Ro'yxatga olish sanasi 02 Mart 2024
9 SotishXalq ogʻzaki ijodi namunalarida taʼlim tarbiya masalalari
![sug‘urib ololmaydi”. Xalq tafakkurida merosxo‘rlik, meros va ota-onalar ta`lim
faoliyatining natijalari uzviy bir butunlikda namoen bo‘ladi. “Yaxshi xotinning
bolalari ham yaxshi bo‘ladi” (rus), “Aql katta bo‘lganda kiradi, tarbiya
tug‘ilgandan boshlanadi” (o‘zb), “Yaxshi go‘shtning sho‘rvasi totli, yaxshi
odamning bolasi totli” (qir) va hoqazo. Lekin, bolaning o‘z kilmishlari uchun
shaxsan mas`ulligi ham inkor etilmaydi: “Ahmoq o‘g‘ilga ota ham aql
bo‘lolmaydi”, “Ahmoq o‘g‘ilni ota ham yo‘lga sololmaydi”. Har bir xalqning
milliy o zligini ko rsatadigan qadimiy urf-odat va marosimlari, ezgulikniʻ ʻ
ulug laydigan boqiy an analari bo ladi. Xususan, bizning milliy qadriyatlarimiz
ʻ ʼ ʻ
ham ma naviyatimizning yuksalishiga, millat sifatida shakllanishimizga alohida
ʼ
hissa qo shib, asrlar davomida xalqimizga juda katta ruhiy-ma naviy quvvat baxsh
ʻ ʼ
etib kelgan. Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan bu qadriyatlar tom
ma noda ma naviy boyligimizdir. Dastavval ana shu bebaho tafakkur
ʼ ʼ
durdonalarining bugungi ma naviy-madaniy taraqqiyotimizda tutgan o rni
ʼ ʻ
xususida to xtalsangiz[1. 12-bet].
ʻ
Darhaqiqat, har bir xalqning milliy o ziga xosligini ko rsatadigan an ana va
ʻ ʻ ʼ
marosimlari, urf-odat va bayramlari bor. Asrlar bo yi yaratilib, zukko xalqning
ʻ
yuksak ijodiy salohiyati tufayli sayqallanib kelgan ana shunday an analar aslida
ʼ
o sha millatning o zligini,
ʻ ʻ mentalitetini , milliy qiyofasini belgilaydi. Zero, bundan
bir necha ming yillar muqaddam Zarautkamar va Sarmishsoy qoyatoshlariga
g aroyib surat va chizgilarni muhrlab, asrlar davomida ko ngilday poyonsiz
ʻ ʻ
vatanimizning barcha so lim go shalarida “Alpomish”, “Go ro g li” singari buyuk
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
eposlarni kuylab kelgan zukko ajdodlarimiz bamisoli badiiy tafakkur
sarchashmasidagi injularga qiyos qilsa arzigulik boy madaniy merosni yaratishgan.
O zbek xalqining paydo bo lish tarixi qanchalik qadimiy bo lsa, uning milliy
ʻ ʻ ʻ
an analari, urf-odatlari, marosimlari ham shunchalik uzoq tarixiy ildizga egadir.
ʼ
Ular xalqimizning ma naviy ehtiyojlari zamirida juda qadim zamonlardayoq paydo
ʼ
bo lib, shakllangan va zukko ajdodlarimizning benazir ijodiy salohiyati tufayli
ʻ
asrlar mobaynida sayqallanib kelgan.
6](https://docx.uz/documents/69d21255-c108-4477-9388-d0337e2cdc9c/page_6.png?v=1)
![va mukammalligidan qalbimda o zgacha bir g ururni tuygan edim. Shulardan ba ziʻ ʻ ʼ
birlarinigina misol qilib keltirdim , xolos. Aslida mamlakatimizning har bir
hududida o ziga xos bahoriy an analar shakllanganki, bu xilma-xillik ajdodlarimiz
ʻ ʼ
zakovatining nechog lik teranligini ko rsatadi. Birgina bahorgi hashar an anasining
ʻ ʻ ʼ
“loy tutish”, “boqi”, “chim qo ydi”, “xayrov oshi”, cho ponlarning suruvni erta
ʻ ʻ
bahorda yaylovga chiqarishi bilan aloqador “abruk chiqarish”, “tayoq qizartirar”,
“supra qoqdi”, “qo ton buzish” singari udumlar mavjud bo lgan[2. 22-bet].
ʻ ʻ
Milliy qadriyatlar, an analar zamonlar osha rivojlanib va bu jarayonda turli
ʼ
o zgarishlarga uchraganligi, ayrim urf-odat va rasm-rusumlar unutilib, yangilari
ʻ
yaratilib, xalqimizning benazir ijodiy salohiyati tufayli sayqallanib kelganligi
tabiiy. Lekin hamma davrlarda ham milliy qadriyatlarga munosabat bir xilda
bo lmagan. Masalan, o tgan asrning mafkuraviy tazyiqlari oqibatida ming yillar
ʻ ʻ
davomida elimizning ezgu damlariga esh bo lib kelgan ne-ne qadriyatlarimiz
ʻ
qatag onga uchramadi deysiz. Mana shu ta qib va tazyiqlardan hozir biz
ʻ ʼ
ta kidlayotgan milliy an analarimiz qay tariqa omon chiqdi? Ya ni,
ʼ ʼ ʼ
an analarimizning barini saqlab qololdikmi? Ayrim udumlarimiz yoki rasm-
ʼ
rusumlar, dilbar qo shiqlar unutilib, tarixga aylanmadimi? Bugun-chi, bugun milliy
ʻ
qadriyatlarimizni tiklash va rivojlantirish jarayonida qaysidir an analarimizni
ʼ
esdan chiqarib qo ymadikmi?
ʻ
Xalq ijodi o z mohiyatiga ko ra, hamisha yangilanib, yasharib, takomillashib,
‒ ʻ ʻ
uzluksiz rivojlanib boradigan jarayon hisoblanadi. Bundan ming yillar burun
yaratilib, hozirga qadar hech bir o zgarishsiz, “sof holida” yetib kelgan biror
ʻ
marosim yoki folklor asarini topish qiyin. Chunki har bir davr, har bir avlod
bobomeros qadriyatlar silsilasiga o z badiiy-estetik mezonlaridan kelib chiqqan
ʻ
holda o zgarish kiritishi tabiiy. Shuning uchun ham biz folklorni doimiy
ʻ
harakatdagi ijod deya ta riflaymiz.
ʼ
O zining asriy taraqqiyoti mobaynida xalqimizning milliy qiyofasi timsoliga
ʻ
aylangan udum va marosimlarimiz ham doimiy ravishda yangilanib, to lishib,
ʻ
tobora go zallashib va boyib kelgan. Ana shunday tarixiy taraqqiyotning qaysidir
ʻ
9](https://docx.uz/documents/69d21255-c108-4477-9388-d0337e2cdc9c/page_9.png?v=1)
![shakli va funksiyasini o zgartirgan holatda yashashda davom etavergan. Xususan,ʻ
bolakaylarimizning ko klamgi o yinlaridan birida ijro etiladigan “Oftob chiqdi
ʻ ʻ
olamga” deb boshlanadigan qo shiq aslida qachonlardir surunkali yog ingarchilik
ʻ ʻ
davom etganda “quyoshni chaqirish” maqsadida o tkazilgan mavsumiy
ʻ
marosimning verbal komponenti hisoblangan. Bu marosimni o tkazishga ehtiyoj
ʻ
yo qolgach esa u bolalar o yiniga aylangan[3. 25-bet].
ʻ ʻ
Urf-odat va marosimlarimiz tizimidagi ana shunday o zgarish keyingi
ʻ
davrlarda ham ro y berdi. Masalan, dalaga ilk bor qo sh olib chiqilayotganda,
ʻ ʻ
momolar katta-katta doshqozonlarda “qo sh oshi” pishirishgan. Ular “Ilohim
ʻ
oqlikka buyursin, to qlikka chiqaylik! Sening sharofating bilan tog ora-tog ora un
ʻ ʻ ʻ
elaylik!”, deb ho kizlarning shoxi orasiga bir chimdimdan un sepishgan. Dalaga
‒ ʻ
qo sh chiqarayotgan keksa mirishkorlar esa: “Bu yil hosilimizga baraka bersin,
ʻ
mo l-ko lchilik bo lsin, oyog ing tekkan joyga Bobo dehqon nazar qilsin, xayru
ʻ ʻ ʻ ʻ
barakasini bersin!” deb yaxshi niyat bilan ho kizlarning oyoqlariga un surtib
ʻ
qo yishgan. Odatda “qo sh oshi”ni pishirishdan
ʻ ʻ avval uyma-uy yurib , masalliq
uchun un, don-dun yig ishgan. Har bir oila kelayotgan yilda hosil mo l, ro zg or
ʻ ʻ ʻ ʻ
but, bola-chaqasi sog -omon bo lishini niyat qilib, “qo sh oshi”ga imkon qadar o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
hissasini qo shishga harakat qilishgan. Qut-baraka va mo l hosil g oyasini o zida
ʻ ʻ ʻ ʻ
mujassamlashtirgan bu udumning mavsumiy marosimlar silsilasidan tushib
qolganligining sababi uni o tkazishga hayotiy ehtiyoj yo qolganligi bilan
ʻ ʻ
belgilanadi. Chunki endilikda yerlar texnika vositalari bilan shudgor qilinib, ekin
ekishda ho kiz va omochdan foydalanishga ehtiyoj qolmaganligi bois, “qo sh
ʻ ʻ
oshi”, “shox moylar” singari marosimlar o tkazilmaydigan bo ldi. Ammo bu
ʻ ʻ
marosimlar butunlay xalq xotirasidan chiqib ketgani yo q, aksincha, o zining
ʻ ʻ
ikkilamchi talqindagi hayotida yashashda davom etaverdi.
O tgan asrda sho rolar tuzumining mafkuraviy tazyiqi natijasida ko plab
ʻ ʻ ʻ
udumlarimiz, asriy qo shiqlarimiz unutilish arafasiga kelib qolgan edi. Biz 80-
ʻ
yillarning boshlarida folklor ekspeditsiyasiga chiqqanimizda yilboshi-navro z bilan
ʻ
bog liq xalq qo shiqlari, ro za paytida aytiladigan “yo ramazon” aytimlari, so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
12](https://docx.uz/documents/69d21255-c108-4477-9388-d0337e2cdc9c/page_12.png?v=1)
![ishlar mazmunida doimiy takrorlanishga duch kelamiz. 5-6- sinf o‘quvchilarida
do‘stlik, o‘rtoqlik, mehnatsevarlik, vatanparvarlik , milliy g‘ururni tarbiyalash
ko‘zda tutiladi. Lekin ularning mazmuni bolalarning yoshi va hayotiy tajribasiga
muvofiq kengayib va chuqurlashib boradi. Demak, fidoiylik, sabr-qanoat,
matonat kabi fazilatlarni tarbiyaviy ishlar mazmuni va bolalar tajribasiga oqilona
yondoshgan holda shakllantirish zarur. [5. 45-bet].
22](https://docx.uz/documents/69d21255-c108-4477-9388-d0337e2cdc9c/page_22.png?v=1)
![bo‘lgach, o‘z bolalarini himoyasiz tashlab qo‘yishi mumkin, chunki uning yaqin
qarindosh urug‘lari-ammayu amakilari, jiyanlari bo‘lmaydi-da.
Ma’naviyat-inson ruhiy, aqliy olamini ifodalovchi tushuncha. U
kishilarning falsafiy , xuquqiy, ilmiy, badiiy, Maktabgacha ta’lim-, diniy
tasavvurlarini o‘z ichiga oladi. Ma’naviyat atamasining asosida “ma’ni” so‘zi
yotadi. Ma’lumki, insonning ichki va tashqi olami mavjud. Tashqi olami uning
bo‘y–basti, ko‘rinishi, kiyinishi va hatti–harakatlari kiradi. Ichki olamiga esa uning
yashashdan maqsadi, fikr yuritishi, orzu–istaklari, intilishlari, his-tuyg‘ularini o‘z
ichiga oladi. Insonning ana shunday ichki olami ma’naviyatdir. Ma’naviyat va
axloq bir- biri bilan bog‘liq bo‘lib bir-birini to‘ldiradi. Zero, jamiyat rivojlanishi
faqat uning iqtisodiy taraqqiyotidangina emas, balki ma’naviy yuksalishini ham
taqozo etadi. Har qanday mafkura kabi O‘zbekistron Respublikasi milliy istiqlol
mafkurasiningf asosiy g‘oyalaridan biri ham jamiyatda ma’naviy-Maktabgacha
ta’lim- qarashlarning ustuvorligiga erishish sanaladi. Ijtimoiy tarbiyaning boshqa
turlari kabi ma’naviy-Maktabgacha ta’lim- tarbiya asosini ham ilg‘or milliy,
ma’naviy-Maktabgacha ta’lim- qadriyatlar, xalq pedagogikasi g‘oyalari tashkil
etadi. Ma’naviyat- shaxs, xalq, davlat va jamiyatning kuch-qudrati, taraqqiyoti,
imkoniyatlari va istiqbollarini belgilab beruvchi ichki ijobiy, ruhiy omildir.
Ma’naviyat (arabcha “ma’naviyat” – ma’nolar majmui) mohiyatiga ko‘ra iltimoiy
taraqiyotga ijobiy ta’sir o‘tkazuvchi falsafiy, huquqiy, ilmiy, Maktabgacha ta’lim-,
diniy tasavvur, tushuncha va g‘oyalar majmui hisoblanadi. Jamiyat ma’naviyati
uch muhim soha yo‘nalishida amaliy faoliyatni tashkil etish asosida
shakllantiriladi. Jamiyat ma’naviyatini shakllantiruvchi omillar: madaniyat,
ma’rifat, mafkura. Madaniyat (“cultura”- so‘zidan olingan bo‘lib, parvarish qilish,
ishlov berish ma’nosini bildiradi) - ijtimoiy taraqiyot davomida insonlarning
faoliyati tufayli qo‘lga kiritilib, ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat
qiluvchi moddiy va ma’naviy boyliklar majmui[6. 33-bet].
Ma’rifat- shaxs ongiga ilmiy bilim, axloq qoidalari hamda ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy me’yorlarni singdirish, ta’lim va
24](https://docx.uz/documents/69d21255-c108-4477-9388-d0337e2cdc9c/page_24.png?v=1)
![kamdan – kam topiladi. Tarixiy yodgorliklar namunalari bilan yaqindan tanishar
ekanmiz, ularda ifoda etilgan teran fikr va g‘oyalar, ma’naviy- Maktabgacha
ta’lim- qarashlar, hayot falsafasi bizni bugungi zamonamizda ham o‘z ahamiyatini
yo‘qotmaganiga amin bo‘lamiz [6. 12- bet ].
27](https://docx.uz/documents/69d21255-c108-4477-9388-d0337e2cdc9c/page_27.png?v=1)
![4. Т adbir o‘tkazish uchun jihozlar.
5-6-sinf o‘quvchilari uchun “Alpomish-mardlik va jasurlik timsoli”, “ Х alq
og‘zaki ijodida kamtarinlik va samimiylikning kuylanishi”, “Mardlik nima?”,
“ Т opishmoqlar mamlakatida”, “Maqollar-xalq boyligi”, “Men sevgan qahramon”
va boshqa ko‘plab mavzularda kechalar tashkil etish mumkin.
Shunday qilib, 5-6-sinf o‘quvchilari uchun qiziqarli, to‘laqonli, yosh jihatlariga
mos iqlimni yaratish, mehnat, xayriya, ijtimoiy-foydali, ijodiy-ko‘ngilochar va
shunga o‘xshash tadbirlar tashkil etilishi lozimki, natijada bolalar sog‘lom
ma’nodagi ko‘ngillari tusagan ishga qo‘l urishga o‘rganib, Vataniga, eliga sodiq
fidoyi insonlar bo‘lib yetishib chiqsinlar [7. 62-bet].
O‘quvchilarga xalq og‘zaki ijodi namunalari orqali milliy qadriyatlarni
singdirish masalalari mustaqil O‘zb е kistonimizda shitob bilan rivojlanmoqda. Bir
qator o‘zb е k olimlari: M. Jo‘ra е v, S. Ochilov, O. Safarov, U. Mahkamov kabi
olimlar xalq og‘zaki ijodidan foydalanish orqali yoshlarda milliy g‘ururni
shakllantirish masalalariga e'tibor qaratmoqdalar.
Xalq og‘zaki ijodi namunalarida komil inson g‘oyasi, ayniqsa, yosh avlodni
tarbiyalashda kuchli vosita bo‘lib xizmat qiladi. Buyuk entsiklop е dist-olimlar: Ibn
Sino, Beruniy, Forobiy, Navoiy kabi mutafakkirlarning komil insonni tarbiyalash
haqidagi fikrlari ham qaysidir bir ma'noda xalq og‘zaki ijodi namunalarida ilgari
surilgan g‘oyalar asosida vujudga k е lgan va jamiyat taraqqiyotiga yangi ma’naviy
imkoniyatlar izlash maqsadlari bilan bog‘langan. Forobiy fozil shahar aholisi
haqidagi g‘oyalarini ilgari surar ekan, shaxsning ma’anviy kamolotini adolatli
jamiyat qurishning asosiy sharti deb hisoblagan.
Professor M. Mahmudov yurtboshimizning «Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-
xalq , millatnimillat qilishga xizmat qilsin» asarida komil inson shaxsi kontekstida
qaraladigan yuzdan ortiq deskriptor mavjudligini aytib, ularni qisqartirilgan holga
keltiradi. Bular:
1. o‘zini anglash;
29](https://docx.uz/documents/69d21255-c108-4477-9388-d0337e2cdc9c/page_29.png?v=1)
-
O'xshash dokumentlar
- “Mehr va Suhayl” hikoyatida bosh qahramonlar
- Alisher Navoiy ijodida naqshbandiylik tartib-qoidalarining poetik ifodasining ahamiyati
- O‘tkir Hoshimov prozasida badiiy detalning polifunksional tabiati
- Yozma nutqda tinish belgilarining qo‘llanish qoidalari (Abdulla Oripov asarlari misolida)
- Shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi qo'shma gaplarning semantik -sintaktik tuzilishi.(G'afur G'ulom asarlarida)