• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 204.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Voyaga yetmaganlar oʻrtasida turli xuquqbuzarlik va jinoyatchilarni oldini olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targʻibotlar

to‘g‘ri qarorlar qabul qilishni, konfliktlarni hal qilishni, bir-biriga yordam berishni va qonunlarni hurmat qilishni o‘rganadilar. Dasturlar o‘smirlar o‘rtasida hamjihatlikni, hamkorlikni va bir-biriga nisbatan hurmatni rivojlantiradi. O‘smirlar bir-biriga nisbatan yordam berishni o‘rganib, birgalikda jamiyatdagi huquqbuzarliklarni oldini olish uchun turli ijtimoiy tadbirlarda ishtirok etadilar. Masalan, ijtimoiy mas'uliyatni oshirishga qaratilgan mashg‘ulotlar, treninglar va jamoaviy tadbirlar orqali o‘smirlar o‘z fikrlarini ifodalashda va jamiyat oldida mas'uliyatli pozitsiya egallashda qatnashadilar. Bu jarayon nafaqat ijtimoiy xulq-atvorni mustahkamlash, balki o‘smirlarning o‘zlariga bo‘lgan ishonchlarini oshirishga ham yordam beradi. Ijtimoiy mas'uliyatni oshirish ularning shaxsiy va kasbiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, bu esa ularni jamiyatga foydali a'zolar sifatida o‘zgartiradi. Mashg‘ulotlar va seminarlar o‘smirlarni huquqbuzarliklar, jamiyatdagi ijtimoiy muammolar va to‘g‘ri xulq-atvor haqida chuqurroq tushuncha berish uchun samarali vositadir. Bu tadbirlar o‘smirlar bilan interaktiv tarzda ishlash, ularni huquqiy va axloqiy qadriyatlar bilan tanishtirish imkonini beradi. Seminarlarda o‘smirlar o‘z fikrlarini erkin ifodalash, boshqalar bilan fikr almashish va ijtimoiy mas'uliyatni anglash orqali to‘g‘ri xulq-atvorni shakllantirishga qaratilgan metodlar qo‘llanadi. Treninglar o‘smirlarning muammolarga yondashuvini o‘zgartirish va huquqbuzarliklarning oqibatlari to‘g‘risida kengroq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Ular konfliktlarni hal qilish, stressni boshqarish va ijtimoiy mas'uliyatni oshirish kabi ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar. Seminarlar va treninglar, shuningdek, ijtimoiy qadriyatlar, qonunlar va jamiyatdagi huquqbuzarliklarni oldini olish bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlar orqali o‘smirlar jamiyatda faol va mas'uliyatli fuqarolar bo‘lishga tayyorlanadilar. Bunday tadbirlar o‘smirlarga o‘z fikrlarini bildirish imkoniyatini beradi va ularning jamiyatda to‘g‘ri xulq-atvorni shakllantirishga yordam beradi, shu bilan birga ular o‘zlarini o‘zgartirish va jinoyatchilikka qarshi kurashishda faol ishtirok etishga rag‘batlantiriladi. 27 KIRISH “Yoshlarimizni axloqiy, ma'naviy jihatdan mustahkam, taraqqiyotga intiluvchan, yurtimizda bo‘layotgan o‘zgarishlarga faol hissa qo‘shadigan fuqaro qilib tarbiyalash — bu bizning eng muhim vazifamizdir.” Sh.M. Mirziyoyev Kurs ishin ing dolzarbligi . Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikning oldini olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlar mavzusi jamiyatning hozirgi rivojlanish bosqichida dolzarb ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining so‘nggi qarorlariga ko‘ra, voyaga yetmaganlarning huquqiy himoyasi, ularni huquqbuzarliklardan saqlash va ijtimoiy moslashishini ta’minlash borasida davlatning tashabbuslari kuchaymoqda. 2021-yil 10-martda qabul qilingan “Voyaga yetmaganlar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan davlat siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarliklar va jinoyatchilikka qarshi kurashish uchun davlatning kompleks yondashuvlarini belgilaydi. Ushbu qaror, ijtimoiy va huquqiy tizimni birlashtirib, voyaga yetmaganlarga kerakli pedagogik yordam ko‘rsatish, ularni jamiyatga moslashtirish va huquqbuzarliklarni oldini olishni ko‘zda tutadi. Shuningdek, 2022-yil 5-apreldagi “Jinoyatchilikni oldini olish, ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlash, voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarliklarni kamaytirishga qaratilgan kompleks choralar to‘g‘risida”gi qarori ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlarning samarali bo‘lishi uchun zaruriy chora-tadbirlarni belgilaydi. Bu qaror voyaga yetmaganlarni jinoyatchilikdan saqlash uchun oila, maktab va boshqa ijtimoiy institutlar o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirishga chaqiradi. Voyaga yetmaganlar uchun huquqiy madaniyatni shakllantirish, ularni jamiyatga moslashtirish va jinoyatchilikka qarshi kurashishda samarali tizim yaratish zarurati yanada dolzarb bo‘lmoqda. Jamiyatning bu sohadagi harakatlari, 3 strukturalardan yiroq bo‘lishi mumkin, bu esa ularni salbiy yo‘nalishlarga yo‘naltiradi. 4. Motivatsiya va ruhiy zaiflik : O‘smirlarning motivatsiyasi va ruhiy zaifligi ham ularning jinoyatchilikka moyilligini oshiradi. Agar o‘smirlar o‘zlarini ijtimoiy tizimdan ajralgan yoki umidsiz his qilsalar, ular o‘zlarini to‘g‘ri yo‘nalishda tutishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Ruhiy zaiflik, shuningdek, ularning o‘zligini anglashdagi murakkablikni kuchaytiradi, bu esa ular uchun noaniq va salbiy muhitga kirish imkoniyatini oshiradi. O‘smirlarni jinoyatchilikka yo‘naltirilishining oldini olish uchun psixologik yordam, oilaviy qo‘llab-quvvatlash va ijtimoiy muhitdagi yaxshi tashkil etilgan tizimlar zarur. Bu omillarni hisobga olgan holda, o‘smirlarga yordam ko‘rsatish va ularning ruhiy salomatligini yaxshilash yo‘llarini ishlab chiqish juda muhimdir. Xavfli muhit o‘smirlarning jinoyatga yo‘naltirilishiga katta ta'sir ko‘rsatishi mumkin. O‘smirlar uchun yashash muhitining sifati, ular o‘sayotgan joyning ijtimoiy va iqtisodiy holati, shuningdek, ularning atrofidagi guruhlar va ularning salbiy ta'siri katta ahamiyatga ega. Xavfli muhitda yashovchi o‘smirlar o‘zlarini himoya qilish yoki o‘zlarining ehtiyojlarini qondirish uchun noxush usullarni tanlashlari mumkin. Jinoyatchilik faoliyatining keng tarqalgan joylarida o‘sayotgan o‘smirlar, ayniqsa, xavfli muhitda yashaydiganlar, jinoyatchilikni normallashtirishi yoki o‘zlarini unga jalb qilishga oson yo‘naltirishi mumkin. O‘smirlar, ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan kam ta'minlangan hududlarda o‘sishlari bilan, o‘zlarini ijtimoiy tizimdan ajralgan yoki imkoniyatlardan cheklangan his qilishlari mumkin. Bu holat ularda iqtisodiy manfaatni ta'minlash uchun jinoyat qilishni ko‘rish va bu yo‘lda harakat qilish istagini kuchaytiradi. Xavfli muhitda yashovchi o‘smirlar, shuningdek, o‘zlarini himoya qilish yoki do‘stlari bilan birgalikda yashashni ta'minlash uchun jinoyatlarni amalga oshirishi mumkin. Tashqi muhitdan kelib chiqqan bosimlar, ba'zan ularni salbiy ijtimoiy muhitga, jinoyat faoliyatlariga tortib olishga olib keladi. Bunday o‘smirlar o‘zlarini mavjud ijtimoiy sharoitlar va iqtisodiy noqulayliklarga qarshi kurashish uchun jinoyatni hayotning bir qismi 12 2. Ota-onalarni tarbiyaga jalb qilish : Ota-onalarni o‘smirlarning tarbiyasiga jalb qilish, ularga o‘z farzandlarining hissiy va ijtimoiy holatini yaxshilash bo‘yicha ko‘nikmalarni o‘rgatish kerak. Ota-onalar bilan maslahatlar va o‘zaro aloqalar orqali o‘smirlar uyda qanday sharoitda tarbiyalanayotganini bilish mumkin. Bu, o‘z navbatida, o‘qituvchilarga o‘smirlarning muammolarini hal qilishda yaxshiroq yondashuvni tanlash imkonini beradi. 3. Muntazam aloqalar : O‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasidagi muntazam aloqalar o‘smirlarning rivojlanishiga kuzatuv o‘rnatishda yordam beradi. Bu aloqalar, o‘smirlarning xulq-atvori, akademik natijalari va jamoaviy ishlashga bo‘lgan qiziqishlari haqida doimiy ravishda ma'lumot almashish imkonini yaratadi. Bunday hamkorlik o‘smirlarning o‘zini to‘g‘ri yo‘naltirish va huquqbuzarliklardan uzoq bo‘lishiga yordam beradi. O‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasidagi samarali hamkorlik o‘smirlarning sog‘lom rivojlanishiga yordam berib, ularning ijtimoiy va hissiy salomatligini yaxshilaydi. Bu esa o‘z navbatida, huquqbuzarlikning oldini olishda muhim omil hisoblanadi. Kasbiy yo‘naltirish va kar'era ta'limi o‘smirlarning kelajagi uchun juda muhimdir. Ular o‘z qiziqishlarini va iqtidorlarini aniqlashga yordam beradigan yo‘naltirishlar olishlari kerak. O‘smirlar uchun kasbiy yo‘naltirish dasturlari, kasb va ta'limning imkoniyatlarini ko‘rsatib, ularning kelajakdagi maqsadlariga erishishlari uchun zarur yo‘l-yo‘riqlarni taqdim etadi. 1. Kasbiy yo‘naltirish : O‘smirlarni o‘z qobiliyatlari va qiziqishlari asosida kasb tanlashga undash, ularga o‘zlari uchun eng mos keladigan yo‘nalishlarni tanlash imkonini yaratadi. Kasbiy yo‘naltirish, o‘smirlarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga va kelajakdagi muvaffaqiyatli kasbiy faoliyatga tayyorlanishga yordam beradi. 2. Kar'era ta'limi : O‘smirlarga kasbiy ta'lim tizimi, uning afzalliklari va o‘z imkoniyatlarini qanday rivojlantirish haqida tushuncha berish zarur. Bu, o‘smirlarga kasbga tayyorlanish, yuqori ma'lumot olish yoki maxsus yo‘nalishlar bo‘yicha mutaxassislikni tanlashda yordam beradi. 23 8. Jinoyatga qarshi kurashning huquqiy asoslari: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (2021). Tashkent: O‘zbekiston Adliya Vazirligi. 9. Djurayev, I. O. (2022). Yoshlarni ijtimoiy faoliyatga jalb qilish va huquqiy targ‘ibot . Tashkent: Yoshlarga oid tadqiqotlar markazi. 10. Presidential Decree No. 405 (2021). Fuqarolik jamiyatida yoshlarning huquqiy targ‘iboti va profilaktikasini kuchaytirish . Tashkent: Prezidentlik hujjatlari. 11. Mirzoev, M. R. (2020). Jinoyatchilikni oldini olishda ijtimoiy ta'lim va pedagogik metodlar . Tashkent: Shahrizoda nashriyoti. 12. Nurullayeva, R. O. (2021). O‘zbekistonda yoshlar huquqbuzarliklarining profilaktikasi . Tashkent: Ilm va Ma'rifat. 13. G‘ofurov, B. S. (2020). Huquqbuzarlik va jinoyatchilikni oldini olishda pedagogik tahlil . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi. 14. Tursunov, N. I. (2021). Yoshlarni jinoyatchilikdan himoya qilish: Ijtimoiy pedagogik yondashuvlar . Tashkent: Moliya nashriyoti. 15. Akhmedov, M. K. (2020). Ijtimoiy pedagogika va huquqiy madaniyat: Yoshlarga oid profilaktik tadbirlar . Tashkent: Shavkat nashri. 16. Azimov, K. S. (2022). Pedagogik jarayonlarda huquqiy yondashuvlar va metodlar . Tashkent: Science press. 17. Yusufov, Z. R. (2021). Sotsial ta'lim va yoshlar huquqbuzarliklarini oldini olishda pedagogik metodlar . Tashkent: Fan va taraqqiyot. 18. Raxmatov, F. T. (2021). Huquqiy madaniyatni yoshlar orasida rivojlantirish: Tezislar va metodikalar . Tashkent: Akademiya. 19. Abdullayev, M. A. (2021). Yoshlar huquqbuzarliklarining psixologik va pedagogik aspektlari . Tashkent: Fan va ma'rifat nashriyoti. 20. Presidential Decree No. 641 (2020). Yoshlarning huquqiy tarbiyasini oshirishga oid davlat siyosati . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. 34 MUNDARIJA: KIRISH................................................................................................................. 3 I-BOB. VOYAGA YETMAGANLAR ORASIDA HUQUQBUZARLIK VA JINOYATCHILIKNING SABABLARINI O‘RGANISH 1.1. Voyaga yetmaganlar orasidagi huquqbuzarlik va jinoyatchilikning ijtimoiy sabablarini tahlil qilish………………………………………………………….. 6 1.2. Shaxsiy va psixologik omillar……………………………………………… 11 1.3. O‘qituvchi va pedagoglarning roli ………………………………………….. 14 II-BOB. VOYAGA YETMAGANLAR ORASIDA JINOYATCHILIKNI OLDINI OLISHGA QARATILGAN IJTIMOIY PEDAGOGIK TARG‘IBOTLAR 2.1. Pedagogik targ‘ibotning asosiy yo‘nalishlari ……………………………….. 19 2.2. Ijtimoiy pedogogik tadbirlar ………………………………………………… 25 2.3. Huquqiy targ‘ibot va profilaktika…………………………………………… 28 XULOSA………………………………………………………………………... 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 33 2 samaradorligi, shu bilan birga, ijtimoiy tizimda bu boradagi chora-tadbirlar, huquqiy va pedagogik yordam usullari, hamda voyaga yetmaganlarni jamiyatga moslashtirishda muassasalar o‘rtasidagi hamkorlikning roli. Kurs ishining obyekti. Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikni oldini olish, ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlarni amalga oshirish jarayonlari va bu borada joriy etilgan davlat chora-tadbirlari, jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari va huquqiy tizimdagi o‘zgarishlardir. Bunda, ijtimoiy muassasalar, oilalar, maktablar va huquq-tartibot organlarining hamkorlikda voyaga yetmaganlarni himoya qilishga qaratilgan faoliyatlari ham o‘rganiladi. Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 kafolatlarini yana-da kuchaytirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 4296-sonli qarori qabul qilindi. Mazkur qarorga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman) o‘rinbosari — Bola huquqlari bo‘yicha vakil lavozimi joriy etildi va Kotibiyat tuzilmasida bola huquqlarini ta minlash faoliyatiga ko‘maklashuvchi yangi sektor tuzildi.ʼ Bugungi kunda mamlkatimizda voyaga yetmaganlarning huquq va erkinliklarini himoya qilishda Bola huquqlari bo‘yicha vakili o‘zining munosib hissasini qo‘shib kelmoqda. Joriy yilning 6 oyi davomida Bola huquqlari bo‘yicha vakil tomonidan bola huquqlarini ta minlash yuzasidan Qashqadaryo, Toshkent, ʼ Andijon, Jizzax, Sirdaryo, Farg‘ona, Namangan viloyatlari va Toshkent shahrida joylashgan muassasalarida 30 dan ortiq monitoringlar o‘tkazildi. Bola huquqlari bo‘yicha Vakil tomonidan respublikamizdagi ixtisoslashtirilgan o‘quv-tarbiya muassasalarida, jumladan “Maxsus yengil sanoat kasb-hunar koleji”, “Respublika qiz bolalar o‘quv-tarbiya muassasasi” hamda “Respublika o‘g‘il bolalar o‘quv- tarbiya muassasa”larida monitoring amalga oshirildi. Monitoring doirasida ushbu muassasalardagi voyaga yetmaganlar bilan uchrashuvlar o‘tkazildi. Uchrashuv jarayonida muassasalarga joylashtirish sabablari, u yerdagi sharoitlar va ular bilan muomalada bo‘lish, tibbiy xizmat ko‘rsatish, ovqatlantirish, mehnat, tarbiyaviy va ma naviy-ma rifiy ishlarni tashkil ʼ ʼ etish samaradorligi o‘rganildi. Monitoring natijalari tahlili ixtisoslashtirilgan o‘quv-tarbiya muassasalarida voyaga yetmaganlar huquqlari va erkinliklarini himoya qilish samaradorligiga ta sir ko‘rsatadigan bir qator masalalarni aniqlash ʼ imkonini berdi. Jumladan: - voyaga yetmaganlarni ixtisoslashtirilgan o‘quv-tarbiya muassasalariga joylashtirishda oiladagi ijtimoiy muhitning yomonligi, ota-ona yoki ota-ona o‘rnini bosuvchi shaxslarning farzand tarbiyasiga be etibor bo‘lishi sabab bo‘layotganligi; ʼ Vaholanki, BMTning voyaga yetmaganlar orasida jinoyatning oldini olish uchun boshqaruv prinsiplarining (Ar-Riyod boshqaruv prinsiplari) 12-bandida oila bolalarni jamiyatdagi hayotga tayyorlash uchun mas ul bo‘lgan asosiy birlik ʼ 7 2. Ijodiy faoliyatlar : Musiqa, teatr, rasm chizish, yozish va boshqa ijodiy faoliyatlar o‘smirlarni o‘zlarini ifodalashga, hissiy holatlarini tushunishga yordam beradi. Ijodiy mashg‘ulotlar, shuningdek, o‘smirlar orasida jamoaviy ishlashni, muammolarni birgalikda hal qilishni o‘rgatadi. Teatr yoki musiqiy guruhlar kabi faoliyatlar jamoaviy hamkorlikni talab qiladi va o‘smirlarni bir maqsadga yo‘naltiradi. Bu ular orasida ijtimoiy muvofiqlikni yaratadi va ruhiy salomatlikni yaxshilaydi. 3. Jamoaviy faoliyatlar : Sport va ijodiy mashg‘ulotlar orqali o‘smirlarni jamoaviy ishlashga o‘rgatish, ularning o‘zaro munosabatlarini yaxshilaydi. Bunday faoliyatlar ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish, mas'uliyatni his qilish va guruhdagi rolini tushunishga yordam beradi. Jamoaviy ishlash, shuningdek, o‘smirlarga muvofiqlik va hamjihatlikni oshirishga yordam beradi, bu esa ularning jinoyatchilikdan uzoq bo‘lishlariga yordam beradi. O‘smirlarni sport va ijodiy faoliyatlar orqali tarbiyalash, ularni nafaqat jismoniy, balki ijtimoiy va hissiy jihatdan ham rivojlantiradi. Bu yondashuvlar, o‘smirlarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va ijtimoiy muammolarni bartaraf etishga yordam beradi. O‘qituvchilar va ota-onalar bilan hamkorlik o‘smirlarning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi, chunki ularning tarbiyasi va salomatligini nazorat qilishda birgalikda faol ishtirok etish kerak. Bu yondashuvlar o‘smirlarni huquqbuzarlikdan saqlash, ularning ijtimoiy mas'uliyatini oshirish va salbiy ijtimoiy ta'sirlardan himoya qilishda samarali vosita hisoblanadi. 1. O‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasidagi hamkorlik : O‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasidagi muntazam aloqalar, o‘smirlarning maktabdagi va uydagi holatini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Maktabda o‘smirlarning akademik va ijtimoiy rivojlanishi haqida ota-onalarga muntazam ravishda ma'lumot berish, ularni o‘z farzandlarining tarbiyasiga faol jalb qilish juda muhim. O‘qituvchilar ota-onalar bilan uchrashuvlar, seminarlar yoki individual maslahatlar tashkil etib, o‘smirlarning ehtiyojlari va muammolariga javob bera oladilar. 22 o‘zgaruvchan jamiyat sharoitida, murakkab muammolarni hal qilishda faol qatnashishga o‘rgatadi. Shu bilan birga, ular uchun yangi ko‘nikmalar va tajriba orttirish imkoniyatlarini yaratadi. Jamoaviy ishlar va ijtimoiy tadbirlarga qatnashish o‘smirlarni jamoaviy ruhda ishlashga o‘rgatadi va ularning jamiyatda to‘g‘ri va mas'uliyatli xulq-atvorini shakllantiradi. Bu jarayon, yoshlarni huquqbuzarlik va jinoyatchilikdan himoya qilishning samarali vositasiga aylanadi, chunki ular jamiyatga foydali faoliyatlar orqali o‘z vaqtlarini va energiyalarini ijobiy maqsadlarga yo‘naltiradilar. Yoshlarni faol ijtimoiy hayotga jalb qilish ularni huquqbuzarlik va jinoyatchilikka qarshi kurashishda rag‘batlantiradi, chunki ular o‘zlarini jamiyatning mas'uliyatli va qadrli a'zolari sifatida his qiladilar. Bu esa, o‘z navbatida, huquqbuzarlikning oldini olishga yordam beradi. XULOSA Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlar jamiyatda o‘smirlarning to‘g‘ri tarbiyasi va xavfsizligini ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu targ‘ibotlarning maqsadi — yoshlarni huquqbuzarliklarning oqibatlari haqida ogohlantirish, ularga huquqiy va ijtimoiy mas'uliyatni tushuntirish, va ularni ijtimoiy muammolarga qarshi kurashishga tayyorlashdir. Ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlar o‘smirlarni huquqiy va axloqiy bilimlar bilan ta'minlash, ularni huquqiy himoya qilish, va ularning ijtimoiy mas'uliyatini oshirishni o‘z ichiga oladi. Dasturlar va treninglar o‘smirlarni jinoyatchilikni oldini olishga rag‘batlantirish, ularning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishini qo‘llab- quvvatlashga qaratilgan. Buning uchun maxsus huquqiy ta'lim, psixologik tarbiya, va axloqiy qadriyatlar haqida treninglar tashkil etish lozim. O‘smirlarni ijtimoiy faoliyatlarga jalb qilish, ular uchun turli xil jamiyatga foydali ishlarda qatnashish imkoniyatlarini yaratish huquqbuzarlikning oldini olishga yordam beradi. Bunday faoliyatlar o‘smirlarning bo‘sh vaqtlarini samarali va mehnatga yo‘naltirilgan tarzda o‘tkazishlariga yordam beradi. Shuningdek, bu ijtimoiy faoliyatlar orqali o‘smirlar jamiyatning o‘zgarishiga hissa qo‘shishning ahamiyatini anglashadi. 32 bo‘lgani uchun, hukumat va jamoat institutlari oilaning, butunligini saqlashga harakat qilishlari kerakligi, jamiyat oilalarga bolalarni parvarish qilish va himoya qilish, ularning jismoniy va ruhiy salomatligini yaxshilashda yordam berishga majburligi, bolalar uchun kunduzgi parvarishlashni o‘z ichiga olgan holda, yetarli darajada choralar ko‘rish kerakligi ta kidlangan.ʼ Ar-Riyod boshqaruv prinsiplarining 46-bandida voyaga yetmaganlarni ta lim va axloq tuzatish muassasalariga joylashtirish eng so‘nggi chora sifatida va ʼ eng kam zarur muddat davomida, ularning eng ustun manfaatlari bo‘yicha belgilanishi lozimligi ta kidlangan. ʼ - voyaga yetmaganni ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markaziga joylashtirish to‘g‘risida materiallarni tayyorlash hamda sudlar tomonidan ko‘rib chiqilishida ba zi hollarda qonunda belgilangan talablarga amal qilinmaganligi. ʼ Xususan, O‘zbekiston Respublikasining “Voyaga yetmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasi to‘g‘risida”gi Qonunning 26- moddasida “O‘ziga nisbatan ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markaziga joylashtirish to‘g‘risidagi iltimosnoma ko‘rib chiqilayotganda voyaga yetmagan, prokuror, vasiylik va homiylik organining, ichki ishlar organining vakillari sud majlisida ishtirok etishi shart” ekanligi belgilangan bo‘lsada ba zi hollarda sud ʼ ishida voyaga yetmagan yoki mas ul idora xodimlarining ishtirok etmaganligi; ʼ Bola huquqlari bo‘yicha Vakil tomonidan olib borilgan monitoring natijalarini umumlashtirish hamda kelib tushgan murojaatlarning tahlili voyaga yetmaganlarning huquq va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan normativ huquqiy hujjatlarni yana-da takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish imkonini berdi: - mehr-shafqat va insonparvarlik tamoyillariga asoslanib sodir etgan qilmishining ahamiyatini to‘la ravishda anglab yetgan voyaga yetmaganlarni ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markazidan muddatidan oldin ozod etish talablarini belgilash; 8 ahamiyatga ega, chunki o‘smirlar ta'limdan ajralganida, ular ko‘pincha salbiy muhitlarga tushib, jinoyatchilikka yo‘naltirilishlari mumkin. 4. Do‘stlar ta'siri: O‘smirlar o‘z tengdoshlaridan ko‘plab ta'sirlar oladi. Do‘stlar yoki tengdoshlar o‘rtasidagi salbiy ta'sir, masalan, jinoiy faoliyatga qiziqish va yomon odatlar o‘smirlarni jinoyatchilikka yo‘naltirishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘smirlar do‘stlarining xatti-harakatlarini ko‘rib, ular bilan moslashishga harakat qiladi. Agar do‘stlar guruhida jinoyatga qiziqish yoki salbiy odatlar mavjud bo‘lsa, bu o‘smirni o‘sha yo‘nalishga olib kelishi mumkin. O‘smirlar o‘z do‘stlari bilan o‘rgangan odatlarni hayotlariga tatbiq etishga intilishadi, bu esa ularning jinoyatchilikka yo‘naltirilishiga sabab bo‘ladi. 5. Mediyaning ta'siri: Zamonaviy ommaviy axborot vositalari, xususan, televideniye, internet va ijtimoiy tarmoqlar o‘smirlarning shakllanishida katta rol o‘ynaydi. O‘smirlar uchun media o‘rganish, madaniyat va xulq-atvor normalarini shakllantirishning asosiy manbalaridan biridir. Biroq, mediada ko‘rsatilgan jinoyatchilik, zo‘ravonlik va boshqa salbiy obrazlar o‘smirlarning ruhiyatiga ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Mediyada jinoyatni yengil ko‘rsatuvchi yoki hatto normal holat sifatida taqdim etuvchi dasturlar o‘smirlar orasida huquqbuzarlikni normal holat deb qabul qilishga olib kelishi mumkin. O‘smirlar ko‘pincha televizor va internetda ko‘rgan narsalarni haqiqat deb o‘ylashadi, bu esa ular o‘zlarining xatti- harakatlariga ta'sir qiladi. 6. O‘smirlarning psixologik va emotsional holati. O‘smirlar uchun o‘zlarini tanib olish, kimligini aniqlash va ijtimoiy ro‘llarni o‘zlashtirish jarayoni juda murakkab bo‘ladi. Bu davrda o‘smirlar stress, depressiya yoki jismoniy zo‘ravonlikka uchragan hollarda, ular o‘zlarini huquqbuzarlikni amalga oshirishga moyil qilib his qilishlari mumkin. Bu holatlarda o‘smirlar ichki hissiyotlarini boshqarishda qiyinchiliklarga duch kelib, ijtimoiy nizolarga yoki jinoyatchilikka yo‘naltirilishlari mumkin. Tashqi muhitdagi stresslar va oila bilan bog‘liq muammolar o‘smirlarning psixologik holatiga ta'sir qilib, ularni salbiy yo‘nalishlarga yetaklashi mumkin. 10 1.3. O‘qituvchi va pedagoglarning roli O‘qituvchi va pedagoglarning voyaga yetmaganlar orasidagi jinoyatchilikka qarshi kurashishda roli katta va juda muhimdir. O‘qituvchilar va pedagoglar faqat bilim berish bilan cheklanmasdan, o‘smirlarning ijtimoiy va psixologik rivojlanishiga ham ta'sir ko‘rsatadilar. Ularning yordam berish usullari, asosan, o‘smirlarni to‘g‘ri ijtimoiy va psixologik rivojlanishga yo‘naltirishga qaratilgan. Quyidagi usullar orqali ular jinoyatchilikning oldini olishda muhim rol o‘ynashlari mumkin: Pozitiv munosabatni shakllantirish o‘qituvchilar va pedagoglar uchun o‘smirlar orasida sog‘lom rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega. O‘smirlar uchun ijobiy munosabatni o‘rnatish, ularning o‘zini qadrlashini va ruhiy holatini yaxshilashda o‘z o‘rniga ega. O‘qituvchilar quyidagi usullar bilan bu jarayonni qo‘llab-quvvatlashlari mumkin: 1. Suhbatlashish va tinglash . O‘qituvchilar o‘smirlar bilan muntazam ravishda samimiy suhbatlar o‘tkazishlari zarur. Bu suhbatlar o‘smirning ichki muammolarini tushunishga yordam beradi va o‘smirning hissiyotlarini eshitishga imkon yaratadi. Shuningdek, bu o‘smirni uning fikrlariga, his-tuyg‘ulariga e'tibor qaratish orqali o‘zini qadrlashga undaydi. 2. Ijobiy motivatsiya . O‘qituvchilar o‘smirlarning harakatlarini va natijalarini baholashda ijobiy yondashuvni qo‘llashlari kerak. Bu o‘smirlarga o‘z maqsadlariga erishishda yordam beradi va ularni o‘zlariga ishonch hosil qilishga chaqiradi. Shuningdek, o‘smirlar o‘zlarining qobiliyatlarini anglashlari va ularga ishonch hosil qilishlari uchun ijobiy fikrlar va rag‘batlantirishlar berilishi kerak. 3. Doimiy qo‘llab-quvvatlash . O‘qituvchilar o‘smirning rivojlanishiga yordam berish uchun uni doimiy ravishda qo‘llab-quvvatlashlari zarur. Bu, o‘z navbatida, o‘smirning o‘zini ijtimoiy muhitda qulay his qilishiga, o‘z xulq-atvorini 15 I-BOB. VOYAGA YETMAGANLAR ORASIDA HUQUQBUZARLIK VA JINOYATCHILIKNING SABABLARINI O‘RGANISH 1.1. Voyaga yetmaganlar orasidagi huquqbuzarlik va jinoyatchilikning ijtimoiy sabablarini tahlil qilish Mamlakatimizda voyaga yetmaganlarning huquq va erkinliklarini himoya qilish hamda qonuniy manfaatlarini ta minlash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi.ʼ Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 45-moddasida “Voyaga yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg‘iz keksalarning huquqlari davlat himoyasida” ekanligi hamda 64-moddasida “Ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburiyligi” mustahkamlab qo‘yilgan. O‘zbekiston MDH davlatlari orasida birinchilardan bo‘lib 1992 yili «Bola huquqlari to‘g‘risida»gi Konvensiyani ratifikatsiya qildi. Milliy qonunchiligimizni konvensiya qoidalariga implementatsiya qilish asnosida 2008 yil 7 yanvarda «Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilindi. Ayniqsa, so‘ngi yillarda mamlakatimizda voyaga yetmaganlarning huquq va erkinliklarini ta minlash bilan bog‘liq islohotlar natijasi halqaro hamjamiyat ʼ tomonidan ham munosib baholanmoqda. Xususan, Xalqaro Mehnat tashkilotining O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirgan monitoring natijasida hamda dunyo hamjamiyati vakillari bolalar mehnati va majburiy mehnatga barham berish bo‘yicha O‘zbekistonda ijobiy ishlar qilinganini e tirof etdi. 2019 yilning 1 ʼ aprelida Bryussel shahrida e lon qilingan Xalqaro mehnat tashkilotining hisobotida ʼ Jahon banki O‘zbekiston paxta sanoatida bolalar va majburiy mehnatdan tizimli foydalanishga barham berilgani e lon qilindi. ʼ O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh assambleyasining 75-sessiyasida o‘zbek tilida nutq so‘zlab unda inson huquqlari sohasidagi holat ham butunlay o‘zgarganligi hamda majburiy va bolalar mehnati to‘liq tugatilganligi ma lum qilindi. BMTning Bola huquqlari ʼ to‘g‘risidagi konvensiyasi talablariga rioya etilishini ta minlash maqsadida 2019 ʼ yilning 22 aprel kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bola huquqlari 6 Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlar o‘smirlarni huquqbuzarliklardan himoya qilish va ularni jamiyatga mas'uliyatli fuqarolar sifatida tarbiyalashda samarali vosita bo‘ladi. Bu jarayon huquqiy bilimlar, psixologik ko‘nikmalar, va ijtimoiy qadriyatlarni shakllantirish orqali o‘smirlar o‘rtasidagi jinoyatchilikni kamaytirishga yordam beradi. Bunday dasturlar va tadbirlar o‘smirlarning kelajakdagi to‘g‘ri xulq-atvorini shakllantirish, jamiyatga mos fuqarolar bo‘lishlarini ta'minlashga xizmat qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Abdug‘afforova, D. S. (2022). Sotsial pedagogik targ‘ibotlar: Yoshlarda huquqbuzarlikni oldini olish usullari . Tashkent: Uzbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 2. Muminov, T. B. (2021). Jinoyatni oldini olishda pedagogik usullar va yondashuvlar . Tashkent: Ma'naviyat va Ma'rifat. 3. Shodmonov, R. T. (2023). Ijtimoiy pedagogik targ‘ibot: Nazariy va amaliy yondashuvlar . Tashkent: Fan va Texnologiya. 4. Shamshodov, A. R. (2023). Yoshlar huquqbuzarliklari va ularning oldini olish: O‘zbekistondagi holat . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Yoshlarga oid davlat siyosati. 5. Presidential Decree No. 559 (2020). Yoshlar huquqiy ma'lumotlarini oshirishga oid farmon . Tashkent: Prezidentlik hujjatlari. 6. Karimov, J. M. (2021). Sotsial pedagogik tahlil: Huquqbuzarliklarni oldini olishda yangiliklar . Tashkent: Universitet nashri. 7. Umarov, T. H. (2021). Pedagogik yondashuvlar va metodlar: Yoshlarda jinoyatlarni oldini olish . Tashkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti. 33 Mashg‘ulotlar va seminarlar o‘smirlarni huquqbuzarliklar, jamiyatdagi ijtimoiy muammolar va to‘g‘ri xulq-atvor haqida chuqurroq tushuncha berish uchun samarali vositadir. Bu tadbirlar o‘smirlar bilan interaktiv tarzda ishlash, ularni huquqiy va axloqiy qadriyatlar bilan tanishtirish imkonini beradi. Seminarlarda o‘smirlar o‘z fikrlarini erkin ifodalash, boshqalar bilan fikr almashish va ijtimoiy mas'uliyatni anglash orqali to‘g‘ri xulq-atvorni shakllantirishga qaratilgan metodlar qo‘llanadi. Treninglar o‘smirlarning muammolarga yondashuvini o‘zgartirish va huquqbuzarliklarning oqibatlari to‘g‘risida kengroq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Ular konfliktlarni hal qilish, stressni boshqarish va ijtimoiy mas'uliyatni oshirish kabi ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar. Seminarlar va treninglar, shuningdek, ijtimoiy qadriyatlar, qonunlar va jamiyatdagi huquqbuzarliklarni oldini olish bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlar orqali o‘smirlar jamiyatda faol va mas'uliyatli fuqarolar bo‘lishga tayyorlanadilar. Bunday tadbirlar o‘smirlarga o‘z fikrlarini bildirish imkoniyatini beradi va ularning jamiyatda to‘g‘ri xulq-atvorni shakllantirishga yordam beradi, shu bilan birga ular o‘zlarini o‘zgartirish va jinoyatchilikka qarshi kurashishda faol ishtirok etishga rag‘batlantiriladi. Axloqiy va ijtimoiy qadriyatlarni rivojlantirish o‘smirlarni mas'uliyatli va samarali jamiyat a'zolari sifatida tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi. Bunday qadriyatlarni o‘smirlar orasida shakllantirish uchun maxsus treninglar tashkil etish lozim. Treninglar davomida o‘smirlar bilan axloqiy masalalar, to‘g‘ri va noto‘g‘ri xulq-atvorlar, ijtimoiy adolat va jamiyatda o‘zaro hurmatga asoslangan munosabatlar haqida muhokama qilinadi. Bu jarayon o‘smirlar o‘rtasida o‘zini hurmat qilish, boshqa odamlarni tushunish va ularning huquqlariga hurmat ko‘rsatish kabi axloqiy qadriyatlarni oshirishga yordam beradi. Psixologik tarbiya ham o‘smirlar uchun muhim bir jihatdir. Ularni o‘z hissiy holatlarini tushunishga, stressni boshqarishga, va ijtimoiy muammolarni hal qilishga o‘rgatish, o‘smirlarni huquqiy tarbiyada muvaffaqiyatli qilishga yordam beradi. Bunday psixologik ko‘nikmalar o‘smirlarning o‘zlarini va boshqalarni to‘g‘ri baholash, ijtimoiy 28 sifatida qabul qilishlari mumkin. Shu sababli, xavfli muhitlarda yashovchi o‘smirlarga ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, ta'lim va iqtisodiy imkoniyatlarni oshirish, shuningdek, jinoyatlarning oldini olish uchun profilaktik tadbirlarni ko‘rish muhimdir. Yoshga xos xulq-atvor va motivatsiya, o‘smirlar davrida yuzaga keladigan o‘zgarishlar va rivojlanish jarayonlari bilan chambarchas bog‘liq. O‘smirlar bu davrda o‘zini anglash, ijtimoiy ro‘lni o‘zlashtirish va kelajakdagi o‘zini qanday ko‘rsatishini belgilashga intilishadi. Biroq, bu jarayonda ular ko‘plab psixologik va ijtimoiy muammolarga duch keladilar. Agar o‘smirlar o‘zlarini jamiyatdan tashqarida his qilishsa, o‘z ehtiyojlarini qondirishda qiyinchiliklarga duch kelsalar, yoki ijtimoiy hamkorlikdan uzilib qolishsa, ular jinoyatga yo‘naltirilishi mumkin. Yoshlarning xulq-atvori ba'zida impulsivlik va o‘z-o‘zini nazorat qilishning pastligi bilan bog‘liq bo‘lib, bu salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bunday xulq-atvorni boshqarishda qiyinchiliklar, o‘smirning ijtimoiy tizimga qo‘shilishini to‘xtatib qo‘yishi, natijada, jinoyatchilikka moyil bo‘lishiga olib keladi. O‘smirlarning tajriba orttirish istagi, hatto ba'zida noqonuniy yo‘llar bilan, ularning qarorlarini ta'sir qilishga olib keladi. Motivatsiya etishmasligi yoki o‘zlariga past baho berish ham o‘smirlarning jinoyatga kirishishiga sabab bo‘lishi mumkin. Agar o‘smir o‘zining ijtimoiy rollarini to‘g‘ri o‘zlashtira olmasa yoki atrof-muhitdan yordam olmasa, ular o‘zlarini jamiyatdan ajralgan his qilishlari va salbiy yo‘nalishlarga yo‘naltirilishi mumkin. Bu holatni oldini olish uchun, o‘smirlarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, ular bilan psixologik va pedagogik ishlash zarur. Oilaviy va shaxsiy ta'sirlar, voyaga yetmaganlarning jinoyatchilikka yo‘naltirilishida muhim rol o‘ynaydi. Oiladagi muammolar, tartibsizliklar va ota- ona bilan salbiy munosabatlar o‘smirlarning psixologik holatini sezilarli darajada ta'sir qiladi. Agar o‘smir oila ichida etarli mehr-muhabbat va qo‘llab-quvvatlashni sezmasa, u o‘zini izolyatsiyalangan his qilishi mumkin. Bunday holatda, o‘smirning emotsional va psixologik ehtiyojlarini qondirish uchun salbiy muhitlarga, jumladan jinoyatchilik faoliyatiga jalb qilinishi ehtimoli ortadi. Oila 13 oshirish va jamiyatdagi rolni mustahkamlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Bu treninglar o‘smirlarning ijtimoiy xulq-atvorini yaxshilashga, jamiyatdagi etika va qonunlarga nisbatan hurmatni oshirishga imkon yaratadi. Ular o‘smirlarga, qanday qilib konfliktlarni hal qilish, stressni boshqarish va to‘g‘ri qarorlar qabul qilish haqida tushuncha beradi. Ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarni o‘smirlarga o‘rgatish uchun maxsus treninglar tashkil qilish lozim. Bu orqali ular o‘z ijtimoiy mas'uliyatlarini his qilib, qonunlar bilan muvofiqlikda hayot kechirishni o‘rganadilar. O‘smirlarning huquqbuzarliklardan saqlanishi va jamiyatga ijobiy hissa qo‘shishi uchun ularning axloqiy bilimlari va huquqiy ongi o‘sishi kerak. Bunday dasturlarni amalga oshirishda psixologik qo‘llab-quvvatlash ham muhim rol o‘ynaydi. O‘smirlarga o‘z hissiy holatlarini tushunishga, stressni boshqarishga va ijtimoiy muammolarni yengishga yordam beradigan psixologik treninglar, guruh bo‘yicha suhbatlar tashkil etish zarur. Bu o‘smirlarni huquqbuzarliklardan saqlashga, ularning psixologik holatini yaxshilashga va jamiyatga mos shaxslar bo‘lib ulg‘ayishlariga yordam beradi. Maxsus dasturlar o‘smirlarning huquqbuzarlik va jinoyatchilikdan himoya qilishga, jamiyatda mas'uliyatli fuqarolar sifatida rivojlanishlariga yordam beradi. Bularni amalga oshirishda o‘qituvchilar, pedagoglar va ota-onalar bilan hamkorlikni kuchaytirish muhimdir. Bunday dasturlarni muvaffaqiyatli tashkil etish va amalga oshirish o‘smirlarning sog‘lom ijtimoiy rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Ijtimoiy mas'uliyatni kengaytirish, o‘smirlarni jamiyatdagi o‘z rolini anglashga undashda muhim rol o‘ynaydi. Bunday dasturlar o‘smirlarga faqat o‘z huquqlari bilan emas, balki jamiyat oldidagi majburiyatlari bilan ham tanishishga yordam beradi. O‘smirlar o‘z xulq-atvorlarini va ijtimoiy mas'uliyatlarini yanada anglab, jamiyatda yaxshi va foydali fuqarolar sifatida o‘sishlari uchun bir qator metodlar va yondashuvlar mavjud. Jamiyatda huquqiy va axloqiy normativlarga amal qilish, inson huquqlarini hurmat qilish, boshqalar bilan ijtimoiy adolatni saqlash kabi qadriyatlarni o‘rgatish o‘smirlarning ijtimoiy mas'uliyatini oshiradi. Bu ularni jinoyatga qarshi kurashishda faol qatnashishga undaydi. Ijtimoiy muhitda 26 II-BOB. VOYAGA YETMAGANLAR ORASIDA JINOYATCHILIKNI OLDINI OLISHGA QARATILGAN IJTIMOIY PEDAGOGIK TARG‘IBOTLAR 2.1. Pedagogik targ‘ibotning asosiy yo‘nalishlari Pedagogik targ‘ibotning asosiy yo‘nalishlari ta'lim va tarbiya jarayonida huquqbuzarlikning oldini olishga qaratilgan turli metodlar va vositalarni o‘z ichiga oladi. Samarali pedagogik targ‘ibot orqali o‘qituvchilar va pedagoglar o‘smirlarning huquqbuzarliklarga qarshi immunitetini oshirishlari, ularni ijtimoiy va axloqiy jihatdan mustahkamlashlari mumkin. Huquqbuzarlikning oldini olish bo‘yicha ta'lim dasturlari o‘smirlarga huquqiy bilimlarni oshirish va ularga huquqlari va majburiyatlarini tushuntirishni maqsad qiladi. Bu dasturlar o‘smirlarning axloqiy va ijtimoiy rivojlanishiga yordam berish, ular orasida ijtimoiy mas'uliyatni oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. 1. Huquqiy bilimlar : O‘smirlarga qonunlarni va ularning huquqiy hujjatlarini tushuntirish, ular uchun o‘z huquqlari va majburiyatlari to‘g‘risida aniq bilimlar taqdim etish, huquqbuzarlik va jinoyatlar oqibatlarini o‘rganish zarur. Huquqbuzarliklarning oqibatlari bilan tanishtirish orqali o‘smirlarning salbiy ijtimoiy xatti-harakatlarga qarshi immunitetini oshirish mumkin. 2. Ijtimoiy mas'uliyat va axloqiy tarbiya : O‘smirlar uchun ijtimoiy mas'uliyatni oshirishga qaratilgan dasturlarni ishlab chiqish. Bunda, o‘smirlarga jamiyatga bo‘lgan mas'uliyat, boshqalar huquqlarini hurmat qilish, jamoada ishlash kabi ko‘nikmalarni o‘rgatish zarur. Bu axloqiy va ijtimoiy qadriyatlarni rivojlantirishga yordam beradi. 19 1.2. Shaxsiy va psixologik omillar Voyaga yetmaganlarning psixologik holati, xavfli muhit va shaxsiy omillar o‘smirlarning jinoyatga yo‘naltirilishida katta ahamiyatga ega. Bu omillar o‘smirlarning o‘zini tutishiga va salbiy yo‘nalishlarga qarshi reaktsiyalariga sezilarli ta'sir qiladi. Quyidagi jihatlar psixologik va shaxsiy omillarni yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi: 1. Psixologik stress va depressiya : O‘smirlar stress va depressiya kabi ruhiy holatlarda o‘zlarini boshqarishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Bu holatlar ularni o‘zlarining his-tuyg‘ularini nazorat qilishga, o‘zini ijtimoiy tarmoqdan chetlatishga yoki ijtimoiy qabul qilish uchun salbiy yo‘llarni izlashga olib kelishi mumkin. Psixologik holatlar, jumladan, oiladagi noxush vaziyatlar yoki do‘stlar bilan muammolar, ularni salbiy yo‘nalishlarga yo‘naltirish ehtimolini oshiradi. 2. Oila va do‘stlar ta'siri : O‘smirlar o‘z oilasida qo‘llab-quvvatlash va mehr-muhabbatni his qilishlari kerak. Ammo oilada jiddiy nizolar, ajrimlar yoki ota-ona bilan yomon munosabatlar bo‘lsa, bu ularning ruhiy holatiga ta'sir qilishi mumkin. Bundan tashqari, do‘stlar va tengdoshlar o‘smirlarning eng katta ta'sir ko‘rsatuvchi omillaridan biridir. Agar ular salbiy yo‘nalishlarga ega do‘stlar bilan vaqt o‘tkazsalar, bu ularni jinoyatchilikka undashi mumkin. Psixologik jihatdan zaif o‘smirlar do‘stlarining yomon odatlariga osonlik bilan o‘rganib, ularning ta'siriga tushishadi. 3. Izolyatsiya va o‘zini tanish : O‘smirlar ko‘pincha o‘zlarini izolyatsiyalangan yoki boshqalardan ajralgan his qilishadi. Bu holat ularga o‘zlarining hissiy muammolarini hal qilishda yordam beradigan ijtimoiy yordamning yetishmasligi tufayli yuzaga keladi. Bunday holatlarda o‘smirlar o‘zlarini anglash va tushunishdagi qiyinchiliklar tufayli ijtimoiy tizimga qarshi reaktsiyalar ko‘rsatishadi. Bu esa jinoyatga yo‘naltirishni kuchaytiradi. Bunday o‘smirlar, o‘zlariga g‘amxo‘rlik qiladigan yoki yordam beradigan ijtimoiy 11 3. Kelajakdagi imkoniyatlar : O‘smirlar uchun kelajakdagi kasb va ta'lim imkoniyatlari haqida ma'lumot berish, ularni turli yo‘nalishlar bilan tanishtirish, shuningdek, bozor ehtiyojlarini tushunishga yordam beradi. Bu yo‘nalishlar ular uchun kelajakda muvaffaqiyatli faoliyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchilar va pedagoglar, o‘smirlarga kasbiy yo‘naltirish va ta'limning turli imkoniyatlarini tushuntirish orqali ularning kelajakka bo‘lgan ishonchini oshirishi, o‘zlariga maqsadlar qo‘yishga va ularni amalga oshirishga yo‘naltirishga yordam beradi. Jinoyatchilikka qarshi huquqiy tarbiya o‘smirlar uchun jiddiy ahamiyatga ega, chunki bu ularga qonunlarni tushunish va ularga rioya qilishni o‘rgatadi, shuningdek, huquqbuzarliklar va jinoyatlarning ijtimoiy va shaxsiy salbiy oqibatlarini anglashga yordam beradi. Quyidagi yo‘nalishlarda huquqiy tarbiya o‘tkazish mumkin: 1. Huquqiy maslahatlar berish : O‘smirlarga huquqbuzarliklar va jinoyatlar oqibatlari haqida ma'lumot berish, shuningdek, ularni qonunlarni hurmat qilish va jinoyatga qo‘l urishdan saqlanishga undash zarur. Bu jarayonda huquqiy mexanizmlar, masalan, sud tizimi, politsiya va huquqni muhofaza qiluvchi organlar qanday ishlashini tushuntirish muhimdir. 2. Maxsus treninglar va seminarlar : O‘smirlar uchun huquqbuzarlik va jinoyatlarni oldini olish bo‘yicha maxsus treninglar, seminarlar va tadbirlar tashkil etish, ularni huquqbuzarliklarning oqibatlari va salbiy ta'siridan ogoh qilishga yordam beradi. Bunday tadbirlar o‘smirlarga ijtimoiy me'yorlarga mos yashashni va huquqiy ongni shakllantirishga yordam beradi. 3. Huquqbuzarlik va jinoyatlarni oldini olish bo‘yicha strategiyalar : O‘smirlarni jinoyatga qarshi kurashish uchun, ularni huquqiy bilimlarga ega qilish, shuningdek, huquqiy madaniyatni rivojlantirish, kelajakda ijtimoiy xatolarni oldini olish uchun zarurdir. 24 rivojlantiradi. Mehnatga yo‘naltirish orqali yoshlar o‘z vaqtlarini samarali sarflab, jinoyatchilikka qarshi kurashishning samarali usulini o‘zlashtiradilar. 3. Ijtimoiy tadbirlarga jalb qilish : Yoshlar orasida ijtimoiy mas'uliyatni oshirish va ijtimoiy tadbirlarga jalb qilish ham muhim hisoblanadi. Yoshlarni o‘zaro ijtimoiy aloqalar o‘rnatishga, faol fuqarolik pozitsiyasini shakllantirishga rag‘batlantirish, shuningdek, ular orasida etika va ijtimoiy mas'uliyatni rivojlantirishga yordam beradi. Yoshlarning jamiyatdagi roli va ahamiyatini anglash, ijtimoiy mas'uliyatni his qilishni ularga o‘rgatish, ularni jinoyatga qarshi kurashishda faol qatnashishga undaydi. 4. O‘smirlarni muammolardan himoya qilish : Profilaktik tadbirlar o‘smirlarni turli xil ijtimoiy muammolardan himoya qilishga, ularni salbiy ijtimoiy ta'sirlardan saqlashga va huquqbuzarliklarning oldini olishga yordam beradi. Yoshlar bilan ishlashda psixologik, axloqiy va huquqiy ta'limni birlashtirish ularning ijtimoiy mas'uliyatini oshiradi va to‘g‘ri yo‘lni tanlashlariga yordam beradi. O‘smirlarni huquqbuzarliklardan himoya qilishda jamoaviy ishlar, ijtimoiy dasturlar va treninglar o‘tkazish nafaqat huquqbuzarlikni oldini olish, balki yoshlarning o‘zlarini va boshqalarni hurmat qilishga rag‘batlantiradi. Bunday tadbirlar nafaqat huquqbuzarlikni oldini olishga, balki jamiyatdagi yoshlarning salohiyatini to‘liq rivojlantirishga ham xizmat qiladi. O‘smirlar va yoshlar uchun huquqbuzarliklarni oldini olish, huquqiy ta'lim va ijtimoiy mas'uliyatni rivojlantirishga qaratilgan tadbirlar ular uchun xavfsiz va ijtimoiy jihatdan mas'uliyatli kelajakni yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Yoshlarni ijtimoiy faoliyatga jalb qilish, ularni jamiyatda o‘z o‘rnini topishga yordam beradi va mas'uliyatni his qilishga undaydi. Bu jarayon o‘smirlarni huquqbuzarlikdan himoya qilishda katta rol o‘ynaydi, chunki ular faol va konstruktiv faoliyatda ishtirok etganda, jamiyatga foydali hissa qo‘shadilar, va shu bilan birga o‘z vaqtini foydali ishlarga sarflaydilar. Mehnatga va jamiyatga foydali ishlar bilan shug‘ullanish yoshlarni nafaqat huquqbuzarliklardan uzoq tutadi, balki ijtimoiy xulq-atvorni rivojlantiradi. Ijtimoiy faoliyatlar yoshlarni 31 - voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha idoralararo komissiyalar tarkibiga O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha Vakili (Ombudsman) o‘rinbosari – Bola huquqlari bo‘yicha Vakil va uning joylardagi mintaqaviy vakillarini ham kiritib o‘tish maqsadga muvofiq. Voyaga yetmaganlar o‘rtasidagi huquqbuzarlik va jinoyatchilikning ijtimoiy sabablarini tahlil qilishda bir nechta muhim omillarni ko‘rib chiqish mumkin. 1. Ijtimoiy tengsizlik : Jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy tengsizlik va iqtisodiy beqarorlik, ba'zi guruhlarning cheklangan resurslarga ega bo‘lishi o‘smirlarni sezilarli darajada ta'sir qiladi. Bu holat, o‘z navbatida, yoshlar orasida psixologik bosimni oshiradi va ularni noaniq yo‘llarga, jumladan jinoyatchilikka yo‘naltiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan past darajadagi oilalarda tarbiyalanayotgan o‘smirlar ko‘pincha o‘zlariga mos ijtimoiy ro‘lni qabul qilishda qiyinchiliklarga duch keladi. Bu holat esa huquqbuzarliklarning ortishiga olib keladi. 2. Oila muammolari : O‘smirlar o‘rtasida jinoyatchilikning oldini olishda oila muhitining o‘rni juda katta. Oiladagi nizolar, ajrimlar, ota-ona bilan munosabatlarning yomonlashuvi, shuningdek, ota-onalarning etarli nazorati va qo‘llab-quvvatlashning yo‘qligi, o‘smirlarni o‘ziga qaram bo‘lishga va noaniq yo‘nalishlarga yo‘naltiradi. Bunday muhitda tarbiyalangan yoshlar, ijtimoiy va psixologik bosim ostida bo‘lib, jinoyatchilikka qarshi kurashish uchun kerakli psixologik va huquqiy ko‘nikmalarga ega bo‘lmasligi mumkin. Natijada, bu holat o‘smirlarni huquqbuzarliklarga olib kelishi mumkin. 3. Ta'limdagi kamchiliklar: Maktabdagi ta'lim sifati o‘smirlarning kelajakdagi ijtimoiy moslashuviga katta ta'sir ko‘rsatadi. Maktabda o‘quvchilarga nafaqat bilim, balki ijtimoiy ko‘nikmalarni ham o‘rgatish zarur. O‘smirlar ta'limdan ajralib qolsa yoki maktabda etarli darajada o‘qishmasa, bu ularning ijtimoiy, psixologik va axloqiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Maktabdagi psixologik muhit, o‘qituvchilar va do‘stlar ta'siri o‘smirlarning o‘zini tutishiga ta'sir qiladi. Maktabda ta'limga qiziqish va ko‘nikmalarni rivojlantirish muhim 9 boshqa odamlarning nuqtai nazarini tushunish va muammolarni konstruktiv tarzda hal qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. O‘qituvchilar o‘z darslarida ijtimoiy va madaniy tushunchalarni muhokama qilishni tashkil etib, o‘smirlarni jamiyatda sog‘lom munosabatlarni rivojlantirishga undashlari mumkin. Bu pedagogik yondashuvlar o‘smirlarni jinoyatchilikka yo‘naltirishning oldini olishda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. O‘qituvchilar va pedagoglar o‘smirlarning psixologik holatini nazorat qilishda muhim rol o‘ynaydi. O‘smirlarning ruhiy salomatligini yaxshilash uchun ular doimiy ravishda psixologik maslahatlar berishi, psixologik konsul ь tatsiya tashkil qilishi va ijtimoiy yordamni taqdim etishi kerak. O‘smirlarning psixologik muammolarini aniqlashda, ularning ichki dunyosiga chuqur nazar solish va ular bilan ochiq suhbatlar o‘tkazish juda muhimdir. Maktablarda psixologlar bilan hamkorlik qilish, o‘smirlarga o‘z muammolarini hal qilishda yordam berish va ular bilan ishonchli munosabatlar o‘rnatish, ruhiy salomatlikni mustahkamlashga yordam beradi. Bu o‘smirlar uchun xavfli muhitlardan saqlanish, ijtimoiy muammolarni hal qilish va jinoyatchilikka yo‘naltirishni kamaytirishga yordam beradi. Psixologik qo‘llab-quvvatlashning samarali bo‘lishi uchun pedagoglar o‘zlarining rolini tushunishlari va o‘smirlarning ehtiyojlarini to‘g‘ri baholashlari zarur. O‘qituvchilar o‘smirlarning ijtimoiy mas'uliyatini oshirish uchun bir nechta samarali faoliyatlarni amalga oshirishlari lozim. O‘smirlarni jamoat ishlariga jalb qilish, ijtimoiy muammolarni hal qilishda ishtirok etishga undash va o‘zlariga bo‘lgan mas'uliyatni tushunishlariga yordam berish o‘smirlarni jinoyatchilikdan uzoq tutishga va ijtimoiy faoliyatlarga qiziqishini oshirishga yordam beradi. Masalan, o‘smirlar uchun ko‘ngilli ishlar, ijtimoiy aksiyalar yoki mahalliy jamoatchilik tadbirlarida qatnashish imkoniyatlarini yaratish mumkin. Bu turdagi faoliyatlar ularning o‘zini ijtimoiy jihatdan foydali his qilishlariga yordam beradi va shuningdek, ular o‘zgarishga, yaxshilanishga va ijtimoiy mas'uliyatni qabul qilishga o‘rganadilar. O‘smirlar o‘z ijtimoiy mas'uliyatlarini his qilishlarini targ‘ib 17 35 holatlarning oldini olishga yordam beradi va o‘smirlarning o‘zini ishonchli va xavfsiz his qilishlariga yordam beradi. 4. Stressni boshqarish : O‘smirlar stressga tez-tez duch keladilar. Stressni boshqarish bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlar va amaliyotlar tashkil etish o‘smirlarga salbiy holatlarni boshqarishda yordam beradi. Stressni engish usullari, masalan, nafas olish mashqlari, meditatsiya yoki fizikal mashqlar, o‘smirlarning ruhiy holatini yaxshilaydi va salbiy xatti-harakatlar yoki jinoyatlarning oldini olishda samarali vosita bo‘ladi. 5. Ijtimoiy muammolarni yengish : O‘smirlar ko‘pincha o‘zlarining ijtimoiy muhitidagi noqulayliklar bilan kurashadilar. Psixologik yordam va maslahatlar, o‘smirlar uchun ijtimoiy muammolarni hal qilishga yordam beradigan strategiyalarni o‘rgatadi. O‘smirlar ijtimoiy yakkalanish, qaramlik, yoki boshqa ijtimoiy qiyinchiliklarni yengishda psixologik yordam olishlari kerak. Bu yondashuvlar o‘smirlarni jinoyatchilik va salbiy ijtimoiy holatlarni yengishda qo‘llab-quvvatlashda samarali vosita bo‘ladi, ularning sog‘lom ijtimoiy rivojlanishiga yordam beradi. O‘smirlarning sog‘lom ijtimoiy rivojlanishiga ko‘maklashish uchun ijodiy va sport mashg‘ulotlarini tashkil etish juda muhimdir. Bu mashg‘ulotlar nafaqat jismoniy salomatlikni, balki psixologik va ijtimoiy jihatdan sog‘lom bo‘lishni ham ta'minlaydi. 1. Sport faoliyatlari : O‘smirlarni sport bilan shug‘ullanishga jalb qilish, ularning jismoniy rivojlanishini rag‘batlantiradi va salomatlikni yaxshilaydi. Sport, shuningdek, o‘smirlar orasida jamoaviy ishni rivojlantiradi, bir-birini qo‘llab- quvvatlash va hamkorlikda ishlashga yordam beradi. Jamoa sport turlari, masalan, futbol, basketbol va voleybol, o‘smirlarning muvofiqlikni va hamjihatlikni oshirishga xizmat qiladi. Bu jarayon ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi, o‘smirlarni o‘zaro hurmat va adolatli munosabatlar o‘rnatishga undaydi. 21 3. Ogohlik yaratish : O‘smirlarga jinoyat va huquqbuzarliklarning ijtimoiy va shaxsiy oqibatlarini tushuntirish. Bu nafaqat yuridik javobgarlikni tushunish, balki jismoniy va ruhiy salomatlik, jamiyatga bo‘lgan ta'sirlarni hisobga olishni ham o‘z ichiga oladi. Shuningdek, o‘smirlarga huquqbuzarliklarni oldini olishda faol ishtirok etish uchun motivatsiya berish zarur. Bunday dasturlar o‘smirlarning hayotda duch keladigan turli muammolarni hal qilishda yordam beradi, ularning huquqiy savodxonligini oshiradi va jamiyatga to‘g‘ri yo‘l tutishlarini ta'minlaydi. Ijtimoiy va psixologik ko‘mak o‘smirlarning ruhiy holatini yaxshilash, stressni boshqarish va ijtimoiy muammolarni yengishda katta ahamiyatga ega. Bu turdagi yordamni taqdim etishda individual va guruh bo‘yicha psixologik suhbatlar o'tkazish, o‘smirlarning hissiy holatlarini, tashvishlarini, va ijtimoiy muhitlarini tushunish juda muhimdir. 1. Individual psixologik suhbatlar : O‘smirlarning shaxsiy muammolarini, ularning hissiy tajribalarini va psixologik holatlarini chuqurroq tahlil qilish uchun individual suhbatlar tashkil etish zarur. Bu suhbatlarda o‘smirga o‘z his- tuyg‘ularini ifodalash, ichki qarama-qarshiliklarini hal qilish va o‘z muammolarini ochiq aytish imkoniyatlari beriladi. Psixologik yordam shaxsiy tashvishlarga qarshi kurashish, o‘zini anglash va salbiy tuyg‘ularni boshqarishga yordam beradi. 2. Guruh bo‘yicha psixologik suhbatlar : Guruh sifatida olib boriladigan psixologik suhbatlar ham juda samarali. Bunda o‘smirlar o‘zaro tajriba almashadilar va bir-birlarini tushunishga, qo‘llab-quvvatlashga o‘rgatadilar. Bu jarayonlar o‘smirlar orasida do‘stlik, jamoaviy hamkorlik va bir-birini qo‘llash muhitini shakllantiradi. Bunday suhbatlar o‘smirlarga ijtimoiy mas'uliyatni o‘rganishga va ular orasida salbiy ijtimoiy holatlar, masalan, g‘azabni boshqarish va stressni kamaytirish bo‘yicha yechimlar izlashga yordam beradi. 3. Konfliktlarni hal qilish : O‘smirlar o‘zaro yoki kattalar bilan konfliktlarga duch kelishlari mumkin. Konfliktlarni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish, ularga qanday qilib mo‘tabarli va konstruktiv tarzda munosabatda bo‘lishni o‘rgatish juda muhim. Bu, o‘z navbatida, ijtimoiy holatlarda salbiy 20 to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi. O‘qituvchilarni o‘zlarining o‘smirlar bilan bo‘ladigan munosabatlarini asosiy e'tiborni shaxsiy qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirishga chaqirish muhimdir. 4. Salbiy holatlarni ijobiy tarzda ko‘rsatish . O‘qituvchilar o‘smirlarga salbiy holatlarni yengish va ularni ijobiy tarzda ko‘rsatish orqali qanday qilib ruhiy mustahkam bo‘lishni o‘rgatishlari kerak. Masalan, o‘smirlar o‘zlarining xatolaridan saboq olish va ulardan o‘rganish kerakligini tushunishlari zarur. O‘qituvchilar salbiy tajribalarni o‘smirlar uchun ijobiy o‘sish nuqtasi sifatida namoyon qilishlari kerak. 5. Jamoa va guruh ishlari . O‘qituvchilar o‘smirlarni guruh ishlari, jamoaviy faoliyatlarga jalb qilishlari kerak. Bu nafaqat o‘smirlarning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantiradi, balki ularga o‘zaro hurmat va hamkorlikni o‘rgatadi. Jamoaviy faoliyat o‘smirlarning o‘zlarini boshqalar bilan birgalikda ishlashda o‘zining ijtimoiy rollarini anglashlariga yordam beradi. O‘qituvchilar o‘smirlarning ichki dunyosiga e'tibor qaratish orqali ular bilan mustahkam, ijobiy va qo‘llab-quvvatlovchi munosabatlarni shakllantirishi, ularga ijtimoiy va psixologik yordamini ko‘rsatish orqali jinoyatchilikka qarshi kurashda muhim rol o‘ynashlari mumkin. Pedagogik yondashuvlar o‘smirlarning ijtimoiy va shaxsiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchilar va pedagoglar o‘smirlarning turli ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan o‘quv dasturlarini yaratish orqali jinoyatchilikka qarshi kurashishda samarali ta'sir ko‘rsatishlari mumkin. Masalan, o‘smirlarni to‘g‘ri qarorlar qabul qilish, konfliktlarni hal qilish, jamoada ishlash va ijtimoiy mas'uliyatni o‘zlashtirish kabi ko‘nikmalarni o‘rgatish ularga muammolarni boshqarish va ijtimoiy qiyinchiliklarga barham berish imkoniyatini beradi. Bu kabi mashg‘ulotlar o‘smirlarni o‘zaro hamkorlikda ishlashga, jamiyatda o‘z o‘rnini topishga va salbiy xulq-atvorlardan saqlanishga undaydi. Shu bilan birga, o‘qituvchilar o‘smirlarning ijtimoiy-adabiy kompetensiyalarini oshirishda ham yordam berishlari kerak. Bu esa, o‘smirlarning o‘z fikrlarini aniq ifodalash, 16 ichidagi tartibsizliklar, ota-ona tomonidan yetarli nazoratning yo‘qligi o‘smirni ijtimoiy tizimdan ajratib qo‘yishi va ularni jinoyatga yo‘naltirishi mumkin. Misol uchun, ota-ona o‘zaro ajrashganda yoki o‘smirlar o‘rtasida oila ichida doimiy kelishmovchiliklar yuzaga kelganda, bu holatlar o‘smirlarni o‘zini ijtimoiy tizimdan ajratilgan va zarur bo‘lgan qo‘llab-quvvatlashni qidirishga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, jinoyatchilikni keltirib chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, oilaning ijtimoiy-iqtisodiy holati ham katta ta'sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy-iqtisodiy beqarorlik o‘smirni o‘zini qoniqtiradigan, ehtiyojlarini qondiradigan noaniq yo‘llarga yo‘naltirishi mumkin. Masalan, kambag‘allik yoki kam ta'minlangan oilalarda o‘smirlar jinoyatchilikka qarshi kurashish o‘rniga uni qabul qilishi mumkin.Bu omillar birgalikda o‘smirning psixologik holatini shakllantiradi va ijtimoiy, shaxsiy va psixologik jihatdan salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. O‘smirlarning ruhiy va ijtimoiy rivojlanishiga ta'sir qiluvchi bu omillarni tahlil qilish, jinoyatchilikning oldini olishga yo‘naltirilgan samarali choralarning ishlab chiqilishiga yordam beradi. 14 konfliktlarni hal qilish va o‘zlarini jamiyatda mas'uliyatli fuqarolar sifatida ko‘rishga yordam beradi. Maxsus dasturlar o‘smirlarning huquqbuzarliklardan himoya qilish va ularni ijtimoiy mas'uliyatli, axloqiy qadriyatlarni hurmat qiladigan fuqarolar sifatida tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Bu dasturlar real hayotdagi misollar, interaktiv mashg‘ulotlar va ijtimoiy tarmoqlarda o‘zaro aloqalar orqali amalga oshirilishi kerak, chunki ular o‘smirlarga real hayotda qanday vaziyatlarda to‘g‘ri xulq-atvorni qo‘llashlarini o‘rgatadi. 2.3. Huquqiy targ‘ibot va profilaktika Huquqiy targ‘ibot va profilaktika yoshlar o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon yoshlar orasida qonunlarga hurmat, mas'uliyat va huquqiy bilimlarni oshirishga qaratilgan. Asosiy yo‘nalishlar quyidagilardan iborat: 1. Huquqiy ta'lim : Huquqiy ta'lim yoshlarni o‘z huquq va majburiyatlari bilan tanishtiradi. Bu jarayonda qonunlarning mohiyati, jinoyat va huquqbuzarlikning oqibatlari, shaxsiy huquqiy himoya haqida tushunchalar beriladi. Yoshlar uchun huquqiy ta'lim o‘zining qonuniy huquqlarini tushunishga yordam beradi va bu ularni jinoyatga qarshi kurashishda faol qatnashishga rag‘batlantiradi. 2. Treninglar va seminarlar : O‘smirlar va yoshlar uchun treninglar, seminarlar va maxsus darslar tashkil etish muhimdir. Ushbu tadbirlar davomida yoshlar jinoyatlar va huquqbuzarlikning oqibatlarini tushunishadi, o‘z xatti- harakatlarining jamiyat uchun qanday ta'sir ko‘rsatishini bilib oladilar. Bu treninglar o‘smirlarni huquqiy bilimlar bilan boyitib, to‘g‘ri xulq-atvorni shakllantiradi. 3. Axloqiy qadriyatlar va ijtimoiy mas'uliyat : Yoshlar uchun axloqiy qadriyatlarni rivojlantirish, ijtimoiy mas'uliyatni his qilish, adolatni va qonunlarni 29 qilish uchun ularga kichik loyihalar yoki jamoat xizmatlariga qaratilgan vazifalar berilishi mumkin. Bunday yondashuvlar, o‘smirlarni faollikka, mas'uliyatga va jamiyatning turli ehtiyojlariga javob berishga undaydi. Bu ularga mustahkam ijtimoiy munosabatlar o‘rnatish va o‘zlarini o‘zgartirish imkoniyatini beradi. O‘qituvchilar o‘smirlar bilan seminarlar va prezentatsiyalar o‘tkazish orqali ularga jinoyatchilik va huquqbuzarliklar oqibatlarini tushuntirishlari kerak. Bunday tadbirlar o‘smirlarning jamiyatdagi rolini anglashga yordam beradi, chunki ular o‘z ijtimoiy va psixologik mas'uliyatlarini tushunib, o‘zlarini jinoyatchilikka qarshi kurashishda yo‘naltirishlari mumkin. Seminarlar o‘smirlarga turli huquqiy, axloqiy va ijtimoiy muammolarni tushuntirishga yordam beradi va ularning xatti- harakatlarini yaxshilashga turtki bo‘ladi. Bu o‘smirlarni ijtimoiy mas'uliyatni qabul qilishga va o‘z xulq-atvorlarini ijtimoiy normalar bilan muvofiqlashtirishga undaydi. Umuman olganda, o‘qituvchilar va pedagoglar o‘smirlar uchun samarali ta'lim va qo‘llab-quvvatlashni yaratish orqali ularning sog‘lom ijtimoiy rivojlanishiga yordam berishlari kerak. Bunday yondashuvlar o‘smirlarga o‘zgarishlar kiritishga va jamiyatning foydali a'zosiga aylanishga imkon yaratadi. 18 hurmat qilishni o‘rgatish zarur. Bu bilan ular jamiyatda mas'uliyatli fuqarolar sifatida rivojlanadilar va huquqbuzarlikning oldini olishga qaratilgan mas'uliyatni o‘z zimmalariga olishadi. 4. Huquqbuzarlikka qarshi profilaktik chora-tadbirlar : Yoshlar o‘rtasida huquqbuzarlikning oldini olish uchun maxsus chora-tadbirlar va targ‘ibot ishlari tashkil etish zarur. Bular, masalan, huquqbuzarliklarni oldini olish, jinoyatchilikka qarshi kurashishda yoshlar ishtirokini oshirish, shuningdek, ular orasida sog‘lom va ijtimoiy mas'uliyatli xulq-atvorni shakllantirishga qaratilgan tadbirlar bo‘lishi kerak. Yoshlar orasida huquqiy targ‘ibot va profilaktika muammolari bilan ishlash jamiyatning barqarorligini ta'minlashga, jinoyatlarning kamayishiga va umumiy ijtimoiy barqarorlikni oshirishga yordam beradi. Profilaktik tadbirlar yoshlar o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikni oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Bu tadbirlar bir nechta asosiy yo‘nalishlarga asoslanadi: 1. Maxsus dasturlar va treninglar : O‘smirlar va yoshlar uchun huquqbuzarliklarning oldini olishga qaratilgan maxsus dasturlar ishlab chiqilishi kerak. Ushbu dasturlar yoshlarni huquqiy bilimlar bilan ta'minlash, qonunlar va ularning huquqlarini tushunishga yordam beradi. Bu dasturlarni o‘tkazish orqali yoshlar jinoyatlarning oqibatlarini yaxshiroq tushunadilar va o‘zlarini huquqiy himoya qilishni o‘rganadilar. Bunga qo‘shimcha ravishda, jinoyatchilikni kamaytirish uchun treninglar, seminarlar va interaktiv mashg‘ulotlar o‘tkazish samarali hisoblanadi. Bu tadbirlar yoshlarni huquqiy va axloqiy bilimlarga ega qilishda muhim vositadir. 2. Sog‘lom va mehnatga yo‘naltirish : Yoshlarni ijtimoiy tadbirlarga jalb qilish, sport faoliyatlariga, san'atga yoki boshqa foydali faoliyatlarga yo‘naltirish, ularda sog‘lom va mas'uliyatli xulq-atvorni rivojlantiradi. Yoshlar uchun ijtimoiy faoliyatlar, shu jumladan, yoshlarni sport va san'atga jalb qilish, ularda ijtimoiy xulq-atvorni mustahkamlaydi va jamiyatga foyda keltiradigan harakatlarni 30 Bunday yondashuvlar o‘smirlarning huquqiy ongini rivojlantirish, ularni jinoyatlarni sodir etishdan saqlanishga undash va ijtimoiy jihatdan mas'uliyatli shaxslar bo‘lishlariga yordam beradi. 2.2. Ijtimoiy pedogogik tadbirlar Ijtimoiy pedagogik tadbirlar, voyaga yetmaganlarni ijtimoiy tarbiyalash va huquqbuzarlik hamda jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan dasturlarni va faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu tadbirlar o‘smirlarning ijtimoiy muhitga moslashishini, huquqiy ongini oshirishni va mas'uliyatli fuqarolar sifatida tarbiyalashni maqsad qilgan. Maxsus dasturlar o‘smirlarni huquqbuzarlik va jinoyatlarning oqibatlari haqida ogoh qilish, huquqiy bilimlarni oshirish va ijtimoiy mas'uliyatni his qilishga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Bunday dasturlarni ishlab chiqishda quyidagi asosiy elementlarga e'tibor qaratish lozim. O‘smirlarga qonunlar, huquqlar va majburiyatlarni tushuntirish, ularni huquqbuzarliklar va jinoyatlarning oqibatlarini anglashga yordam beradigan dasturlarni yaratish muhim. Bu ularni o‘z huquqlarini himoya qilishga, qonunlarni hurmat qilishga va jamiyatdagi o‘z rolini anglashga undaydi. Dasturlar ijtimoiy mas'uliyatni oshirishga yo‘naltirilishi kerak. O‘smirlar o‘zlarining ijtimoiy va axloqiy mas'uliyatini his etib, o‘z xulq-atvorlarini boshqarishni o‘rganadilar. Bunday yondashuvlar ularni jinoyat va huquqbuzarliklardan uzoq tutishga yordam beradi, shuningdek, ijtimoiy munosabatlarda mas'uliyatli bo‘lishlariga yordam beradi. O‘smirlar uchun maxsus treninglar, seminarlar va mashg‘ulotlar tashkil etish muhimdir. Bunday tadbirlar huquqbuzarliklarni oldini olish, huquqiy madaniyatni 25 voyaga yetmaganlarni ijtimoiy moslashuvini ta’minlashda va huquqbuzarliklar oldini olishda samarali vosita sifatida qaraladi. Kurs ishining maqsadi. Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlarni samarali tashkil etishning ahamiyatini ochib berishdir. Kurs ishida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining so‘nggi qarorlariga asoslanib, ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlar va huquqiy ta’lim usullarini rivojlantirishning muhimligi, ular orqali voyaga yetmaganlarni jinoyatchilik va huquqbuzarliklardan saqlashni ta’minlash uchun zaruriy chora-tadbirlarni tahlil qilish maqsad qilinadi. Ushbu ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlar orqali yoshlar o‘rtasida huquqbuzarlikni kamaytirish, ular uchun huquqiy, pedagogik va psixologik yordamni yanada rivojlantirishning samarali yo‘llari va metodlari ko‘rib chiqiladi. Jamiyatda ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlash va voyaga yetmaganlarni jinoyatchilikdan saqlashda davlatning roli va ijtimoiy muassasalar o‘rtasidagi hamkorlikning ahamiyati haqida chuqur fikr yuritiladi. Bundan tashqari, kurs ishida huquqbuzarlikni oldini olish bo‘yicha pedagogik yondashuvlar va usullar, ularning samaradorligi hamda ta’lim tizimining bu boradagi roli batafsil tahlil qilinadi. Kurs ishining vazifalari:  Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlarning samaradorligini o‘rganish.  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari asosida huquqbuzarlikning oldini olish uchun zaruriy chora-tadbirlarni tahlil qilish.  Voyaga yetmaganlarning huquqiy ongini oshirish va pedagogik yordam ko‘rsatish usullarini o‘rganish.  Ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlarni amalga oshirishda oilalar, maktablar va huquq-tartibot organlarining hamkorligini kuchaytirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining predmeti. Voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targ‘ibotlarning 4 O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE” NODAVLAT OLIY TALIM MUASSASASI “PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI 22-PPD 07-guruh talabasi Turobboyev Abdulazizning “IJTIMOIY PEDAGOGIKA” fanidan “ Voyaga yetmaganlar o rtasida turli xuquqbuzarlik va jinoyatchilarni oldiniʻ olishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik targ ibotlar” mavzusida ʻ KURS ISHI Bajardi: 22-PPD 07- guruh talabasi Turobboyev Abdulaziz Ilmiy rahbar: Abduxamidov Sardor Toshkent-2025
Купить