Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 80.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

34 Sotish

Voleybolchilarning muvofiqlashtirish qobiliyatlarini shakllanishiga o'yin usulining ta'siri

Sotib olish
Voleybolchilarning muvofiqlashtirish qobiliyatlarini shakllanishiga o’yin usulining ta’siri. Mundarija: Kirish…………….………………………………………………..…...…….…..3 ASOSIY QISM 1.1 Yosh voleybolchilarda muvofiqlashtirish qobiliyatlari………..……………... 5 2.1 V o le y b o l c h il a rni qobilyatlarini rivojlantirishda o’yin usullaridan foydalanish 11 3.1 V o le y b o l c h il a rni harakatlarga muvofiqlashtirish qobiliyatlarini shakllanishida o’yin usulidan foydalanish……………………………………………………....29 Xulosa…………..………………………………………………………………..33 Foydalanilgan adabiyotlar………….………………………….……………....35 Kirish. O’zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to’g’risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari bo’yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng muvaffaqiyatli tizimga ega bo’lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish, yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish lozim.Natijada so’ngi yillarda ushbu sohada to’planib qolgan muammolarni bartaraf etish orqali o’zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog’lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash, ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2o11yilda manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan topshiriqlar to’la bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 14o5 sport inshooti, 133 suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug’ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. 3 Jumladan 2o16-2o17 yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat bo’yicha 96 % gacha o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O’g’il va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir. Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha, kelajak avlodning sog’lom bulishi 5o% turmush tarziga, 5 - 2o% sotsial va tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq. Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas. Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un kamol toptirish muqaddas burchimizdir. Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo’lishlarini ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini mustahkamlashdan iborat bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo’lib xizmat qilmoqda. Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga bo’linadi. Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo’lgan sport anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan muntazam shug’ullanmoqdalar. Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash, uloqtirish, irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy harakatlarni tartibli bajarish: 4 Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi. Shu yo’lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va majmuani (kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini o’rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi maktablar, BO’SM asosiy makon (ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi. Kurs ishining qaqsad va vazifalar .E’tirof etish zarurki, har bir sport turida ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda xilma- xil jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab) o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda muhim o’rin egallaydi. Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish,ikkita bob, xulosalar, amaliy tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ish betdan iborat matnda bayon qilingan, ta jadval va ta rasm bilan yoritilgan. Adabiyotlar ro’yxati ta manbani o’z ichiga oladi, Internet saytlari. 5 1.1. Yosh voleybolchilarda muvofiqlashtirish qobiliyatlari Yosh voleybolchilarni tanlash va ularning texnik, taktik mahoratini takomillashtirish texnologiyasi xususidagi nazariy va amaly tajribalar bayoye etilgan. Y osh sportchilarning t r eni r ovka mashg’ulotlari davrla r ga bo’linib tashkil etiladi. T ayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o’yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradila r , jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan bi r ga yosh spo r chila r da ma’navi y , axloqiy hamda ruhiy i r oda tayyo r garligi tashkil etiladi. T ayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi. O’zbekistonda voleybol taraqqiyotini boshqaruvchi davlat tashkilotlari, ularning tarkibi va shahobchalari Respublikamizda voleybol taraqqiyotini boshqarish funksiyasini jismoniy tarbiya va sport bo’yicha davlat tashkilotlari tarkibiga kiruvchi tuman, shaha r , viloyat shahobchalari bajaradi. Sportchi rezervlarini va yuqori malakali sportchilarni yetishtirishni boshqarish mas’uliyati O’zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport qo’mitasi qaramog’idagi sport o’yinlari shubasiga yuklanadi. Bunday qo’mitalar respublikamizning har bir tuman, shahar va viloyatlarda mavjud bo’lib, ular joylarda voleybol taraqqiyotini ta’minlashga javobgardirla r . Respublikamizning milliy terma jamoalari nafaqat yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash, balki voleybol bo’yicha iste’dodli o’rinbosarlarni yetishtirish tadbirlariga rahbarlik qilish, ula r ga nazariy va uslubiy yordam ko’rsatib turishi zaru r . BO’SM larda, umumiy ta’lim maktablarida, texnikum va oliy o’quv yurtlarida voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning ahamiyati Respublikamizning barcha o’quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport turlaridan biri bo’lib hisoblanadi. V oleybol o’quv mashg’uloti sifatida barcha o’quv yurtlarining o’quv dasturidan joy olgan. V oleybolga bunchalik e ’ tibor kuchliligining sababi 6 uning soddaligi va jismoniy tarbiya tizimida arzon, hammabop vosita ekanligi. «Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo’yicha muntazam o’tkaziladigan o’quv mashg’ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan bog’liq bo’lgan aynan shu jarayonlarda yuqori natijala r ga erisha oladigan istiqbolli bolalarni izlab topishga imkon yaratadigan ko’p yillik pedagogik jarayonidi r . T anlovni maqsadga mos tashkil qilish, bolalardagi nasliy va hayot davomida o’zlashti r gan harakat qobiliyatlari, ruhiy xislatlari hamda funksional imkoniyatlarni obyektiv baholash, voleybolga bo’lgan iste’dod va bo’lajak mahorat belgilarini aniq bashoratlash uchun turli me’yoriy test (mashqlar)lar majmuasidan foydalanish odat tusiga ki r gan. Sport tanlovi ko’p yillik sport tayyo r garligi bilan uzviy bog’liq bo’lib, sport malakalarini o’zlashtirishning dastlabki bosqichigacha boshlab eng yuqori bosqichida, ya’ni milliy terma jamoalari faoliyatida ham amalga oshiriladi. « T anlov» tushunchasi o’z ichiga «munosiblik», ya’ni insonni bir sohaga (ma’lum faoliyatga) iste’dodi bo’yicha yarashi yoki yaramasligi masalasini kiritadi. Bu degan so’z inson nafaqat o’z imkoniyatlari (qaddi- qomati , jismoni y sifatlari , ruhi y xususiyatlar i v a h.k. ) bila n muayya n faoliyatga (kasbga, ishga, sportga va h.k.) mos kelishi kerak, balki aynan shu faoliyat mazkur inson mijoziga munosib bo’lishi maqsadga muvofiqdir (emotsiya, aktivatsiya, motivatsiya masalalari). « T anlov» atamasi o’z tarkibiga yana sportga oid «chamalov» tushunchasini kiritadi. Chamalash – bog’chalarda, maktablarda va sport maktablarining boshlang’ich guruhlarida amalga oshirilishi mumkin. T o’g’ri chamalash murabbiyning iste’dodiga, uning bilimi va tajribasiga bog’liq. Bolaning nasliga, turmush tarzi ko’rsatkichlariga qarab chamalash ham e ’ tiborli ahamiyatga ega. Sport tanlovi – ko’p yillik pedagogik jarayondi r . Ko’p yillik sport tayyo r garligi tizimi o’z mohiyati va maqsadiga binoan ko’p yillik sport tanlovini o’z ichiga oladi va mazkur jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni taqozo etadi: I. Dastlabki tanlov – (7-14); 7 II. Sportchilarni o’yin ixtisosligiga (funksiyasiga) saralovchi maxsus tanlov (15-17); III. Y uqori jamoala r ga tanlov (18-2o); I V . T erma jamoala r ga tanlo v . Ko’p yillik sport tayyo r garligi tizimida tanlov jarayonini tashkiliy tartibi quyidagi blok-andozada berilgan. Bolalarni dastlabki tanlovga tayyorlash maktab sharoitida jismoniy tarbiya o’qituvchisi tomonidan amalga oshiriladi, o’quvchilar dastur asosida va baholovchi mashqla r , harakatli halq o’yinlari yordamida saralanishi mumkin. Mazkur saralovchi vositalar aynan voleybol o’yinining mohiyatiga nihoyatda yaqin bo’lishi maqsadga muvofiq. Bunday vositalar tavsiya qilingan adabiyotlarda keng yoritilgan. Dastlabki tanlovga tayyorlash jarayonida o’quvchilar muntazam tibbiy ko’rikdan o’tib turishlari shart. Bu tadbir qanchalik sifatli va samarali amalga oshirilsa, shunchalik sport maktablarida uyushtiriladigan tanlovni sifat darajasi yuqori bo’ladi. Dastlabki tanlo v . Dastlabki tanlov odatda 3 bosqichda amalga oshiriladi I-bosqich. T a r g’ibot-tashviqot ishlarini uyushtirib, o’quvchi bolalarni qiziqtirish, jalb qilish (suhbat, ma’ruzalar o’tkazish, voleybol musobaqalari haqida filmlar namoyish qilish). Ko’ r gazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli sportchilar ishtirokida suhbatlar o’tkazish. II-bosqich. Baholovchi mashqla r , harakatli va halq o’yinlari yordamida dastlabki tanlov – qabul o’tkazish (qaddi-qomat ko’rsatkichlari, jismoniy sifatlarning rivojlanganligini apparatlar yordamida aniqlash va hokazo). Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyo r garlik bo’yicha belgilangan me’yoriy ko’rsatkichlar 16-jadvalda aks ettirilgan. III-bosqich. Boshlang’ich tayyo r garlik I yillik o’ r gatish davrida bolalarni maxsus sifatlari, texnik-taktik malakalari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini baholash. Ularni nasliy xislatlarini o’ r ganish. T exnik va taktik tayyo r garlik bo’yicha tanlov o’tkazish. 8 Sport to’garaklari va BO’SMla r ga tanlov o’tkazishda bolalar yoshi, shug’ullanuvchilar soni va boshqa ko’rsatkichla r ga standart va bir tartibda yondoshilmasa, qo’llaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ularning hajmini jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq «to’lqinsimon» prinsipda oshirishda jiddiy bio-pedagogik xatola r ga duch kelish mumkin. Binobarin, ko’p yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday salbiy holatlar yuzaga kelmasligi uchun sport to’garaklari va BO’SMla r ga qabul qilishda bolalar guruhlarin i A.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan quyidagi yosh guruhlari asosida tuzish maqsadga muvofiq: 1-guruh – 5–6 yosh; 2-guruh – 7–8 yosh; 3-guruh – 9–1o yosh; 4-guruh – 1 1–12 yosh; 5-guruh – 13–14 yosh; 6-guruh – 15–16 yosh; 7-guruh – 17–18 yosh. Mamlakatimizda joriy etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test sinovlari ham aynan shu tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan. Sport to’garaklari, BO’SMla r ga tanlov o’tkazish, qabul qilish hamda tayyo r garlik guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv shakllangan kichik yoshdagi bola (shug’ullanuvchi) katta yosh guruhiga o’tkazilishi mumkin. V oleybolga tanlov uslublari, me’yoriy testlar va vositalar Pedagogik uslublar 1. T ana uzunligi va vazni 2. 3om. yugurish 3. 5x6m. yugurish 4. Joydan vertikal sakrash 5. Joydan uzunlikka sakrash 9 6. T o’ldirma to’pni (1 kg) bosh ortidan ikki qo’llab uloqtirish Belga taqilgan o’lchov lentasi O’lchov lentasi T o’ldirma to’plar Fiziologik uslublar 1. Y urakni qisqarish chastotasini o’lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasi-dan so’ng va 5 daqiqa o’tgandan keyin 2. Nafas olish chastotasini o’lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasi-dan so’ng va 5 daqiqadan keyin Psixologik uslublar 1. Ko’zni yumib sekundomer strelkasini «o» da to’xtatish 2. Q o ’ l d i n am o m et r i d a m a ks i m a l k uc h da n 5o % n i f ar q l a sh . Sekundomer Dinamometr V oleybol o’yinida qo’llaniladigan harakat faoliyatlarining maqsadga muvofiq, aniq vazifalarini yechib berishga imkon yaratadigan usullari majmuiga o’yin texnikasi deb aytishimiz mumkin. V oleybol o’yinidagi barcha harakat usullarini birlashtiriladigan bo’lsa, bulardan o’yin texnikasi tashkil topadi. Harakat texnikasini oldiga qo’yilgan turli vazifalarni amalga oshirish bilan maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan baholanadi. Bu baholash-texnikaning darajasi hisoblanadi. o’yindagi har bir texnik usulni bajarish bi r -biri bilan chambarchas bo’lglanganligi va bu bog’liqlik harakatlanish tizimidan tashkil topadi. Harakat texnikasi vazifalarini aniq bir usul bilan hal etish uchun zarur va yetarli bo’lgan harakatning dinamik va knematik xususiyatlaridir ya’ni, kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari o’rtasidagi muvofiqlidir va hokazola r . T exnik harakatlarni bajarishda harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum bir fazalari farqlanadi. Odatda harakatlarning quyidagi 3 ta fazasini ajratib belgilash mumkin : 10 1. T ayyo r garlik fazasi 2. Asosiy fazasi 3. Y akunlovchi fazasi T ayyo r garlik fazasini ahamiyati ushbu harakatlar mexanizmini amalga oshirishda qulayroq sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish, sakrash, aylanma harakatlarni bajarish bilan yaratiladi. tayyo r garlik qismi qanchalik yaxshi bo’lsa asosiy qismni bajarish shuncha aniqroq bo’ladi. Asosiy fazadagi harakatlar bevosita asosiy harakat vazifalarini hal etishga qaratiladi. biodinamik nuqtai-nazaridan bu fazadagi eng muhim narsa harakatlantiruvchi kuchlardan tegishli vaziyatda, tegishli yo’nalishda samarali foydalanishdan iboratdi r . Y akunlovchi fazadagi harakatlar gavdaning muvozanatini saqlash maqsadida so’nib boradi yoki keskin tormozlanadi. V oleybol dinamik o’yin bo’lganligi sababli voleybolchi turli texnik usullarni egallashi, o’yin vaziyatidan kelib chiqqan holda ularni tanlay olishi va uni tez, aniq bajarishi lozim. Bu esa voleybolchining texnik mahoratini belgilaydi. V oleybol rivojlanishining har xil davrlarida texnik harakatlarni bajari usullari, talablari shakli, mazmuni o’zgardi va takomillashib bordi. T exnik o’yin qoidalarini o’zgarishi, taktik harakatlarni takomillashuvi, o’yinchilarning jismoniy tayyo r garlik darajasining o’sishi asosiy sabab bo’ldi. V oleybol o’yining texnikasining tasniflasak u quyidagi 2 ta katta bo’limga bo’linadi: 1. hujum texnikasi. 2. himoya texnikasi. Hujum zarbasini berish va to’siq qo’yishda ¬– baland, o’yinga kiritilgan to’pni qabul qilishda o’rta, hujum zarbasini yoki to’siqdan pastlab qaytgan to’pni qabul qilishda past holatlar egallanadi. Bunda umumiy og’irlik markazining holati navbatdagi harakatning xususiyatiga bog’liq bo’ladi. V oleybol o’yinida o’yinchilar to’p bilan qisqa vaqt ichida harakat qilishlari lozim. Shu sababli u yoki bu uyin sharoitida o’yinchi to’p bilan 11 o’ynashi uchun yuqori tayyo r garlik ko’rishi talab etiladi. Shu maqsadda turli harakat usullarini bajarish uchun turlicha harakatni egallashi kerak. 2.1. Voleybolchilarni qobilyatlarini rivojlantirishda o’yin usullaridan foydalanish Ko’p yillik sport trenirovkasi uzoq muddatli pedagogik jarayon bo’lib, muayyan yosh guruhlarida o’ziga xos dastur asosida mashg’ulotlar o’tkazish bilan ifodalanadi. Ushbu jarayon quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: - sog’lomlashtirish guruhi – 7-8 yosh; - dastlabki tayyo r garlik guruhi – 9-1o va 1 1-12 yosh; - o’quv-mashg’ulot guruhi – 13-14; 14-15; 15-16; 16-17 yosh; - takomillashuv guruhi – 17-18; 18-19; 19-2o yosh; - yuqori sport mahorati guruhi – 17 va undan katta yosh. Shug’ullanuvchi bolalarning nasliy va hayot davomida jismoni y , psixologik va morfofunksional imkoniyatlariga qarab, ular kichik yosh guruhidan katta yosh guruhiga o’tkazilishi mumkin. Bolalarni guruhla r ga qabul qilish va ularni bir guruhdan ikkinchi guruhga ko’chirish me’yoriy test sinovlari natijalari asosida amalga oshiriladi. Barcha guruhlarda o’tkaziladigan o’quv-mashg’ulot jarayoni quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilishi darkor: - sog’liqni mustahkamlash, chiniqtirish, jismoni y , psixologik va morfofunksional imkoniyatlarni shakllantirish; - hayotiy zarur harakat ko’nikmalarini (o’tirish-turish, yurish-yugurish; sakrash, siljish-to’xtash; tortilish va hokazo) takomillashtirish; - jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamliylik, egiluvchanlik) taraqqiy ettirish; 12 - voleybolga oid maxsus sifatlarni (sakrovchanlik, sakrovchanlik chidamkorligi, tezlik-kuch, o’yin chidamkorligi, diqqat, xotira, iroda, zukkolik va hokazo) shakllantirish; - texnik va taktik malakala r ga o’ r gatish va takomillashtirish; - o’yin mahoratini o’quv o’yini va musobaqalarda oshira borish. O’quv-trenirovka jarayonida va akademik darslarda beriladigan jismoniy va texnik (voleybol) mashqlar o’z hajmi, shiddati, murakkabligi va qaytarilish soni jihatlaridan turli yoshdagi va jinsdagi bolalarning funksional hamda jismoniy imkoniyatlarini e ’ tibo r ga olgan holda me’yorlanishi kerak. O’ r gatish jarayonida qo’llaniladigan jismoniy va texnik-taktik mashqlarning to’g’ri taqsimlanishi malakali voleybolchilar tayyorlash samarasini belgilaydi. Boshlang’ich o’ r gatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi bolalarning jismoniy va funksional tayyo r garligini shakllantirishga qaratilgan bo’lishi kerak, qolgan qismi esa texnik-taktik malakalarini o’zlashtirishga mo’ljallangan bo’lishi muhim shartlardan biridi r . Bu bosqichda turli harakatli o’yinla r , shu jumladan voleybol o’yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli o’yinlarni qo’llash tayyo r garlik jarayonini samarali tashkil qilishga yordam beradi. Bunday harakatli o’yinlar o’ r gatish va takomillashtirish jarayonining barcha bosqichlarida qo’llanilishi maqsadga muvofiq. T akomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish soni oshirilib boriladi. Ko’nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash) bosqi-chida mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim. Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o’yin vaziyatlariga mos ravishda qo’llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o’yin malakasini (to’pni kiritish, uzatish, to’siq qo’yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro etishga o’ r gatish, masalan, zarba berishning o’ng va chap qo’lda nisbatan bir xilda bajara olish o’yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va harakat zaxirasini boyitadi. 13 O’ r gatish va takomillashtirish jarayonida o’yin malakalarini uzoq vaqt davomida jismoni y , texnik-taktik jihatdan tez, kuchli, chaqqon, aniq va vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat hollarda mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday mashg’ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo’llanilishi darko r . Chunki, me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola o r ganizmini zo’riqishga, jarohat olishga yoki patologik holatla r ga duchor qilishi mumkin. Y osh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o’yinida yoki o’yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to’g’ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo’lishini talab qiladi. Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko’p jihatdan sport to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi. « T anlov» – ko’p yillik jarayon bo’lib, o’z ichiga dastlabki tanlo v , qayta tanlov (guruhdan guruhga o’tkazishda saralash), o’yin funksiyalari bo’yicha tanlov o’tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni kiritadi. O’quv-trenirovka jarayonida murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqala r ga o’rnak bo’ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o’ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg’ulotlar samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq- 14 testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o’rin egallaydi. Har bir murabbiyni sport to’garagi va sport maktablarida o’quv-trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug’ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi, o’qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg’ulotlarni samarali olib borishi, shug’ullanuvchi bolaning mashqlarni o’zlashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omilla r ga bog’liqdi r . Ma’lumki , shug’ullanuvch i bolan i o’quv-trenirovk a jarayonid a mashqlarni ongl i tushunga n hold a ijr o etishi , yuklaman i qanda y ijr o etayotganligin i sezishi, malaka va ko’nikmalarni hamda o’yin sirlarini mukammal o’zlashtira olishi ko’p jihatdan uning nazariy-intellektual tayyo r garligiga ham aloqadordi r . Demak, har bir murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan bola haqida barcha ma’lumotla r ga ega bo’lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim rol’ o’ynaydi. Shug’ullanuvchi bolalarni yoshi, o’ r gatish va takomillashtirish bosqichi hamda guruhlarning nomiga qarab nazariy va amaliy mashg’ulotla r ga ajratilgan o’quv soatlari «pastdan» «yuqoriga» qarab taqsimlanadi. Sog’lomlashtirish va dastlabki tayyo r garlik guruhlarida umumiy jismoniy tayyo r garlik eng ko’p soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyo r garlik – kamroq, texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyo r garlik egallaydi. Keyingi guruhlarda mashg’ulotlar hajmi bo r gan sari ixtisoslashuvga qarab yo’naltiriladi. Y a’ni, maxsus jismoniy tayyo r garlik soatlar bo’yicha ustun bo’ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi. Bolalarni voleybol sportiga yo’naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy jixatdan to’g’ri tashkil etish, voleybol bo’yicha yuqori malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo’niltirish va 15 saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etibo r ga olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol sportiga 12-14 yoshdan yo’naltirish mumkin. Y osh voleybolchilarni dastlabki tayyo r garlik mashg’ulotlari ularni voleybolchila r ga muvofiq bo’lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi kerak. V oleybol o’yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo’yicha malaka va ko’nikmalar egallanishi uchun tayyo r garlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish, o’tirish va tishlanish harakatlari hamda o’yinga to’p kiritish, to’p qabul qilish, to’p uzatish harakatlari texnikasi o’ r gatiladi. T aktik harakatlardan voleybol o’yinida ishtirok etish, soxta harakatla r , fintlar bajarish bo’yicha malakalar hosil qilinadi. Y osh sportchilarning trenirovka mashg’ulotlari davrla r ga bo’linib tashkil etiladi. T ayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o’yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradila r , jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan bi r ga yosh sporchilarda ma’navi y , axloqiy hamda ruhiy iroda tayyo r garligi tashkil etiladi. T ayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi. Joyida turib va cheklovchi chiziq bo’ylab harakat qilgan holda turli usullar bilan to’pni bosh bilan turli balandlikka uzatish. Xuddi shu mashq, lekin to’p oldida turib o’ngga, chapga, oldinga, orqaga harakatlangan holda Hujumning turli hududlariga uzi to’pni polga u r gandan so’ng to’ r ga hujum chizig’i ortidan chiqib borish bilan va sakragan to’pga chiqish bilan ikkinchi to’p uzatish.Xuddi shu mashq lekin to’pga himoyachining turli zonalarida oldinga chiqib bo r gan va to’pni pastdan ikki qo’llab o’ r gan holda Mashqlarni jamoadosh bilan bajarish katta ahamiyatga ega bo’lib, to’p uzatishga o’ r gatish va ushbu usulni takomillashtirish uchun ma’lum bir sharoitlar yaratadi. 1. Juftlikda to’p uzatishlar turli usullar bilan masofa balandlik va to’pning uchish tezligini o’zgarti r gan holda; 16 2. Xuddi shu mashq lekin harakatlangan holatlarni o’zgarti r gan holda, old tomondan yonlanma o’tirib, yotib, sakrab 18o° ga burilgan va boshi uzra to’p otib pastdan qabul qilgan holda; T o’pni qabul qilib olish va pastdan uzatishga o’ r gatish va ularni takomillashtirish tepadan to’p uzatishdagi kabi tartibda amalga oshiriladi. Ushbu usul yordamida o’yinga kiritilgan to’plarni hujumkor zarbalarni qabul qiladi, qo’llashni amalga oshirib maydoncha chetiga chiqib ketayotgan to’plarni to’p ustidan urib yuboradi. Boshida to’pni pastdan ikki qo’llab qabul qilish usuli ishonchliroq, chunki yosh voleybolchilar hali yetarli darajada harakatchan bo’lmaydila r . O’quv-trenirovka jarayonida va akademik darslarda beriladigan jismoniy va texnik (voleybol) mashqlar o’z hajmi, shiddati, murakkabligi va qaytarilish soni jihatlaridan turli yoshdagi va jinsdagi bolalarning funksional hamda jismoniy imkoniyatlarini e ’ tibo r ga olgan holda me’yorlanishi kerak. O’ r gatish jarayonida qo’llaniladiga n jismoni y v a texnik- takti k mashqlarnin g to’g’r i taqsimlanish i malakali voleybolchilar tayyorlash samarasini belgilaydi. Boshlang’ich o’ r gatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi bolalarning jismoniy va funksional tayyo r garligini shakllantirishg a qaratilga n bo’lish i kerak , qolga n qism i es a texnik- takti k malakalarini o’zlashtirishga mo’ljallangan bo’lishi muhim shartlardan biridi r . Bu bosqichda turli harakatli o’yinla r , shu jumladan voleybol o’yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli o’yinlarni qo’llash tayyo r garlik jarayonini samarali tashkil qilishga yordam beradi. Bunday harakatli o’yinlar o’ r gatish va takomillashtirish jarayonining barcha bosqichlarida qo’llanilishi maqsadga muvofiq. T akomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish soni oshirilib boriladi. Ko’nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash) bosqichida mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim. Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o’yin vaziyatlariga mos 17 ravishda qo’llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o’yin malakasini (to’pni kiritish, uzatish, to’siq qo’yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro etishga o’ r gatish, masalan, zarba berishning o’ng va chap qo’lda nisbatan bir xilda bajara olish o’yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va harakat zaxirasini boyitadi. O’ r gatish va takomillashtirish jarayonida o’yin malakalarini uzoq vaqt davomida jismoni y , texnik-taktik jihatdan tez, kuchli, chaqqon, aniq va vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat hollarda mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday mashg’ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo’llanilishi darko r . Chunki, me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola o r ganizmini zo’riqishga, jarohat olishga yoki patologik holatla r ga duchor qilishi mumkin. Y osh voleybolchilarnitayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o’yinida yoki o’yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to’g’ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo’lishini talab qiladi. Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko’p jihatdan sport to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi. Sog’lomlashtirish va dastlabki tayyo r garlik guruhlarida umumiy jismoniy tayyo r garlik eng ko’p soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyo r garlik – kamroq, texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyo r garlik egallaydi. Keyingi guruhlarda mashg’ulotlar hajmi bo r gan sari ixtisoslashuvga qarab yo’naltiriladi. Y a’ni, maxsus jismoniy tayyo r garlik soatlar bo’yicha ustun bo’ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi. Bolalarni voleybol sportiga yo’naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy jihatdan to’g’ri tashkil etish, voleybol bo’yicha yuqori malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo’niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etibo r ga 18 olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol sportiga 1 1-12 yoshdan yo’naltirish mumkin. Y osh voleybolchilarni dastlabki tayyo r garlik mashg’ulotlari ularni voleybolchila r ga muvofiq bo’lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi kerak. V oleybol o’yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo’yicha malaka va ko’nikmalar egallanishi uchun tayyo r garlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish, o’tirish va tashlanish harakatlari hamda o’yinga to’p kiritish, to’p qabul qilish, to’p uzatish harakatlari texnikasi o’ r gatiladi. T aktik harakatlardan voleybol o’yinida ishtirok etish, soxta harakatla r , fintlar bajarish bo’yicha malakalar hosil qilinadi. Y osh sportchilarning trenirovka mashg’ulotlari davrla r ga bo’linib tashkil etiladi. T ayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o’yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradila r , jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan bi r ga yosh sporchilarda ma’navi y , axloqiy hamda ruhiy iroda tayyo r garligi tashkil etiladi. Harakat tezkorligini tarbiyalash uslubiyati. Harakat tezkorligini tarbiyalash jarayonida organizmning harakat faoliyati xilma-xil turlaridagi (bevosita amaliy va sport faoliyatidagi) tezlik xarakteristikasini belgilovchi funksional imkoniyatlarni har tomonlama oshirib borish zarur. Shug’ullanuvchi biror-bir faoliyatda namoyon qilishi mumkin bo’lgan maksimal tezlik shu kishida faqat tezkorlik qanchalik rivojlanganligiga emas, balki bir qator boshqa omillarga – dinamik kuch, chaqqonlik, texnikaning egallanganligi darajasi va boshqalarga bog’liq. Shuning uchun harakat tezligini tarbiyalash boshqa jismoniy sifatlarni tarbiyalash hamda texnikani takomillashtirish bilan mustahkam bog’liq holda olib borilishi kerak. Maksimal tezlikda bajarish mumkin bo’lgan mashqlardan (bularni, odatda, tezkor mashqlar deb ataydilar) tezkorlikni tarbiyalash vositasi sifatida foydalaniladi. Ular quyidagi talablarni qondirishi kerak: 1) texnika mashqni juda tez bajarishga imkon beradigan darajada bo’lishi kerak; 2) mashqlarni bajarish vaqtida asosiy irodaviy zo’riqish mashqni bajarish usuliga emas, balki ularni bajarish tezligiga qaratilishi uchun mumkin darajada yaxshi 19 o’zlashtirilgan bo’lishi kerak; 3) mashqlarning davomiyligi ularni bajarish oxirida charchash tufayli tezlikning kamayib ketishiga olib kelmasligi kerak. Tezkorlikni tarbiyalash usullari ichida takroriy mashq usuli keng qo’llaniladi. Bundagi asosiy tendensiya mashg’ulotda o’z maksimal tezligini oshirib borishga intilishdir. Usulning barcha xususiyatlari (masofaning uzunligi, bajarish shiddati, dam olish oraliqlari, takrorlash soni va boshqalar) shunga bo’ysundirilgan. Masofaning uzunligi (yoki mashqning qancha davom etishi) har galgi mashq bajarish oxirida siljish tezligi (ishning shiddati) kamaymaydigan qilib tanlanadi. Harakatlar maksimal tezlikda bajariladi; shug’ullanuvchilar har safar o’zlari uchun eng yaxshi natija ko’rsatishga intiladilar. Mashq bajarish gallari o’rtasidagi dam olish oraliqlari kuchning nisbatan to’la tiklanishini taminlaydigan darajada katta bo’lishi lozim. Harakatlar tezligi takrorlashlar o’rtasida sezilarli darajada kamaya borishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Tez bajariladigan mashqlar takrorlanganda, to’la tiklanish uchun dam olish oraliqlari е tarli bo’lmaganligi sababli charchaish nisbatan tez boshlanadi, tashqi tomondan bu tezlikning pasayganligida ifodalanadi. 47 Tezlikning pasayishi mazkur mashg’ulotda tezkorlikni tarbiyalashni to’xtatish uchun birinchi signal bo’lib xizmat qiladi: bundan keyin Mashqni takrorlaish faqat chidamlilikning o’sishiga yordam beradi, xolos. Tezkorlikning namoyon bo’lishi uchun mashg’ulotlarda o’yin va, ayniqsa, musobaqa usulidan foydalanish katta ahamiyatga ega. Musobaqalar, odatda, ko’tarinki ruh paydo qiladi, kishini anchagina zo’r berishga majbur etadi – bu esa ko’p hollarda sport natijalarining Yaxshilanishiga olib keladi. Yangi shug’ullanuvchilar bilan ishlashning asosiy vazifasi sportchini biror-bir alohida mashqni bajarishga ixtisoslaishtirmay, balki boshqa vositalarni qo’llab va ularni ko’p jihatdan o’zgartira borib, nisbatan yuqori natijalarga erishishdan iboratdir. Bunda tezkorlik mashqlaridan standart holda emas, balki o’zgaruvchan sharoit va shakllarda foydalanish kerak. Jumladan, harakatli o’yinlar va sport o’yinlari, ochiq joyda bajariladigan mashq va hokazolar ayniqsa foydalidir. Biror-bir harakatda asosan ikki yo’l bilan tezlikni oshirish mumkin: 1) maksimal tezlikni oshirish hisobiga, 2) maksimal kuchni oshirish 20 hisobiga. Tajriba ko’rsatadiki, maksimal tezlikni sezilarli oshirish juda ham qiyin, kuch imkoniyatlarini oshirish esa birmuncha y е ngil hal qilinadi. Shuning uchun amalda tezlik darajasini oshirish uchun kuch oshiradigan mashqlardan keng foydalaniladi. Harakat vaqtida y е ngish lozim bo’lgan qarshilik qancha ko’p bo’lsa, bu mashqlarning samaradorligi shunchalik yuqori buladi. Harakatlar tezligini oshirishga qaratilgan kuch oshirish tayyorgarligi jarayonida ikki asosiy vazifa hal qilinadi: 1) maksimal mushak kuchi darajasini (kuch qobiliyatlarining o’zini) oshirish; 2) tezkor harakatlar sharoitida eng ko’p kuch namoyon qilish qobiliyatini (tezkorlik-kuch qobiliyatlarini) tarbiyalash. Tezkorlik-kuch mashqlarini kuch mashqlarining o’ziga asoslanib, ular bilan birgalikda qo’llash kerak. Harakatlantiruvchi reaksiya tezligi ta sirga javob berishning latent vaqti bilan belgilanadi. Reaksiyalar oddiy va murakkab bo’ladi. Oddiy reaksiya oldindan ma’lumbo’lgan signalga ilgaridan ma’lumbo’lgan harakat bilan javob berishdir. Tezkorlikning juda ko’p o’tishi (boshqa biror harakatga o’tishi) oddiy reaksiyalar uchun xarakterlidir: ayrim vaziyatlarda tezda biror qarorga keluvchi kishilar boshqa sharoitlarda ham tezroq biror fikrga keladilar. Tez bajariladigan xilma-xil mashqlar bilan shug’ullanish oddiy reaksiya tezkorligini yaxshilaydi. Harakatlantiruvchi reaksiya tezkorligini anchagina yaxshilanish g’oyat murakkab vazifadir. Oddiy reaksiya tezkorligini tarbiyalashda bir necha usullardan foydalaniladi. Bulardan eng ko’p tarqalgani to’satdan paydo bo’ladigan signalga yoki tevarak-atrofdagi vaziyatning o’zgarishiga javoban mumkin qadar tezroq reaksiya ko’rsatish usulidir. Bu usul yangi shug’ullanuvchilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarda tez orada ijobiy natijalar ko’rsatadi. Afsuski, shundan keyin reaksiya tezkorligi stabillashib qoladi va uning Yaxshilanishi ancha qiyin bo’ladi. Reaksiya tezkorligi katta ahamiyatga ega bo’lgan hollarda uni takomillashtirish uchun maxsus usullardan foydalaniladi. Bu usullardan biri – reaksiya tezkorligini е ngillashtirilgan sharoitlarda va uni keyingi harakat tezligini ayrim-ayrim takomillashtirishdan iboratdir. Reaksiyaning latent vaqti reaksiya ko’rsatishdan oldingi ratsional 21 xattiharakat hisobiga birmuncha yaxshilanishi mumkin. Jumladan, diqqatning yo’nalishi ahamiyatga ega bo’ladi: agar diqqat bajarilajak harakatga qaratilgan bo’lsa (reaksiyaning motor tipi), u holda reaksiya ko’rsatish vaqti diqqat signalni idrok qilishga (reaksiyaning sensor tipi) qaratilganligidan ko’ra kamroq bo’ladi. Mushaklar bir oz kuchlanganda ham reaksiya tezkorligi ortadi. Reaksiya tezkorligi, shuningdek, signalni kutish vaqtiga ham bog’liq: dastlabki va ijro komandalari orasidagi optimal vaqt 1,5 sek.ga yaqindir. Murakkab reaksiya tezkorligini tarbiyalash. Murakkab reaksiyaning ikki xili, yani harakatdagi obektga bo’ladigan reaksiya va tanlash reaksiyasi ustida to’xtalib o’tamiz. Harakatdagi obektga bo’ladigan reaksiyada to’p qabul qiluvchi o’yinchining harakatlarini ko’rib chiqaylik. Bu holda o’yinchi quyidagilarni bajarishi kerak: 1) to’pni ko’rish; 2) to’pning yo’nalishini va uning uchish tezligini baholash; 3) bajariladigan amal rejasini tanlash; 4) bu rejani ro’yobga chiqara boshlash. Mazkur holda reaksiyaning yaishirin davri mana Shu to’rt elementdan tashkil topadi. Harakatdagi obekt to’satdan paydo bo’lganda, bu obektga reaksiya ko’rsatish o,25 sek. – 1 sek. vaqtni oladi. Bu vaqtning asosiy qismi birinchi elementga, yani to’pni tez ko’rib olishga sarf bo’lishi tajribalarda kuzatilgan. Sensor fazaning o’ziga juda kam – o,o5 sek. vaqt ketadi. shunday qilib, harakat qilayotgan to’pni ko’ra bilish asosiy ahamiyatga ega. Aynan mana Shu qobiliyatni o’stirishga alohida e’tibor berish kerak. Buning uchun harakatdagi buyumga reaksiya ko’rsatishga doir mashqlardan foydalaniladi; trenirovka talablari harakatdagi buyumning tezligini oshirish, obektning to’satdan paydo bo’lishi, sportchi bilan buyum o’rtasidagi masofani qisqartirish hisobiga amalga oshiriladi. Kichik to’p (tennis to’pi) bilan bajariladigan harakatli o’yinlar juda foydalidir. Obekt (jumladan, o’yindagi to’p) siljiy boshlaguncha ko’rib qolingan bo’lsa, reaksiya vaqti ancha kamayadi. Bunda to’pga zarb berayotgan o’yinchining harakatlariga binoan to’pning yo’nalishini va uchish tezligini aniqlay bilish katta ahamiyatga ega. Harakatdagi obektga reaksiya ko’rsatishning aniqligi shu reaksiya tezligini o’stirish bilan parallel ravishda takomillashtirib 22 boriladi. Faqat dastlabki bir necha mashg’ulotnigina reaksiya aniqligini rivojlantirishga maxsus ajratish kerak. Bunda shug’ullanuvchilarga harakatdagi obektdan ildamroq harakat qilish zarurligini tushuntirish lozim. Tanlash reaksiyasi raqib xatti-harakatlarining yoki tevarak-atrofdagi Sharoitning o’zgarishiga muvofiq ravishda mumkin bo’lgan harakatlantiruvchi javoblardan keragini tanlab olish bilan bog’liq. Tanlash reaksiyaining murakkabligi sharoitning o’zgarish imkoniyatlari rangbarangligiga, chunonchi, raqibning xilma-xil harakat qilishiga bog’liq. Voleybolchilarning murakkab reaksiyasiga bo’lgan talab nihoyatda katta. «Murakkab reaksiyani tarbiyalashda» oddiydan murakkabga degan pedagogik tamoyilga rioya qilinib, sharoitning mumkin bo’lgan o’zgarishlari soni asta- sekin oshira boriladi. Masalan, dastlab oldindan kelishib olingan zarbga javoban qanday himoyalanish kerakligi o’rgatiladi; keyinchalik shug’ullanuvchiga ehtimol tutilgan ikki xil usuldan biriga, so’ng uch xildan biriga, to’rt xildan biriga va hokazo javob berish tavsiya qilinadi. Asta-sekin bu mashq haqiqiy sharoitga yaqinlashtirib boriladi. Harakat tezkorligini tarbiyalash uslubiyati. Harakat tezkorligini tarbiyalash jarayonida organizmning harakat faoliyati xilma-xil turlaridagi (bevosita amaliy va sport faoliyatidagi) tezlik xarakteristikasini belgilovchi funksional imkoniyatlarni har tomonlama oshirib borish zarur. Shug’ullanuvchi biror-bir faoliyatda namoyon qilishi mumkin bo’lgan maksimal tezlik shu kishida faqat tezkorlik qanchalik rivojlanganligiga emas, balki bir qator boshqa omillarga – dinamik kuch, chaqqonlik, texnikaning egallanganligi darajasi va boshqalarga bog’liq. Shuning uchun harakat tezligini tarbiyalash boshqa jismoniy sifatlarni tarbiyalash hamda texnikani takomillashtirish bilan mustahkam bog’liq holda olib borilishi kerak. Maksimal tezlikda bajarish mumkin bo’lgan mashqlardan (bularni, odatda, tezkor mashqlar deb ataydilar) tezkorlikni tarbiyalash vositasi sifatida foydalaniladi. Ular quyidagi talablarni qondirishi kerak: 1) texnika mashqni juda tez bajarishga imkon beradigan darajada bo’lishi kerak; 2) mashqlarni bajarish vaqtida asosiy irodaviy zo’riqish mashqni bajarish usuliga emas, balki ularni bajarish tezligiga 23 qaratilishi uchun mumkin darajada yaxshi o’zlashtirilgan bo’lishi kerak; 3) mashqlarning davomiyligi ularni bajarish oxirida charchash tufayli tezlikning kamayib ketishiga olib kelmasligi kerak. To'pni qabul qilib olish. Bu raqiblar hijumidan keyin o'yinda topnisaqlab qolishdagi himoya usulidir. Topni pastdan ikki qo'llab qabul qilib olish zamonaviy voleybolda asosiy usul hisoblanadi. U hujumni, kuchli zarbni yengil o'tkazishda asosiy usuldir. Bu usul qo'llanilganda gavda to'g'ri turadi yoki bir oz egiladi, qo'llar oldinga pastga tushurilgan, birkaft ikkinchisiga qo'yilgan bo'ladi. Topnibilaklarda qabul qilinadi. Bilaklarga bo'ladigan zarbni yumshatish uchun tirsaklar yaqinlashtirilib ko'tariladi va buriladi, oyoqlar to'g'rilanadi va gavda ko'tariladi. 3.1. Voleybolchilarni harakatlarga muvofiqlashtirish qobiliyatlarini shakllanishida o’yin usulidan foydalanish Tezkorlikni tarbiyalash usullari ichida takroriy mashq usuli keng qo’llaniladi. Bundagi asosiy tendensiya mashg’ulotda o’z maksimal tezligini oshirib borishga intilishdir. Usulning barcha xususiyatlari (masofaning uzunligi, bajarish shiddati, dam olish oraliqlari, takrorlash soni va boshqalar) shunga bo’ysundirilgan. Masofaning uzunligi (yoki mashqning qancha davom etishi) har galgi mashq bajarish oxirida siljish tezligi (ishning shiddati) kamaymaydigan qilib tanlanadi. Harakatlar maksimal tezlikda bajariladi; shug’ullanuvchilar har safar o’zlari uchun eng yaxshi natija ko’rsatishga intiladilar. Mashq bajarish gallari o’rtasidagi dam olish oraliqlari kuchning nisbatan to’la tiklanishini taminlaydigan darajada katta bo’lishi lozim. Harakatlar tezligi takrorlashlar o’rtasida sezilarli darajada kamaya borishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Tez bajariladigan mashqlar takrorlanganda, to’la tiklanish uchun dam olish oraliqlari е tarli bo’lmaganligi sababli charchaish nisbatan tez boshlanadi, tashqi tomondan bu tezlikning pasayganligida ifodalanadi.Tezlikning pasayishi mazkur mashg’ulotda tezkorlikni tarbiyalashni to’xtatish uchun birinchi signal bo’lib xizmat qiladi: bundan keyin Mashqni takrorlaish faqat chidamlilikning o’sishiga yordam beradi, xolos. Tezkorlikning namoyon bo’lishi uchun mashg’ulotlarda 24 o’yin va, ayniqsa, musobaqa usulidan foydalanish katta ahamiyatga ega. Musobaqalar, odatda, ko’tarinki ruh paydo qiladi, kishini anchagina zo’r berishga majbur etadi – bu esa ko’p hollarda sport natijalarining Yaxshilanishiga olib keladi. Yangi shug’ullanuvchilar bilan ishlashning asosiy vazifasi sportchini biror-bir alohida mashqni bajarishga ixtisoslaishtirmay, balki boshqa vositalarni qo’llab va ularni ko’p jihatdan o’zgartira borib, nisbatan yuqori natijalarga erishishdan iboratdir. Bunda tezkorlik mashqlaridan standart holda emas, balki o’zgaruvchan sharoit va shakllarda foydalanish kerak. Jumladan, harakatli o’yinlar va sport o’yinlari, ochiq joyda bajariladigan mashq va hokazolar ayniqsa foydalidir. Biror-bir harakatda asosan ikki yo’l bilan tezlikni oshirish mumkin: 1) maksimal tezlikni oshirish hisobiga, 2) maksimal kuchni oshirish hisobiga. Tajriba ko’rsatadiki, maksimal tezlikni sezilarli oshirish juda ham qiyin, kuch imkoniyatlarini oshirish esa birmuncha y е ngil hal qilinadi. Shuning uchun amalda tezlik darajasini oshirish uchun kuch oshiradigan mashqlardan keng foydalaniladi. Harakat vaqtida y е ngish lozim bo’lgan qarshilik qancha ko’p bo’lsa, bu mashqlarning samaradorligi shunchalik yuqori buladi. Harakatlar tezligini oshirishga qaratilgan kuch oshirish tayyorgarligi jarayonida ikki asosiy vazifa hal qilinadi: 1) maksimal mushak kuchi darajasini (kuch qobiliyatlarining o’zini) oshirish; 2) tezkor harakatlar sharoitida eng ko’p kuch namoyon qilish qobiliyatini (tezkorlik-kuch qobiliyatlarini) tarbiyalash. Tezkorlik-kuch mashqlarini kuch mashqlarining o’ziga asoslanib, ular bilan birgalikda qo’llash kerak. Bugungi voleybol o’yinining mohiyati, jumladan texnik-taktik harakatlarining ijro etilishi aksariyat “havoda”, ya’ni tayanchsiz holatda amalga oshirilishi bilan farqlanadi. Sakrab zarba berish, to’siq qo’yish, to’p uzatish, yiqilib to’p qabul qilish, to’p kiritish buncha yaqqol misol bo’la oladi. So’nggi yillarda o’yin qoidalarining keskin o’zgarishi (tanani barcha qismi bilan to’p qabul qilish, hisobni tay-breyk tizimida olib borilishi, “libero” o’yinchisining joriy etilishi, o’yinchi almashinuvining to’g’ridanto’g’ri amalga oshirilishi, 25 to’rning pastki qismiga tegishga ruxsat berilishi va h.) o’yin sur’atini yanada jadallashishiga olib keldi. Mutaxassislar tomonidan aniqlanganki, har bir musobaqa o’yinida voleybolchilar 3oo– 6oo marta, hatto undan ko’p sakrab ijro etiladigan texnik-taktik malakalarni bajarar ekanlar. Agar o’yindan oldingi “razminka” davomidagi sakrashlar, o’yin vaziyatlarida to’psiz ijro etiladigan chalg’ituvchi sakrashlar e’tiborga olinsa, qayd etilgan sakrashlar hajmi yanada ortadi. Bordiyu bu sakrashlarning yillik hajmi nazarda tutilsa, zamonaviy voleybolda yuksak natijaga erishish qanchalik jismoniy imkoniyatlarga bog’liq ekanligi ayon bo’ladi. Demak, jismoniy tayyorgarlik texnik-taktik tayyorgarlik bilan chambarchas bog’liq bo’lib, yuksak sport mahoratini ta’minlanishida poydevor sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Voleybol gavdaga ijobiy ta’sir ko’rsatadi, uni ortiqcha yukdan xolos qiladi. U jamoa bo’lib harakat qilishga, o’z shaxsiy manfaatlarini jamoa manfaatiga bo’ysundirishga, intizomli bo’lishga, sheriklarga yordam berishga o’rgatadi. Voleybolning kishi tanasiga ijobiy ta’siri, uning hammabo’ligi, texnikjihatdan uncha murakkab emasligi kabi xususiyatlari — sog’lomlashtirish ishida yaxshi natija berishini ko’rsatmoqda. Aynan shular voleybol o’yinini kollejlar o’quv dasturiga kiritish imkonini berdi. Agar to’rdan qaytgan topniolish lozim bo’lsa, o’yinchi ancha egiladi, otayotganda to’g’rilanadi va hokazo.Voleybolchilar maydonda oyoqlarni chalkashtirib (cha’ga, o’ngga, oldinga, orqaga), ikki qadam bilan (oldinga va orqaga), sakrab (yugurish va odimlashdan keyin), yngurib (maydon bo’ylab tez siljishi va yo’nalishni birdan o’zgartirib) yurishlari mumkin. Oxirgi yugurish qadami uzunroq bo’ladi, negaki undan keyin to’xtash, sakrash, yo’nalishni o’zgartirish mumkin. Topni uzatish. o’yinni davom ettirisli maqsadida sherikka yoki raqib tomonga yuborilgan topnio’tkazish uzatish usuli hisoblanadi. Topnioldinga, yuqoriga va orqaga o’tkazish usullari o’zaro farqianadi. To’pning uchish trayektoriyasiga qarab butim maydon bo’ylab uzun, qo’shni maydonga qisqa va o’z maydoniga o’ta qisqa uzatish usuli amalga oshiriladi. To’p uzatish balandligiga qarab: past (to’rdan 1 m yuqori); o’rta (2 m gacha) va undan 26 baland(l m dan ortiq); masofasiga ko’ra yaqin (o,5 m dan kam) va uzoqroq (o,5 m dan ortiqroq) bo’lishi bilan farqlanadi. Topni ikki qo’llab yuqoridan uzatish.Bu usul ancha keng tarqalgan. Uzatishdagi ishonchiilik va aniqlik uning muhim tomonidir. Dastlahki holalda o’yinchining oyoqlari tizzalardan bukiladi, qo’liari oldinga chiqqan (tirsaklar ‘artada turgandek), kaftiar ichkariga qaragan, ‘anjalar tarang holatda bo’ladi. To’p yaqinlashganda oyoqlar to’g’rilanadi va gavda, qo’llar ko’tariladi va topniqabul qilishga tayyorlanadi. Qo’l, gavda va oyoq harakatlari bir-biriga muvofiqlashadi. Bu esa to’’ni tegishli joyga yuborish imkonini beradi. Uzatishning boshqa turlari qatori — ikki qo’llab sakrab yuqoridan, bir,qo’llab yuqoridan uzatishlar keng qo’llanadi, ammo bular ichida ikki qo’llab ‘astdan uzatish kamroq qo’llanadi. Har bir voleybolchi tez va aniq to’p uzatishni o’rganishi, uni uzunasiga, balandga, yo’nalish bo’yicha zarb berish ko’nikmasiga ega bo’lishi zarur. o’yinning mohiyati. Voleybolni ikki jamoa bir-biriga qarama-qarshi turib o’ynaydi. Maydonda bir jamoada 6 kishi ishtirok etadi. Jamoa o’yinchilari topniraqib tomonga(o’rtada tortilgan to’rdan oshirib) bir yoki ikki qo’llab otadi. Shunday qilib, to’p to yerga tiishgunicha yoki maydondan chiqib ketguncha to’pning u tomonidan bu tomoniga, qo’ldan qo’ga o’taveradi. Oxir oqibat, to’p maydondan chiqib ketsa yoki yerga tushsa, shunda jamoalardan biri ochko oladi. Harbir jamoa topni o’zaro uch marta otiishi mumkin, so’ngra uni raqib tomonga etkazadi. o’yin jamoalardan biri 25 ochko to’plagunicha davom etadi. Bu ochkoni to’plagan jamoa g’oiib bo’ladi va jamoaiar o’rin almashadilar. o’yin uch partiyadan iborat bo’ladi. Ko’proq partiyada g’olib chiqqan jamoa yenggan hisoblanadi (masalan: 2 : 1 yoki 3 : 2 hisob bilan).o’yin maydoni (18x9m) o’rtasidan Ko’ndalangiga 2-2,45 m balandlikda setka-to’p(eni 1 m.) tortiladi. Mashg’ulotlar zal yoki ochiq havoda o’tkazilishi ham mumkin. Ammo, maydon atrofida turli xavfli narsalar: to’nkalar, tunukalar bo’lmasligi lozim. Maydon shunday 27 joyda bo’lishi kerakki, o’yin chog’ida quyosh nuri ko’zga tushmasin. Maydon 5sm qalinlikdagi chiziq bilan o’raladi. U ham maydon sathiga kiradi. Maydon o’rtasidagi chiziq uni ikkiga bo’lib turadi. Har bir maydonchaning o’ng tomonida topniotish chizig’i belgilanadi. o’rta chiziq bo’ylab (chetki chiziqdan 5o— 1oo sm uzoqlikda) voleybol ustunchalari o’rnatiladi. Ustunchada o’g’il bolalar uchun ilmoq balandligi 2 m 2o sm, qizlar uchun 2 m 1o sm; erkaklar uchun 2 m 43 sm, ayollar uchun 2 m 24 sm bo’ladi. Aytib o’tganimizdek, voleybol to’ri o’rtadan tortiladi. To’r bir xil rangda bo’ladi (zalda rang ochroq bo’lgani ma’qul). Uning og’irligi 27o — 28o gramm bo’ladi. o’yinchilar kiyimi mayka, trusik va yengil ‘oyabzaldan iborat. Jamoa bir xil rangdagi kiyim kiyadi. Jamoa sardori maykasining cha’ tomonida belgi qo’yiladi. o’yin boshlanishidan avval, 15—2o daqiqa chigil yoziladi. Dastlabki mashqlar bajarilmasa, o’quvchi tana a’zolari zo’riqishi mumkin. Jismoniy tayyorgarlikning umumiy asoslari Inson bolalikdan turli yo’nalishdagi harakat malakalarini ongsiz va ongli tarzda bajaradi. Natijada shu harakatlar ma’lum jismoniy sifatlar (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik, egiluvchanlik) tusida rivojlana boradi. Sekin-asta hayotiy zarur harakat malakalari (yurish, yugurish, sakrash, to’xtash, osilish va h.k.) sayqal topadi. Mutaxassislarning fikricha, asosan shu jismoniy sifatlar va hayotiy zarur harakat malakalari, o’yinlar yordamida yanada samaraliroq rivojlanishi isbotlab berilgan. 39 Oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida, turli bosqichdagi ta’lim maskanlarida ushbu muammoga har doim ham rejali va ilmiy jixatdan yondoshilmaydi. Jismoniy mashqlarni to’g’ri qo’llash, ularni bolalar qanday o’zlashtirayotganligini nazorat qilib borish, shu bolalardagi jismoniy sifatlarni, uning qaddi-qomati, jismoniy va funksional taraqqiyoti to’g’ri yo’nalishda tarbiyalanib borishiga imkon yaratadi. Ma’lumki, insonning jismoniy sifatlari uning tug’ilishidan boshlab shakllana boradi. Lekin, uning bolaligida shu sifatlar qanday darajada shakllanishi, oddiy yoki murakkab harakatlarni o’zlashtirib olishi nafaqat uni o’sib, yashab kelayotgan muhitga 28 bog’liq, balki bolaning muayyan sifatini qanday vositalar yordamida rivojlantirilishi bilan belgilanadi. Shu bilan bir qatorda harakatni turi, yo’nalishi va qanday maqsadga qaratilganligiga (kasb, ro’zg’or ishi, sport, harbiy faoliyat va h.k.) qarab, har bir jismoniy sifatni shu harakat ijrosidagi o’rni turlicha bo’ladi. Shunday bo’lsada, turli kasb faoliyatlarida yoki sport turlarida shu jismoniy sifatlarning integral ahamiyati o’ziga xos ulushga ega bo’ladi. Ammo qanday bo’lmasin, ko’pgina tadqiqotchilarning fikricha, barcha harakat faoliyatida ayrim jismoniy sifatlarning ustuvorligi darhol ko’zga tashlanadi. Zamonaviy sport amaliyotida yuqori natijalarga erishish sportchining uzoq muddat davomida yuqori sifatli va samarali ish qobiliyatini saqlay olish imkoniyati bilan bog’liqdir. Har xil sport turlari bo’yicha o’tkaziladigan musobaqalar muddati xalqaro musobaqalar qoidalari bilan belgilanadi. Shu musobaqalar muddatida qaysi sportchi o’z ish qobiliyatini sifati va samaradorligi jihatidan qanchalik uzoq vaqt saqlay olsa yoki uni oshira olish “kuchi”ga ega bo’lsa, unga muvaffaqiyat shunchalik “kulib” boqishi muqarar. Boshqacha qilib aytganda ish qobiliyatining sifat va samaradorlik darajasini ko’p yoki kam vaqt davomida saqlanishi umumiy va maxsus chidamkorlik sifatlarining turlari (tezkorlik, kuch, tezkor-kuchga bo’lgan chidamkorlik, sakrashga bo’lgan chidamkorlik, texnik-taktik chidamkorlik va h.k.) qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi. Ma’lumki, ish qobiliyati haqida gap ketganda, ayniqsa so’z uning sifati va samaradorligiga tegishli bo’lsa, masalaning mohiyati va pirovard “mag’izi” boshqa jismoniy sifatlarning shakllangan yoki shakllanmaganligiga borib taqaladi. Ya’ni samarali natijaga mos umumiy va maxsus chidamkorlik, kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik sifatlarini o’zida mujassam qilgan bo’ladi. Ushbu sifatlarning o’zaro uzviy 4o bog’liqligi va ularning yuksak darajadagi integral natijasi mahoratning muayyan taqdirini belgilab beradi. Jismoniy tayyorgarlik – tayyorgarlik turlaridan biri bo’lib, voleybolchining organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini takomillashtirshga, hamda o’yin faoliyatini samarali amalga oshirilishini ta’minlovchi mustahkam poydevor yaratishga qaratilgandir. Zamonaviy 29 voleybol shug’ullanuvchilardan nihoyatda katta kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi sport o’yinlari turiga mansubdir. O’yinning mohiyati o’yinchi harakatining turli yo’nalish va o’zgaruvchan vaziyatda o’ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida ijro etilishi bilan ta’riflanadi. Voleybolchining har bir o’yin davomida ko’pdan-ko’p to’siq qo’yish, zarba berish va to’p kiritish uchun sakrashlari, yiqilishlar, yugurish, to’xtash, burilish, egilish va boshqa harakatlarni yuqori tezlikda ijro etilishi katta jismoniy kuch, o’ta chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik va ruhiy uyg’unlikni talab qiladi. Binobarin, ushbu yuklama (nagruzka) ta’siri shug’ullanuvchi organizmining funksional jihatdan mukammal shakllangan bo’lishini taqazo etadi. Bugungi voleybolchi bo’yi jihatdan 185-195 sm. va undan katta uzunlikka ega bo’lib, harakatchan, tezkor, sakrovchan ziyrak, zukko, tez fikrlovchi, o’tkir zehnli, maydonda ro’y beradigan vaziyatni tez fahmlab “foydali” javob qaytara oladigan ko’rsatkichlarga ega bo’lishi kerak. Sportchilarning yoshiga, tayyorgarligiga, malakasiga, hamda sport trenirovkasi davriga va vazifalariga qarab jismoniy tayyorgarlikni mazmuni, hajmi va shiddati turlicha bo’ladi. Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari 1. Sog’liqni mustahkamlash. 2. Hayotiy-zarur harakat malakalarini takomillashtirish (yurish, chopish, sakrash va h.k.). 3. Harakat sifatlarini rivojlantirish. 4.Harakat malakalari hajmini oshirish va ularning ijroiy chegarasini kengaytirish. 5. Organizmning o’yin davomida ishtirok etuvchi organ, bo’lim va mushak guruhlarining funksiyalarini shakllantirish. 6.O’yin malakalarini samarali o’zlashtirishni ta’minlovchi maxsus sifatlarni rivojlantirish. Jismoniy tayyorgarlik umumiy UJT va maxsus MJT jismoniy tayyorgarlikka bo’linadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik sport trenirovkasini muhim vazifalaridan biri sifatida shug’ullanuvchilarning to’laqonli jismoniy 30 taraqqiyotini va har tomonlama jismoniy tayyorgarligini ta’minlashga qaratiladi. UJT hayotiy zarur harakat malakalarini takomillashtirishga va asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan jarayondir. Maqsadi MJTning poydevori bo’lgan UJT bazasini yaratishdir. Vazifalari – asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish, organizmning funksional imkoniyatlarini oshirish, harakat malakalarining hajmi va ijroiy chegarasini kengaytirish, sog’liqni mustahkamlash, tiklanish jarayonini faollashtirish, organizmning tashqi va ichki salbiy ta’sirlarga bo’lgan bardoshini oshirishdan iborat. Umumiy jismoniy sifatlarga kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik kiradi. UJT – jismoniy sifatlarni alohida yoki birgalikda rivojlantiruvchi o’ziga xos jismoniy mashqlardan iborat. UJTni amalga oshirish jarayonida har xil sport uskunalaridan, anjomlardan, trenajerlardan va tabiat omillaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Sport trenirovkasining ayrim bosqich va davrlarida UJT mashqlari va mashg’ulotlarining hajmi, shiddati, yo’nalish va tuzilishi o’ziga xosligi bilan farqlanadi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik – tanlangan sport turida yuqori natijalarga erishish maqsadida shu sport turida asosiy va hal etuvchi ahamiyatga ega bo’lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan jarayondir. Vazifalari: — voleybolga xos maxsus harakat sifatlari va qobiliyatlarini (tezkorlik, kuch-tezkorlik, chaqqonlik, maxsus chidamkorlik va h.k.) rivojlantirish; – o’yin texnikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish; – o’yin taktikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish; MJT sport trenirovkasining barcha bosqich va davrlarida hajm va shiddat jihatidan munosib me’yorda qo’llaniladi.Jismoniy tayyorgarlikning vositalari va uslublari Jismoniy tayyorgarlik bo’yicha qo’yilgan vazifalarni е chishda turli vositalar: tayyorgarlik mashqlari, harakatli va sport o’yinlari, o’quv o’yinlari va musobaqalardan foydalanish mumkin. Shug’ullanuvchilarning individual xususiyatlariga mashqlarning moslab qo’llanilishi asosiy shartlardan biri bo’lib hisoblanadi. Shug’ullanuvchilar uchun beriladigan jismoniy mashqlarga quyidagilarni kiritish mumkin: a) tana, qo’l, oyoq mushaklarining 31 rivojlanishiga ta’sir etuvchi kuch va tezkorlik-kuch mashqlari; b) chidamlilik sifatining rivojlanishiga ta’sir etuvchi (tezkorlikchidamlilik, tezkorlik-kuch chidamliligi) mashqlar; v) harakatlanish tezkorligiga ta’sir etuvchi mashqlar; g) chaqqonlik sifatiga ta’sir etuvchi mashqlar; d) egiluvchanlik sifatiga ta’sir etuvchi mashqlar; Bu mashqlardan foydalanish texnik va taktik usullarni bajarish sifatiga to’g’ridan- to’g’ri ta’sir etadi. Jismoniy tayyorgarlikda qo’llaniladigan uslublar. Shug’ullanuvchilar uchun zarur bo’lgan jismoniy sifatlarni tarbiyalashda quyidagi uslublardan foydalaniladi. 1. Bazaviy chidamlilikni tarbiyalash uchun bir tekis uzoq muddatli yugurish. 2. Maxsus chidamlilikni tarbiyalashda o’zgaruvchan xarakterdagi ishlarni bajarish. 3. Takroriy mashq usuli. Bu usul tezkorlik, kuch va chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishda qo’llanilib, bunda dam olish oraliqlari organizmning to’liq tiklanishiga imkoniyat yaratishi zarur. 4. Oraliq uslub. Bu uslub asosan tezkorlik va kuch chidamkorligini tarbiyalashda qo’llaniladi. Bunda ish va dam olish qat’iy ravishda tartiblashtiriladi. Dam olish oralig’i odatda katta bo’lmaydi. 5. Almashinuvchi mashq usullari. Bu usulning muhim tomoni mashqning borishiga qarab ta’siri bir maqsadga qaratilgan xolda o’zgarishidir. Bunga turli hollarda turlicha yo’l bilan nagruzka (harakat tezligi, ish hajmi, muddati va hokazo)ning ayrim ko’rsatkichlarini to’g’ri o’zlashtirish (harakat usulini navbatlashtirish, shuningdek, dam olish oraliqlari va faoliyatning tashqi sharoitlarini o’zgartirish) yo’li bilan erishiladi. Zarb uchun qulay bo’lgan qat’iy turish, yuqo¬riga otish, qo’lni siltab topniurish va topniurgandan keyingi o’yinchining harakatlari oshirishning asosiy xususiyatlari hisoblanadi. Oshirishda topnimusht yoki kaft bilan uriladi. Yuqoriga topnibir qo’I bilan otiladi. Yuqoriga otish yo’nalishi va balandligi oshirishni bajarish usuliga bog’liq. To’p bosh ustidan urilsa — yuqori, ‘astdan urilsa — quyidan oshirish deyiladi. O’quvchi to’rga qarab tursa — to’g’ri, yon bilan tursa — yonlama to’’ oshirish deyiladi. Oshirishning to’rt xil usuli mavjud: ‘astdan to’g’riga, ‘astdan yon bilan, yuqoridan to’g’riga, yuqoridan yon tomon bilan. 32 pastdan to’g’riga osirish. Bu usul boshlovchilar uchun asosiy hisoblanadi. Oshirish to’r tomonga qarab turib bajariladi. Tirsakdan bukilgan bir qo’li bilan o’yinchi topniushlab turadi. To’pga zarb berish uchun boshqa qo’l orqaga uzatiladi. panjalar bir oz bukiladi. 0’yinchi topniyuqoriga (20 — 30 sm) otib zarb beradi. 0’yinchi zarb beriboq orqada turgan oyog’ini to’g’rilaydi va gavda og’irligini oldinda turgan oyoqqa ko’chiradi. Zarb bergandan keyin o’yinchi xuddi to’p orqasidan yugurmoqchi bo’lgandek harakat qiladi. To’g’ridan hujumkor zarb. To’’ning yuqori qismidagi topnibir qo’llab raqib tomonga urishdan iborat hujum — hujumkor zarb deyiladi (ular o’rnidan sakrab yoki yugurib kelib bajariladi). Hujumkor zarb yugurish, sakrash va zarbdan iborat bo’ladi. Hujumchi bir, ikki va uch qadamdan zarba beradi. Uchib kelayotgan topniko’rib 0’yinchi qo’llarini oldinga, yuqoriga ko’taradi. Uruvchi qo’l zarb uchun tayyorlanadi. Gavda bir oz orqaga egiladi. Zarb chog’ida urayotgan qo’l bilan gavda ham oldinga egiladi. Xulosa Voleybolchilarning muvofiqlashtirish qobiliyatlarini shakllanishiga o’yin usulining ta’sirini oshirish uchun texnik va taktik yo’llardan foydalanish voleybol sportiga yo’naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy jixatdan to’g’ri tashkil etish, voleybol bo’yicha yuqori malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo’niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol sportiga yoshdan yo’naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg’ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo’lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi kerak. 33 Voleybol o’yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo’yicha malaka va ko’nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish, o’tirish va tishlanish harakatlari hamda o’yinga to’p kiritish, to’p qabul qilish, to’p uzatish harakatlari texnikasi o’rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o’yinida ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo’yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh sportchilarning trenirovka mashg’ulotlari davrlarga bo’linib tashkil etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o’yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o’yinida yoki o’yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to’g’ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo’lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko’p jihatdan sport to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi. O’quv-trenirovka jarayonida murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqalarga o’rnak bo’ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o’ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg’ulotlar samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o’rin egallaydi.Har bir murabbiyni sport to’garagi va sport maktablarida o’quv-trenirovka jarayonini maqsadga 34 muvofiq tashkil qilishi uchun shug’ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi, o’qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg’ulotlarni samarali olib borishi, shug’ullanuvchi bolaning mashqlarni o’zlashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omillarga bog’liqdir. Ma’lumki,shug’ullanuvchibolanio’quv-trenirovkajarayonidamashqlarni onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka va ko’nikmalarni hamda o’yin sirlarini mukammal o’zlashtira olishi ko’p jihatdan uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan bola haqida barcha ma’lumotlarga ega bo’lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim ro’l o’ynaydi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. B Mamuro v , A Mamanazaro v , K Abdullae v , I Davrono v . Acmeological Approac h to the Formation of Healthy Lifestyle Among University Students. III International Scientific Congress Society of Ambient …, 2o2o. https:// ww w .atlantis-press.com/proceedings/isc-sai-2o/125937241 2. Bakhodir Mamuro v . Scientific basis of the acmeological approach to the process of training and education. http://pnap.ap.edu.pl/index.php/pnap/ article/view/348 35 3. Mamurov Bakhodir B. Forming skills of academic process design for future teachers and methods of determining its qualit y . https://ww w .elibrar y . ru/item.asp?idq284o858o 4. Mamurov B. B. The Need to Prepare Future T eachers to Design a Student-Centered Educational Process. Eastern European Scientific Journal, 2o17. http://journale.auris-verlag.de/index.php/EESJ/article/ viewFile/6oo/596 5. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Formation of a healthy lifestyle among students T e k st n a uchnoy s t a ti po spetsi a ln o sti «N a uki o z do- rove». https://cyberleninka.ru/article/n/form a tion-of-a-healthy-lifestyle- among-students 6. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Psychological features of attitudes of students to their own health in conflict situations. journal of critical reviews. ISSN- 2394-5125 VOL 7, ISSUE 17, 2o2o. http://ww w .jcrevie w . com/? secqcissue. 7. Samarova Sh.R. Fairy Picture Of The W orld: Gender Scenario Of The Person [S k a z o chnaya K a r tina Mira: G enderno’y Stsenariy Lichn o sti]. https://scientific-conference.com/h/sborniki/pedagogicheskie-nauki2/956- fairy- picture.html 8. Ayr a petyants L. R . V o leyb o l. Uchebnik. 2ooo g . T ash k en t . 9. Akramo v a G . R . Dida k tich e skie o snovo’ fo r miro v aniya k ontseptsii to lerantn o sti u uchahi x sya n a ch a lno’x klassov: k and. n a uk. diss. a v t . T .,2oo7. 1o. Akramo v a G . R . Sotsi a lno’y aspe k t prots e s s a razvitiya kriti- ch e s k o g o mo’shleniya uchahi x sya. https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnyy- aspekt-protsessa-razvitiya-kriticheskogomyshleniya-uchaschihsya/ 1 1 . Akramo v a G . R . E f fe k tivno’e me t o do’ razvitiya kritich e s k o g o mo’sh- leniya u uchahi x sya. https://scientific-conference.com/images/PDF/2o18/1/ effective1.pdf/ 12. Achilov A.M. Akramov J.A. G oncharo v a O.V. B o l a larning jismoniy sif a t larini t arbiyalash. O’quv qo’llan m a. 2oo4y. T osh k en t . 36 13.B Mamurov. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu mo- l o do g o po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. P e da g ogich e s k o e obra z o v anie i na- u k a, 2o16. http://ww w .manpo.ru/manpo/publications/ped_obraz/n2o16_o3. pdf#pageq147 14. G oncharo v a O.V. Yosh spo r tchilarning jismoniy qobiliya t larini ri v o jlantirish. o’quv qo’llan m a. 2oo4y. T osh k en t . 15. Qo’chqaro v a O.V., Qipchoqov V.V., B o l t aev G .V. V o leyb o l. o’quv qo’llan m a. 2oo1y. T osh k en t . 16.Mamurov B.B. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu m o l o do g o po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. http://ww w .manpo.ru/manpo/ publications/ped_obraz/n2o16_o3.pdf#pageq147 17.Ma’murov B. B. Bo’lajak o’qi t u v chilarni sha x sga yo’n a ltirilgan t a’lim- t arbiya jarayonini loyih a lashga t ayyo r lash- da qo’llaniladigan t amoyillar. Sovremenn o e obra z o v anie ( U z b e- kis t an), 2o17. https://cyberleninka.ru/arti c le/n/b-lazhak-ituvchilarni- shahsga-y-naltirilgan-talim- tarbiya-zharayonini-loyi-alashga-tayyorlashda- llaniladigan-tamoyillar 18.S a l o mov R .S., K erimov F.A. Jismoniy t arbiyada p e da g o- gik t e xn o logiyalar. O’quv qo’llan m a. 2oo2 y. T osh k en t . 19. U smon x o djaev T .S. v a boshqa. B o l a lar v a o’smi r lar spo r ti m ashg’ u l o t lari nazariyasi v a usl u biya t lari. 2oo5 y. T osh k en t . 37

Voleybolchilarning muvofiqlashtirish qobiliyatlarini shakllanishiga o'yin usulining ta'siri

Sotib olish