• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 94.6KB
Покупки 18
Дата загрузки 30 Май 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Onajon Sharipova

Дата регистрации 29 Май 2024

50 Продаж

Xalq og‘zaki ijodi namunalarida ta’lim tarbiya masalasi

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Yosh avlodni mustaqil O‘zbekistonning kelajagini ta’min etuvchi komil inson sifatida tarbiyalash bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir. Yozuvchilarimiz o‘z iste’dodi bilan odamlarning ongi va dunyoqarashi , madaniy saviyasini yuksaltirish, xalq qalbining kuychisi bo‘lishdek og‘ir va murakkab , ulug‘ bir vazifani zimmasiga olgan ekan, avvalo el-yurt oldidagi farzandlik burchini va mas’uliyatini chuqur sezishi , anglashi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ma’lumki, kishilar ma’naviy dunyosini boyitishning xilma-xil shakllari bo‘lib, ularning biri fan, adabiyot , san’at va madaniyat taraqqiyotiga o‘zining munosib hissasini qo‘shgan ijodkorlar olamini targ‘ib qilishdan iboratdir. Biz o‘z ishimizda adabiyotdagi yo‘nalishlar, ularning ijodkorlarga ta’siri masalasini xalqimizning sevimli shoiri, xalqimiz o‘rtasida baxt va shodlik kuychisi nomini olgan Hamid Olimjon ijodi misolida yoritmoqchimiz. Hamid Olimjon xalq og‘zaki ijodi zaminida voyaga yetdi. Shu sababdan bo‘lsa kerak, xalq og‘zaki ijodining ta’siri uning she’rlarining faqat vazniga , ohangigagina emas, balki shoirning qariyb barcha asarlarining ruhiga ham singib ketgan , deb ayta olamiz. Shoir xalq og‘zaki ijodidan asarlariga sujetlar tanladi, shunga mos holatlarni tanladi , folklor namunalari asosida jozibali obrazlar, xarakterli misralar kashf qila oldi. Adabiy ertak dostonlaridagi syujetlarni real hayot voqealari bilan uyg‘unlashtirdi. Shoir ijodining ana shu qirrasini o‘rganish ishning dolzarbligini anglatadi. Hamid Olimjon ijodida folklor an’analari, shoir ijodining shakllanishidagi manba va omillar , xalq og‘zaki ijodining shoir ijodidagi tutgan o‘rni kabilar asos qilib olindi. Kurs ishini maqsadi: Maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi tarbiyalanuvchilarda xalq og‘zaki ijodida o‘rtoqlik, do‘stlik tarbiyasini rivojlantirish. Kurs ishini vazifasi : Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarning bajarilishini taqozo etdi: 3 maqollarining tarbiyaviy imkoniyatlari tarbiyaning asosiy maqsadidan kelib chiqadi. Tarbiyaning asosiy maqsadi esa har tomonlama yetuk inson, yuksak ma'naviyatli shaxsni shakllantirishdir. Chunonchi, xalq pedagogikasi qadriyatlari ma’naviy yetuk, malakali mutaxassislarni tayyorlash, barkamol shaxs tarbiyasi hamda ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish imkoniyatlarini yaratib beruvchi manbadir. Xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlari deganda xalqning yoshlarga bilim va amaliy ko‘nikmalar berish, ularni ijodiy ishlash uslublari bilan qurollantirish, dunyoqarashlarini o‘stirish, axloqiy nafosat g‘oyalarini egallashlarida qo‘llab kelgan empirik pedagogik tajribasini zamonaviy milliy ta’lim jarayonida qoMlash uchun qulayligi tushuniladi. Masalan, milliy amaliy san’atga o‘rgatish uslubiyotini xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlari doirasiga kiritish mumkin. Xususan, ganch va yog‘och o‘ymakorligi, zardo‘zlik, musiqa asboblarini yasash, kulolchilik va boshqa amaliy san’at turlarini egallashning xalq ustalari va chevarlari tomonidan tajribada yaratilgan o‘z usullari, uslub va vositalari mavjud. Nazariy bilimlami o‘zlashtirishda kundalik hayotdagi tanish hayotiy voqealarni misol tariqasida qoMlash o‘quvchilarning faolligini oshiradi, bilimlarini mustahkamlaydi va dunyoqarashini kengaytiradi. Xulosa qilib aytganda, milliy ta’lim-tarbiya xalq pedagogikasi an’analari asosida o‘qitish va tarbiyalashdan boshlanadi. Xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlaridan ta’lim-tarbiya tizimining barcha tarkibiy qismlarida foydalanish mumkin. Milliy tarbiya an’analarining didaktik imkoniyatlari asosan o‘qitish jarayonida qo‘llaniIadi. Ko‘pgina fan o‘quv dasturlari va darsliklarida xalq donishmandligidan olingan va boy tarbiyaviy ahamiyatdagi mavzular hamda o‘quv materiallari berilgan. Buni maktabning boshlang‘ich sinfidan tortib to oliy ta’limning bakalavriat va magistratura yo‘nalishlaridagi fanlami 13 o‘rganishda ko‘rish mumkin. Maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlaridagi “O‘zbek tili”, “Vatan adabiyoti” kabi darsliklarida atroflicha yoritilgan xalq og‘zaki ijodiyoti, o‘zbek adabiyoti klassiklari asarlari xalq pedagogikasi manbalari sifatida chuqur tarbiyaviy imkoniyatlarga ega. Xalq og‘zaki ijodi namunalari va o‘zbek mutafakkirlari asarlari bilan yoshlami tanishtirishda o‘qituvchi yorqin badiiy 13 Maqsadga muvofiq, mazmunli tashkil etilgan sinf majlislarida tarbiyaga oid munozaralar bo‘ladi, o‘zaro eki jamoa ta`sir ko‘rsatishning yo‘l va usullari mehnatsevarlik, vijdonli bo‘lish, mustaqillik, yaxshilikka mehr-muhabbat, do‘stlik haqida fikr yuritiladi. Maktabning ota-onalar jamoatchiligi bilan aloqa qilishida o‘qituvchi va tarbiyachilarga yaqindan erdam beruvchi bo‘g‘in maktab ota-onalar qo‘mitasidir. Mazkur qo‘mita qabul qilingan umumiy qoidalar asosida ota-onalar jamoatchiligini maktab haetiga, sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarga jalb qilishi lozim. Ota-onalar qo‘mitasi maktabni otaliqqa olgan tashkilotlar, jamoa va davlat xo‘jaliklari va boshqa ijtimoiy muassasalar bilan tarbiyaviy ishlar yuzasidan aloqa qilish huquqiga ega. Bolalarni tarbiyalash ota-onalarning muqaddas burchidir. Axloqan pok, ma`naviy dunesi boy oila deganda, biz katta va kichiklarning o‘zaro hurmati, bir- birlariga erdami, bir-birlariga izzat va hurmati tushuniladi. Xalqimizda emonlikka qarshi kurash bo‘lmagan joyda yaxshilik tug‘ilmaydi, degan ma`noli gap bor. Bu gap eshlar tarbiyasiga ham taalluqlidir. Ayrim eshlarda ko‘rinadigan axloqiy nuqsonlarni yo‘qotish ularda ma`naviy go‘zallik hosil qilish uchun qunt va qat`iyat bilan kurashmoq lozim. Bu muhim vazifani bajarish faqat maktab va oilaning burchi bo‘libgina qolmay, balki keng jamoatchilikning ham asosiy vazifasi bo‘lmog‘i kerak. O‘zbek xala og‘zaki iiodi Xalqimiz o‘z tarixiy ijtimoiy taraqqiyoti mobaynida boy og‘zaki ijod merosini yaratgan. Xalq og‘zaki ijodi qadim zamonlardan buyon xalq pedagogikasining tarbiya vositalaridan biri bo‘lib kelgan. O‘zbek xalq og‘zaki ijodining barcha janrlari, jumladan, afsonalar, asotirlar, rivoyatlar , ertaklar, naqllar, latifalar, loflar, xilma-xil qo‘shiqlar, allalar, termalar, maqollar, matallar, topishmoqlar, dostonlar, askiyalar, aytishuvlar, tez aytishlaming tarbiyaviy imkoniyatlari cheksizdir. Barkamol shaxsni shakllantirishning hamma tarkibiy qismlari, ya’ni aqliy, axloqiy, jismoniy mehnat, nafosat tarbiyasiga oid 11 ajoyib ma’lumotlar o‘zbek xalq og‘zaki ijodining barcha janrlarida o‘z ifodasini topgan. 2. Milliv urf-odatlar. an’analar va marosimlar. 11 qiluvchi kishilarning uzlari me h nat qoidalariga amal qiladilar va tarbiya usullarini egallab, bolalarga vazifalarini t o‘ g‘ri taqsimlab uning bajarilishini nazorat qiladilar Xalq pedagogikasida bolalarni uz-uziga xizmat qilishga urgatilgan. Katta yoshdagi o‘ g‘il va qizlar ota-onalari b o‘ lmagan paytda uyda bajarish lozim b o‘ lgan barcha ishlarni mustaqil ado etganlar. O‘tmishda me h nat tarbiyasida turli usul va vositalarni qo‘llash orqali bolalar me h natga ruxan va amaliy jixatdan tayyorlangan. Bolalarni a maliy mashg‘ulotga tayyorlashda ishontirish, qiziqtirish va bola faoliyatini baxolash usullari q o‘ llangan. Xalq bu ishlarni amalga oshirishda vosita sifatida uyin va marosimlardan og‘zaki ijodning me h nat mavzuidagi asarlaridan moxirona foydalangan badiy s o‘ z vositasi sifatida bolalar ruxiyatiga ta’sir ko‘rsatgan. Ularning bu tadbirlari bolalarning axloqiy va ruxiy jixatdan me h natga tayyorlanishida mu h im axamiyatga ega bo‘ldi. Bolalarda mexnat qilish zarurligiga ishonch xosil qilishda ularni mexnatga ruxan tayyorlashda bobolar maqol , topishmoq va ertaklar bilan bir qatorda, da’vat qilish, undash, nasixat qilish, maslaxat berish, amalda kursatish usullarini xam qullaganlar. Ota-bobolar bu usullar Bilan bolalarda inson xayotida mexnatning urni, axamiyati xaqida tushuncha xosil qilganlar. O‘tmshda yaxshi va namunali ishlari uchun bolalarni rag‘batlantirish usuli xam mexnat tarbiyasida yaxshi natija bergan. Bu usul, namunali ishlar qilgan bollarga nisbatan qullangan: “barakalla “Juda zo‘r raxmat” “Umrigdan baraka top” so‘zlari bilan bolaning ko‘ngli ko‘tarilgan, kulib-erkalab boshi silangan. Mexnat tarbiyasida ota-bobolar qullagan ibratli usullar ularning boy tajribasi xozirgi davrda xam maktablarda qo‘llanib, ijodiy ri v ojlantirmoqda. C h unki me h nat – insoniyat xayotining, uning o‘sib, kamol topishi va nafosatli bo‘lishi, moddiy va ma’naviy boyligining asosiy manbaidir. Inson mehnatining asosiy xususiyatlaridan biri, uning fikr yuritish, ijod qilishga moyil va qodirligidir. Inson buyum – narsa yaratar ekan, u avvalam bor o‘zining moddiy va ma’naviy extiyojni qondirishni o‘ylaydi, shu bilan birga yaratgan narsasining tashqi ko‘rinishi va go‘zalligi bilan boshqalar diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb etadigan bo‘lishi h aqida fikr yuritadi. 31 doim yaxshilik g‘olib bo‘lishini anglab yetish juda muhimdir. Keyin unga hayotning qiyinchiliklarini yengish osonroq bo‘ladi. Sizning ertakka bo‘lgan munosabatingiz ham muhimdir. Bolani tarbiyalashda ertak olamini to‘liq ishlatish kerak. Bir ertak orqali bolaning “ yaxshi ” va “ yomon ” nima ekanligini tushunishi osonroqdir. Bola o‘zini o‘zi ijobiy ertak qahramon sifatida taqdim etadi. Ertak bolaning to‘liq rivojlanishi uchun eng qulay vositalardan biridir. Agar siz bolalarning yosh xususiyatlari bilan bog‘liq ertaklarni to‘g‘ri tanlasangiz, bolaning hissiy holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘lasiz. Agar bolaning sevmaydigan va sevimli qahramonlariga e’tibor qaratadigan bo‘lsangiz, bolaning mumkin bo‘lgan psixologik muammolarini o‘z vaqtida aniqlashingiz va to‘g‘ilashingiz mumkin. Bolaning fantaziyasi ham ijobiy, ham rivojlanishning salbiy tomoniga yo‘naltirilishi mumkin. Oddiy hodisalarga ega bo‘lgan ertaklardan boshlash yaxshidir. Ertak ertagi bilan mashg‘ulot o‘z - o‘ziga ishonch va o‘z-o‘zini ishontirishga yordam berishi kerak. Xalq ertaklari o‘z navbatida uch turga bo‘linadi. 1. Hayvonlar haqida. Aynan ana shunday ertaklar bolalarga yaxshi ta’sir qiladi. Bolalar uchun hayvonlar shunchaki ertak qahramonlari emas, balki o‘z aqli, fazilati va kamchiligiga ega bo‘lgan mavjudotlardir. 2. Kundalik hayot haqida. Bunday ertaklar oilaviy hayot haqida hikoya qiladi hamdakelishmovchiliklarning yechimini topish yo‘llarini ko‘rsatadi. Bosh qahramon barcha qobiliyatini ishga solib, maqsadiga yetadi. Kundalik hayot haqidagi ertaklar bolada qat’iylik, maqsad sari intilish va jasurlik kabi xususiyatlarni shakllantiradi. 3. Qo‘rqinchli ertaklar Bunday ertaklar bolalarda kattalar hayotiga nisbatan o‘ziga xos immunitet yaratadi. Tabiiyki, bunday ertaklar me’yorida bo‘lishi hamda ularni ayniqsa, bolangiz hissiyotga qattiq beriluvchan bo‘lsa uyqu oldidan o‘qimaslik kerak. Ammo umuman ta’qiqlash kerak emas. Mualliflik ertaklari Ertaklarning bu turi ham bolaning rivojlanishi uchun juda mihim, chunki bunday ertaklar 28 axloq-odobi, urf-odatlari, marosimlari, an’analari, orzu-umidlari, erk va ozodlik yo‘lidagi mardonavor kurashlari, vatanparvarligi, sevgi-muhabbatga sadoqati, yaqqol ifodalangan. Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati 1. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. O‘zbekiston. 2000 y. 80 bet. 2. Nishonova S. Komil inson tarbiyasi. T. Istiqlol. 2003 y. 224 bet. 3. Bobolardan-bolalarga (to‘plovchi Barakaev R), Toshkent, «Yulduzcha» nashriyoti, 1989 y. 125-b. 4. Baratov Sh. Kichik yoshdagi o‘quvchilar faoliyatini baholash. «O‘qituvchi» nashriyoti, Toshkent, 1992 y, 45 b. 5. Bozorova M. «Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni do‘stlik va o‘rtoqlik xislarini tarbiyalashda xalq an’analaridan foydalanish». Kand.diss. Toshkent, 1994 y. 6. Beruniy A.R. «Ruhiyat va ta’lim tarbiya haqida». «O‘qituvchi» nashriyoti, Toshkent, 1992 yil. 7. Z.T. Nishanova, G.F.L. Alimova, A.G‘. Turg‘unboyeva, M.X. Asranboyeva “Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi” Toshkent – 2017- y. 8. Rasulx o‘ jaeva M.A. Bolalarni hayvonot olami bilan tanishtirish orqali axloqiy sifatlarini shakllantirish texnologiyasi. Uslubiy qo‘llanma – T.: “Ilm - Ziyo Zakovat” 2020. 9. G. Tulenova, X. Xо‘jayev P. Xо‘jayeva. “Jismoniy tarnazariyasi va metodikasi”. T.: Ilm ziyo. 2012. 10. Xasanboyeva O.U. va boshq – Maktabgacha ta ’ lim pedagogikasi. – O‘quv qo‘ llanma – T.: Ilm ziyo. 2012. 11. Xasanboeva O. va boshq – Oila pedagogikasi. О ‘quv q о ‘llanma – T.: “Aloqachi”, 2007- y. 44 Xalq guzalligining aksi bulgan inson va umuman jamiyat uchun dog‘ zararli illatlarni yomon yaramas ochkuz xudbin ishyoqmas ig‘vo surbet kabi tushunchalarda qoralagan . Xalq bolalarda guzallikka xavas tuyg‘usini tarbiyalashda ularni mustaqil xayot kechirishga tayyorlashni , yoshligidan tabiat , mexnat , axloq, odob guzalligini egallagan shaxs qilib yetishtirishni uz oldiga asosiy vazifa qilib quygan . Xalq inson guzalligini uyaratgan buyumlarda xam namoyon bulishini kurgan , bilqi lgan va bolalardan xam mexnat qilib guzal buyum yaratishni talab qilgan . Uzbek xalqi mexnat guzalligini ug‘il va qizlar yaratgan duppi telpak zirak palak zebigardon marjon choyshab chopon etik kavish maxsi mis va sopol idishlar umuman qul xunarida ruzg‘or buyumlarida ayollar taqinchoqlarida kurgan . Ulug‘ mutafakkir olim Abu Ali ibn Sino: “ Xayo insonning abadiy guzalligi va latofatidir. Xayosiz yuz jonsiz jasadga uxshaydi»- deydi . Ota – bobolar bolalarni guzal xulqli axlu muxabbatda sodiq sharmu xayoli sabru qanoatli shirin suz va tavozeli qilib tarbiyalashga xarakat qilganlar. Ular xulq atvori bilan xalq qoshida marg‘ub va maxbub bulgan odamning uziga yordam berganlarni xech vaqt unutmasligiga ishonganlar Ota-bobolar bolalarda guzallikka xavas tuyg‘usini ustirishda ularning axloqiy guzallik bilan birga tashqi guzallikka – til dustlik kiyinish yuz uz taom yeyish choy ichish ziyorat uyqu kupchilik urtasida uzini tuta bilish odoblarini egallashga xam axamiyat berganlar.ular ug‘il va qizlariga katta yoshli odamlar uzaro gaplashib turganda ularning suzlariga aralashmaslikni komil aqlli tug‘ri fikrli va yaxshi xulqli bulganlar bilan dustlashishini boshqalarning shodlik va qayg‘uli kunlarida tayanch xamrox bulishini tushintirganlar . Kattalarning turli mavzularda utkazgan suxbatlari va guzal xulq atvorlari bilan namuna bulishlari bolalarning guzallikni chuqur tasavvur etishlarida muxim axamiyatga ega . 35 Milliy urf-odatlar, an’analar, marosimlar zamirida katta tarbiyaviy imkoniyatlar mavjud, zero ularning barchasi ajdodlarimizdan qolgan madaniy meros sanaladi. Milliy to‘ylar, ommaviy bayram - sayllar, sharqona va turkona an’analar, hayit bayramlarida xalqimizning o‘ziga xosligi yorqin aks etadi. 3. Xalq o‘vinlari va o‘vinchoalari. O‘zbek xalq o‘yinlari o‘zlarining serharakatligi, chidamlilikka o‘rgatuvchanligi, chiniqtiruvchi harakatlardan iboratligi bilan ajralib turadi. Xalq o‘yinchoqlarida xalqning turmushi, uning qadriyatlari va orzu istaklari ustalik bilan tasvirlangan. 4. Diniv ta’limotlar. Islom dinining muqaddas manbalari bo‘lgan «Qur’oni Karim», hadis va boshqa diniy ta’limotlarda odob-axloqqa, insoniylikka oid qimmatli pedagogik g‘oyalar ilgari surilgan. 5. Xalq amaliv san’ati va hunarmandchiligj. Xalq amaliy san’ati va hunarmandchiligining sohalari xalq moddiy hayotining ko‘zgusi va ijtimoiy hayotining aksi bo‘lib, o‘quvchilarda nafosat his-tuyg‘ularini shakllantiradi. 6. Miliv musiqa va qo‘shiqchilik san’ati. Musiqa ma’lum darajada hayotni va davrni aks ettiradi. Jumladan, o‘zbek musiqa va qo‘shiqchilik san’ati xalqimizning turmushini, uning orzu-istaklarini o ‘zida mujassamlashtirgan. 7. Tasviriv san’at. Xalqning hayoti, u turmush kechirayotgan tabiiy sharoit, insoniy obrazlar ma’lum darajada pedagogik bilimlar va ma’lumotlarni ifodalab bergan. 8. Tarixiy vodgorliklar va milliv me’morchilik. Har bir tarixiy yodgorlik zamirida xalqning ma’lum davrdagi tarixiy taraqqiyoti va ijtimoiy hayoti yotadi. Har bir tarixiy obidalar yoshlarda vatanparvarlik hissini , bunday betakror obidalami yaratgan ajdodlar bilan faxrlanish tuyg‘usini uyg‘otadi. 9. Xalq raqs san’ati. 0 ‘ziga xos ma’noni anglatuvchi chiroyli, mutanosib harakatlar nafosat tarbiyasining muhim vositalaridan biri bo‘lib kelgan. Q‘rta Osivo va o‘zbek xalqi mutafakkirlarining asarlari. Buyuk allomalarning asarlarida ilg‘or pedagogik fikrlar, qarashlar va g‘oyalar ifodalangan bo‘lib, ularni o‘zbek xalqi tarbiya madaniyatining tarkibiga kiritish juda o‘rinlidir. Xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari deganda xalq tarbiya tajribasidan joy olgan eng ilg‘or pedagogik bilimlar, malaka va ko‘nikmalar, zamonaviy o‘quv dargohi va oila tarbiyaviy tizimida yoshlarni tarbiyalash maqsad va vazifalarini hal etish uchun qulay shartsharoitlami yaratish tushuniladi. Masalan, xalq 12 ma’naviy meroslar xalq pedagogikasida o‘z ifodasini topib borgan. Demak, bo‘lg‘usi pedagog kadrlarni tayyorlashda aynan shu ma’naviy meros - xalq pedagogikasining ta’lim-tarbiyaga oid asosiy g‘oyalari bilan tanishtirish orqali ularda pedagogik faoliyatda samarali foydalanishga zamin tayyorlaydigan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashlariga asosiy e’tiborni qaratishimiz zarurdir. Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, o‘zbek xalqi va uning madaniy- ma’rifiy taraqqiyoti asrlar davomida rivojlanib kelgan, tarbiya g‘oyalari turli davrlardagi ijtimoiy siyosiy jarayonlar mohiyatini o‘zida mujassamlashtirdi. Xalqimiz yaratgan ana shu ma’rifiy fikr va g‘oyalar, ta’lim- tarbiyaga oid boy meros minglab avlodlarni umuminsoniy fazilatlar ruhida tarbiyaladi. Demak, ajdodlarimiz merosi bo‘lgan xalq pedagogikasini xalq donishmandligi va odobnomasining nodir sohasi deyilishi bejiz emas. Xalq pedagogikasi asrlar davomida avlod-ajdodlarimizning axloqiy, ma’rifiy shakllanishi va kamolotida muhim o‘rin tutgan. Chunonchi, xalq o‘zining ma’naviy- ma’rifiy, badiiy-estetik qarashlari, falsafiy- axloqiy tushunchalari, hayotiy, ta’lim-tarbiyaviy xulosalarini xalq pedagogikasida aks ettirgan. Xalq pedagogikasining muhim yo‘nalishi milliy tarbiyani amalga oshirishdir, muhim xususiyatlaridan biri esa millatga xos bo‘lgan xususiyatlarning saqlanishini ta’minlash sanaladi. Shuni qayd etish kerakki, xalq pedagogikasidagi pedagogik qarashlar, allomalarimiz tomonidan ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va o‘qituvchining insoniy fazilatlari va kasbiy tayyorgarligi xaqidagi bildirilgan fikrlar hozirgi kunda ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan. Insoniyat jamiyatining barcha bosqichlarida barkamol shaxsni voyaga yetkazish dolzarb muammolardan biri bo‘lib kelgan. Xalqimiz pedagogik qarashlarining tahlili bu borada juda boy ma’naviy - ma’rifiy meros mavjudligini ko‘rsatadi. Demak, bo‘lg‘usi pedagogik kadrlarni xalqimizning ta’lim-tarbiya nazariyasi va amaliyoti bo‘yicha to‘plagan boy ma’naviy-ma’rifiy meros va pedagogik qarashlari bilan tanishtirish ularning kasbiy-pedagogik tayyorgarligini orttirishga zamin tayyorlaydi. Xalq pedagogikasining asosiy tadqiqot obyekti xalqimizning axloqiy, ta’lim- tarbiyaviy qarashlari bo‘yicha to‘plangan boy ma’naviy- ma’rifiy meros va 21 yana deydilarki , “ Bu Dunyoda xar bir narsa uzgaradi fazilat qonunlari sira uzgarmaydi Donishmandlar amal qilgan xikmatlarga ota bobolar murojat qilib deydilarki : “ Aziz bolalar , ota- onangizni xurmat qiling . Ota onani xurmat 0ilishingiz ular sizning qoshingizda doimo muxtaram ekanliklaridan dalolat beradi. Ota-onangizni faqat yoshlari kata bulgani uchun emas balki chaqaloqlik vaqtingizdan to yigitlik vaqtingizgacha sizlarni tarbiyalab yediib kiydirib maktabga yuborganlari va xar nasangizga diqqat fido etganlari uchun raxmat qilishga majbursiz. Umringizning xar kuni xar soatida sizlarga qilgan xizmatlarini esingizga tushiring . Ota - onaga xurmat butun umringiz buyicha , eng baxtli shodlik yoki qayulik vaqtingizda xam davom etishi lozim.ularga ochiq yuz shirin suz va fidokorlikni aslo unutmang. Ba’zi vaqt qarilik ularning kayfiyatlarini buzadi, xafa, ko‘ngilsiz bo‘lib yuradilar, mana shunday vaqtlarda ularni ovuting ko‘ngillarini ko‘taring kuldirishga xarakat qiling . Ularining buyugan xizmatlaridan buyin tovlamay ado eting . Ota - onani xurmat qilish, ular oldida odob bilan turib, xizmatlarini bajarish xammaning burchi, vazifasi. Ota-onalaringizni ranjitadigan so‘zlar aytishdan, ko‘ngillarini qoldiradigan ishlardan doimo saqlaning. Aqlli bolalar ota-onalarini xurmat qilib, kuchlari yetganicha ular xizmatida bo‘ladilar. Yomon so‘z aytishdan, achchiqlanib qarashdan o‘zlarini saqlaydilar. Bir kishi kechasi uyqudan uyg‘onib o‘g‘lidan «suv ber!» deb so‘radi. o‘g‘li suv olib kelguncha, otasi yana uxlab qolgan edi. o‘g‘li: «Otam balki yana uyg‘onib suv so‘rar», deb uxlamasdan otasining uyg‘onishini kutib tong otguncha o‘tirdi. Mana bolalar, odobli, tarbiyali bola shunday bo‘ladi. Ota - onalaringizni izzat - xurmat qilishga, ularning olqishlarini olishga g‘ayrat qiling. har bir bola ota-onasi qilgan nasixatlarni jon qulog‘i bilan eshitib, nasixatlariga xar vaqt amal qilishi kerak. Ota - onasiga ozor berib, ularning dillarini og‘ritadigan bola baxtli bo‘lmaydi. Xalq bekorga zo‘r iftixor bilan ota-ona xaqida quyidagicha she’r to‘qimagan: Ota - ona bu qanoting, 39 bilamiz. Lekin bila turib hamma vaqt ham bu imkoniyatlardan foydalana olmaymiz eki tarbiya berishda o‘zimiz sezmagan holda xatolarga yo‘l qo‘yamiz. Kuzatishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, ota-onalarga tarbiyaga oid umumiy ta`lim berishda echimini kutaetgan muammolar ham ko‘p. SHu sababli ularni bir yo‘la yo‘qotib bo‘lmaydi. Tarbiyaviy umumiy ta`limning samaradorligi ko‘p jihatdan va, asosan, barcha mehnatkashlar ommasining bir maqsad asosida birlashishlariga, bu borada xalq ta`limi muassasalariga, o‘qituvchilar jamoalarining etakchilik qilishlariga hamda tashkilotchilarga bog‘liq. Amalda nima bo‘lmoqda. Amalda esa bu masalalar bilan faqat xalq ta`limi organlari va o‘quv yurtlari shug‘ullanmoqdalar. Madaniyat, sog‘liqni saqlash, adliya, pedagogika jamiyati xodimlari, zavod, fabrika, jamoa xo‘jaligi ishchi va xizmatchilari bu ishga deyarli jalb qilinmagan. Tarbiyaviy umumiy ta`lim tizimiga hali barcha tarbiyasi qiyin o‘smirlarning ota-onalari jalb etilmagan va hokazo. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, umumiy o‘rta ta`lim saviyasining pastligi past malakali shaxslarning vujudga kelishiga, bu esa o‘z navbatida moddiy ta`minotning emonlashishiga, oila ma`naviy dunesining g‘ariblashishiga, madaniy boyliklardan ma`lum darajada bebahra qolinishiga, shuningdek, ularni o‘zlashtirish qiyinchiliklarini yuzaga chiqaradi. SHularga asoslanib, bolalarning ta`lim va tarbiya taraqqieti saviyasi ko‘p omillarga: A) ota-onalarning savodxonligiga; B) bolalari uchun xonalarning ta`minlanish sharoitlariga; V) oiladagi bolalar soniga; G) oilada ota eki onaning borligiga eki birortasining yo‘qligiga; D) ota-onalarning ma`lumoti, kasbiga; E) oilaning moddiy ta`minlanishi va hokazolarga bog‘liq deb ayta olamiz. Hozirgi kunda respublikamizning ko‘pgina shahar va qishloqlarida tarbiyaga oid bilimlarni targ‘ib qilishda quyidagi shakllardan foydalanish maqsadga muvofiqdir; Aholi uchun ochilgan tarbiya madaniyatini targ‘ib qiluvchi xalq dorilfununlaridan; xalq maorifi tomonidan yasli, bog‘cha va maktablarda ochilgan 8 Tabiat guzalligi utmish mutafakkir shoir adiblar e’tiborini uziga jalb etgan . ular uz asarlarida tabiat guzalligini aks ettirib, yoshlar va kattalarda unga xavas uyg‘otganlar undan baxramand bulishga da’vat etganlar. Ular yaratgan bu asarlar xalqning guzallik tarbiyasida muxim vosita bulib xizmat qilgan va qilmoqda . O‘tmishda ota bobolarimiz tarbiyada nasixat, tushuntirish, rag‘batlantirish , maqtash , namuna kursatish , tanbex berish , taqiqlash , majbur qilish pupisa qilish qurqitish usullaridan foydalanganlar . Jamoa a’zolari bu usullarni qullashda axloq qoidalariga suyangan xolda qilgan ishi xatti xarakatining tug‘ri yoki notug‘ri xaqida bolaga ishonch xosil qilishga xarakat qilganlar , unga axloqlilik va axloqsizlik odillik va odilsizlik yaxshilik va yomonlikning ma’nosini tushuntirganlar . Bu tartib tarbiyada asosiy qoida xisoblangan . Bobolarimiz bola xaqi – ulug‘ xaqlarning ulug‘i bulib , bunga ota- ona va murabbiylar ma’suldir , deydilar . shuning uchun bola xaqlarini bilish va kerakli paytda ado etish ota- ona va murabbiylar burchidir . Bola yoshlikdan vaqtida xar xil tarbiyaga moyil bulgani uchun bu davr ulug‘ g‘animatdir. SHunga kura , uni yoshlik – bolalalik vaqtidan boshlab tarbiya qilish kerak. Agar bolaga yaxshi tarbiya berilsa u baxtli saodatli buladi yaxshi ishlari bilan ota-ona va murabbiylarni quvontiradi Bolalarni yaxshi tarbiyalash uchun ota onaninguzi axloqli tarbiyali bulishi shart bolalarga bergan tarbiyalariga uzlari amal qilmasa xulq atvorlarini tuzatmasa tarbiyalash ishini muntazam va doimiy suratda olib bormasa tarbiya besamara buladi ota ona bolalarini tug‘ri suzlash va tug‘ri ishlashga urgatib borsa ular tug‘ri suzlash va tug‘ri ishlashga odatlanadilar.yomon tarbiya bolalarni baxtsiz qiladi . Ota-bobolar qilgan ugitlarga amal qilgan bolalar odobli guzal fazilatli bulib kamol topganlar , kamol topadilar .Guzal fazilatli bulgan bola – odam ota- onagaqarindosh urug‘lariga dustlarga umuman xammaga muruvvatli buladi ,shafqat va marxamat odob axloq va poklikka rioya qiladi. Fazilat sabali u insonlik nomini bulg‘alashdan , nomussizlik vijdonsizlikdan pok buladi.SHu tufayli xam utmish donishmandlar “Insoning birinchi fazilati boshqalarning xuquqiga sharaf nomus va orzulariga xurmat va rioya etishdir” deb uqtirganlar 38 tarbiya nazariyasi va amaliyoti moziygacha borib yetgan tarixiy ildizlar orqali oziqlanadi. Allomalarimiz “Agar kishiga hayotning o‘zi berolmasa ta’lim, unga o‘rgata olmas hech bir muallim” deya nasihat qiladilar, bu inson o‘z tafakkuri yordamida ta’lim-tarbiya olishi, odob-ahloq normalarini egallashi, o‘zi yashayotgan jamiyatning insoniylik xulq-atvoriga xos, ma’naviy-ahloqiy ko‘nikma va malakalarni o‘zida mujassamlashtirish lozimligini taqozo etadi. Respublikamizda “Xalq pedagogikasi” fanini o‘rganishga katta e’tibor berilmoqda. Ayniqsa, bu fan pedagoglar, umumiy ta’lim maktablarining milliy sinflari o‘qituvchilari uchun, oliy o‘quv yurti talabalari uchun, aspirant va magistrlar uchun zarurdir. Xalq pedagogikasi tarbiyada oilaning muhim qirralarini ochib beradi. Oilada ota-onaning o‘rni, ularga nisbatan farzandlar munosabatlari, bolalarni otalarining qudratiga ishonch ruhida tarbiyalash, onaning beqiyos mehnatlarini qadrlashga orgatish, tarbiyada hamma vaqt samara berib kelgan.Shu o‘rinda Xalq pedagogikasi tarixiga nazar tashlab o‘tish o‘rinli. Buyuk pedagoglar ko‘proq xalqning pedagogik tajribalariga e’tibor qaratgan. Chunki xalq pedagogikasi tarbiya haqidagi fanni boyitadi va unga tayanch bolib xizmat qiladi. Buyuk pedagog Ya. A. Komenskiy ham ozining faoliyatini xalq og‘zaki ijodi, uning urf-odatlari, qadriyatlari to‘g‘risida material toplashdan boshlagan. X. X. Niyoziy “Xalq pedagogikasi zamirida pedagogika fani shakllangan, rivojlangan” - deb ta’rif beradi. U yana o‘zbek xalqi tarbiya sohasida o‘ziga xos tizimga ega ekanini aytib o‘tadi. X. X. Niyoziy fikricha xalqni tarixiy tarkib topishida xalq tarbiyasi muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Hamzaning hikoyalarida, dramalarida, pyesalarida xalq pedagogikasi o‘z ifodasini topgan. Xalq pedagogikasining asrlar davomida shakllanib rivojlanib boyib borishining fuqaro, Vatan taqdirida hal qiluvchi rolining boisi, birinchidan uning hayotiyligi, ta’sirchanligi serqirra, serma’noligida bo‘lsa, ikkinchidan uning bevosita xalq tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli an’analarda yaratilishi, yashashi, hayot, inson muammolarini qamrab olishi tarbiyaning eng dolzarb masalalari yechimini hal qilishga qaratilgani uchinchidan, umuminsoniy yo‘nalishga, umumbashariy 17 eshitish va ko‘rish yordamida o‘zlaridagi xulq-atvorning qanchalik to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini anglashi va o‘z xulqidagi salbiy tomonlarini o‘zgartirishi mumkun. Shu bilan bir qatorda, ertak bilan tanishish natijasida har bir ertak qahramonlarining xatti-harakatini ongli ravishda axloq normalari va qoidalari doirasida bajarishga urinadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotidagi har bir tarbiyachidan bolalarning axloqiy tarbiyalarini kengaytirib borish, xulq- atvorining axloqiy sabablarini aniqlab borish uchun, o‘ta e’tiborli bo‘lishni va ziyraklikni talab etadi. Bolalar taraqqiyotidagi bolalar ertaklari rollari ko‘p qirrali. Ertak bolalarning tarbiyasida ajralmas element hisoblanadi. U hayotdagi bolalarni tushunadigan tilda o‘rgatadi, yaxshilik va yomonlik haqida gapiradi. Bolalar, yangi va kattalar nutqidan ko‘ra, hikoyani yanada osonroq tushunadilar. Shuning uchun, agar kattalar bolaga biror narsani tushuntirishga yordam berishsa, uni qo‘llab-quvvatlang. Hikoyalarni o‘qib, so‘zlab berish orqali , biz bolaning ichki dunyosini rivojlantiramiz. Ertak xulq-atvori va aloqa asoslarini shakllantirishga yordam beradi. Ertaklarni o‘qish uchun bolaning xotirjam va yaxshi kayfiyatda bo‘lgan “o‘ng” vaqtini tanlash muhimdir. Ertakni qiziqarli o‘qish kerak, bu ko‘proq foyda va ijobiy his-tuyg‘ularni keltirib chiqaradi. Katta yoshlarda yaxshi va yomonni bilish shakli tasavvurga ega emas. Bolalar bu shaklda ma’lumotni idrok qila olmaydi, ular tasvirga, o‘yinga muhtojdir. Bolalarni tarbiyalashda ertaklarining o‘rni e’tiborsiz qoldirilmaydi. Bola tasvirlarni taqdim etib, qahramonlarning ichki dunyosini tushunishni o‘rganadi, ular bilan do‘stlashadi va yaxshilik kuchiga ishonadi. Bolalar ertaklarining roli nafaqat yoqimli dam olish bilan chegaralanib qolmaydi. Masalan, bolaning tashvishlarini yo‘qotishning bir usuli hisoblanadi. Ertaklardan foydalanib, paydo bo‘lgan shaxsning salbiy tomonlarini yengib o‘tishga yordam beradi. Farzandingizning tabiatiga qarab, bir qator fikrlarni hisobga olishingiz lozim bo‘ladi. Xalq ertakalrida ko‘p asrlik aql-idrok mavjud. Ko‘pincha afsonalar dahshatli realizmda ayblanadi. Bolada kattalar majoziy ko‘rinishda ko‘rgan shafqatsizliklarni bo‘lsa, u mo‘jizaviy tarzda ertaklarni his qila olmaydi. Bolaga yomonlikka barham berilishinitushuntirish kerak. Ertaklarda har 27 tarbiyasiga u eki bu darajada ta`sir ko‘rsatadi. Mehnatkashlarning turmush sharoitlarining muttasil yaxshilanishiga, farovonlashishigа olib keladi. Oiladagi daromadlarning oshishi, bir tomondan, ota-onalarning bilim saviyalari va madaniy haetlarining yaxshilanishiga sabab bo‘lsa, ikkinchi tomondan, oila a`zolarining yuqori ma`naviy ehtiejlarining ijobiy shakllanishiga, oilaviy munosabatlarning takomillashuviga, boyishiga, kattalar va kichiklar orasidagi muloqot mazmuniga ijobiy ta`sir ko‘rsatmoqda. SHu sababdan bo‘lsa kerak, respublikamizning, jamoatchilikning diqqat-e`tibori oilalarni mustahkamlash, yangi oilalarning qaror topishi va shakllanishiga qaratilmoqda. CHunki eshlarni oilaviy haetga tayerlash davr talabiga aylanib bormoqda. Oila va oilaviy tarbiya muammolari ichida ota-onalarning tarbiyachilik madaniyatini oshirish va ularga umumiy tarbiyaga oid bilim berish davrimizning dolzarb masalalaridan biridir. Oilalarni pedagogika yutuqlari bilan tanishtirish ularning mustahkamligini ta`minlash vositalaridan biridir. Ikkinchi tomondan esa, bu o‘z navbatida, bolalarning tarbiyasida tegishli shakl va uslublarni takomillashtirish yo‘llaridan biridir. SHuning uchun ham ota-onalarni, oilalarni tarbiyaga oid bilimlar bilan, tarbiya uslublari bilan qurollantirish nihoyatda zarur. Tarbiyaga oid bilim berish muammosi faqat ota-onalarning ishi bo‘lib qolmasdan, balki barcha mehnatkashlar ommasining ishi, keng ma`noda davlat ahamiyatiga molik ishdir. Respublikamiz qarorlarida ta`kidlanganidek, barcha tashkilotlar, mehnat jamoalari, umuman jamiyat axloqiy sog‘lom, ma`naviy boy, mustahkam oilani vujudga keltirish to‘g‘risida, onalar haqidagi, mamlakatning kelajagi bo‘lgan eshlar haqidagi g‘amxo‘rlikni kuchaytirishi zarur. Ota-onalarning bolalar tarbiyasi haqidagi, ularni turmushga va mehnatga tayerlash to‘g‘risidagi mas`uliyatini oshirish zarur. Gap shundaki, jamiyatimizdagi har bir to‘laqonli shaxs bolalarning tarbiyachisi bo‘lishi, yangi insonni har tomonlama kamol toptiruvchi barcha holatlarda, shart-sharoitlarda ishtirok etishi lozim. Har bir yigit-qiz bo‘lajak ota- onalardir. Shu sababli jamiyatimiz ularning qanday oila qurishlariga befarq qarab 6 orqali bolalarda mexnatni sevish xissini tarbiyalash va rivojlantirishga qaratilgan bulishi kerak. Yoshlarga mexnat nafosati – guzalligini kursatish ,mexnatda insonning usishi , aqliy axloqiy va jismoniy tomondan kamol topishini insondagi guzallikni oshirishda utmish mumtoz adabiyot va XX asr adabiyoti asarlaridagi inson mexnati badiiy chuzilgan obrazlarni masalan Alisher Navoiyning “Farxod va SHirin” dostonidagi Farxod Oybekning Qutlug‘ qon romanidagi Yulchi misol qilib olish mumkin . Mexnat tarbiyasida ishning ma’lum bir tartibda bulishiga xam axamiyat beriladi.bola ishni bir tartibda bajarishi Bilan uz xarakatini boshqalar xarakati bilan moslashtiradi natijada jamoa bajarayotgan ishda xam uyg‘unlik yuzaga keladi. Mexnat qilayotgan bola xarakatidagi tartib jismoniy kuchi Bilan mos bulishi unda guzallikka qiziqishini oshiradi , unga guzallik baxsh etadi . Mexnatning ma’lum bir tatibda bulishi bolada axloqiy xis tuyg‘uni xam ustiradi , uning jismoniy baquvvat bulishini ta’minlaydi . bu masalaga utmishda jamoa axli xam, otalar xam axamiyat berib mexnatning moxiyati, guzalligi Bilan birga , mexnatda faqat tartib emas balki xarakat turlicha bulishi mexnat qilishda sur’at ifodalilik xam bulishi zarurligini bolalarga tushuntiradilar .Ular mexnat qilish jarayonida paydo buladigan guzal xissiyotning inson xayotida eng ma’naviy extiyoj ekanligini bolalarning anglab olishlariga aloxida axamiyat berganlar . Xar bir millat, jumladan, o‘zbek xalqi xam xayotga qaysi soxada bulmasin , uz ezgu niyatlari, orzulariga ijodiy mexnat tufayli erishgan. Toshkent shaxridagi Alisher Navoiy nomidagi Opera va balet teatri binosi xam uzbek xalqining ijodiy mexnati bilan barpo etilgan muxtasham yodgorlik , me’morchilik xunari- san’tining guzal namunasidir. Maktabda mexnat tarbiyasining samarali bulishi kup jixatdan uqituvchining mexnatda namuna bulishiga bog‘liqdir .Yuksak did Bilan u ishlagan xar bir buyum va asbob uquvchilarda shunday narsalarni ishlashga qiziqish uyg‘otadi mexnat faoliyatini oshiradi ular ishlagan narsa va buyumlarning chiroyli, jozibali bulishi uchun xarakat qiladilar . 33 obrazlarga asosiy e’tiborini qaratishi zarur. O‘quvchilar esa bu obrazlami qabul qilishlari, tushunishlari va his etishlari kerak. Zero, badiiy obraz orqali o ‘quvchilarda turli hissiyotlarni vujudga keltirish mumkin. Masalan, «Farhod va Shirin» dostonini o‘rganishda Farhodning jasoratli mehnatiga tan berish, Shirinning vafodorligi va go‘zalligiga lol qolish, Xisravning yovuzligi va makkorligiga g‘azablanish kechinmalari uyg‘otiladi. O‘zbek tili darsliklarida o‘zbek adabiy tili me’yorlarini o‘rganishda, grammatik qoidalarni egallashda chuqur tarbiyaviy ahamiyatga ega boigan folklor asarlari, ya’ni dostonlar, rivoyatlar, qo‘shiqlar, ertaklar, maqollar, naqllar, hikmatli so‘zlar va hokazolardan tuzilgan misollardan iborat mashqlar qoilaniladi. Maktab, akademik litsey va kasb- hunar kollejlarida o‘tiladigan tarix darslarida turli tarixiy davrlarda xalqimizning milliy urf-odatlari va an’analari, me’morchiligi va amaliy san’ati, hamda fan va madaniyatning boshqa sohalari qanday rivojlanganligi haqidagi qator bilimlar o‘zlashtiriladi. Bunday bilimlar o‘quvchilar dunyoqarashini kengaytiribgina qolmay, ularda axloqiy nafosat xususiyatlarini shakhantirishga, vatanparvarlikni tarbiyalashga ko‘maklashadi, ya’ni xalq tarixi - milliy ongning bir bo‘lagi sifatida o‘quvchilarning har tomonlama yetuk inson bo‘lib shakllanishlarida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Biz o‘zbek tili, adabiyoti , tarix darslari misolida gumanitar fanlar mazmunida xalq pedagogikasini qo‘llashning imkoniyatlari haqida so‘z yuritdik. Lekin aniq fanlami o‘qitishda ham o ‘quv materiali mazmunining tarbiyaviy xususiyatlarini aniqlash va ulardan yoshlar tarbiyasida foydalanishga ko‘proq ahamiyat berish talab etiladi, zero barkamol shaxsni shakllantirish uchun tarbiyaga kompleks yondashish zarur. Avvalo, aniq fanlarda darsning didaktik maqsadlarga erishishining o‘zi o‘quvchilar tarbiyasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Aniq fanlami o ‘qitish jarayonida amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishning asosiy vazifalaridan biri - o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishdir. Masalan, fizika, biologiya, geografiya va boshqa aniq fanlar bo‘yicha darslar davomida aniq tabiiy qonuniyatlar, hodisalar, jarayonlami tushuntirish orqali ulardagi eng umumiy belgilar, sifatlar va xossalar 14 yoritib beriladi. Jumladan, fizika darslarida materiya haqida tushuncha berishda xalq og‘zaki ijodi namunalaridan biri - 14 ajdodlarimiz, buyuk allomalarimizning ilm-fan, san’at va adabiyot sohasidagi durdonalari uzoq asrlar davomida jahon madaniyati xazinasidan o‘ziga munosib o‘rinegallagan. “Xalqimizning ma’naviy madaniyatidan biri bo‘lgan xalq pedagogikasining eng ilg‘or va eng noyob fikr va mulohazalari, tarbiya borasida qo‘llanib kelingan usul, vosita, ko‘nikma va malakalar bizning zamonamizda ham o‘z qimmati va ahamiyatiniyo‘qotmagan”. Xalq pedagogikasi tom ma’nosi bilan umuminsoniy, xalqchil pedagogikadir. Uni xalqlar tarixi, xalq falsafasi, psixologiyasi, etnografiyasi, va xalq tibbiyotidan tashqarida tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shuningdek, xalq pedagogikasi o‘zining udumshunoslik, elshunoslik, qadrshunoslik, ruhshunoslik, mumtoz adabiyot, san’at,og‘zaki ijod kabi fan sohalaridagi eng yaxshi namunalarni, hayotning, tafakkurning, odob-ahloq, ta’lim- tarbiyaning hamma jabhasini qamrab oladi. Xalq pedagogikasining bunchalik ta’sir kuchi, ahamiyati va yashovchanligining boisi, “birinchidan uning hayotiyligi, ta’sirchanligi, serqirra, serma’noligida bo‘lsa, ikkinchidan, uning bevosita xalq tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli an’analarda yaratilishi, hayot, inson muammolarini qamrab olishi, tarbiyaning eng dolzarb masalalari yechimini hal qilishga qaratilgani, uchinchidan, umuminsoniy yo‘nalishga, umumbashariy g‘oya maqsadlarga qaratilganidadir” . Vatanimizga mukammal, axloqan pok, har tomonlama yetuk, o‘z xalqi va vataniga fidoiy, jismoniy barkamol yoshlarni tarbiyalashda xalq pedagogikasining barcha imkoniyatlaridan foydalanish masalalari mazkur fanni o‘rganish maqsadini belgilab beradi. Chunonchi milliy va ma’naviy qadriyatlar mohiyatini kelgusi avlodga tushuntirish ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma’lumki, qadriyatlarni yaratuvchi ham, avloddan- avlodga yetkazuvchi ham xalqning o‘zi. Shu bois ham xalq pedagogikasida qadriyatlar pedagogik jihatdan keng o‘rganiladi, bunda ular quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: oilaviy qadriyatlar, mehnat qadriyatlari, maishiy turmushni ifodalovchi qadriyatlar, ijtimoiy-siyosiy mazmundagi qadriyatlar, madaniy- ma’rifiy qadriyatlar, badiiy- estetik qadriyatlar, sog‘lom turmush tarziga oid qadriyatlar, ma’naviy- ruhiy qadriyatlar. 25 g‘oya – maqsadlarga qaratilgan bo‘lganligidir. Xalq pedagogikasi fanining maqsadi-bo‘lajak komil shaxs ongida milliy va xalqchil tushunchalarni shakllantirish, baynalmilallik tuyg‘ularini tarbiyalash, xalq orzusidagi komil shaxsni tarbiyalab voyaga etkazishdan iboratdir. Fanning vazifasi esa-mazkur tarbiyaviy sifatlarni shkllantiruvchi pedagogik jarayonga ijobiy ta’sir etish, uning samaradorligini oshirishdan iborat. Xalq pedagogikasi tarixan xalqning o‘zi, uning ijtimoiy ongi, tafakkuri, turmush tarzi bilan qorishiq ravishda shakllangan. U xozirgi zamon pedagogikasi ilmining ibtidosi hisoblanadi. Xalqning o‘zi hayot ekan uning pedagogik fikri, o‘z milliy pedagogik qarashlari ham yashayveradi. Xalq pedagogikasi fani orqali, mutafakkir olimlar o‘gitlaridan baxra olish va tarbiya jarayoniga tadbiq etish, qadriyatlar, udumlar, urf- odatlarga sodiqlik, ilm olish, ustozlar qadriga yetish, oila mustahkamligiga erishish, xalqqa muhabbat, hayotni sevish, milliy odob-ahloq me’yorlariga itoat qilish kabi jihatlarni tarbiyalash amalga oshiriladi. O‘zbek xalqi bugungi mustaqillikni qo‘lga kiritgan bir davrda ota- bobolar, ajdodlar erishgan yutuqlardan faxrlangan holda ularning boy tajribalarini chuqur tahlil va tadqiq etish puxta o‘rganish zarur. Bu esa yoshlarda bobolar ishlaridan, nasl- nasabidan faxrlanish tuyg‘ularini vujudga keltiradi va ular o‘tmish an’analariga sodiq bo‘lishga harakat qiladilar. Tarbiya - doimiy va izchil takrorlash, ishontirish mevasidir. Boshqacha aytganda doimiy va izchil takrorlash, dalillar asosida tushuntirish ishonch tuyg‘ulari hosil qilinadi. Shunday qilib, oliy o‘quv yurtlarida ta’lim olayotgan talabalar o‘zbek xalq pedagogikasini quyidagi maqsadlarda o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ladi. birinchidan. O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi sifatida milliy mafkura tamoyillarini egallaydi. Ikkinchidan, mutaxassis sifatida yosh avlodga milliy g‘oya va milliy mafkura mohiyatini tushuntira olish ko‘nikmasini hosil qiladi. Prezidentimiz aytganlaridek, biz kelajagimizni bugungi yoshlarga ishonib yashayapmiz. Bugungi talaba ertangi rahbardir. U qanchalik ma’naviy barkamol, qo‘li, dili, vijdoni pok bo‘lsa, kelajagimiz shu qadar buyuk bo‘ladi, bu esa siz bilan bizga, bo‘lg‘usi rahbarlarning tarbiyachilariga ko‘p jihatdan bog‘liq. Har bir shaxs, xalq va 18 1. Muammoga oid ijtimoiy-falsafiy , psixologik, pedagogik va metodik manbalarni o‘rganish. ; 2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida xalq og‘zaki ijodini nazariy amaliy jihatlaribi o‘rganish; 3. Maktabgacha ta’lim tashkilotida xalq og‘zaki ijodini o‘rganish metodlari 4. 4. Kurs ishi materiallari doirasida tavsiyalar ishlab chiqish; Kurs ishini obekti : Termiz shaxar 20-davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilari. Kurs ishini metodologik asoslari: 1.Xalq og‘zaki ijodiga oid ijtimoiy-falsafiy, psixologik, pedagogik va metodik manbalarni o‘rganish. 2.Boshlang‘ich ta’lim tashkilotlarida xalq og‘zaki ijodini o‘rganish. 3..Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida moddiy boyliklarimizga nisbatan mehr uyg‘otish. 4.Kurs ishi materiallari doirasida tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining metodlari: Falsafiy, pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni o‘rganish;o‘zbek xalq og‘zaki ijodi; o‘zbek xalq maqollari. Kurs ishini hajmi: Kirish, asosiy qism xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan eborat . 4 guzalliklar odamda xar bir narsa uzgaradi , ammo fazilat qonunlari sira xam uzgarmaydi. Rivoyat qilishlaricha Yoshi bir joyni qoralab qolgan otaxon dashtga chiqib ko‘chat ekayotgan ekan. o‘sha chog‘ ot minib olgan bir boyvachcha o‘tib qolibdi. U cholning yoshini so‘rab: «To‘qsondan oshibsiz, bir oyog‘ingiz to‘rda, bir oyog‘ingiz go‘rda bo‘lsa nima qilasiz bunaqa urinib. Undan ko‘ra tinchgina o‘ltirsangiz bo‘lmaydimi» debdi. SHunda chol uning dilini ranjitmay «Umidli dunyo, bolam», deb qo‘ya qolibdi. CHolning bu gapini qurumsoqlik, dunyoga to‘ymaslik deb tushungan boyagi boyvachcha o‘ylamasdan: "Siz shuning mevasidan yesangiz, men iloyo sizning yoshingizga yetmayin", deb og‘ziga so‘z olib qo‘yibdi. Bu gap cholning qulog‘iga yetsa xam indamabdi. Lekin ichida xamsuxbatining yengiltakligiga afsus qilibdi. Oradan yillar o‘tibdi. Nixollar katta bo‘lib xosilga kirib, soya-salqin boqqa aylanibdi. Yoz kunlarining birida boyagi boyvachchaning yo‘li shu tomonga tushib chanqovini qondirish uchun bog‘ egasini chaqirib, bir piyola suv so‘rabdi. SHunda bir mo‘ysafid chiqib, boyvachchani ichkariga taklif qilib, oldiga barkash - barkash noz-ne’matlar - olma-yu uzum, shaftoli-yu noklar qo‘yibdi. Ammo o‘zi esa nima uchundir bu ne’matlardan og‘ziga bir dona xam solib tatib ko‘rmabdi. Bundan xayron bo‘lgan mexmon buning sababini so‘ragan ekan, shunda chol: -Bu bog‘larni men faqat o‘zim uchun emas, o‘tgan - ketganlarning og‘zi tegsin, deb obod qilganman, o‘g‘lim. Lekin o‘zim shu choqqacha uning mazasini totib ko‘rganimcha yo‘q, - debdi. Boyvachcha xayron qolib, sababini so‘ragan ekan ota: -Men bu mevalarni yesam, siz mening yoshimga yetmay qolasiz, - debdi. Boyvachcha yigit cholni tanibdi. o‘zining yengiltakligi, umidsizlik bilan yashashning naqadar yomon ekanligidan xijolat chekib peshonasiga uribdi. BAYT: Orzu – daralarda kezguvchi oxu, Umid yetaklabdi tog‘lar boshiga. Mashaqqatga chidab demasang yo xu... Aslo yetib bo‘lmas uning qoshiga. 37 terapiyasini o‘tkazish mobaynida bolaning har bir xatti-harakatiga ahamiyat berib borilishi lozim.Bolaning individual xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ertakni qabul qilish darajasini muntazam kuzatib borish lozim. 2.2 O‘quvchilarini ma’naviy – axloqiy tarbiyalashda xalq rivoyatlarining tarbiyaviy ahamiyat i Ma’lumki, musulmon olamida yaxshi odamlar xayoti davomida k o‘ proq savob ishlar qilsam , degan uy orzular bilan yashagan. Bu orzularini birovga yaxshilik qilish , ariq qazish, suv chiqarish, y o‘ l qurish, nixol ekish y o‘ llari bilan amalga oshirgan. Bu ishlarning savobi katta ekanligi odamlarning qon-qoniga singib ketgan, odat bo‘lgan. O‘tm i shda otalar bola yoshlikdan me h natga o‘rgatilmasa katta bo‘lganida uning mustaqil hayot kechira olmasligini, dangasa va ishyoqmas bo‘lib qolishini yaxshi bilganlar. Ular bolalarini yoshlikdan turli ishlarga jalb qilishda me h natning faqat moddiy ji h atini emas, balki tarbiyaviy a h amiyatini xam xisobga olganlar. Ota-onalar jinsiy xususiyatiga qarab bolalarga topshiriq berishni me h nat tarbiyasida asosiy qoida deb bilganlar: qizlar uy ishlarini boshqarishga-kiyim bichish va tikish, ovqat pishirish, uyni ozoda tutish, uy h ayvonlariga qarash va sog‘ish, k ir yuvish, mexmon kelganda dasturxon yozish kabi ishlarga o‘ rgatilgan; O‘ g‘il bolalar r o‘ zg‘ordagi og‘ir ishlarni bajarishgan – o‘ tin yorish,mollarga yem- xashak solish b ilan shug‘ullanga n lar, q o‘ y xaydashda yer chopishda otalariga k o‘ maklashganlar. Ishga o‘ rganish va o‘ rgatishda diqqat qilinadigan yana bir narsa- xar ishni o‘ z vaqtida bajarishdir. Ishga odatlanish qancha muxim b o‘ lsa, ishni o‘ z vaqtida bajarishdir . H ar ishni o‘ z v a qtida ishlamay kechiktirish , k o‘ p ishlarning yig‘ilib yuzaki sifatsiz ishlanishiga yoki butunlay qolib ketish i ga sabab b o‘ ladi. S h uning uchun h ar bir ishni o‘ z vaqtida g‘ayrat va matonat bilan bajarish lozimdir. Me h nat tarbiyasida bolalarda mustaqillik qobiliyatini rivojlantirishga kattalarning raxbarlik qiluvchi zaruriy qoida deb h isoblaydi . Bunda raxbarlik 30 II. BOLALARNI DO‘STLIK, O‘RTOQLIK RUHIDA TARBIYALASHDA O‘ZBEK XALQ ERTAKLARIDAN FOYDALANISHNING MAVJUD HOLATI 2 .1 Bolalarni do‘stlik o‘rtoqlik ruhida tarbiyalashda o‘zbek xalq ertaklaridan foydalanish Hozirda ta’lim-tarbiya tizimida asl milliy qadriyatlarga tayanish tobora qaror topib bormoqda va ko‘ngil tarbiyasiga, ya’ni inson ma’naviyatini shakllantirishga birlamchi vazifa sifatida yondashish ustuvor bo‘lib bormoqda. Binobarin, yosh avlodni yoshligidan ma’naviyatli qilib tarbiyalashga e’tibor berib borilsa, u o‘zining katta samarasini beradi. Bolalarimizda kitobga mehr, ishtiyoq uyg‘otish uchun, avvalo, o‘zimiz unga to‘g‘ri munosabatda bo‘lishimiz lozim. Adabiyotga mehr qo‘yishning o‘zida bir hikmat bor. Bolalar ohangrabodek olam misoli juda tez o‘sish, rivojlanish va o‘zgarishlar ichida yashaydilar. Bu farzand tarbiyasida aynan shu palla qanchalik ahamiyatli ekanining yana bir isbotidir. Bugungi kun psixologlari bolalarni tarbiyalashning usullaridan biri sifatida ertak terapiyani juda ko‘p ta’kidlab o‘tishmoqda. Bizga ma’lumki, ta’lim bosqichining ilk bosqichi, bu maktabgacha bo‘lgan ta’lim hisoblanib, ushbu davrda bolalarning dunyoqarashi va axloq-odobining rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Bu davrda ular fiziologik, psixologik, jismoniy, ruhiy, ma’naviy-axloqiy, aqliy jihatdan rivojlanadi va shu bilan birgalikda insonlarga mehr-oqibatli bo‘lish, kattalarga hurmatda, kichiklarga izzatda bo‘lishni, shuningdek, bir qator insoniy fazilatlarni tarbiyalashga asos yaratiladi. bolalarga ta’lim - tarbiya berishda ertaklarning o‘rni beqiyos hisoblanadi. Ertaklar orqali bolalarga odob-axloq haqidagi bilimlarni yetkazib berish osonroq kechadi. Ertaklar hamma yoshdagi bolalarga birdek yoqadi va birdek ta’sir etadi. Ertaklarning ta’lim va tarbiyadagi ahamiyati shundaki, bola ushbu ertaklar talqinidagi qahramonlarning salbiy va ijobiy tomonlarini 26 ular bolalarga ta`sir ko‘rsatishning ko‘p imkoniyatlariga egadir. Hamma gap shundaki, oilaviy tarbiyaning samaradorligi bolalarning tarbiyasi uchungina sarflangan vaqt bilan o‘lchanmay, balki oilaning ijtimoiy haet bosqichi bilan, ota- onalarning obro‘si va ularning axloqi bilan aniqlanadi. Bunda ota-onalarning, katta eshdagi kishilarning bola tarbiyasi yuzasidan burch mas`uliyatini chuqur his qilishlari etakchi mezondir. Aniqroq qilib aytganda, oila davrasida kattalarning, xususan, ota-onalarning ijobiy munosabatlari bolalarni to‘g‘ri tarbiyalashning birlamchi va zaruriy shartidir. Baen etilgan fikr va mulohazalar ota-onalarga tarbiyaga oid bilim berish yuzasidan quyidagi umumiy xulosalarni chiqarish imkonini beradi. Respublikamiz mustaqillikka erishgach, oilaviy tarbiya samaradorligini oshirish, aholining umumiy madaniy saviyasini oshirish ma`lum darajada ota- onalar va katta eshdagi kishilarning savodxonligiga bog‘liq. So‘zsiz bu masalani ijobiy hal etishda ta`lim-tarbiya yuzasidan targ‘ibot ishlarini olib boruvchi va bu borada tarbiyaviy markaz rolini o‘ynovchi o‘rta umumiy ta`lim maktablarining roli beqiesdir. Ota-onalarni ta`lim-tarbiya va o‘quv fanlari mazmuni bilan tanishtirish maktabning muqaddas burchidir. Bu vazifalarni faqatgina amaliy ishda, o‘qituvchilarning amaliy faoliyatlaridagina ro‘ebga chiqarish lozim. Ota-onalarni tarbiyaviy maorifga jalb qilishda so‘z bilan ish birligi amalda ta`minlangan bo‘lishi sharт. Maktabning tom ma`noda tarbiya markaz rolini o‘ynashi uchun o‘qituvchi va ota-onalarning maqsad va vazifalari, ularning amaliy faoliyatlari bir-birlari bilan chambarchas bog‘langan bo‘lishi shart. Bu borada maktabning eng muhim vazifasi ota-onalarga tarbiya ishida va bolalarning mehnati va dam olishini ko‘ngildagidek uyushtirishda amaliy erdam berishdir. Aholi va ota-onalar o‘rtasida ijtimoiy tarbiyaviy muhitni sog‘lomlashtirish borasidagi ishlarni jonlantirish, takomillashtirishoila va maktab aloqasini mustahkamlovchi omildir. Tarbiyaviy madaniyatninг samaradorligini oshirishda maktablarda o‘tkaziladigan ota-onalar majlisi muhim ahamiyat kasb etadi. 10 bilish ma’naviy barkamollikni ta’minlovchi bir omildir. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezident I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida so‘zlagan nutqida ta’kidlaganlaridek: “Mamlakatimizning istiqlol yo‘lidagi birinchi qadamlaridanoq, buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talabi bilan uyg‘unlashtirish asosida jahon andozalari va ko‘nikmalari darajasiga chiqarish maqsadiga katta ahamiyat berib kelinmoqda”. Bu esa bizdan boy ma’rifiy merosimizning bebaho manbalaridan ta’lim-tarbiya jarayonida unumli foydalanishimizni taqozo etadi. Birinchi Prezident I. A.Karimov o‘z asarlarida ajdodlarimiz qoldirgan boy milliy qadriyatlarning ahamiyati haqida ham alohida fikr bildirib: “Xalqimiz tayanchi ajdodlarimiz qoldirgan ma’naviy merosning o‘zi bir hazina, bu hazinadan oqilona foydalanishimiz lozim”, - deydi. Ana shu ma’naviy merosning bir ko‘rinishi bo‘lgan xalq pedagogikasi obidalari faqat pedagogik haqiqatlar majmuasigina bo‘lib qolmay, balki xalqimiz unda o‘z ideallari hamda muhim didaktik prinsiplarini ham aks ettirgan. Shu o‘rinda turli xalqlar pedagogikasi bilan shug‘ullanuvchi etnopedagogika fani haqida to‘htalib o‘tsak. Etnopedagogika – etnik guruhlarning ta’lim tarbiya borasidagi tajribalari, oila, urug‘, avlod, millatning qadimiy qadriyatlariga ma’naviy botiniy (ichki, yashirin) va zohiriy (tashqi, ochiq) qarashlari haqidagi fandir. U xalq pedagogikasidan zamonaviy sharoitlarda foydalanish yo‘llarini ko‘rsatadi, etnik guruhlarning bu boradagi tajribalarini yig‘adi va tatbiq etadi.1 Boshqacha qilib aytganda, etnopedagogikani turli xalqlar tarbiyasining tarixi va nazariyasi sifatida ko‘rish mumkin. Barcha xalqlarda benazir aql, xushmuomalalik,mardlik, xaqgo‘ylik, mehnatsevarlik, Vatanga muhabbat, xalqiga sodiqlik kabi xislatlar yuqori baholanadi. Etnopedagog G.N.Volkovning ta’kidlashicha, “ Наг bir xalqning kuchli va o‘ziga xos jihatlarini ta’kidlovchi stereotip tavsiflar hozirgi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas”. Nemischa batartiblik, amerikacha ishbilarmonlik, fransuzcha xushmuomalalik, inglizcha rasmiyatchilik, o‘zbekcha mehmondo‘stlik kabi ijobiy fazilatlar shular jumlasidandir. O‘tmishning buyuk pedagoglari xalqning pedagogik qarashlari va 23 pedagogik tajribalarni o‘rganishga juda ko‘p e’tibor berganlar. Klassik pedagoglarning ta’kidlashicha, xalq pedagogikasi tarbiya haqidagi fanni boyitadi, uning tayanchi va asosi bo‘lib xizmat qiladi. Xalq pedagogikasi o‘z navbatida etnopedagogikaning predmetidir. U pedagogik fanlarning yuzaga kelishi va rivojlanishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Badiiy adabiyotning yaratilishi bilan og‘zaki ijod bartaraf etilmagani kabi pedagogik fanlar ham xalqning kundalik hayotidan pedagogik qarashlarni siqib chiqara olmadi. Pedagogik fanlar va xalq pedagogikasi o‘zaro munosabatga kirishdi, bir-birining rivojlanishiga yaxshi ta’sir qildi va buning natijasi o‘laroq pedagogic madaniyat vujudga keldi. Xalqlarning pedagogic madaniyati bilan juda bqiziqqan rus yozuvchisi V.G.Belinskiy: “ Наг bir millatning o‘ziga xosligi, asosan faqat shu millatga xos dunyoqarash, din, til, urf- odatlar va an’analardir”, - deydi. O‘tmishda yig‘ilgan ma’rifiy boyliklarni buyuk faylasuf Gegel “o‘zidan kuch taratuvchi ona yer» bilan taqqoslagan. Uning ta’kidlashicha, “ilm-fan va ta’limning har bir yangiligi uning qadimiylikka murojaatidan kelib chiqadi”. Demak, madaniyatning, jumladan pedagogik madaniyatning an’anaviyligi xalqlarning yuqori madaniyatining muhim belgisidir. Buyuk alloma Abu Nasr Forobiy: “Xalqlarning o‘z qadimiy madaniyatiga e’tibori va qiziqishning uyg‘onishi ularning haqiqiy donoligidan dalolatdir”, - deydi.Demak, xalq pedagogikasi xalq ommasining turmush faoliyati jarayonida to‘plangan va avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan tarbiya borasidagi tajriba va bilimlari у ig‘indisidir.Folklorshunos T.Mirzaev ta’rifi bilan aytganda: “Xalqimiz antik davr va o‘tgan asrlarning klassik epopeyalari – “Iliada” va “Odisseya”, “Maxobxorat” va “Ramayana”, “Igor jangnomasi” va “Shohnoma”, “Manas” va “Jangar” kabi shohasarlar bilan bellasha oladigan va ular bilan teng turgan hayratomuz dostonlarga, rang-barang ertaklarga, xalqning hayot tajribalarini o‘zida mujassamlashtirgan ajoyib maqol va matallarga, juda ko‘p topishmoqlar, latifalarga egaki, bular ma’naviy boyligimiz, zo‘r iftixorimizdir” . O‘rta Osiyo xalqlari, shu jumladan o‘zbek xalqi boshqa xalqlar kabi moddiy- ma’naviy boyliklar yaratuvchi ijodkor xalq. Ko‘p qirrali tarixiy va boy madaniyatning ajralmas qismi bo‘lgan xalq pedagogikasini o‘rganish orqali kamolotga erishgan 24 I . XALQ OG`ZAKI IJODI NAMUNALARINING YOSHLAR TA`LIM TARBIYASIDAGI O`RNI VA PEDAGOGIKADA TUTGAN O`RNI. 1.1 Xalq pedagogikasi va qadriyatlar . Inson omilini har tomonlama kamol toptirish, o‘zaro erdam, o‘rtoqlik munosabatlarini yanada yaxshilaш, shaxsiy oilaviy va ijtimoiy haetda oddiylik va halollik, hushmuomalalik va rostgo‘ylik kabi ma`naviy-axloqiy insonlarga xos bo‘lgan sifatlarni yanada takomillashtirish asosida jumxuriyatimizning ijtimoiy- iqtisodiy taraqqietini jadallashtirish davrimizning eng muhim istiqbolli rejalaridan 9isoblanadi. Kishilik jamiyati taraqqieti tarixidan ma`lumki, bola shaxsining kamoloti oilada shakllanadi. Oila jamiyat haetini olg‘a suruvchi, uni yanada yuksak bosqichlarga ko‘tarib raвнаq toptiruvchi, kelajak avlodlarni tarbiyalab etishtiruvchi, kamol toptirish uchun mas`ul bo‘lgan g‘oyat muhim o‘chog‘dir. Jamiyatimiz taraqqieti o‘zining rivojlanish qonuniyatlariga asoslangan holda shaxs etukligini taxminlovchi va tarbiya samaradorligini oshiruvchi omillarni vujudga keltirish talabini qo‘ymoqda. SHu bilan birga jumhuriyatimiz taraqqieti bilan oila, uning barcha haetiy bosqichlari jiddiy o‘zgarishlarga uchraetganligini ham esdan chiqarmaslik kerak. Bizning yangi oila vujudga keltirish borasidagi muvaffaqiyatlarimiz shak-shubhasizdir. Oila erkaklar va aellarning to‘la teng huquqligi, oila uchun bab-baravar javobgarligi asosida quriladi. Biroq, yangi oilani vujudga keltirish oddiy ish emas. Bu murakkab jaraen bo‘lib, uning o‘z muammolari mavjud. Mustaqil oila - uning eng muhim negizlaridan biridir. Respublikamiz moddiy-texnika bazasining rivojlanishi o‘z navbatida oilaning moddiy va ma`naviy kamolotiga, bu esa, o‘z navbatida oiladagi bolalar 5 bog‘liq boMishi hamda tizimli olib borilishi, mashg‘ulotlarda yoshlar faoliyati xilma-xil va yangi ma’lumotlar, bilimlar, malakalar va ko‘nikmalarni egallashdan iborat bo‘lmog‘i kerak. Axloqiy mavzuda o‘tkaziladigan munozaralar, savol-javob kechalari, yoki o‘zbek xalqi tarixi va madaniyati bo‘yicha ko‘rik-tanlovlar o‘quvchilarni xalq pedagogikasi asosida tarbiyalashga katta imkoniyatlar yaratadi. Xususan, pedagogika va psixologiya mutaxassisligini mukammal egallashda ham xalq pedagogikasining o‘rni beqiyos, «Pedagogika tarixi», «Pedagogik konfliktologiya», «Oila pedagogikasi», «Pedagogik korreksiya», «Tarbiyaviy ishlar nazariyasi va metodikasi», «Ijtimoiy pedagogika» kabi pedagogika yo‘nalishidagi hamda psixologiya tsiklidagi qator fanlarni o‘qitishda ham xalq pedagogikasi manbalaridan unumli foydalanish mumkin. Bu esa har bir fan o‘qituvchisidan o ‘z kasbiga, mehnatiga vijdonan yondashishni va uning shaxsiy namunasini talab qiladi. Zero, o‘zbek xalq pedagogikasi, uning manbalari, tarbiyaviy va didaktik imkoniyatlarini har bir fan o‘qituvchisi avvalo o‘zi yaxshi o‘zlashtirib olishi, bunda fanni o‘qitish metodikasi bo‘yicha egallagan bilim va ko‘nikmalariga asoslanishi lozim bo‘ladi. 1.2 Yosh avlod tarbiyasida xalq pedagogikasining ahamiyati . Har bir ijtimoiy tuzum kelajagi insoniyat istiqboli, kishilarning hayot va turmush darajasi fan va madaniyat taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liqdir. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin ta’lim-tarbiya sohasida, milliy odob- ahloqni qayta tiklash borasida, milliy urf-odatlar, turli-tuman an’analarni joy- joyiga qo‘yish, milliy qadriyatlarni yanada rivojlantirish xususida juda keskin va buyuk burilishlar bo‘lgani barchaga ayondir. Davlatning buyuk kelajagi, albatta, yoshlarni chuqur bilimli va odob- ahloqli qilib tarbiyalash bilan bevosita bog‘liq ekanini yoddan chiqarmaslik lozim. O‘zbek xalq pedagogikasi ta’lim-tarbiya sohasida o‘ziga xos dorilfunun yaratgan. O‘zbek madaniyati, sharqona milliy 16 Uquvchilarning mustaqillikni fikrlashni ijodkorlikni talab etuvchi mexnatni sezadilar. Bu xususiyat ularga ,umuman yoshlarga xosdir. Uz kuchlarining kurgazmali , mustaqil tarzda namoyon bulayotganini xis etgan , kurgan taqdirdagina uquvchilar qiziqish bilan mexnat qiladilar . Uqituvchi uquvchi mexnatni shu zaylda tashkil etish orqali ularda ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi ularni turmushga tayyorlaydi Mexnat ijod namunasi darajasiga kutarilishi Bilan jozibadorlik kasb etadi , kishilarni uziga maftun etadi. Uquvchilarda ana shunday xususiyatga yega bulgan ijodkorlikni shakllantirish va rivojlantirishda uqituvchining namunali ishlari xamisha birinchi urinda turadi. U ana shu namunali ishlariga kura , uquvchilar ma’naviy dunyosining me’mori ularni nafosat olamiga olib kiruvchi murabbiy xisoblanadi . Uzbek xalqi asrlar davomida inson axloqiy guzal bulishini orzu qilgan tabiat guzalligini qadrlagan tabiat mexnatni – guzallik manbai deb bilgan .uning guzallik xaqidagi qarashlari u yaratgan Ona yerning tuprog‘i – ona sutidan aziz Ona yurting oltin beshiging Qishning baxri kuzga baraka Yerga mexr elga mexr Yigit xusni – mexnatda Daraxt yaprog‘i bilan kurkam odam mexnati bilan Guzallik ilmu ma’rifatda kabi maqollarda uzifodasini topgan shuningdek qushiq ertak doston va musiqalarda aks etgan . SHu zaylda u guzallik ijodkori bulgan . Xalqning oilaviy xayot, inson guzalligi xaqidagi ideallarii guzallikni anglatuvchi tushunchalar – guzal, latif, zilol, gulyuz, gulchaman , barno ,zebo ,okil , zuxro, lochin ,suzlarda xam ifodalagan . Xalq ayollar xusnini pardozda emas aqlida kurib ularning guzalligini ulug‘lagan BU xaqdagi tafakkuri u yaratgan obrazlar tasvirida qullangan asalbonu, gulmexri ,gulbegim , butakuz , iffatoy , nazokatoy , ra’no sarvinoz kabi so‘zlardan namoyondir Xalqning erlar guzalligi xususidagi ideallarini ularning obrazini chizishda foydalangan jamol, jasur, moxir, sarvar, temir, ulug‘, chulpon, sharaf , ulmas, ug‘lon , eldor shuxrat kabi suzlarda kurish mumkin . 34 ota-onalar dorilfununlaridan; jamoatchilik asosida ishlovchi oliy o‘quv yurtlari qoshida ochilgan ota-onalar kullietidan; tarbiyaviy huquqiy bilimlar maktablaridan, maktab eshidagi bolalarning ota-onalari uchun tarbiyaviy va meditsina maslahatxonalardan, pedagogika va bolalar ruhiyatiga doir masalalarni o‘rganuvchi to‘garaklar va boshqalardan. Bu va shunga o‘xshash ilmiy-tashkiliy ishlarni ilmiy jamiyatlar, ruhshunoslar jamiyati, maktab ota-onalar qo‘mitasi, oilaga erdam beruvchi kengashla, gazeta, jurnal tahririyatlari va oinai-jahon ko‘rsatuvlari olib boradi. Agar ota-onalarga umumiy tarbiyaviy bilim berishda olimlarning tavsiyalari, oilaviy tarbiyaga doir xalq pedagogikasi tajribalari, shahar, nohiya, qishloq, mehnat jamoalari, shuningdek mehnat va urush faxriylarining maslahatlari, tavsiyalariga tayanilsa, so‘zsiz bu ishning samaradorligi oshadi. Oiladagi tarbiyaviy sharoitni yaxshilash eshlar tarbiyasi samaradorligini oshirishga bevosita ijobiy ta`sir ko‘rsatadi. Albatta, bunda oilaning ruhiy muhiti, oila a`zolarining o‘zaro munosabatlari asosiy va hal qiluvchi rol' o‘ynaydi. Maktab, sinf, o‘rtoqlari va barcha muloqot manbalariga nisbatan oilada aniq tarbiyaviy omillarga amal qilinsa, nazorat ostiga olinsa, tarbiya to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan bo‘ladi. Ota-onalarning bolalar tarbiyasiga doir o‘z bilimlarini doimo oshirib borishlari, tarbiyada talabchanlik, ota-ona va katta eshdagi kishilarning o‘zaro ahilligi, kichiklarga g‘amxo‘rlik oilaviy tarbiya asosini tashkil etadi. Busiz oilaviy tarbiyada muvaffaqiyatga erishish mumkin emas. Ikkinchi tomondan, har bir oilada bola tarbiyasi yuzasidan aniq bir maqsad bo‘lishi kerak. Эng muhimi, esh avlod tarbiyasiga ota-ona eki aka-uka, opa-singil sifatidagina emas, balki jamiyatning haqiqiy fuqorasi sifatida ham e`tibor berish, eshlarni mazmunli kelajagimizga ishonch va sadoqat ruhida tarbiyalash zarur. Bola haet haqida, yaxshilik eki emonlik foydali eki zararli tushunchalarni birinchi navbatda oilada ota-onasi, aka-ukasi eki opa-singillaridan oladi. Agar bog‘cha, maktablarda tarbiyachi, o‘qituvchi bolalarga ta`lim bersa, tarbiyalasa, ota- onalar faqat tarbiyalab qolmay, balki ular bilan birga yashaydilar ham. Binobarin, 9 U bilan muyassar lazzatu - toting. Rizosin izlagin ota - onaning, Bo‘lmasa bulg‘anib o‘tar xayoting. Azizim otam qalbim ko‘kida quyosh, Onamchi shu quyosh yonida yo‘ldosh. quyoshu yo‘ldoshim barqaror ekan, Iqbolim kulganu, muyassar bardosh. -Bolalarim! Endi men sizlarga xadislar asosida xalq tomonidan yaratilgan ota - onani e’zozlovchi ikkita rivoyat aytib beraman. Rivoyatning birinchisida otaning xurmatini joyiga qo‘yish masalasi ilgari surilsa, ikkinchisida esa onaga muxabbat va unga xizmat qilishdek sharafli ish lo‘nda qilib berilgan. har kim ota-ona xaqidagi bu rivoyatlarni tinglab, o‘zi xulosa chiqarsin va shu daqiqadan e’tiboran ularga xizmat qilishdek savobli ishlarni boshlab yuborsin. Murod bobo degan ancha yoshga borib qolgan bir kishi bo‘lgan ekan. Murod boboning uchta o‘g‘li bo‘lib, kuch - quvvatda xech kim ularga barobar kelolmas ekan. Ular aql - farosatda xam xammaga ibratli bo‘lib o‘sishgan ekan. Ularning kattasi - qo‘ychivon, o‘rtanchasi – dexqon, kenjasi-ovchi ekan. Kunlardan bir kun shaxarlik bir kishi Murod bobonikiga mexmon bo‘lib kelibdi. Kechga borib xavo aynib, qor yog‘a boshlabdi. Ertalab turishsa, azbaroyi qor ko‘p yoqqanidan tomning to‘sinlari qirsillab, og‘irlikni ko‘tarolmay qolibdi. -Engil par qor yog‘may, muz aralash qor yog‘ibdi. hali-zamon xavo ochilib quyosh chiqsa, qor erib suvga aylanadi. To‘sinlar ko‘tarolmay sinib ketib, tom bosib qolishi mumkin. Tezroq tomga chiqib qorni kurab tashlash kerak, - debdi Murod bobo o‘gillariga. o‘g‘illari churq etishmabdi. Murod bobo gapini yana qaytaribdi. Yerdan sado chiqsa chiqibdiki, o‘g‘illaridan sado chiqmabdi. Jussasidan kuch yog‘ilib turgan, tog‘ni ursa talqon qiladigan o‘g‘illarni arzimagan ishni bajarishdan bosh tortishlarini ko‘rib, mexmon xayron bo‘libdi. 40 turolmaydi. Respublikamiz bolalarni barkamol inson qilib tarbiyalash vazifalarini, oilalarning mustahkamligi uchun qo‘yilaetgan talablar mehnatkashlarning tarbiyaviy ma`lumotini oshirish zaruriyatini ko‘tarib chiqmoqda. Bu masala hozirgi kunda har qachongidan ham muhimdir. Atoqli pedagoglar tarbiyani maqsadga muvofiq tashkil etish sharoitlaridan biri ota-onalarning tarbiyaviy savodxonligida, deb hisoblagan edilar. Ota-onalarni tarbiyaga oid va psixologik bilimlar bilan qurollantirmasdan turib oilada tarbiya jaraenini to‘g‘ri tashkil etish mumkin emas. Demak, oila haetini tarbiyaviy jixatdan to‘g‘ri tashkil qilish uchun o‘qituvchilar, keng jamoatchilik pedagogika fani orqali aholiga erdam berish, ota-onalarga tarbiyaviy bilim berish tizimini ishlab chiqishlari lozim. Pedagog-olimlar tadqiqotlarida isbotlanganidek, oilaviy tarbiyaga doir ishlar quyidagi sharoitlarda bajarilsa, uning samaradorligi yanada oshadi. 1. Maktab o‘zining barcha ta`sirlari majmuini oilaviy tarbiya jaraeniga izchil yo‘naltira olsa, 2. O‘qituvchilar jamoasi oila bilan o‘zaro hamkorligi davrida o‘zlarining etik-pedagogik tarbiyaviy talablarini to‘g‘ri tashkil eta olsalar, 3. Xalq maorifi bo‘limi va muassasalar tashkilotchi ota-onalarni tarbiyaviy jaraenga torta olsalar, 4. O‘qituvchilar tomonidan oilaviy tarbiyaga rahbarlik bolalar maktabga kelmasdan oldin boshlansa va bu ish ularning barcha o‘quv yillarida davom ettirilsa. Bu masalalarni ijobiy hal qilishda shahar, nohiya ijroiya qo‘mitalari va xalq ta`limi bo‘limlarining tarbiyaviy imkoniyatlari kengayaetgan paytdagi ta`siri hozirgi kun nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etmoqda. Demak, mamlakatimizda umumiy ta`limni sifat jihatidan tubdan yangilash asosida eshlarni har tomonlama kamol toptirish uchun aholiga tarbiyaviy bilim berishni har qachongidan ham yuqori saviyaga ko‘tarish bizning muqaddas burchimizdir. Oilaning ijtimoiy kuch-quvvati uning tarbiya berish imkoniyatlarida, ijtimoiy faol insonni tarbiyalash qobiliyatlarida ekanligini deyarli hammamiz 7 Otaning amrini bajarmoq xam qarz, xam farz. Otaning gapini qaytarish o‘ta gunox, unday farzand do‘zaxda kuymoqqa maxkum, - debdi mexmon Murod boboning farzandlariga qarab. -Yo‘q, otamizning aytganlarini bajara olmaymiz. Bo‘lmaydi debdi, - Murod boboning to‘ng‘ich o‘g‘li. qolganilari xam uni ma’qullab, boshlarini silkitishibdi. Mexmon «Bular, tarbiyasiz, beodob bolalar ekan» deb ko‘nglidan o‘tkazibdi. Murod bobo mexmonni tashlab tashqariga chiqay desa, uni ranjitib qo‘yishdan cho‘chibdi, uyda o‘tiraveray desa, tom bosib qolishidan qo‘rqibdi. -Arslonlarim, men rozi. Uchovingdan biroving tomga chiqib, qorni kurab tushgin, - debdi yana Murod bobo o‘g‘illariga qarab. Katta o‘g‘il kenjasiga «Sen tomga chiq desa, kenja o‘g‘il o‘rtancha akasiga nuqul «Siz tomga chiqing» - dermish. o‘g‘illaridan birontasi tomga chiqmasligini bilib turgan Murod bobo «Bo‘lmasa, xovlini qordan tozalanglar», debdi. Otalarining gapi tugar - tugamas uch o‘g‘il birdan kurakka yopishib, eshikka otilishibdi. Bir nafas o‘tar - o‘tmas xovlini qordan tozalashibdi. -Mexmon, xovliga chiqib bir aylanib kelmaymizmi? – debdi Murod bobo. Uch o‘g‘ilning qilmishlaridan xayron bo‘lib, boshi qotib o‘tirgan mexmon «Xo‘p bo‘ladi» deb javob beribdi. Ular uydan chiqishlari bilanoq uch o‘g‘il «Men chiqaman», «Yo‘q, men chiqaman» deb tortishib qolishibdi. Jussasi kichikroq kenja o‘g‘il lip etib tomga chiqibdi - da, bir choy qaynami o‘tmasdan tomdagi qorni kurab tushibdi. Murod bobo kenja o‘g‘liga raxmat aytibdi. Keyin uchala o‘g‘lini xam alqab, yumushlariga jo‘natibdi. «o‘g‘illari gapiga kirmadi-yu, yana ularni duo qiladi-ya», - deb battar xayron bo‘libdi mexmon. Dasturxon ustida Murod bobo mexmonning fikrini o‘qib: -Mexmon, xayron bo‘lmang. Odatimiz shunaqa, - debdi. hech narsa tushunmagan mexmonning battar xunobi oshibdi. Kech kiribdi. Murod boboning o‘g‘illari birin-ketin uyga qaytishibdi. Katta o‘g‘il kelib avval mexmonga salom beribdi, keyin otasi bilan ko‘rishib, olib kelgan bir dasta nonni uning oldiga qo‘yibdi. o‘rtancha o‘g‘il xam avval mexmon bilan 41 millatning o‘ziga xos orzu-umidlari va ma’naviy qarashlari bo‘ladi. Ular orasida ta’lim va tarbiyaga bo‘lgan ehtiyoj alohida o‘rinni egallaydi.Chunki har bir sog‘lom insonda tinmay bilim olib turish ehtiyoji mavjud. Aslida fikr doirasi keng va tarbiyali insongina o‘zini erkin va baxtli his qiladi.Har qanday davlat o‘z xalqining taraqqiyot bosqichiga mos ijtimoiy tuzumni tanlab oladi. Davlatning ma’rifat tizimi jamiyat tanlab olgan tuzumning ijtimoiy buyurtmasini bajarishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bizning bugungi ta’lim tizimimiz demokratik davlat va bozor munosabatlariga asoslangan bo‘lishi zarur. O‘zbekiston Respublikasi birinchi birinchi prezidenti I. A. Karimov birinchi chaqiriq Respublika Oliy Majlisining birinchi ssesiyasida qilgan ma’ruzasida hur O‘zbekistonda demokratik tuzumni barpo eta borish bilan birga, amalga oshirilayotgan ulkan o‘zgarishlarning asosiy ishtirokchilari bo‘lgan jamiyatimiz a’zolarining ma’naviyatini butunlay yangicha qaror toptirish lozimligini aytgan edi. Bu fikrlarni Prezidentimiz keyingi chiqishlarida ham bir necha bor ta’kidladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining tarixiy o‘n to‘rtinchi sessiyasida so‘zlagan nutqida jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish va kadrlar masalasini O‘zbekistonning XXI asrda rivojlanishining eng ustivor yo‘nalishlardan biri sifatida olg‘a suradi. Kelajagi buyuk davlatni qurayotganlar tafakkuri, ahloqi yangi iqtisodiy munosabatlarni tarkib toptirishga va moddiy ne’matlar yaratishga astoydil yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Mana shunday ijobiy xislatlarga ega bo‘lgan insonni tarbiyalash ta’lim-tarbiya tizimi zimmasiga yuklatilgan. Yaqin o‘tmishimizdagi “sovet pedagogikasi” ning ta’lim-tarbiya berish usullari barcha odamlar bir xil qobiliyatga, bir xil dunyoqarashga, bir xil ehtiyojga ega, degan ijtimoiy hayot qonuniyatiga zid, “taqlid qilish” usuliga asoslangan edi. Shu bilan birgalikda, oqishga hammani jalb qilish maqsadida didaktikaning oltin qoidasi bo‘lgandiqqat qildirish tamoyiliga zid holda oqitishga harakat qilindi. Vaholanki, pedagogika ilmi va amaliyotining ma’lumotiga qaraganda, o‘qituvchi talabalar diqqatini o‘ziga qaratib, uni dars oxirigacha saqlab turish uchun sinfdagi bolalar soni 15-20 dan oshmasligi kerak ekan. Aks holda, darslarni ijro bo‘lmasligiga, yosh avlodni esa, “maktabga borib keluvchilar”, “bitiruvchilar” va “hech narsani bilmaydigan” 19 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA`LIM, FAN VAʻ INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI FAN VA TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITET I “Himoyaga ruxsat etilsin ” “Ijtimoiy fanlar” fakulteti dekani ____________ T.X.Chariyev “ ______ ” _________ 2024 y “ Boshlang ich ta’lim ʻ ” yo nalishi ʻ 144 - BT(sirtqi) guruh talabasi Ahmedova Ziyoda Taxirovna Fan nomi: Boshlang ich ta’lim pedagogikasi ʻ Mavzu : X alq og‘zaki ijodi namunalarida ta’lim tarbiya masalasi KURS ISHI “ Himoyaga tavsiya etilsin ” “ Pedagogika ” kafedra mudiri: ______________ D.S.Saparboyeva Ilmiy rahbar : Abdug aniyeva.Sh _______ ʻ Toshkent-2024 1 Mexnat jarayonida bolalarning nafosat xaqidagi tushunchalarini did va qarashlarini rivojlantirish tarbiyaviy ishning mu h im tomoni xisoblanadi. Go‘zal didli inson yaxshi fazilatlar egasi – insonparvar , me h natsevar davrning ilg‘or g‘oyalarini chuqur o‘ zlashtiruvchi , shu g‘oyalani o‘ zlashtiruvchi shu g‘oyalarni rivojiga o‘ z xissasini q o‘ shishga intiluvchi b o‘ lib yetishadi. M e h nat faqat insonning kamol topishi uchungina emas , balki xatto ergashgan insoniylik xislatlarini mazkur darajada saqlab turishi uchun xam zaruriy shartdir. Inson mexnat qilmay turib ilgari bora olmaydi , mexnat qilmasa erishgan darajasini saqlab qola olmaydi u orqaga ketishga majbur b o‘ ladi . I nsonning qalbi va tanasi me h nat qilishni talab qiladi. Agar inson Biron –bir sababga k o‘ ra turmushda shaxsan me h nat qilmasa u xolda inson chinakam turmush y o‘ lini yoqotadi va turmushdan cheksiz norozi buladi xamma narsadan kungli sovib xech narsani yoqtirmaydi, xamisha zerikib xunob bulib yuradi ikkinchidan unday odam uz xoxishi b ilan o‘ zi h am sezmagan xolda o‘zini-o‘zi nobud qilib boradi va tez orad a yosh bolalarga xos injiq va qaysar b o‘ lib qoladi . B u xar ik k ala yo‘l xam insonni tiriklayin murdaga aylantiradi nimaga desangiz, shaxsiy mexnat erkin me h nat- ana shuning o‘zi xayotdir . Me h natning go‘zallik xususiyati – inson xissiyotiga, xissiyoti orqali ongi va xulqiga ta’sir etishdir . M e h natning g o‘ zallik xususiyati esa me h nat jarayoni go‘zalligi, me h nat sharoiti go‘zalligi, me h nat natijalari va ishlab chiqarish bilan band b o‘ lgan inson g o‘ zalligi tashkil etadi. Ta’limda ana shu masalalarga, ya’ni mexnat jarayonining, sharoitning va mexnat natijalarining guzallik jixatdan maqsadga maqsadga muvofiq bulishiga e’tibor beriladi. SHundagina tarbiya bolani turmush mexnatiga tayyorlaydi, unda mexnatni odat qilib olish va mexnatni sevish kabi xislatlani ustiradi, unga turmushda uziga munosib o‘zi istagan mexnatni aniqlab olish imkonini beradi. Aqliy mexnat tafakkur mushoxada dunyoni bilish bilimlarni egallash ular asosida uz dunyoqarashi va e’tiqodini shakllantirib borishdir. Bu – mexnatning xaqiqattan xam mexnatga aylanishi uchun u aniq maqsadga guzalligini yoritish 32 Tabiat guzallik timsolidir. Tabiat badiiy so‘z va tasvir san’ati namoyandalari uchun ilxom manbaidir.Ona tabiat guzalligi xalq uchun uziga xos ilxom manbai bulgan va xozir xam shunday . SHu tufayli xam xalq yaratgan badiiy ijodda u uz aksini topgan, Yil fasllariga xos chiroy, xususiyat guzal tariflangan. Buni mashxur olim Maxmud Qoshg‘ariyning “ Devonu lug‘atit turk” asarida berilgan misollarda kurish mumkin . Baxor shunday ta’riflanadi: “Yashin yashnadi, bulut quzg‘alib, xayojonga tushdi.Ayg‘ir va biyalar baxor kelgandan zavqlanib , shodlik Bilan kishnashadi va yayrashib olishadi…” “ Baxor tongi yorishdi , muzlar erib sel suvlari kabi qattiq oqa boshladi .Yorug‘ tong yulduzi xam nur sochib chiqdi”. Yoz quyidagicha ta’riflanadi :“ Turli tuman chechaklar tizildi ,g‘unchasidan ,kurtagidan yozilib kurindi. Ular yer ustida uzoq yotib ezilgan edi, yerdan bosh kutarib bir biridan ayrilishayotir”. O‘tmishda ota ,bobolarimiz yosh avlodni tabiat bilin tanishtirishga, ularda tabiat guzalligiga xavas tuyg‘usini tarbiyalashga aloxida e’tibor berib , tabiat xodisalarni , quyosh , oy, yulduzlar xaqida ijod etilgan afsonalarni aytib berganlar , shu yullar Bilan ular bolalarda tabiat , tabiiy xodisalar xaqida tasavvur qilganlar , tabiat guzalligiga xavas , uni e’zozlash, guzallik yaratish tuyg‘usini kamol toptirganlar. Xayotda guzallik yaratish kup narsani bilish, tabiatni , uning guzalligini, tabiatga guzallik baxsh etayotgan odamlarning maxorat va qudratini chuqur xis etish kerak . Tabiat go‘zalliklari bolalar ma’naviy dunyoqarashning tarkib topishi va rivojida muxim axamiyat kasb etadi , tabiat uz go‘zalligi bilan ularni o‘ziga maftun etadi. Tabiat lavxalari o‘zining tabiiy ko‘rki bilan bolalarda yorqin xissiyot uyg‘otadi. Tabiat bolalarni guzallikni xis etish , guzal didli qilib tarbiyalash manbai bulishi bilan birga , ularni insonparvar guzal axloqli qilib tarbiyalashda xam muxim mavqega ega bulgan. Buni yaxshi bilgan ota onalar bolalarining diqqat e’tiborini yam yashil qir adirlarga bog‘, daryo, dengizlarga jalb etganlar. Ana shu 36 ko‘rishib, so‘ngra otasi bilan so‘rashibdi-da, qo‘lidagi go‘sht - yog‘ni otasining yoniga qo‘yibdi. Keyin kenja o‘g‘il kelibdi. Mexmon bilan ko‘rishib, otasi bilan o‘pishib, otgan ovi - olxorni ularning oldiga qo‘yibdi. Dasturxon ustida mexmon Murod bobodan: -Boya o‘g‘illaringizning tomdagi qorni kurashdan bosh tortishlarining boisi ne? – deb so‘rabdi. -Buning sababini o‘zlaridan so‘rang, - debdi Murod bobo. SHunda mexmon: -Ertalab, avvaliga otangizning aytganlarini qilmadinglar, ya’ni tomga chiqib qorni kuramay, biz tashqariga chiqqach, ukangiz kurab tushdi. Nega ota gapidan bosh tovladinglar? Buning boisi ne? – deb so‘rabdi. -Yo‘q, mexmon, unday demang, - deb javob qaytaribdi katta o‘g‘il, - otamizning xar bir so‘zi biz uchun muqaddas bo‘lganidek, u kishining o‘zi xam biz uchun eng ulug‘ zot. Tom ustiga chiqmaganimizning boisi shu ediki, uy ichida otamiz o‘tirgan edilar. qishlog‘imizda azal-azaldan shunday odat bor: ota uyda ekan, bola tom ustiga chiqmaydi. Mexmon Murod bobodan so‘rabdi: -SHunday yaxshi odatlaringiz bor ekan, nega endi siz tashqariga chiqib tura qolmadingiz? -Sababi, siz yonimda edingiz. Mexmonni yolg‘iz qoldirish odobdan emas. Bekorga xalqimiz «Ota ulug‘ - otadan mexmon ulug‘» - deb aytmaydi, - debdi Murod bobo.Bunday mexmondo‘stlikka va odobga qoyil qolgan mexmon Murod bobo bilan uning o‘g‘illariga qulluq qilib xayrlashibdi. Xullas istiqlol mafkurasini yaratish talab qilinayotgan xozirgi davrda xalq pedagogikasini urganish va tiklash , pedagogika fani soxasida yuz berayotgan yangiliklarni ta’lim tarbiya jarayoniga tatbiq etish maktab urta va oliy uquv yurtlarida ta’limning yuqori saviyada bulishini ta’minlaydi. XULOSA Insoniyat taraqqiyotida avloddan-avlodga ko‘chib, tarix sinovlaridan o‘tib kelayotgan umuminsoniy va madaniy-ma’naviy qadriyatlar, milliy an’analar, 42 MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………..…… 1 I . XALQ OG`ZAKI IJODI NAMUNALARINING YOSHLAR TA`LIM TARBIYASIDAGI O`RNI VA PEDAGOGIKADA TUTGAN O`RNI …………………………………………………………………………………5 1.1 Xalq pedagogikasi va qadriyatlar . ………………………………………….5 1.2 Yosh avlod tarbiyasida xalq pedagogikasining ahamiyati . . ……………………16 II. BOLALARNI DO‘STLIK, O‘RTOQLIK RUHIDA TARBIYALASHDA O‘ZBEK XALQ ERTAKLARIDAN FOYDALANISHNING MAVJUD HOLATI …………………………………………………………………………….25 2.1 Bolalarni do‘stlik o‘rtoqlik ruhida tarbiyalashda o‘zbek xalq ertaklaridan foydalanish …………………………………………………………………………25 2.2 O‘quvchilarini ma’naviy – axloqiy tarbiyalashda xalq rivoyatlarining tarbiyaviy ahamiyat i……………………………………………………………29 XULOSA……………………………………………………………………….42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI………………………..43ʻ 2 axloqiy omillar va urf-odatlar muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Chunki ular xalqning jamoa ijodkorligining mahsuli bo‘lib, insonlarning talab-ehtiyojlari zamirida aql-zakovat bilan yaratilgan, ularning tasavvuri, dunyoqarashi, tafakkuri, orzu-armonlari, e’tiqodi va axloq-odob qoidalarini o‘zida mujassam etgan, jamiyatning ma’naviy-madaniy rivojiga katta hissa qo‘shuvchi moddiy va ma’naviy boyligi bo‘lgan. Xalqning bu boyligi, birinchi navbatda asrlar davomida avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan o‘zbek xalq og‘zaki ijodi asarlari – qo‘shiq, maqol, topishmoq, afsona, rivoyat, latifa, ertak, naql va dostonlarda o‘z aksini topgan. Chunki ularda xalqning pedagogik g‘oyalari, dunyoqarashi, ruhiy kechinmalari, ma’naviy-axloqiy ideallari o‘ziga xos yo‘sinda aniq, ibratli va qiziqarli tasvirlargan, hikoya qilingan voqea-hodisalarda o‘rnak bo‘ladigan o‘gitlar berilgan, xalqning hayotiy tajribasi, milliy an’analari, urf-odatlari va falsafasi bayon etilgan. Xalq og‘zaki ijodi asarlari badiiy jihatdan yuksak takomilga ega ekanligi, tinglovchilarning, ayniqsa, yosh bolalarning oson tushunishiga, idrok etishiga qulayligi tufayli xalq pedagogikasining eng muhim, ko‘p qamrovli va tarbiyaviy ta’siri g‘oyat kuchli tarmog‘i hisoblanadi. Chunonchi, maqollar xalqning ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy va madaniy tajribalari, hayotiy kuzatishlari asosida vujudga kelgan fikrlarni lo‘nda, aniq va obrazli ifodalovchi bir vosita bo‘lsa, naqllar hayotiy tajribalari, nasihatomuz fikrlari, donishmandligi, axloq qoidalariva falsafasini sodda syujet, ibratli mazmunda ifodalovchi hikoyalardir. Ertaklar esa falsafa, axloq, din, badiiy to‘qima va hayolotga asoslangan xalq donishmandligining mahsulidir. Shu bois ertakdagi to‘qima voqea-hodisalar silsilasida xalqning ma’naviy qadriyatlari, urf-odatlari, axloq-odobning o‘ziga xos milliy xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Rivoyatlar ham asosan ijtimoiy-maishiy voqealarni, tarixiy shaxs va hodisalarni uydirmalar vositasida bayon etuvchi kichik xajmli hikoyalar bo‘lib, ularda lutf va nazokat, aql va idrok, ishq va vafo, adolat va sahovat, vatanparvarlik va mehnatsevarlik madh etiladi, zulm va zo‘rlik, xaqizlik va bosqinchilik qoralanadi. Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodining yirik namunasi hisoblangan rivoyatlarda umuminsoniy qadriyatlar mujassamlashgan bo‘lib, ularda xalqning turmush tarzi, 43 qahramonlarining turliligi hamda kutilmagan voqealarga boyligi bilan ajralib turadi. Mualliflik ertaklarini ham shartli ravishda bir necha turga bo‘lish mumkin. 1. Sehrli Yozuvchilar tomonidan yozilgan sehr va mo‘’jizalarga boy bo‘lgan ertaklar xalq ertaklaridan ta’sirchanligi va qahramonlarning konkretligi bilan, syujetining ravshanligi va puxtaligi bilan ajralib turadi. Aka-uka Grimm, Sh. Perro, G.H. Anderson kabi yozuvchilarning ertaklari bunga misol bo‘la oladi. 2. Ta’lim-tarbiyaviy Bunday ertaklar asosan pedagoglar tomonidan yozilgan bo‘lib, bolalarga darslar va nasihatlarsiz ta’sir o‘tkazish hamda ularga bilim berishga qaratilgan. Bunday yo‘l bilan kichkintoylar harf va raqamlarni osonroq va tezroq o‘rganadilar. 3.Psixokorrektsiyalovchi. Psixologlar tomonidan tanlangan va yozilgan ertaklar yordamida farzandingizning fe’l-atvorini ijobiy tomonga o‘zgartirishingiz mumkin. Psixologiya sohasida hatto ertakli terapiya yo‘nalishi bor. Ruhshunos mutaxassislar bunday ertaklar yordamida boladagi qo‘rquv, alamlarni ketkazadilar, oila a’zolari hamda do‘stlari bilan munosabatlarni yaxshilashga yordam beradi. Shubhasiz, ertaklar bolaning psixologik rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi, biroq ertaklarni faqatgina tarbiyaviy ahamiyatining ketidan quvish kerak emas. Ertaklarni o‘qish va tinglash – bu avvalambor bolalarga zavq bag‘ishlovchi maroqli mashg‘ulot bo‘lishi zarur. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, bola xatti-harakatidagi emotsional buzilishlarni, albatta o‘yinlar, o‘yinchoqlar, bolaning tasviriy faoliyati, musiqa, teatr va umuman aytganda, san’at yordamida ham to‘g‘rilasa bo‘ladi. Lekin bolalar uchun eng tushunarli va sevimli usul bu – ertakdir. To‘g‘ri tanlangan ertak yordamida boladagi ko‘plab muammolar – qo‘rquv, injiqlik kabilarni yo‘qotish unda qat’iyat va irodani shakllantiradi. Ertaklarni faqatgina psixologik terapiyadagina qo‘llamay, balki oila davrasida muntazam qo‘llash bolalik davridagi eng iliq hislarni bola xotirasida muhrlashga imkon beradi. Ertaklar bolaning muammolaridan kelib chiqqan holda tuzilishi, ertak 29 kishilar toifasiga aylantira boradi. Undan tashqari, “kommunizm kishisi” andozasidan kelib chiqib, hammani birday tezkorlik bilan bilimdon qilib tarbiyalash maqsadida oqishning har bir bosqichida haddan tashqari kop fanlar kiritilib, hatto o‘rtacha qobiliyatga ega bo‘lgan bola ham bilimini qabul qilish imkoniyatidan mahrum bo‘ldi. Natijada o‘quvchi va talabalar me’yoridan ancha ko‘p axborotni ongiga sig‘dira olmasdan, bora-bora oqishga loqayd munosabatda bo‘la boshlaganlar. Berilayotgan bilimni to‘liq egallayman, degan tirishqoq bolalar bu bilimlarni faqat taqlid usuli orqali yod olib ulgurishgan, xolos. Mexanik ravishda yod olingan bilim turg‘un bolmay, bola xotirasidan tez ochib ketadi. Shu bilan birgalikda “sovet pedagogikasi” o‘ta mafkuralashtirilgan bo‘lib, faqat materialistic dunyoqarash, sinfiy qarama qarshilik, milliy va hududidy xususiyatlarni hisobga olmaslik va hokazolar barcha fanlar, shu jumladan pedagogika fani mag‘iz- mag‘ziga singdirilgan edi. Bunday jonsiz nazariy pedagogik adabiyotlarni tubdan qayta ko‘rib chiqib, milliy istiqlol mafkurasi va XXI asrdagi O‘zbekiston taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlaridan kelib chiqqan holda, jahonni ilg‘or pedagogic fikrlari asosida milliy pedagogika dastur va darsliklarini yaratish zarur bo‘ldi. Milliy pedagogika deganda davlat konstitutsiyasi, ta’lim to‘g‘risidagi qonun hamda istiqbol rivojlanish dasturlari, jamiyatning tarixiy taraqqiyot qonuniyatlari va uslublar majmui tushiniladi. O‘zbekiston xalqi asriy orzusi - mustaqillikka erishib, barqaror taraqqiyot yo‘lidan bormoqda. Endilikda xalqimiz o‘z taqdirining haqiqiy egasi, o‘z tarixining ijodkori, milliy ma’naviyat va qadriyatlarning chinakam sohibiga aylanmoqda. Milliy ana’nalar, dinimiz, tariximiz qaytadan tiklanmoqda, o‘zligimizni tobora chuqur anglab yetmoqdamiz. 2 Xalq pedagogikasi fanining maqsad va vazifalari, mazmuni. Insoniyat tarixining har bir bosqichida rivojlanish yo‘nalishi ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotning metodologik birligi qonuniyati asosida belgilangan. Ushbu qonuniyat jamiyatda hukm surgan ijtimoiy-iqtisodiy qarashlar, g‘oyalar va ideallar asosida ijtimoiy ong shakllari bo‘lgan fan, san’at, madaniyat, ishlab chiqarish va turmush tarsi rivojlanishiga omil bo‘lgan. Shu tariqa tarixiy taraqqiyot davomida barkamol shaxsni tarbiyalash va voyaga yetkazish yuzasidan to‘plangan boy 20 pedagogik g‘oyalari bilan tanishtirish jarayoni sanaladi. Mazkur jarayonda quyidagilar o‘rganiladi: -xalqimizning ma’naviy-ma’rifiy va milliy qadriyatlari; -oilada farzand tarbiyasi, tarbiya metodlari, usul va vositalari; -o‘zbek xalqining axloqiy me’yorlari, muomala madaniyati; -xalq pedagogikasida tabiat va inson munosabatlari, sog‘lom turmush tarzining aks etishi; - buyuk mutafakkirlarning pedagogik g‘oyalari; -xalq og‘zaki ijodi va dostonlarning tarbiyaviy ahamiyati; -milliy urf-odatlar, marosimlar, an’analar, udumlar, xalq o‘yinlari va o‘yinchoqlarining tarbiya vositasi sifatidagi o‘rni; -xalq pedagogikasida diniy ta’limotlar; -xalq pedagogikasida xalq amaliy san’ati, hunarmandchiligi va h. Xalq pedagogikasi fanining asosiy maqsadi – bo‘lg‘usi pedagogik kadrlarda pedagogik tafakkurni shakllantirish va kengaytirish, xalqimizning o‘qitish jarayonini tashkil etish va tarbiya nazariyasi bo‘yicha to‘plangan boy ma’naviy-ma’rifiy merosi va pedagogik qarashlari, ta’limiy-tarbiyaviy imkoniyatlari bilan tanishtirish orqali ularning kasbiy-pedagogik tayyorgarligini orttirishdir. Fanning vazifalari - xalq pedagogikasining ta’lim-tarbiyaga oid boy tajribasi, tarbiya usullari, insoniylik fazilatlari va qadriyatlar, xalq pedagogikasining sharqona va turkona an’analari, ta’lim-tarbiya jarayonlarining xalq og‘zaki ijodida, milliy urf- odatlarda, diniy ta’limotlarda ifodalanish masalalarini o‘rganish hamda kelajak avlodga uning mazmun-mohiyatini tushuntirishdan iborat. O‘zbek xalqining o‘tmishdagi tarixiy tajribasi, ma’naviy, madaniy, ijtimoiy hayoti, oilada farzand tarbiyasi bilan bog‘liq masalalarni ilmiy jihatdan to‘la bilish uning kelajakdagi taraqqiyot yo‘lini aniq belgilab beradi. Zero, o‘z elining murakkab tarixini, etnik xususiyatlari va pedagogik g‘oyalarini aniq 22 topishmoqlardan keng foydalanish mumkin. 0 ‘quvchilarga fizik hodisalar yoki osmon jismlari haqida topishmoq tarzida aytib berish havola etiladi. Masalan: Ko‘k ko‘ylakka qo‘l yetmas. (Osmon) Uzoq tog‘da o‘tyonar. (Quyosh) Shu o‘rinda U.Gadoyboev, K.Yoidoshevlarning «Fizika darslarida xalq maqol va masallaridan foydalanish» xususidagi maqolasiga murojaat etish mumkin. Astronomiyani o‘rganishda buyuk alloma Mirzo Ulug‘bekning hayoti va asarlari, biologiya darslarida Abu Ali Ibn Sino asarlari, matematikada Al-Xorazmiy, Umar Hayyomning hayoti va asarlarini, falsafiy she’rlar bilan qo‘shib o‘rganish ham katta samara beradi. Aniq fanlar, xususan iqtisodiyotga oid fanlarni o‘qitishda avloddan -avlodga o‘tib kelayoigan xarid qilish, mahsulotni xaridorgir qilib tayyorlash, raqobatga bardosh berish, savdo usullari, tejamkorlik haqidagi ma’lumotlami o‘zbek xalq maqollari, diniy ta’limotlar, hadislardan namunalar keltirib berilsa, yoshlaming g‘oyaviy-siyosiy va iqtisodiy tarbiyasi samarali bo‘ladi. Shu o‘rinda barcha fanlarni o‘qitishda mehnat tarbiyasining ham o‘mi katta ekanligini ta’kidlash joiz. Yoshlarda ijtimoiy foydali mehnatga hurmatni tarbiyalash, ya’ni uni mehnat qilishga ruhan tayyorlash o‘zgalar mehnatini e’zozlash, ularda mehnatsevarlik, chidamlilik, tirishqoqlikni shakllantirish - mehnat tarbiyasining asosiy vazifalaridan biridir. Bunda buyuk allomalar asarlariga murojaat etish ham o‘rinlidir. Jumladan, Forobiyning «Buyuk ishlarning naqllaridan» asarida shunday yozilgan: «Qiyinchilik va tajribasizlik barcha xulqiy va fikriy fazilatlar oldida ko‘ndalang turadi, umuman, har qanday hunami o‘rganishda o‘ziga yarasha qiyinchilik bor».9 Shu o‘rinda yoshlaming yosh xususiyatlarini hisobga olib , mehnatsevarlik haqidagi xalq og‘zaki ijodi namunalaridan ko‘plab misollar keltirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Yoshlaming bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil qilishda ham xalq pedagogikasi manbalaridan unumli foydalanish mumkin. Bunda o‘quv fanlari bo‘yicha turli to‘garaklar, tematik kechalar, muloqotlar, savoljavob kechalari, tanlovlar, olimpiadalar, sayohatlar, «Quvnoqlar va zukkolar» bellashuvlarini tashkil qilish lozim. Xalq pedagogikasi asosida tashkil qilinadigan yuqoridagi kabi tadbirlaming yagona talabi: mashg‘ulotlar ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan va mazmuni hayot bilan 15
Купить