masalasiga doir» va shunga o‘xshash maqolalari
to‘g‘risida ham ayni shu fikrni aytish mumkin.
Bartoldning arxeologik xarakterdagi bir qancha asarlarga, shu jumladan,
chet el arxeologlarining O‘rta Osiyoga doir asarlariga bergan retsenziyalarini ham
alohida ta`kidlab o‘tish lozim. Bartold bu retsenziyalarida doim vatan
tadqiqotchilarining birinchililik huquqlarini himoya qilishga, ular asarlarini jahon
fani mulkiga aylantirishga intilardi. U O‘rta Osiyoda ishlovchi chet ellik
mutaxassislarning rus ilmiy adabiyotini inkor etishlari, uni bilmasliklari, O‘rta
Osiyoning tarixiy o‘tmishiga doir materiallar bilan faqat og‘zaki tanishuvlari
uchun ularni qattiq qoralardi. Bartoldning professor R. Pampelli boshchiligidagi
Amerika tarixiy-arxeologik va geologik ilmiy ekspeditsiyasining (1903 y.) O‘rta
Osiyo to‘g‘risida e`lon qilgan materiallariga bergan bahosi boyagi xildagi
20
Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении.
Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
24

retsenziyalarning tipik namunasi edi. Bartold mazkur ekspeditsiya ishidagi ba`zi
ijobiy tomonlarni ta`kidlash bilan birga, ekspeditsiya qatnashchilari orasida,
ularning o‘z hisobotlariga qaraganda, O‘rta Osiyo tarixini biluvchi bironta kishi
bo‘lmaganligi, umuman, bironta ham sharqshunos yo‘qligi, professor
Pampellining o‘zi yozgan hisobotida O‘rta Osiyoning o‘tmishini ham, hozirgi
ahvolini ham butunlay bilmaslik ko‘rinib to‘rganligini ko‘rsatib o‘tadi. Bartold
o‘z retsenziyasida mazkur ekspeditsiya a`zolarining, aslida, O‘rta Osiyo tarixidan
bexabar ekanliklari ochiq-oydin ko‘rinib to‘rganligini ustalik bilan ochib beradi.
ekspeditsiyaning O‘rta Osiyoda arxeologik qazishmalarni yana davom ettirish
niyati borligi sababli, Bartold «mamlakat tarixini bilmay turib, undagi tarixiy
shaharlar o‘rnida olib boriladigan qazishmalar kutilgan natijalarni bermasligi»
to‘g‘risida ularni ogohlantirdi.
Afrosiyobda, umuman, Samarqand atrofida, olib boriladigan keyingi
qazishmalarga kelganda, bu ishlarni Bartold V. P. Vyatkin ixtiyoriga topshiradi.
Lekin o‘zi ham ma`naviy, ham rus komiteti orqali moddiy yordam ko‘rsatish yo‘li
bilan Vyatkin ishlarini muntazam va diqqat bilan ko‘zatib boradi. 1908—1909-
yillardagi qazishmalar vaqtida asrimizning eng zur arxeologik kashfiyotlaridan
biri bo‘lmish Ulug‘bek rasadxonasi xarobalari topiladi. 1906-yilda va undan
keyingi o‘n yillar ichida Bartoldning O‘rta Osiyo tarixining ayrim masalalari
bo‘yicha bir qancha muhim maqolalari bosilib chiqadi. Masalan, 1909 yilda
bosilib chiqqan «XVII asr O‘zbekxonlari saroyidagi tantana marosimi» degan
maqolasida O‘rta Osiyodagi keyingi feodal davlatlarining ma`muriy tuzilishiga
doir qimmatli ma`lumotlar beriladi. Maqolada, shuningdek, Bartoldni doimo
qiziqtirib kelgan mavzu, chunonchi, ko‘chmanchi fotihlarning o‘zlari bosib olgan
madaniy viloyatlar aholisi ta`siriga sekin-asta bo‘ysunib borishlari, urug‘larga
bo‘linish sekin-asta barham topib, urug‘chilik tuzumining o‘troq jamoachilik
hayoti bilan almashina borishi mavzusi ko‘tarib chiqildi. 21
21
Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении.
Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
25

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Bartoldning g‘ayrat bilan qilgan ko‘magi natijasida
Pomir ekspeditsiyasi tashkil qilinadi. Shuningdek, sobiq ittifoq aholisining etnik
tarkibini o‘rganuvchi akademik komissiya prezidiumining a`zosi va shu
komissiyaning Turkiston bo‘limi raxbari ham edi. Bo‘lim faqat sovet
Turkistoninggina emas, balki qo‘shni Eron va Afg‘oniston demografiyasini
(xalqlarning soni, tarkibi va ko‘payish, kamayishini) o‘rganish bilan
sho‘g‘ullanardi. V. V. Bartold, jumladan, yana katta O‘rta Osiyo ekspeditsiyasiga
rahbarlik qiladi. Ekspeditsiyaning samarali faoliyati tufayli 1926-yilda sobiq
ittifoq Fanlar akademiyasining antropologiya va etnografiya muzeyiga O‘rta
Osiyo aholisining hayoti va urf-odatlarini o‘zida aks ettirgan 200 dan ziyod
etnografik eksponat to‘plandi. Bartoldning tashabbusi bilan turkman qabilalari
tekshirilib, Turkmanistondagi mayda xalqlar (jamshidiylar, xazarlar, barbarlar,
bulujlar) o‘rganib chiqildi.
Ikkinchidan, Bartold turkiy qabilalar va xalqlarning o‘tmishi va xozirgi
ahvolini o‘rganish ishlarini kuchaytirish va birlashtirish maqsadida SSSR Fanlar
akademiyasi sistemasida tashkil etilgan turkologiya kabinetiga 1928-yil 1
oktyabrdan boshlab direktor qilib tayinlanadi. Olim bu kabinet ixtiyoriga o‘zining
shaxsiy kutubxonasidan 500 ga yaqin kitobni sovg‘a qiladi. Mazkur iliy muassasa
26

1930-yilgacha, ya`ni to sobiq ittifoq Fanlar akademiyasining sharqshunoslik
instituta tarkibiga qo‘shilguniga qadar mavjud bo‘lgan.
1930-yilda sovet sharqshunosligida muhim bir tashkiliy tadbir amalga
oshirildi. Chunonchi, Osiyo muzeyi, Budda madaniyati instituti, Turkologiya
kabineta va sharqshunoslar kollegiyasi bitta yagona yirik ilmiy tadqiqot
muassasasi bo‘lmish sobiq ittifoq Fanlar akademiyasining sharqshunoslik
institutiga birlashtirildi. Bu yangi institut tarkibiga V. V. Bartold va unga
zamondosh barcha yirik sharqshunoslar kiritildi.
Uchinchidan, Bundan tashqari, Bartold muzey hamda tarixiy san`at va
tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish ishlari bo‘yicha O‘rta Osiyo davlat
muassasalari (Samkomstaris, Turkkomstaris, Sredazkomstaris) bilan juda yaqin
aloqada edi. Bu muassasalar Bartoldni o‘zlarining eng bilimdon ustozi va
maslahatchisi deb bilishardi. O‘rta Osiyoda birinchi universitetning ochilishi
uchun olib borilgan tayyorgarlik ishlarida, sovet Sharqi xalqlari yozuvida yangi
turkcha alifbeni yaratishda Bartold aktiv ishtirok etadi.
To‘rtinchidan, Bartold O‘rta Osiyoga so‘nggi bor 1928-yilda keladi. Bu
safar u mahalliy ilmiy o‘lkashunoslik muassasalari va tashkilotlarini qayta tuzish,
ularning ish planlarini muhokama qilish va qadimgi yodgorliklarni o‘rganish
hamda ularni tiklash ishlariga doir masalalarni xal etishda aktiv qatnashdi. Bartold
sobiq ittifoq sharqshunosligining munosib vakili sifatida xorijiy mamlakatlarda
bo‘lgan ilmiy anjumanlarda bir necha bor qatnashdi. Masalan, 1922-yilda u
Angliyada London universitetining iltimosiga binoan O‘rta Osiyodagi
kuchmanchi-turkiy xalqlar va mug‘ullar tarixi to‘g‘risida olti marta leksiya o‘qidi.
1923-yil 27-martda Antropologiya institutida ana shu leksiyalarning qisqa
(umumlashgan) bayonini so‘zlab berdi. Shu yili aprel oyida SSSR Fanlar
akademiyasining delegata sifatida tarix fanlari arboblarining Bryussel shahrida
chaqirilgan xalqaro sezdida qatnashdi. Sezdning Sharq tarixi seksiyasida o‘zining
1922-yilda Sankt-Peteburgda bosilib chiqqan asari (dastlabki musulmon
masjidlari) yuzasidan maruza qildi. Finlyandiyada (1923) Bartold Finugor
jamiyati majlisida rus olimlarining Turkiston tarixi to‘g‘risidagi asarlari obzorini
27

bayon qildi. 1926-yilda esa Turkiyada bo‘lib, Istambul shahrida O‘rta Osiyodagi
turkiy xalqlar tarixidan leksiya o‘qidi. Bu leksiyalar turk va nemis tillarida ham
bosilib chiqdi.
Beshinchidan, Bartold O‘rta Osiyoning ulug shoiri va o‘rta asr mutafakkiri
Alisher Navoiyga bag‘ishlab monografiya ham yaratdi. Bu asar, o‘z navbatida,
Ulugbek haqidagi tadqiqotning davomi bo‘lib, sovet navoiyshunosligida muhim
manba hisoblanadi. Bartoldning jahon adabiyotida yuksak baholagan va keng
tanilgan bu asari ustida mufassal gapirib o‘tishning hojati bo‘lmasa kerak.
Dastlabki asl manbalar asosida yaratilgan bu asarda o‘z zamonasining yirik
siyosiy arbobi bo‘lmish Navoiyning ilmiy biografiyasi juda aniq va turli xil ifoda
etilgan. Bu asar yana shuning uchun ham qimmatliki, Navoiy biografiyasi Sulton
Husayn Boyqaro davlati hayotining keng qamrovda bayon qilingan.
Oltinchidan, Bartold O‘rta Osiyo tarixiga doir yana bir qator ilmiy
maqolalar ham yozdi. «Sug‘d va toxar tillari masalasiga doir», «Buxoro va uning
atrofidagi qadamjolar», «Turk va mug‘ullarning dafn marosimlari masalasiga
doir» (1921), «Samarqand yodgorliklari to‘g‘risida yangi ma`lumotlar» (1921),
«Kubas minorasi tarixiga ma`lum bo‘lgan musulmon-fors me`morchiligining
birinchi yodgorligidir» (1922), «O‘rta Osiyoda ruslar kelguniga qadar bo‘lgan
davrdagi paxtachilik», «1924 yil yozida Samarqandda olib borilgan arxeologik
ishlar to‘g‘risida» (1925) kabi maqolalari shular jumlasidandir.
Bartold asarlari ko‘p hollarda o‘zidan keyingi avlod olimlarining yangi,
qo‘shimcha tadqiqotlarida dastlabki marra bo‘lib qoladi, ularga ishonchli ilmiy
mo‘ljal beradi. Bizning zamonimiz tadqiqotchilari Bartold asarlaridagi u yoki bu
qoidalarga qushilmagan chog‘larida ham, bu qadar ilmiy munozaralarga sabab
bo‘lganida ham, Bartold asarlarining qimmati yaqqol namoyon bo‘lishini
ko‘ramiz. Chunki mazkur hollarda bu o‘lkan ilmiy meros ilmiy tafakkurni olg‘a
siljitishga, uni uyg‘otishga, unga jonli, ijodiy xarakter, tinimsiz izlanish va
kashfiyotchilik xarakteri baxsh etishga yordam beradi.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1. Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz. – Тоshkent: O‘zbekiston, 2017. – 456 b.
2. Mirziyoyev.Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Тоshkent:O‘zbekiston, 2016. – 98 b.
II. Ilmiy adabiyotlar
3. Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika
istoricheskogo issledovaniya”. Rostov, 1971.
4.“Vostochnoye istoricheskoye istochnikovedeniye i spetsialniye distsiplini”.Vip.
1. – М., GVVL, 1989.
5. Axmedov B. O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari. - T.: O‘qituvchi, 2001.
6. Axmedjanov G.A. Rossiyskaya imperiya v Sredney Azii. Istoriya i
istoriografiya kolonialnoy politiki sarizma v Turkestane (1867-1917)”. –T.: Fan.
1995.
7. Ahmedov B.A. Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii XVI-XVIII
vv. Pismenniye pamyatniki. – T., 1985.
29

8. Axunova M.A., Lunin B.V. Istoriya istoricheskoy nao‘qi v Uzbekis-tane. -T.:
Fan, 1970.
III . Rus tili manbalari
11. Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя
Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
12. Лунин Б.В. Историография общественных наук в Узбекистане,
Биобиблиографические очерки. Ташкент: Фан, 1974. – 384 с.
IV. Internet manbalar (onlayn kutubxona, portal va saytlar)
http://www.orientalstudies.ru/rus/index.php?
option=com_personalities&Itemid=74&person=593
https://w.histrf.ru/articles/article/show/bartold_vasilii_vladimirovich
https://bioslovhist.spbu.ru/person/482-bartol-d-vasiliy-vladimirovich.html
30

V.V. Bartold asarlarida turkiy xalqlar tarixining yoritilishi haqida

Sotib olish