Voleybolchilarning muvofiqlashtirish qobiliyatlarini shakllanishiga o'yin usulining ta'siri - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	80.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Voleybolchilarning muvofiqlashtirish qobiliyatlarini shakllanishiga o'yin usulining ta'siri

Sotib olish

Voleybolchilarning muvofiqlashtirish qobiliyatlarini shakllanishiga
o’yin usulining ta’siri.
Mundarija:
Kirish…………….………………………………………………..…...…….…..3
ASOSIY QISM
1.1 Yosh voleybolchilarda muvofiqlashtirish qobiliyatlari………..……………... 5
2.1 V o le y b o l c h il a rni qobilyatlarini rivojlantirishda o’yin usullaridan foydalanish 11
3.1 V o le y b o l c h il a rni harakatlarga muvofiqlashtirish qobiliyatlarini shakllanishida
o’yin usulidan foydalanish……………………………………………………....29
Xulosa…………..………………………………………………………………..33
Foydalanilgan adabiyotlar………….………………………….……………....35

Kirish.
O’zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to’g’risida”gi, “Sport ta’limi
tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari
bo’yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo’lib
xizmat qiladi. Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi
eng muvaffaqiyatli tizimga ega bo’lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so’ngi yillarda ushbu sohada to’planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o’zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog’lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi.
Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy
sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Shahar va qishloqlarimizda bolalar
sportini yanada rivojlantirish maqsadida o’nlab zamonaviy sport majmualari va
stadionlar bunyod etildi.2o11yilda manzilli qurilish dasturida bolalar sporti
ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish, rekonstrukstiya qilish va
kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan topshiriqlar to’la bajarilda. 1715 ob’ekt,
jumladan, 14o5 sport inshooti, 133 suzish havzasi sport maktablari qurilib,
foydalanishga topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib
borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug’ullanishni kundalik
vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir
ko’rsatmoqda.
3

Jumladan 2o16-2o17 yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat bo’yicha
96 % gacha o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin
kamaydi. O’g’il va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda. Harbiy
xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli
darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog’lom bulishi 5o% turmush tarziga, 5 - 2o% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik
qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo’lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini mustahkamlashdan iborat
bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo’lib xizmat qilmoqda.
Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni
boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga
bo’linadi. Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun
yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo’lgan sport
anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va
chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil
atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan
muntazam shug’ullanmoqdalar. Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya
darsini olib borishda quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor
beriladi: yugirish, sakrash, uloqtirish, irg’itish, ushlab olish muvozanatini
saqlash kabi jismoniy harakatlarni tartibli bajarish:
4

Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli
guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda
asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va
maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki
bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor
beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin
egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin
tutadi. Shu yo’lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va majmuani
(kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish
usullarini o’rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi.
Bunda viloyatlardagi maktablar, BO’SM asosiy makon (ob’ekt) bo’lib
hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi
amaliy faoliyatlarni o’rganishda kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi
an’anaviy usullardan foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .E’tirof
etish zarurki, har bir sport
turida
ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda xilma-
xil
jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga
va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi
juda muhim o’rin egallaydi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish,ikkita bob, xulosalar, amaliy tavsiyalar, adabiyotlar
ro’yxatidan iborat. Ish
betdan iborat matnda bayon qilingan, ta jadval va
ta rasm bilan yoritilgan. Adabiyotlar ro’yxati ta manbani o’z ichiga
oladi, Internet saytlari.
5

1.1. Yosh voleybolchilarda muvofiqlashtirish qobiliyatlari
Yosh voleybolchilarni tanlash va ularning texnik, taktik mahoratini
takomillashtirish texnologiyasi xususidagi nazariy va amaly tajribalar bayoye
etilgan. Y osh sportchilarning t r eni r ovka mashg’ulotlari davrla r ga bo’linib tashkil
etiladi. T ayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o’yini texnika va
taktikasi elementlarini egallab boradila r , jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu
bilan bi r ga yosh spo r chila r da ma’navi y , axloqiy hamda ruhiy i r oda tayyo r garligi
tashkil etiladi. T ayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi.
O’zbekistonda voleybol taraqqiyotini boshqaruvchi davlat tashkilotlari,
ularning tarkibi va shahobchalari Respublikamizda voleybol taraqqiyotini
boshqarish funksiyasini jismoniy tarbiya va sport bo’yicha davlat tashkilotlari
tarkibiga kiruvchi tuman, shaha r , viloyat shahobchalari bajaradi.
Sportchi rezervlarini va yuqori malakali sportchilarni yetishtirishni
boshqarish mas’uliyati O’zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport
qo’mitasi qaramog’idagi sport o’yinlari shubasiga yuklanadi. Bunday
qo’mitalar respublikamizning har bir tuman, shahar va viloyatlarda mavjud
bo’lib, ular joylarda voleybol taraqqiyotini ta’minlashga javobgardirla r .
Respublikamizning milliy terma jamoalari nafaqat yuqori malakali
voleybolchilarni tayyorlash, balki voleybol bo’yicha iste’dodli o’rinbosarlarni
yetishtirish tadbirlariga rahbarlik qilish, ula r ga nazariy va uslubiy yordam
ko’rsatib turishi zaru r .
BO’SM larda, umumiy ta’lim maktablarida, texnikum va oliy
o’quv yurtlarida voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning ahamiyati
Respublikamizning barcha o’quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport
turlaridan biri bo’lib hisoblanadi.
V oleybol o’quv mashg’uloti sifatida barcha o’quv yurtlarining o’quv
dasturidan joy olgan. V oleybolga bunchalik e ’ tibor kuchliligining sababi
6

uning soddaligi va jismoniy tarbiya tizimida arzon, hammabop vosita
ekanligi.
«Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo’yicha muntazam o’tkaziladigan
o’quv mashg’ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan bog’liq bo’lgan aynan
shu jarayonlarda yuqori natijala r ga erisha oladigan istiqbolli bolalarni izlab
topishga imkon yaratadigan ko’p yillik pedagogik jarayonidi r . T anlovni
maqsadga mos tashkil qilish, bolalardagi nasliy va hayot davomida
o’zlashti r gan harakat qobiliyatlari, ruhiy xislatlari hamda funksional
imkoniyatlarni obyektiv baholash, voleybolga bo’lgan iste’dod va bo’lajak
mahorat belgilarini aniq bashoratlash uchun turli me’yoriy test (mashqlar)lar
majmuasidan foydalanish odat tusiga ki r gan.
Sport tanlovi ko’p yillik sport tayyo r garligi bilan uzviy bog’liq bo’lib, sport
malakalarini o’zlashtirishning dastlabki bosqichigacha boshlab eng yuqori
bosqichida, ya’ni milliy terma jamoalari faoliyatida ham amalga oshiriladi.
« T anlov» tushunchasi o’z ichiga «munosiblik», ya’ni insonni bir sohaga
(ma’lum faoliyatga) iste’dodi bo’yicha yarashi yoki yaramasligi masalasini
kiritadi. Bu degan so’z inson nafaqat o’z imkoniyatlari (qaddi-
qomati , jismoni y sifatlari , ruhi y xususiyatlar i v a h.k. ) bila n muayya n faoliyatga
(kasbga, ishga, sportga va h.k.) mos kelishi kerak, balki aynan shu faoliyat
mazkur inson mijoziga munosib bo’lishi maqsadga muvofiqdir (emotsiya,
aktivatsiya, motivatsiya masalalari). « T anlov» atamasi o’z tarkibiga yana
sportga oid «chamalov» tushunchasini kiritadi.
Chamalash – bog’chalarda, maktablarda va sport maktablarining
boshlang’ich guruhlarida amalga oshirilishi mumkin. T o’g’ri chamalash
murabbiyning iste’dodiga, uning bilimi va tajribasiga bog’liq. Bolaning nasliga,
turmush tarzi ko’rsatkichlariga qarab chamalash ham e ’ tiborli ahamiyatga ega.
Sport tanlovi – ko’p yillik pedagogik jarayondi r . Ko’p yillik sport
tayyo r garligi tizimi o’z mohiyati va maqsadiga binoan ko’p yillik sport tanlovini
o’z ichiga oladi va mazkur jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni taqozo etadi:
I. Dastlabki tanlov – (7-14);
7

II. Sportchilarni o’yin ixtisosligiga (funksiyasiga) saralovchi maxsus
tanlov (15-17);
III. Y uqori jamoala r ga tanlov (18-2o); I V .
T erma jamoala r ga tanlo v .
Ko’p yillik sport tayyo r garligi tizimida tanlov jarayonini tashkiliy tartibi
quyidagi blok-andozada berilgan.
Bolalarni dastlabki tanlovga tayyorlash maktab sharoitida jismoniy tarbiya
o’qituvchisi tomonidan amalga oshiriladi, o’quvchilar dastur asosida va
baholovchi mashqla r , harakatli halq o’yinlari yordamida saralanishi mumkin.
Mazkur saralovchi vositalar aynan voleybol o’yinining mohiyatiga nihoyatda
yaqin bo’lishi maqsadga muvofiq. Bunday vositalar tavsiya qilingan
adabiyotlarda keng yoritilgan. Dastlabki tanlovga tayyorlash jarayonida
o’quvchilar muntazam tibbiy ko’rikdan o’tib turishlari shart. Bu tadbir
qanchalik sifatli va samarali amalga oshirilsa, shunchalik sport maktablarida
uyushtiriladigan tanlovni sifat darajasi yuqori bo’ladi.
Dastlabki tanlo v . Dastlabki tanlov odatda 3 bosqichda amalga oshiriladi
I-bosqich. T a r g’ibot-tashviqot ishlarini uyushtirib, o’quvchi bolalarni
qiziqtirish, jalb qilish (suhbat, ma’ruzalar o’tkazish, voleybol musobaqalari
haqida filmlar namoyish qilish). Ko’ r gazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli
sportchilar ishtirokida suhbatlar o’tkazish.
II-bosqich. Baholovchi mashqla r , harakatli va halq o’yinlari yordamida
dastlabki tanlov – qabul o’tkazish (qaddi-qomat ko’rsatkichlari, jismoniy
sifatlarning rivojlanganligini apparatlar yordamida aniqlash va hokazo).
Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyo r garlik bo’yicha belgilangan me’yoriy
ko’rsatkichlar 16-jadvalda aks ettirilgan.
III-bosqich. Boshlang’ich tayyo r garlik I yillik o’ r gatish davrida bolalarni
maxsus sifatlari, texnik-taktik malakalari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini
baholash. Ularni nasliy xislatlarini o’ r ganish. T exnik va taktik tayyo r garlik
bo’yicha tanlov o’tkazish.
8

Sport to’garaklari va BO’SMla r ga tanlov o’tkazishda bolalar yoshi,
shug’ullanuvchilar soni va boshqa ko’rsatkichla r ga standart va bir tartibda
yondoshilmasa, qo’llaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ularning
hajmini jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq
«to’lqinsimon» prinsipda oshirishda jiddiy bio-pedagogik xatola r ga duch
kelish mumkin. Binobarin, ko’p yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday
salbiy holatlar yuzaga kelmasligi uchun sport to’garaklari va BO’SMla r ga
qabul qilishda bolalar guruhlarin i A.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan
quyidagi yosh guruhlari asosida tuzish maqsadga muvofiq:
1-guruh – 5–6 yosh;
2-guruh – 7–8 yosh;
3-guruh – 9–1o yosh;
4-guruh – 1 1–12 yosh;
5-guruh – 13–14 yosh;
6-guruh – 15–16 yosh;
7-guruh – 17–18 yosh.
Mamlakatimizda joriy etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test
sinovlari ham aynan shu tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan.
Sport to’garaklari, BO’SMla r ga tanlov o’tkazish, qabul qilish hamda
tayyo r garlik guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv shakllangan
kichik yoshdagi bola (shug’ullanuvchi) katta yosh guruhiga o’tkazilishi
mumkin.
V oleybolga tanlov uslublari, me’yoriy testlar va vositalar
Pedagogik uslublar
1. T ana uzunligi va vazni
2. 3om. yugurish
3. 5x6m. yugurish
4. Joydan vertikal sakrash
5. Joydan uzunlikka sakrash
9

6. T o’ldirma to’pni (1 kg) bosh ortidan ikki qo’llab uloqtirish
Belga taqilgan o’lchov lentasi
O’lchov lentasi
T o’ldirma to’plar
Fiziologik uslublar
1. Y urakni qisqarish chastotasini o’lchash: tinch holatda, 5 daqiqali
sakrash yuklamasi-dan so’ng va 5 daqiqa o’tgandan keyin
2. Nafas olish chastotasini o’lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash
yuklamasi-dan so’ng va 5 daqiqadan keyin
Psixologik uslublar
1. Ko’zni yumib sekundomer strelkasini «o» da to’xtatish
2. Q o ’ l d i n am o m et r i d a m a ks i m a l k uc h da n 5o % n i f ar q l a sh .
Sekundomer
Dinamometr
V oleybol o’yinida qo’llaniladigan harakat faoliyatlarining maqsadga
muvofiq, aniq vazifalarini yechib berishga imkon yaratadigan usullari
majmuiga o’yin texnikasi deb aytishimiz mumkin.
V oleybol o’yinidagi barcha harakat usullarini birlashtiriladigan bo’lsa,
bulardan o’yin texnikasi tashkil topadi. Harakat texnikasini oldiga qo’yilgan
turli vazifalarni amalga oshirish bilan maqsadga erishishda samarali harakat
qilish bilan baholanadi. Bu baholash-texnikaning darajasi hisoblanadi.
o’yindagi har bir texnik usulni bajarish bi r -biri bilan chambarchas
bo’lglanganligi va bu bog’liqlik harakatlanish tizimidan tashkil topadi.
Harakat texnikasi vazifalarini aniq bir usul bilan hal etish uchun zarur va
yetarli bo’lgan harakatning dinamik va knematik xususiyatlaridir ya’ni,
kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari o’rtasidagi
muvofiqlidir va hokazola r .
T exnik harakatlarni bajarishda harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum
bir fazalari farqlanadi. Odatda harakatlarning quyidagi 3 ta fazasini ajratib
belgilash mumkin :
10

1. T ayyo r garlik fazasi
2. Asosiy fazasi
3. Y akunlovchi fazasi
T ayyo r garlik fazasini ahamiyati ushbu harakatlar mexanizmini amalga
oshirishda qulayroq sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish,
sakrash, aylanma harakatlarni bajarish bilan yaratiladi. tayyo r garlik qismi
qanchalik yaxshi bo’lsa asosiy qismni bajarish shuncha aniqroq bo’ladi.
Asosiy fazadagi harakatlar bevosita asosiy harakat vazifalarini hal
etishga qaratiladi. biodinamik nuqtai-nazaridan bu fazadagi eng muhim narsa
harakatlantiruvchi kuchlardan tegishli vaziyatda, tegishli yo’nalishda
samarali foydalanishdan iboratdi r .
Y akunlovchi fazadagi harakatlar gavdaning muvozanatini saqlash
maqsadida so’nib boradi yoki keskin tormozlanadi. V oleybol dinamik
o’yin bo’lganligi sababli voleybolchi turli texnik usullarni egallashi, o’yin
vaziyatidan kelib chiqqan holda ularni tanlay olishi va uni tez, aniq bajarishi
lozim. Bu esa voleybolchining texnik mahoratini belgilaydi.
V oleybol rivojlanishining har xil davrlarida texnik harakatlarni bajari
usullari, talablari shakli, mazmuni o’zgardi va takomillashib bordi.
T exnik o’yin qoidalarini o’zgarishi, taktik harakatlarni takomillashuvi,
o’yinchilarning jismoniy tayyo r garlik darajasining o’sishi asosiy sabab bo’ldi.
V oleybol o’yining texnikasining tasniflasak u quyidagi 2 ta katta bo’limga
bo’linadi:
1. hujum texnikasi. 2. himoya texnikasi.
Hujum zarbasini berish va to’siq qo’yishda ¬– baland, o’yinga kiritilgan
to’pni qabul qilishda o’rta, hujum zarbasini yoki to’siqdan pastlab qaytgan
to’pni qabul qilishda past holatlar egallanadi. Bunda umumiy og’irlik
markazining holati navbatdagi harakatning xususiyatiga bog’liq bo’ladi.
V oleybol o’yinida o’yinchilar to’p bilan qisqa vaqt ichida harakat
qilishlari lozim. Shu sababli u yoki bu uyin sharoitida o’yinchi to’p bilan
11

o’ynashi uchun yuqori tayyo r garlik ko’rishi talab etiladi. Shu maqsadda turli
harakat usullarini bajarish uchun turlicha harakatni egallashi kerak.
2.1. Voleybolchilarni qobilyatlarini rivojlantirishda o’yin usullaridan
foydalanish
Ko’p yillik sport trenirovkasi uzoq muddatli pedagogik jarayon bo’lib, muayyan
yosh guruhlarida o’ziga xos dastur asosida mashg’ulotlar o’tkazish bilan
ifodalanadi.
Ushbu jarayon quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
- sog’lomlashtirish guruhi – 7-8 yosh;
- dastlabki tayyo r garlik guruhi – 9-1o va 1 1-12 yosh;
- o’quv-mashg’ulot guruhi – 13-14; 14-15; 15-16; 16-17 yosh;
- takomillashuv guruhi – 17-18; 18-19; 19-2o yosh;
- yuqori sport mahorati guruhi – 17 va undan katta yosh. Shug’ullanuvchi
bolalarning nasliy va hayot davomida jismoni y ,
psixologik va morfofunksional imkoniyatlariga qarab, ular kichik yosh
guruhidan katta yosh guruhiga o’tkazilishi mumkin.
Bolalarni guruhla r ga qabul qilish va ularni bir guruhdan ikkinchi guruhga
ko’chirish me’yoriy test sinovlari natijalari asosida amalga oshiriladi.
Barcha guruhlarda o’tkaziladigan o’quv-mashg’ulot jarayoni quyidagi
vazifalarni hal etishga qaratilishi darkor:
- sog’liqni mustahkamlash, chiniqtirish, jismoni y , psixologik va
morfofunksional imkoniyatlarni shakllantirish;
- hayotiy zarur harakat ko’nikmalarini (o’tirish-turish, yurish-yugurish;
sakrash, siljish-to’xtash; tortilish va hokazo) takomillashtirish;
- jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamliylik,
egiluvchanlik) taraqqiy ettirish;
12

- voleybolga oid maxsus sifatlarni (sakrovchanlik, sakrovchanlik
chidamkorligi, tezlik-kuch, o’yin chidamkorligi, diqqat, xotira, iroda, zukkolik
va hokazo) shakllantirish;
- texnik va taktik malakala r ga o’ r gatish va takomillashtirish;
- o’yin mahoratini o’quv o’yini va musobaqalarda oshira borish.
O’quv-trenirovka jarayonida va akademik darslarda beriladigan jismoniy
va texnik (voleybol) mashqlar o’z hajmi, shiddati, murakkabligi va qaytarilish
soni jihatlaridan turli yoshdagi va jinsdagi bolalarning funksional hamda
jismoniy imkoniyatlarini e ’ tibo r ga olgan holda me’yorlanishi kerak.
O’ r gatish jarayonida qo’llaniladigan jismoniy va texnik-taktik mashqlarning
to’g’ri taqsimlanishi malakali voleybolchilar tayyorlash samarasini belgilaydi.
Boshlang’ich o’ r gatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi bolalarning
jismoniy va funksional tayyo r garligini shakllantirishga qaratilgan bo’lishi kerak,
qolgan qismi esa texnik-taktik malakalarini o’zlashtirishga mo’ljallangan
bo’lishi muhim shartlardan biridi r . Bu bosqichda turli harakatli o’yinla r , shu
jumladan voleybol o’yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli o’yinlarni qo’llash
tayyo r garlik jarayonini samarali tashkil qilishga yordam beradi. Bunday
harakatli o’yinlar o’ r gatish va takomillashtirish jarayonining barcha
bosqichlarida qo’llanilishi maqsadga muvofiq.
T akomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi
qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa
ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish soni
oshirilib boriladi.
Ko’nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash) bosqi-chida mashqlarni
ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim. Bu bosqichda
aksariyat musobaqa mashqlari turli o’yin vaziyatlariga mos ravishda qo’llanilishi
katta ahamiyatga ega. Har bir o’yin malakasini (to’pni kiritish, uzatish, to’siq
qo’yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro etishga o’ r gatish, masalan,
zarba berishning o’ng va chap qo’lda nisbatan bir xilda bajara olish o’yin
malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va harakat zaxirasini boyitadi.
13

O’ r gatish va takomillashtirish jarayonida o’yin malakalarini uzoq vaqt
davomida jismoni y , texnik-taktik jihatdan tez, kuchli, chaqqon, aniq va
vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat hollarda
mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday
mashg’ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo’llanilishi darko r .
Chunki, me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola o r ganizmini zo’riqishga,
jarohat olishga yoki patologik holatla r ga duchor qilishi mumkin.
Y osh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel
tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol
o’yinida yoki o’yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha
sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez
fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to’g’ri baholash, diqqat, xotira, oldindan
sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan
bo’lishini talab qiladi.
Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko’p jihatdan sport
to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi.
« T anlov» – ko’p yillik jarayon bo’lib, o’z ichiga dastlabki tanlo v , qayta
tanlov (guruhdan guruhga o’tkazishda saralash), o’yin funksiyalari bo’yicha
tanlov o’tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni
kiritadi.
O’quv-trenirovka jarayonida murabbiy o’z rahbarligi ostida
shug’ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli,
boshqala r ga o’rnak bo’ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o’ziga faol
yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg’ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq
tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi,
ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni
tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi
bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-
14

testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida
o’rin egallaydi.
Har bir murabbiyni sport to’garagi va sport maktablarida o’quv-trenirovka
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug’ullanuvchi bolani
ta’lim olayotgan maktabi, o’qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunki, murabbiy mashg’ulotlarni samarali olib borishi, shug’ullanuvchi
bolaning mashqlarni o’zlashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani
maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va
boshqa omilla r ga bog’liqdi r .
Ma’lumki , shug’ullanuvch i bolan i o’quv-trenirovk a jarayonid a mashqlarni
ongl i tushunga n hold a ijr o etishi , yuklaman i qanda y ijr o etayotganligin i sezishi,
malaka va ko’nikmalarni hamda o’yin sirlarini mukammal o’zlashtira olishi ko’p
jihatdan uning nazariy-intellektual tayyo r garligiga ham aloqadordi r . Demak, har
bir murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotla r ga ega bo’lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim rol’ o’ynaydi.
Shug’ullanuvchi bolalarni yoshi, o’ r gatish va takomillashtirish bosqichi
hamda guruhlarning nomiga qarab nazariy va amaliy mashg’ulotla r ga ajratilgan
o’quv soatlari «pastdan» «yuqoriga» qarab taqsimlanadi.
Sog’lomlashtirish va dastlabki tayyo r garlik guruhlarida umumiy jismoniy
tayyo r garlik eng ko’p soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyo r garlik – kamroq,
texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyo r garlik egallaydi.
Keyingi guruhlarda mashg’ulotlar hajmi bo r gan sari ixtisoslashuvga qarab
yo’naltiriladi. Y a’ni, maxsus jismoniy tayyo r garlik soatlar bo’yicha ustun
bo’ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi.
Bolalarni voleybol sportiga yo’naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy
jixatdan to’g’ri tashkil etish, voleybol bo’yicha yuqori malakali sportchilar
tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo’niltirish va
15

saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etibo r ga
olish muxim ahamiyatga ega.
Bolalarni voleybol sportiga 12-14 yoshdan yo’naltirish mumkin.
Y osh voleybolchilarni dastlabki tayyo r garlik mashg’ulotlari ularni
voleybolchila r ga muvofiq bo’lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik
sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi kerak.
V oleybol o’yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo’yicha malaka
va ko’nikmalar egallanishi uchun tayyo r garlik olib borilishi kerak. Asosan
voleybolchining sakrash, yugurish, o’tirish va tishlanish harakatlari hamda
o’yinga to’p kiritish, to’p qabul qilish, to’p uzatish harakatlari texnikasi
o’ r gatiladi. T aktik harakatlardan voleybol o’yinida ishtirok etish, soxta
harakatla r , fintlar bajarish bo’yicha malakalar hosil qilinadi.
Y osh sportchilarning trenirovka mashg’ulotlari davrla r ga bo’linib tashkil
etiladi. T ayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o’yini texnika va
taktikasi elementlarini egallab boradila r , jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu
bilan bi r ga yosh sporchilarda ma’navi y , axloqiy hamda ruhiy iroda
tayyo r garligi tashkil etiladi. T ayyorlov davri musobaqalar boshlangunga
qadar olib boriladi.
Joyida turib va cheklovchi chiziq bo’ylab harakat qilgan holda turli usullar bilan
to’pni bosh bilan turli balandlikka uzatish.
Xuddi shu mashq, lekin to’p oldida turib o’ngga, chapga, oldinga, orqaga
harakatlangan holda Hujumning turli hududlariga uzi to’pni polga u r gandan
so’ng to’ r ga hujum chizig’i ortidan chiqib borish bilan va sakragan to’pga
chiqish bilan ikkinchi to’p uzatish.Xuddi shu mashq lekin to’pga himoyachining
turli zonalarida oldinga chiqib bo r gan va to’pni pastdan ikki qo’llab o’ r gan holda
Mashqlarni jamoadosh bilan bajarish katta ahamiyatga ega bo’lib, to’p uzatishga
o’ r gatish va ushbu usulni takomillashtirish uchun ma’lum bir sharoitlar yaratadi.
1. Juftlikda to’p uzatishlar turli usullar bilan masofa balandlik va to’pning uchish
tezligini o’zgarti r gan holda;
16

2. Xuddi shu mashq lekin harakatlangan holatlarni o’zgarti r gan holda, old
tomondan yonlanma o’tirib, yotib, sakrab 18o° ga burilgan va boshi uzra to’p
otib pastdan qabul qilgan holda;
T o’pni qabul qilib olish va pastdan uzatishga o’ r gatish va ularni
takomillashtirish tepadan to’p uzatishdagi kabi tartibda amalga oshiriladi. Ushbu
usul yordamida o’yinga kiritilgan to’plarni hujumkor zarbalarni qabul qiladi,
qo’llashni amalga oshirib maydoncha chetiga chiqib ketayotgan to’plarni to’p
ustidan urib yuboradi. Boshida to’pni pastdan ikki qo’llab qabul qilish usuli
ishonchliroq, chunki yosh voleybolchilar hali yetarli darajada harakatchan
bo’lmaydila r .
O’quv-trenirovka jarayonida va akademik darslarda beriladigan jismoniy va
texnik (voleybol) mashqlar o’z hajmi, shiddati, murakkabligi va qaytarilish soni
jihatlaridan turli yoshdagi va jinsdagi bolalarning funksional hamda jismoniy
imkoniyatlarini e ’ tibo r ga olgan holda me’yorlanishi kerak. O’ r gatish jarayonida
qo’llaniladiga n jismoni y v a texnik-
takti k mashqlarnin g to’g’r i taqsimlanish i malakali voleybolchilar tayyorlash
samarasini belgilaydi. Boshlang’ich o’ r gatish jarayonida mashqlarning aksariyat
foizi bolalarning jismoniy va funksional tayyo r garligini
shakllantirishg a qaratilga n bo’lish i kerak , qolga n qism i es a texnik-
takti k malakalarini o’zlashtirishga mo’ljallangan bo’lishi muhim shartlardan
biridi r . Bu bosqichda turli harakatli o’yinla r , shu jumladan voleybol o’yiniga
ixtisoslashtirilgan harakatli o’yinlarni qo’llash tayyo r garlik jarayonini samarali
tashkil qilishga yordam beradi. Bunday harakatli o’yinlar o’ r gatish va
takomillashtirish jarayonining barcha bosqichlarida qo’llanilishi maqsadga
muvofiq. T akomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar
foizi qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa
ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish soni
oshirilib boriladi. Ko’nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash)
bosqichida mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim.
Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o’yin vaziyatlariga mos
17

ravishda qo’llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o’yin malakasini (to’pni
kiritish, uzatish, to’siq qo’yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro
etishga o’ r gatish, masalan, zarba berishning o’ng va chap qo’lda nisbatan bir
xilda bajara olish o’yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va
harakat zaxirasini boyitadi. O’ r gatish va takomillashtirish jarayonida o’yin
malakalarini uzoq vaqt davomida jismoni y , texnik-taktik jihatdan tez, kuchli,
chaqqon, aniq va vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun
aksariyat hollarda mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi.
Lekin, bunday mashg’ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo’llanilishi darko r .
Chunki, me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola o r ganizmini zo’riqishga,
jarohat olishga yoki patologik holatla r ga duchor qilishi mumkin. Y osh
voleybolchilarnitayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda
shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o’yinida
yoki o’yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat,
mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez
fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to’g’ri baholash, diqqat, xotira, oldindan
sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan
bo’lishini talab qiladi. Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi
ko’p jihatdan sport to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi.
Sog’lomlashtirish va dastlabki tayyo r garlik guruhlarida umumiy jismoniy
tayyo r garlik eng ko’p soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyo r garlik – kamroq,
texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyo r garlik egallaydi.
Keyingi guruhlarda mashg’ulotlar hajmi bo r gan sari ixtisoslashuvga qarab
yo’naltiriladi. Y a’ni, maxsus jismoniy tayyo r garlik soatlar bo’yicha ustun
bo’ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi.
Bolalarni voleybol sportiga yo’naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy
jihatdan to’g’ri tashkil etish, voleybol bo’yicha yuqori malakali sportchilar
tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo’niltirish va
saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etibo r ga
18

olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol sportiga 1 1-12 yoshdan
yo’naltirish mumkin. Y osh voleybolchilarni dastlabki tayyo r garlik
mashg’ulotlari ularni voleybolchila r ga muvofiq bo’lgan jismoniy fazilatlari
tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi kerak.
V oleybol o’yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo’yicha malaka va
ko’nikmalar egallanishi uchun tayyo r garlik olib borilishi kerak. Asosan
voleybolchining sakrash, yugurish, o’tirish va tashlanish harakatlari hamda
o’yinga to’p kiritish, to’p qabul qilish, to’p uzatish harakatlari texnikasi
o’ r gatiladi. T aktik harakatlardan voleybol o’yinida ishtirok etish, soxta
harakatla r ,
fintlar bajarish bo’yicha malakalar hosil qilinadi. Y osh
sportchilarning trenirovka mashg’ulotlari davrla r ga bo’linib tashkil etiladi.
T ayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o’yini texnika va taktikasi
elementlarini egallab boradila r , jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan
bi r ga yosh sporchilarda ma’navi y , axloqiy hamda ruhiy iroda tayyo r garligi
tashkil etiladi.
Harakat tezkorligini tarbiyalash uslubiyati. Harakat tezkorligini tarbiyalash
jarayonida organizmning harakat faoliyati xilma-xil turlaridagi (bevosita amaliy
va sport faoliyatidagi) tezlik xarakteristikasini belgilovchi funksional
imkoniyatlarni har tomonlama oshirib borish zarur. Shug’ullanuvchi biror-bir
faoliyatda namoyon qilishi mumkin bo’lgan maksimal tezlik shu kishida faqat
tezkorlik qanchalik rivojlanganligiga emas, balki bir qator boshqa omillarga –
dinamik kuch, chaqqonlik, texnikaning egallanganligi darajasi va boshqalarga
bog’liq. Shuning uchun harakat tezligini tarbiyalash boshqa jismoniy sifatlarni
tarbiyalash hamda texnikani takomillashtirish bilan mustahkam bog’liq holda
olib borilishi kerak. Maksimal tezlikda bajarish mumkin bo’lgan mashqlardan
(bularni, odatda, tezkor mashqlar deb ataydilar) tezkorlikni tarbiyalash vositasi
sifatida foydalaniladi. Ular quyidagi talablarni qondirishi kerak: 1) texnika
mashqni juda tez bajarishga imkon beradigan darajada bo’lishi kerak; 2)
mashqlarni bajarish vaqtida asosiy irodaviy zo’riqish mashqni bajarish usuliga
emas, balki ularni bajarish tezligiga qaratilishi uchun mumkin darajada yaxshi
19

o’zlashtirilgan bo’lishi kerak; 3) mashqlarning davomiyligi ularni bajarish
oxirida charchash tufayli tezlikning kamayib ketishiga olib kelmasligi kerak.
Tezkorlikni tarbiyalash usullari ichida takroriy mashq usuli keng qo’llaniladi.
Bundagi asosiy tendensiya mashg’ulotda o’z maksimal tezligini oshirib borishga
intilishdir. Usulning barcha xususiyatlari (masofaning uzunligi, bajarish shiddati,
dam olish oraliqlari, takrorlash soni va boshqalar) shunga bo’ysundirilgan.
Masofaning uzunligi (yoki mashqning qancha davom etishi) har galgi mashq
bajarish oxirida siljish tezligi (ishning shiddati) kamaymaydigan qilib tanlanadi.
Harakatlar maksimal tezlikda bajariladi; shug’ullanuvchilar har safar o’zlari
uchun eng yaxshi natija ko’rsatishga intiladilar. Mashq bajarish gallari
o’rtasidagi dam olish oraliqlari kuchning nisbatan to’la tiklanishini
taminlaydigan darajada katta bo’lishi lozim. Harakatlar tezligi takrorlashlar
o’rtasida sezilarli darajada kamaya borishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Tez
bajariladigan mashqlar takrorlanganda, to’la tiklanish uchun dam olish oraliqlari
е tarli bo’lmaganligi sababli charchaish nisbatan tez boshlanadi, tashqi tomondan
bu tezlikning pasayganligida ifodalanadi. 47 Tezlikning pasayishi mazkur
mashg’ulotda tezkorlikni tarbiyalashni to’xtatish uchun birinchi signal bo’lib
xizmat qiladi: bundan keyin Mashqni takrorlaish faqat chidamlilikning o’sishiga
yordam beradi, xolos. Tezkorlikning namoyon bo’lishi uchun mashg’ulotlarda
o’yin va, ayniqsa, musobaqa usulidan foydalanish katta ahamiyatga ega.
Musobaqalar, odatda, ko’tarinki ruh paydo qiladi, kishini anchagina zo’r
berishga majbur etadi – bu esa ko’p hollarda sport natijalarining Yaxshilanishiga
olib keladi. Yangi shug’ullanuvchilar bilan ishlashning asosiy vazifasi sportchini
biror-bir alohida mashqni bajarishga ixtisoslaishtirmay, balki boshqa vositalarni
qo’llab va ularni ko’p jihatdan o’zgartira borib, nisbatan yuqori natijalarga
erishishdan iboratdir. Bunda tezkorlik mashqlaridan standart holda emas, balki
o’zgaruvchan sharoit va shakllarda foydalanish kerak. Jumladan, harakatli
o’yinlar va sport o’yinlari, ochiq joyda bajariladigan mashq va hokazolar
ayniqsa foydalidir. Biror-bir harakatda asosan ikki yo’l bilan tezlikni oshirish
mumkin: 1) maksimal tezlikni oshirish hisobiga, 2) maksimal kuchni oshirish
20

hisobiga. Tajriba ko’rsatadiki, maksimal tezlikni sezilarli oshirish juda ham
qiyin, kuch imkoniyatlarini oshirish esa birmuncha y е ngil hal qilinadi. Shuning
uchun amalda tezlik darajasini oshirish uchun kuch oshiradigan mashqlardan
keng foydalaniladi. Harakat vaqtida y е ngish lozim bo’lgan qarshilik qancha ko’p
bo’lsa, bu mashqlarning samaradorligi shunchalik yuqori buladi. Harakatlar
tezligini oshirishga qaratilgan kuch oshirish tayyorgarligi jarayonida ikki asosiy
vazifa hal qilinadi: 1) maksimal mushak kuchi darajasini (kuch qobiliyatlarining
o’zini) oshirish; 2) tezkor harakatlar sharoitida eng ko’p kuch namoyon qilish
qobiliyatini (tezkorlik-kuch qobiliyatlarini) tarbiyalash. Tezkorlik-kuch
mashqlarini kuch mashqlarining o’ziga asoslanib, ular bilan birgalikda qo’llash
kerak.
Harakatlantiruvchi reaksiya tezligi ta sirga javob berishning latent vaqti
bilan belgilanadi. Reaksiyalar oddiy va murakkab bo’ladi. Oddiy reaksiya
oldindan ma’lumbo’lgan signalga ilgaridan ma’lumbo’lgan harakat bilan javob
berishdir. Tezkorlikning juda ko’p o’tishi (boshqa biror harakatga o’tishi) oddiy
reaksiyalar uchun xarakterlidir: ayrim vaziyatlarda tezda biror qarorga keluvchi
kishilar boshqa sharoitlarda ham tezroq biror fikrga keladilar. Tez bajariladigan
xilma-xil mashqlar bilan shug’ullanish oddiy reaksiya tezkorligini yaxshilaydi.
Harakatlantiruvchi reaksiya tezkorligini anchagina yaxshilanish g’oyat
murakkab vazifadir. Oddiy reaksiya tezkorligini tarbiyalashda bir necha
usullardan foydalaniladi. Bulardan eng ko’p tarqalgani to’satdan paydo
bo’ladigan signalga yoki tevarak-atrofdagi vaziyatning o’zgarishiga javoban
mumkin qadar tezroq reaksiya ko’rsatish usulidir. Bu usul yangi
shug’ullanuvchilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarda tez orada ijobiy natijalar
ko’rsatadi. Afsuski, shundan keyin reaksiya tezkorligi stabillashib qoladi va
uning Yaxshilanishi ancha qiyin bo’ladi. Reaksiya tezkorligi katta ahamiyatga
ega bo’lgan hollarda uni takomillashtirish uchun maxsus usullardan
foydalaniladi. Bu usullardan biri – reaksiya tezkorligini е ngillashtirilgan
sharoitlarda va uni keyingi harakat tezligini ayrim-ayrim takomillashtirishdan
iboratdir. Reaksiyaning latent vaqti reaksiya ko’rsatishdan oldingi ratsional
21

xattiharakat hisobiga birmuncha yaxshilanishi mumkin. Jumladan, diqqatning
yo’nalishi ahamiyatga ega bo’ladi: agar diqqat bajarilajak harakatga qaratilgan
bo’lsa (reaksiyaning motor tipi), u holda reaksiya ko’rsatish vaqti diqqat signalni
idrok qilishga (reaksiyaning sensor tipi) qaratilganligidan ko’ra kamroq bo’ladi.
Mushaklar bir oz kuchlanganda ham reaksiya tezkorligi ortadi. Reaksiya
tezkorligi, shuningdek, signalni kutish vaqtiga ham bog’liq: dastlabki va ijro
komandalari orasidagi optimal vaqt 1,5 sek.ga yaqindir. Murakkab reaksiya
tezkorligini tarbiyalash.
Murakkab reaksiyaning ikki xili, yani harakatdagi obektga bo’ladigan
reaksiya va tanlash reaksiyasi ustida to’xtalib o’tamiz.
Harakatdagi obektga bo’ladigan reaksiyada to’p qabul qiluvchi o’yinchining
harakatlarini ko’rib chiqaylik. Bu holda o’yinchi quyidagilarni bajarishi kerak:
1) to’pni ko’rish; 2) to’pning yo’nalishini va uning uchish tezligini baholash; 3)
bajariladigan amal rejasini tanlash; 4) bu rejani ro’yobga chiqara boshlash.
Mazkur holda reaksiyaning yaishirin davri mana Shu to’rt elementdan tashkil
topadi. Harakatdagi obekt to’satdan paydo bo’lganda, bu obektga reaksiya
ko’rsatish o,25 sek. – 1 sek. vaqtni oladi. Bu vaqtning asosiy qismi birinchi
elementga, yani to’pni tez ko’rib olishga sarf bo’lishi tajribalarda kuzatilgan.
Sensor fazaning o’ziga juda kam – o,o5 sek. vaqt ketadi. shunday qilib, harakat
qilayotgan to’pni ko’ra bilish asosiy ahamiyatga ega. Aynan mana Shu
qobiliyatni o’stirishga alohida e’tibor berish kerak. Buning uchun harakatdagi
buyumga reaksiya ko’rsatishga doir mashqlardan foydalaniladi; trenirovka
talablari harakatdagi buyumning tezligini oshirish, obektning to’satdan paydo
bo’lishi, sportchi bilan buyum o’rtasidagi masofani qisqartirish hisobiga amalga
oshiriladi. Kichik to’p (tennis to’pi) bilan bajariladigan harakatli o’yinlar juda
foydalidir. Obekt (jumladan, o’yindagi to’p) siljiy boshlaguncha ko’rib qolingan
bo’lsa, reaksiya vaqti ancha kamayadi. Bunda to’pga zarb berayotgan
o’yinchining harakatlariga binoan to’pning yo’nalishini va uchish tezligini
aniqlay bilish katta ahamiyatga ega. Harakatdagi obektga reaksiya ko’rsatishning
aniqligi shu reaksiya tezligini o’stirish bilan parallel ravishda takomillashtirib
22

boriladi. Faqat dastlabki bir necha mashg’ulotnigina reaksiya aniqligini
rivojlantirishga maxsus ajratish kerak. Bunda shug’ullanuvchilarga harakatdagi
obektdan ildamroq harakat qilish zarurligini tushuntirish lozim. Tanlash
reaksiyasi raqib xatti-harakatlarining yoki tevarak-atrofdagi Sharoitning
o’zgarishiga muvofiq ravishda mumkin bo’lgan harakatlantiruvchi javoblardan
keragini tanlab olish bilan bog’liq. Tanlash reaksiyaining murakkabligi
sharoitning o’zgarish imkoniyatlari rangbarangligiga, chunonchi, raqibning
xilma-xil harakat qilishiga bog’liq.
Voleybolchilarning murakkab reaksiyasiga bo’lgan talab nihoyatda katta.
«Murakkab reaksiyani tarbiyalashda» oddiydan murakkabga degan pedagogik
tamoyilga rioya qilinib, sharoitning mumkin bo’lgan o’zgarishlari soni asta-
sekin oshira boriladi. Masalan, dastlab oldindan kelishib olingan zarbga javoban
qanday himoyalanish kerakligi o’rgatiladi; keyinchalik shug’ullanuvchiga
ehtimol tutilgan ikki xil usuldan biriga, so’ng uch xildan biriga, to’rt xildan
biriga va hokazo javob berish tavsiya qilinadi. Asta-sekin bu mashq haqiqiy
sharoitga yaqinlashtirib boriladi. Harakat tezkorligini tarbiyalash uslubiyati.
Harakat tezkorligini tarbiyalash jarayonida organizmning harakat faoliyati
xilma-xil turlaridagi (bevosita amaliy va sport faoliyatidagi) tezlik
xarakteristikasini belgilovchi funksional imkoniyatlarni har tomonlama oshirib
borish zarur. Shug’ullanuvchi biror-bir faoliyatda namoyon qilishi mumkin
bo’lgan maksimal tezlik shu kishida faqat tezkorlik qanchalik rivojlanganligiga
emas, balki bir qator boshqa omillarga – dinamik kuch, chaqqonlik, texnikaning
egallanganligi darajasi va boshqalarga bog’liq. Shuning uchun harakat tezligini
tarbiyalash boshqa jismoniy sifatlarni tarbiyalash hamda texnikani
takomillashtirish bilan mustahkam bog’liq holda olib borilishi kerak. Maksimal
tezlikda bajarish mumkin bo’lgan mashqlardan (bularni, odatda, tezkor mashqlar
deb ataydilar) tezkorlikni tarbiyalash vositasi sifatida foydalaniladi. Ular
quyidagi talablarni qondirishi kerak: 1) texnika mashqni juda tez bajarishga
imkon beradigan darajada bo’lishi kerak; 2) mashqlarni bajarish vaqtida asosiy
irodaviy zo’riqish mashqni bajarish usuliga emas, balki ularni bajarish tezligiga
23

qaratilishi uchun mumkin darajada yaxshi o’zlashtirilgan bo’lishi kerak; 3)
mashqlarning davomiyligi ularni bajarish oxirida charchash tufayli tezlikning
kamayib ketishiga olib kelmasligi kerak. To'pni qabul qilib olish. Bu raqiblar
hijumidan keyin o'yinda topnisaqlab qolishdagi himoya usulidir. Topni pastdan
ikki qo'llab qabul qilib olish zamonaviy voleybolda asosiy usul hisoblanadi. U
hujumni, kuchli zarbni yengil o'tkazishda asosiy usuldir. Bu usul qo'llanilganda
gavda to'g'ri turadi yoki bir oz egiladi, qo'llar oldinga pastga tushurilgan, birkaft
ikkinchisiga qo'yilgan bo'ladi. Topnibilaklarda qabul qilinadi. Bilaklarga
bo'ladigan zarbni yumshatish uchun tirsaklar yaqinlashtirilib ko'tariladi va
buriladi, oyoqlar to'g'rilanadi va gavda ko'tariladi.
3.1. Voleybolchilarni harakatlarga muvofiqlashtirish qobiliyatlarini
shakllanishida o’yin usulidan foydalanish
Tezkorlikni tarbiyalash usullari ichida takroriy mashq usuli keng
qo’llaniladi. Bundagi asosiy tendensiya mashg’ulotda o’z maksimal tezligini
oshirib borishga intilishdir. Usulning barcha xususiyatlari (masofaning uzunligi,
bajarish shiddati, dam olish oraliqlari, takrorlash soni va boshqalar) shunga
bo’ysundirilgan. Masofaning uzunligi (yoki mashqning qancha davom etishi) har
galgi mashq bajarish oxirida siljish tezligi (ishning shiddati) kamaymaydigan
qilib tanlanadi. Harakatlar maksimal tezlikda bajariladi; shug’ullanuvchilar har
safar o’zlari uchun eng yaxshi natija ko’rsatishga intiladilar. Mashq bajarish
gallari o’rtasidagi dam olish oraliqlari kuchning nisbatan to’la tiklanishini
taminlaydigan darajada katta bo’lishi lozim. Harakatlar tezligi takrorlashlar
o’rtasida sezilarli darajada kamaya borishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Tez
bajariladigan mashqlar takrorlanganda, to’la tiklanish uchun dam olish oraliqlari
е tarli bo’lmaganligi sababli charchaish nisbatan tez boshlanadi, tashqi tomondan
bu tezlikning pasayganligida ifodalanadi.Tezlikning pasayishi mazkur
mashg’ulotda tezkorlikni tarbiyalashni to’xtatish uchun birinchi signal bo’lib
xizmat qiladi: bundan keyin Mashqni takrorlaish faqat chidamlilikning o’sishiga
yordam beradi, xolos. Tezkorlikning namoyon bo’lishi uchun mashg’ulotlarda
24

o’yin va, ayniqsa, musobaqa usulidan foydalanish katta ahamiyatga ega.
Musobaqalar, odatda, ko’tarinki ruh paydo qiladi, kishini anchagina zo’r
berishga majbur etadi – bu esa ko’p hollarda sport natijalarining Yaxshilanishiga
olib keladi. Yangi shug’ullanuvchilar bilan ishlashning asosiy vazifasi sportchini
biror-bir alohida mashqni bajarishga ixtisoslaishtirmay, balki boshqa vositalarni
qo’llab va ularni ko’p jihatdan o’zgartira borib, nisbatan yuqori natijalarga
erishishdan iboratdir. Bunda tezkorlik mashqlaridan standart holda emas, balki
o’zgaruvchan sharoit va shakllarda foydalanish kerak. Jumladan, harakatli
o’yinlar va sport o’yinlari, ochiq joyda bajariladigan mashq va hokazolar
ayniqsa foydalidir. Biror-bir harakatda asosan ikki yo’l bilan tezlikni oshirish
mumkin: 1) maksimal tezlikni oshirish hisobiga, 2) maksimal kuchni oshirish
hisobiga.
Tajriba ko’rsatadiki, maksimal tezlikni sezilarli oshirish juda ham qiyin,
kuch imkoniyatlarini oshirish esa birmuncha y е ngil hal qilinadi. Shuning uchun
amalda tezlik darajasini oshirish uchun kuch oshiradigan mashqlardan keng
foydalaniladi. Harakat vaqtida y е ngish lozim bo’lgan qarshilik qancha ko’p
bo’lsa, bu mashqlarning samaradorligi shunchalik yuqori buladi. Harakatlar
tezligini oshirishga qaratilgan kuch oshirish tayyorgarligi jarayonida ikki asosiy
vazifa hal qilinadi: 1) maksimal mushak kuchi darajasini (kuch qobiliyatlarining
o’zini) oshirish; 2) tezkor harakatlar sharoitida eng ko’p kuch namoyon qilish
qobiliyatini (tezkorlik-kuch qobiliyatlarini) tarbiyalash. Tezkorlik-kuch
mashqlarini kuch mashqlarining o’ziga asoslanib, ular bilan birgalikda qo’llash
kerak.
Bugungi voleybol o’yinining mohiyati, jumladan texnik-taktik
harakatlarining ijro etilishi aksariyat “havoda”, ya’ni tayanchsiz holatda amalga
oshirilishi bilan farqlanadi. Sakrab zarba berish, to’siq qo’yish, to’p uzatish,
yiqilib to’p qabul qilish, to’p kiritish buncha yaqqol misol bo’la oladi. So’nggi
yillarda o’yin qoidalarining keskin o’zgarishi (tanani barcha qismi bilan to’p
qabul qilish, hisobni tay-breyk tizimida olib borilishi, “libero” o’yinchisining
joriy etilishi, o’yinchi almashinuvining to’g’ridanto’g’ri amalga oshirilishi,
25

to’rning pastki qismiga tegishga ruxsat berilishi va h.) o’yin sur’atini yanada
jadallashishiga olib keldi. Mutaxassislar tomonidan aniqlanganki, har bir
musobaqa o’yinida voleybolchilar 3oo– 6oo marta, hatto undan ko’p sakrab ijro
etiladigan texnik-taktik malakalarni bajarar ekanlar. Agar o’yindan oldingi
“razminka” davomidagi sakrashlar, o’yin vaziyatlarida to’psiz ijro etiladigan
chalg’ituvchi sakrashlar e’tiborga olinsa, qayd etilgan sakrashlar hajmi yanada
ortadi. Bordiyu bu sakrashlarning yillik hajmi nazarda tutilsa, zamonaviy
voleybolda yuksak natijaga erishish qanchalik jismoniy imkoniyatlarga bog’liq
ekanligi ayon bo’ladi. Demak, jismoniy tayyorgarlik texnik-taktik tayyorgarlik
bilan chambarchas bog’liq bo’lib, yuksak sport mahoratini ta’minlanishida
poydevor sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Voleybol gavdaga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi, uni ortiqcha yukdan xolos qiladi. U jamoa bo’lib harakat qilishga, o’z
shaxsiy manfaatlarini jamoa manfaatiga bo’ysundirishga, intizomli bo’lishga,
sheriklarga yordam berishga o’rgatadi. Voleybolning kishi tanasiga ijobiy ta’siri,
uning hammabo’ligi, texnikjihatdan uncha murakkab emasligi kabi xususiyatlari
— sog’lomlashtirish ishida yaxshi natija berishini ko’rsatmoqda. Aynan shular
voleybol o’yinini kollejlar o’quv dasturiga kiritish imkonini berdi. Agar to’rdan
qaytgan topniolish lozim bo’lsa, o’yinchi ancha egiladi, otayotganda
to’g’rilanadi va hokazo.Voleybolchilar maydonda oyoqlarni chalkashtirib
(cha’ga, o’ngga, oldinga, orqaga), ikki qadam bilan (oldinga va orqaga), sakrab
(yugurish va odimlashdan keyin), yngurib (maydon bo’ylab tez siljishi va
yo’nalishni birdan o’zgartirib) yurishlari mumkin. Oxirgi yugurish qadami
uzunroq bo’ladi, negaki undan keyin to’xtash, sakrash, yo’nalishni o’zgartirish
mumkin.
Topni uzatish. o’yinni davom ettirisli maqsadida sherikka yoki raqib
tomonga yuborilgan topnio’tkazish uzatish usuli hisoblanadi. Topnioldinga,
yuqoriga va orqaga o’tkazish usullari o’zaro farqianadi. To’pning uchish
trayektoriyasiga qarab butim maydon bo’ylab uzun, qo’shni maydonga qisqa va
o’z maydoniga o’ta qisqa uzatish usuli amalga oshiriladi. To’p uzatish
balandligiga qarab: past (to’rdan 1 m yuqori); o’rta (2 m gacha) va undan
26

baland(l m dan ortiq); masofasiga ko’ra yaqin (o,5 m dan kam) va uzoqroq (o,5
m dan ortiqroq) bo’lishi bilan farqlanadi.
Topni ikki qo’llab yuqoridan uzatish.Bu usul ancha keng tarqalgan.
Uzatishdagi ishonchiilik va aniqlik uning muhim tomonidir. Dastlahki holalda
o’yinchining oyoqlari tizzalardan bukiladi, qo’liari oldinga chiqqan (tirsaklar
‘artada turgandek), kaftiar ichkariga qaragan, ‘anjalar tarang holatda bo’ladi.
To’p yaqinlashganda oyoqlar to’g’rilanadi va gavda, qo’llar ko’tariladi va
topniqabul qilishga tayyorlanadi. Qo’l, gavda va oyoq harakatlari bir-biriga
muvofiqlashadi. Bu esa to’’ni tegishli joyga yuborish imkonini beradi.
Uzatishning boshqa turlari qatori — ikki qo’llab sakrab yuqoridan, bir,qo’llab
yuqoridan uzatishlar keng qo’llanadi, ammo bular ichida ikki qo’llab ‘astdan
uzatish kamroq qo’llanadi. Har bir voleybolchi tez va aniq to’p uzatishni
o’rganishi, uni uzunasiga, balandga, yo’nalish bo’yicha zarb berish
ko’nikmasiga ega bo’lishi zarur.
o’yinning mohiyati. Voleybolni ikki jamoa bir-biriga qarama-qarshi turib
o’ynaydi. Maydonda bir jamoada 6 kishi ishtirok etadi. Jamoa o’yinchilari
topniraqib tomonga(o’rtada tortilgan to’rdan oshirib) bir yoki ikki qo’llab otadi.
Shunday qilib, to’p to yerga tiishgunicha yoki maydondan chiqib ketguncha
to’pning u tomonidan bu tomoniga, qo’ldan qo’ga o’taveradi. Oxir oqibat, to’p
maydondan chiqib ketsa yoki yerga tushsa, shunda jamoalardan biri ochko oladi.
Harbir jamoa topni o’zaro uch marta otiishi mumkin, so’ngra uni raqib tomonga
etkazadi. o’yin jamoalardan biri 25 ochko to’plagunicha davom etadi. Bu
ochkoni to’plagan jamoa g’oiib bo’ladi va jamoaiar o’rin almashadilar. o’yin uch
partiyadan iborat bo’ladi. Ko’proq partiyada g’olib chiqqan jamoa yenggan
hisoblanadi (masalan: 2 : 1 yoki 3 : 2 hisob bilan).o’yin maydoni (18x9m)
o’rtasidan Ko’ndalangiga 2-2,45 m balandlikda setka-to’p(eni 1 m.) tortiladi.
Mashg’ulotlar zal yoki ochiq havoda o’tkazilishi ham mumkin. Ammo,
maydon atrofida turli xavfli narsalar: to’nkalar, tunukalar bo’lmasligi lozim.
Maydon shunday
27

joyda bo’lishi kerakki, o’yin chog’ida quyosh nuri ko’zga tushmasin.
Maydon 5sm qalinlikdagi chiziq bilan o’raladi. U ham maydon sathiga kiradi.
Maydon o’rtasidagi chiziq uni ikkiga bo’lib turadi. Har bir maydonchaning o’ng
tomonida topniotish chizig’i belgilanadi. o’rta chiziq bo’ylab (chetki chiziqdan
5o— 1oo sm uzoqlikda) voleybol ustunchalari o’rnatiladi.
Ustunchada o’g’il bolalar uchun ilmoq balandligi 2 m 2o sm, qizlar uchun 2 m
1o sm; erkaklar uchun 2 m 43 sm, ayollar uchun 2 m 24 sm bo’ladi. Aytib
o’tganimizdek, voleybol to’ri o’rtadan tortiladi. To’r bir xil rangda bo’ladi (zalda
rang ochroq bo’lgani ma’qul). Uning og’irligi 27o — 28o gramm bo’ladi.
o’yinchilar kiyimi mayka, trusik va yengil ‘oyabzaldan iborat. Jamoa bir xil
rangdagi kiyim kiyadi. Jamoa sardori maykasining cha’ tomonida belgi
qo’yiladi.
o’yin boshlanishidan avval, 15—2o daqiqa chigil yoziladi. Dastlabki
mashqlar bajarilmasa, o’quvchi tana a’zolari zo’riqishi mumkin.
Jismoniy tayyorgarlikning umumiy asoslari Inson bolalikdan turli
yo’nalishdagi harakat malakalarini ongsiz va ongli tarzda bajaradi.
Natijada shu harakatlar ma’lum jismoniy sifatlar (kuch, tezkorlik,
chaqqonlik, chidamkorlik, egiluvchanlik) tusida rivojlana boradi. Sekin-asta
hayotiy zarur harakat malakalari (yurish, yugurish, sakrash, to’xtash, osilish va
h.k.) sayqal topadi. Mutaxassislarning fikricha, asosan shu jismoniy sifatlar va
hayotiy zarur harakat malakalari, o’yinlar yordamida yanada samaraliroq
rivojlanishi isbotlab berilgan. 39 Oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida,
turli bosqichdagi ta’lim maskanlarida ushbu muammoga har doim ham rejali va
ilmiy jixatdan yondoshilmaydi. Jismoniy mashqlarni to’g’ri qo’llash, ularni
bolalar qanday o’zlashtirayotganligini nazorat qilib borish, shu bolalardagi
jismoniy sifatlarni, uning qaddi-qomati, jismoniy va funksional taraqqiyoti
to’g’ri yo’nalishda tarbiyalanib borishiga imkon yaratadi. Ma’lumki, insonning
jismoniy sifatlari uning tug’ilishidan boshlab shakllana boradi. Lekin, uning
bolaligida shu sifatlar qanday darajada shakllanishi, oddiy yoki murakkab
harakatlarni o’zlashtirib olishi nafaqat uni o’sib, yashab kelayotgan muhitga
28

bog’liq, balki bolaning muayyan sifatini qanday vositalar yordamida
rivojlantirilishi bilan belgilanadi. Shu bilan bir qatorda harakatni turi, yo’nalishi
va qanday maqsadga qaratilganligiga (kasb, ro’zg’or ishi, sport, harbiy faoliyat
va h.k.) qarab, har bir jismoniy sifatni shu harakat ijrosidagi o’rni turlicha
bo’ladi. Shunday bo’lsada, turli kasb faoliyatlarida yoki sport turlarida shu
jismoniy sifatlarning integral ahamiyati o’ziga xos ulushga ega bo’ladi. Ammo
qanday bo’lmasin, ko’pgina tadqiqotchilarning fikricha, barcha harakat
faoliyatida ayrim jismoniy sifatlarning ustuvorligi darhol ko’zga tashlanadi.
Zamonaviy sport amaliyotida yuqori natijalarga erishish sportchining uzoq
muddat davomida yuqori sifatli va samarali ish qobiliyatini saqlay olish
imkoniyati bilan bog’liqdir. Har xil sport turlari bo’yicha o’tkaziladigan
musobaqalar muddati xalqaro musobaqalar qoidalari bilan belgilanadi. Shu
musobaqalar muddatida qaysi sportchi o’z ish qobiliyatini sifati va samaradorligi
jihatidan qanchalik uzoq vaqt saqlay olsa yoki uni oshira olish “kuchi”ga ega
bo’lsa, unga muvaffaqiyat shunchalik “kulib” boqishi muqarar. Boshqacha qilib
aytganda ish qobiliyatining sifat va samaradorlik darajasini ko’p yoki kam vaqt
davomida saqlanishi umumiy va maxsus chidamkorlik sifatlarining turlari
(tezkorlik, kuch, tezkor-kuchga bo’lgan chidamkorlik, sakrashga bo’lgan
chidamkorlik, texnik-taktik chidamkorlik va h.k.) qanchalik rivojlanganligi bilan
belgilanadi. Ma’lumki, ish qobiliyati haqida gap ketganda, ayniqsa so’z uning
sifati va samaradorligiga tegishli bo’lsa, masalaning mohiyati va pirovard
“mag’izi” boshqa jismoniy sifatlarning shakllangan yoki shakllanmaganligiga
borib taqaladi. Ya’ni samarali natijaga mos umumiy va maxsus chidamkorlik,
kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik sifatlarini o’zida mujassam qilgan
bo’ladi. Ushbu sifatlarning o’zaro uzviy 4o bog’liqligi va ularning yuksak
darajadagi integral natijasi mahoratning muayyan taqdirini belgilab beradi.
Jismoniy tayyorgarlik – tayyorgarlik turlaridan biri bo’lib, voleybolchining
organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini
takomillashtirshga, hamda o’yin faoliyatini samarali amalga oshirilishini
ta’minlovchi mustahkam poydevor yaratishga qaratilgandir. Zamonaviy
29

voleybol shug’ullanuvchilardan nihoyatda katta kuch, tezkorlik, chaqqonlik,
chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi sport o’yinlari turiga
mansubdir. O’yinning mohiyati o’yinchi harakatining turli yo’nalish va
o’zgaruvchan vaziyatda o’ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida ijro etilishi
bilan ta’riflanadi. Voleybolchining har bir o’yin davomida ko’pdan-ko’p to’siq
qo’yish, zarba berish va to’p kiritish uchun sakrashlari, yiqilishlar, yugurish,
to’xtash, burilish, egilish va boshqa harakatlarni yuqori tezlikda ijro etilishi katta
jismoniy kuch, o’ta chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik va ruhiy uyg’unlikni
talab qiladi. Binobarin, ushbu yuklama (nagruzka) ta’siri shug’ullanuvchi
organizmining funksional jihatdan mukammal shakllangan bo’lishini taqazo
etadi. Bugungi voleybolchi bo’yi jihatdan 185-195 sm. va undan katta uzunlikka
ega bo’lib, harakatchan, tezkor, sakrovchan ziyrak, zukko, tez fikrlovchi, o’tkir
zehnli, maydonda ro’y beradigan vaziyatni tez fahmlab “foydali” javob qaytara
oladigan ko’rsatkichlarga ega bo’lishi kerak.
Sportchilarning yoshiga, tayyorgarligiga, malakasiga, hamda sport
trenirovkasi davriga va vazifalariga qarab jismoniy tayyorgarlikni mazmuni,
hajmi va shiddati turlicha bo’ladi.
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari
1. Sog’liqni mustahkamlash.
2. Hayotiy-zarur harakat malakalarini takomillashtirish (yurish, chopish,
sakrash va h.k.).
3. Harakat sifatlarini rivojlantirish.
4.Harakat malakalari hajmini oshirish va ularning ijroiy chegarasini
kengaytirish.
5. Organizmning o’yin davomida ishtirok etuvchi organ, bo’lim va mushak
guruhlarining funksiyalarini shakllantirish.
6.O’yin malakalarini samarali o’zlashtirishni ta’minlovchi maxsus sifatlarni
rivojlantirish. Jismoniy tayyorgarlik umumiy UJT va maxsus MJT jismoniy
tayyorgarlikka bo’linadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik sport trenirovkasini
muhim vazifalaridan biri sifatida shug’ullanuvchilarning to’laqonli jismoniy
30

taraqqiyotini va har tomonlama jismoniy tayyorgarligini ta’minlashga qaratiladi.
UJT hayotiy zarur harakat malakalarini takomillashtirishga va asosiy jismoniy
sifatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan jarayondir. Maqsadi MJTning poydevori
bo’lgan UJT bazasini yaratishdir. Vazifalari – asosiy jismoniy sifatlarni
rivojlantirish, organizmning funksional imkoniyatlarini oshirish, harakat
malakalarining hajmi va ijroiy chegarasini kengaytirish, sog’liqni
mustahkamlash, tiklanish jarayonini faollashtirish, organizmning tashqi va ichki
salbiy ta’sirlarga bo’lgan bardoshini oshirishdan iborat. Umumiy jismoniy
sifatlarga kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik kiradi. UJT
– jismoniy sifatlarni alohida yoki birgalikda rivojlantiruvchi o’ziga xos jismoniy
mashqlardan iborat. UJTni amalga oshirish jarayonida har xil sport
uskunalaridan, anjomlardan, trenajerlardan va tabiat omillaridan foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Sport trenirovkasining ayrim bosqich va davrlarida UJT
mashqlari va mashg’ulotlarining hajmi, shiddati, yo’nalish va tuzilishi o’ziga
xosligi bilan farqlanadi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik – tanlangan sport turida
yuqori natijalarga erishish maqsadida shu sport turida asosiy va hal etuvchi
ahamiyatga ega bo’lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan
jarayondir.
Vazifalari: — voleybolga xos maxsus harakat sifatlari va qobiliyatlarini
(tezkorlik, kuch-tezkorlik, chaqqonlik, maxsus chidamkorlik va h.k.)
rivojlantirish; – o’yin texnikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni
rivojlantirish; – o’yin taktikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni
rivojlantirish; MJT sport trenirovkasining barcha bosqich va davrlarida hajm va
shiddat jihatidan munosib me’yorda qo’llaniladi.Jismoniy tayyorgarlikning
vositalari va uslublari Jismoniy tayyorgarlik bo’yicha qo’yilgan vazifalarni
е chishda turli vositalar: tayyorgarlik mashqlari, harakatli va sport o’yinlari,
o’quv o’yinlari va musobaqalardan foydalanish mumkin. Shug’ullanuvchilarning
individual xususiyatlariga mashqlarning moslab qo’llanilishi asosiy shartlardan
biri bo’lib hisoblanadi. Shug’ullanuvchilar uchun beriladigan jismoniy
mashqlarga quyidagilarni kiritish mumkin: a) tana, qo’l, oyoq mushaklarining
31

rivojlanishiga ta’sir etuvchi kuch va tezkorlik-kuch mashqlari; b) chidamlilik
sifatining rivojlanishiga ta’sir etuvchi (tezkorlikchidamlilik, tezkorlik-kuch
chidamliligi) mashqlar; v) harakatlanish tezkorligiga ta’sir etuvchi mashqlar; g)
chaqqonlik sifatiga ta’sir etuvchi mashqlar; d) egiluvchanlik sifatiga ta’sir
etuvchi mashqlar; Bu mashqlardan foydalanish texnik va taktik usullarni bajarish
sifatiga to’g’ridan- to’g’ri ta’sir etadi. Jismoniy tayyorgarlikda qo’llaniladigan
uslublar. Shug’ullanuvchilar uchun zarur bo’lgan jismoniy sifatlarni
tarbiyalashda quyidagi uslublardan foydalaniladi. 1. Bazaviy chidamlilikni
tarbiyalash uchun bir tekis uzoq muddatli yugurish. 2. Maxsus chidamlilikni
tarbiyalashda o’zgaruvchan xarakterdagi ishlarni bajarish. 3. Takroriy mashq
usuli. Bu usul tezkorlik, kuch va chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishda
qo’llanilib, bunda dam olish oraliqlari organizmning to’liq tiklanishiga
imkoniyat yaratishi zarur. 4. Oraliq uslub. Bu uslub asosan tezkorlik va kuch
chidamkorligini tarbiyalashda qo’llaniladi. Bunda ish va dam olish qat’iy
ravishda tartiblashtiriladi. Dam olish oralig’i odatda katta bo’lmaydi. 5.
Almashinuvchi mashq usullari. Bu usulning muhim tomoni mashqning borishiga
qarab ta’siri bir maqsadga qaratilgan xolda o’zgarishidir. Bunga turli hollarda
turlicha yo’l bilan nagruzka (harakat tezligi, ish hajmi, muddati va hokazo)ning
ayrim ko’rsatkichlarini to’g’ri o’zlashtirish (harakat usulini navbatlashtirish,
shuningdek, dam olish oraliqlari va faoliyatning tashqi sharoitlarini o’zgartirish)
yo’li bilan erishiladi.
Zarb uchun qulay bo’lgan qat’iy turish, yuqo¬riga otish, qo’lni siltab
topniurish va topniurgandan keyingi o’yinchining harakatlari oshirishning asosiy
xususiyatlari hisoblanadi. Oshirishda topnimusht yoki kaft bilan uriladi.
Yuqoriga topnibir qo’I bilan otiladi. Yuqoriga otish yo’nalishi va balandligi
oshirishni bajarish usuliga bog’liq. To’p bosh ustidan urilsa — yuqori, ‘astdan
urilsa — quyidan oshirish deyiladi. O’quvchi to’rga qarab tursa — to’g’ri, yon
bilan tursa — yonlama to’’ oshirish deyiladi.
Oshirishning to’rt xil usuli mavjud: ‘astdan to’g’riga, ‘astdan yon bilan,
yuqoridan to’g’riga, yuqoridan yon tomon bilan.
32

pastdan to’g’riga osirish. Bu usul boshlovchilar uchun asosiy hisoblanadi.
Oshirish to’r tomonga qarab turib bajariladi. Tirsakdan bukilgan bir qo’li bilan
o’yinchi topniushlab turadi. To’pga zarb berish uchun boshqa qo’l orqaga
uzatiladi. panjalar bir oz bukiladi. 0’yinchi topniyuqoriga (20 — 30 sm) otib
zarb beradi. 0’yinchi zarb beriboq orqada turgan oyog’ini to’g’rilaydi va gavda
og’irligini oldinda turgan oyoqqa ko’chiradi. Zarb bergandan keyin o’yinchi
xuddi to’p orqasidan yugurmoqchi bo’lgandek harakat qiladi.
To’g’ridan hujumkor zarb. To’’ning yuqori qismidagi topnibir
qo’llab raqib tomonga urishdan iborat hujum — hujumkor zarb deyiladi
(ular o’rnidan sakrab yoki yugurib kelib bajariladi). Hujumkor zarb yugurish,
sakrash va zarbdan iborat bo’ladi. Hujumchi bir, ikki va uch qadamdan zarba
beradi. Uchib kelayotgan topniko’rib 0’yinchi qo’llarini oldinga, yuqoriga
ko’taradi. Uruvchi qo’l zarb uchun tayyorlanadi. Gavda bir oz orqaga egiladi.
Zarb chog’ida urayotgan qo’l bilan gavda ham oldinga egiladi.
Xulosa
Voleybolchilarning muvofiqlashtirish qobiliyatlarini shakllanishiga o’yin
usulining ta’sirini oshirish uchun texnik va taktik yo’llardan foydalanish voleybol
sportiga yo’naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy jixatdan to’g’ri tashkil etish,
voleybol bo’yicha yuqori malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi.
Sport turlariga bolalarni yo’niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari
hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni
voleybol sportiga yoshdan yo’naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni dastlabki
tayyorgarlik mashg’ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo’lgan jismoniy
fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi kerak.
33

Voleybol o’yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo’yicha malaka va
ko’nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan
voleybolchining sakrash, yugurish, o’tirish va tishlanish harakatlari hamda o’yinga
to’p kiritish, to’p qabul qilish, to’p uzatish harakatlari texnikasi o’rgatiladi. Taktik
harakatlardan voleybol o’yinida ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish
bo’yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh sportchilarning trenirovka mashg’ulotlari
davrlarga bo’linib tashkil etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol
o’yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari
rivojlantiriladi. Shu bilan birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy
iroda tayyorgarligi tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga
qadar olib boriladi. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini
ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki,
voleybol o’yinida yoki o’yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish
barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda
tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to’g’ri baholash, diqqat, xotira, oldindan
sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan
bo’lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi
ko’p jihatdan sport to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi.
O’quv-trenirovka jarayonida murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan
turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqalarga o’rnak
bo’ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o’ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi
nafaqat mashg’ulotlar samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman
ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi.
Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi
shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli
bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb
qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini hamda «Alpomish» va
«Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o’rin egallaydi.Har bir murabbiyni
sport to’garagi va sport maktablarida o’quv-trenirovka jarayonini maqsadga
34

muvofiq tashkil qilishi uchun shug’ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi,
o’qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb
etadi. Chunki, murabbiy mashg’ulotlarni samarali olib borishi, shug’ullanuvchi
bolaning mashqlarni o’zlashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani maktab
va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa
omillarga bog’liqdir.
Ma’lumki,shug’ullanuvchibolanio’quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka
va ko’nikmalarni hamda o’yin sirlarini mukammal o’zlashtira olishi ko’p jihatdan
uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir
murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo’lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim ro’l o’ynaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. B Mamuro v , A Mamanazaro v , K Abdullae v , I Davrono v . Acmeological
Approac h to the Formation of Healthy Lifestyle Among University Students. III
International Scientific Congress Society of Ambient …, 2o2o. https://
ww w .atlantis-press.com/proceedings/isc-sai-2o/125937241
2. Bakhodir Mamuro v . Scientific basis of the acmeological approach to the
process of training and education. http://pnap.ap.edu.pl/index.php/pnap/
article/view/348
35

3. Mamurov Bakhodir B. Forming skills of academic process design for future
teachers and methods of determining its qualit y . https://ww w .elibrar y .
ru/item.asp?idq284o858o
4. Mamurov B. B. The Need to Prepare Future T eachers to Design a
Student-Centered Educational Process. Eastern European Scientific Journal,
2o17. http://journale.auris-verlag.de/index.php/EESJ/article/ viewFile/6oo/596
5. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Formation of a healthy lifestyle among
students T e k st n a uchnoy s t a ti po spetsi a ln o sti «N a uki o z do- rove».
https://cyberleninka.ru/article/n/form a tion-of-a-healthy-lifestyle- among-students
6. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Psychological features of attitudes of
students to their own health in conflict situations. journal of critical reviews.
ISSN- 2394-5125 VOL 7, ISSUE 17, 2o2o. http://ww w .jcrevie w . com/?
secqcissue.
7. Samarova Sh.R. Fairy Picture Of The W orld: Gender Scenario Of The
Person [S k a z o chnaya K a r tina Mira: G enderno’y Stsenariy Lichn o sti].
https://scientific-conference.com/h/sborniki/pedagogicheskie-nauki2/956- fairy-
picture.html
8. Ayr a petyants L. R . V o leyb o l. Uchebnik. 2ooo g . T ash k en t .
9. Akramo v a G . R . Dida k tich e skie o snovo’ fo r miro v aniya k ontseptsii
to lerantn o sti u uchahi x sya n a ch a lno’x klassov: k and. n a uk. diss. a v t . T .,2oo7.
1o. Akramo v a G . R . Sotsi a lno’y aspe k t prots e s s a razvitiya kriti-
ch e s k o g o mo’shleniya uchahi x sya. https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnyy-
aspekt-protsessa-razvitiya-kriticheskogomyshleniya-uchaschihsya/
1 1 . Akramo v a G . R . E f fe k tivno’e me t o do’ razvitiya kritich e s k o g o mo’sh- leniya
u uchahi x sya. https://scientific-conference.com/images/PDF/2o18/1/
effective1.pdf/
12. Achilov A.M. Akramov J.A. G oncharo v a O.V. B o l a larning jismoniy
sif a t larini t arbiyalash. O’quv qo’llan m a. 2oo4y. T osh k en t .
36

13.B Mamurov. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu mo- l o do g o
po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. P e da g ogich e s k o e obra z o v anie i na- u k a, 2o16.
http://ww w .manpo.ru/manpo/publications/ped_obraz/n2o16_o3. pdf#pageq147
14. G oncharo v a O.V. Yosh spo r tchilarning jismoniy qobiliya t larini
ri v o jlantirish. o’quv qo’llan m a. 2oo4y. T osh k en t .
15. Qo’chqaro v a O.V., Qipchoqov V.V., B o l t aev G .V. V o leyb o l. o’quv
qo’llan m a. 2oo1y. T osh k en t .
16.Mamurov B.B. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu m o l o do g o
po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. http://ww w .manpo.ru/manpo/
publications/ped_obraz/n2o16_o3.pdf#pageq147
17.Ma’murov B. B. Bo’lajak o’qi t u v chilarni sha x sga yo’n a ltirilgan t a’lim-
t arbiya jarayonini loyih a lashga t ayyo r lash- da qo’llaniladigan t amoyillar.
Sovremenn o e obra z o v anie ( U z b e- kis t an), 2o17.
https://cyberleninka.ru/arti c le/n/b-lazhak-ituvchilarni- shahsga-y-naltirilgan-talim-
tarbiya-zharayonini-loyi-alashga-tayyorlashda- llaniladigan-tamoyillar
18.S a l o mov R .S., K erimov F.A. Jismoniy t arbiyada p e da g o- gik
t e xn o logiyalar. O’quv qo’llan m a. 2oo2 y. T osh k en t .
19. U smon x o djaev T .S. v a boshqa. B o l a lar v a o’smi r lar spo r ti m ashg’ u l o t lari
nazariyasi v a usl u biya t lari. 2oo5 y. T osh k en t .
37

Voleybolchilarning muvofiqlashtirish qobiliyatlarini shakllanishiga o'yin usulining ta'siri

Sotib olish