Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	159.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

13 Продаж

Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari

Купить

Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari
Mundarija:
Kirish
I bob. Xalqaro hisob-kitoblarning nazariy-huquqiy asoslari
1.1 Xalqaro hisob-kitoblarning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati
1.2 Xalqaro hisob-kitoblarning shakllarining nazariy jihatlari
1.3 Xalqaro hisob kitoblarning jahon tajribasi tahlili
II bob. O’zbekistonda xalqaro hisob-kitoblarning qo’llanish xususiyatlari
va ularning tahlili
2.1 O'zbekiston Respublikasidagi tijorat banklarining xalqaro-hisob
kitoblardagi faoliyati
2.2 Xalqaro hisob-kitoblar dinamikasining statistik ko’rsatkichlar
III bob. Xalqaro hisob-kitoblarning rivojlanish istiqbollari .
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

I bob. Xalqaro hisob-kitoblarning nazariy-huquqiy asoslari
1.1 Xalqaro hisob-kitoblarning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati
Xalqaro hisob-kitoblardagi o’zgartirishlarning paydo bo’lishi hamda ularning
yanada takomillashuvi tovar ishlab chiqarish va muomala jarayonining rivojlanishi
hamda baynalmilallashuvi bilan bog’liq. Tovarlar ishlab chiqarish va ularni sotish
davrlarining o’zaro muvofiq kelmasligi hamda iste’mol bozorlarining uzoqligi
tufayli xalqaro muomaladagi qiymatlar harakatining nisbatan mustaqil bo’lib
qolgan shakli xalqaro hisob-kitoblarda o’z aksini topadi. Xalqaro hisob-kitoblar
tovarlar va xizmatlar bilan tashqi savdo hamda notijorat operatsiyalar, kreditlar va
mamlakatlararo kapitallar harakati bo’yicha hisob-kitoblarni qamrab oladi.
Xalqaro hisob-kitoblar – turli mamlakatlar fuqarolari va yuridik shaxslari
o’rtasida iqtisodiy, siyosiy va madaniy munosabatlar tufayli vujudga keladigan pul
talablari va majburiyatlar bo’yicha to’lovlarni muvofiqlashtirishdir. Xalqaro
hisobkitoblar bir tomondan, amaliyotda shakllangan va xalqaro hujjatlar hamda
qoida bilan mustahkamlangan to’lovlarni amalga oshirish shartlari va tartibini,
ikkinchi tomondan, ushbu hisobkitoblarni amalga oshirish yuzasidan kunlik amaliy
faoliyatni o’z ichiga oladi. Hisob-kitoblarning eng katta hajmi bank
hisobvaraqlarida yozuvlarni amalga oshirish orqali naqdsiz pul o’tkazish yo’li
bilan amalga oshiriladi. Bunda jahonning eng yirik banklari xalqaro hisob-
kitoblarda yetakchilik mavqeyiga ega bo’ladi. Mazkur banklarning xalqaro hisob-
kitoblarga bo’lgan ta’sir darajasi ular joylashgan mamlakat tashqi iqtisodiy
aloqalari, milliy valutasining ishlatilish ko’lami, ixtisoslashganligi, moliyaviy
ahvoli, ishbilarmonlik mavqeyi, vakil-banklar tizimiga bevosita bog’liq.
Banklar hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun o’zlarining xorijiy bo’limlari
va xorijiy banklar bilan o’rnatilgan vakillik munosabatlaridan foydalanadi. Xorijiy
banklar bilan vakillik munosabatlari o’rnatilganda «loro» (xorijiy banklarning
mazkur bankda ochilgan hisobvarag’i) va «nostro» (mazkur bankning xorijiy
banklarda ochilgan hisobvarag’i) hisobvaraqlari ochiladi. Vakillik munosabatlari
hisob-kitoblar tartibi, vositachilik haqining hajmi, ishlatib bo’lingan mablag’larni
to’lash uslublarini belgilab beradi. Xalqaro hisob-kitoblarni o’z vaqtida va

samarali amalga oshirish uchun banklar, odatda, kutilayotgan to’lovlarning
tarkibiy tuzilishi va muddatlariga muvofiq ravishda zarur bo’lgan va turli
valutalarda ifodalangan valuta pozitsiyalarini ta’minlaydi va o’z valuta zaxiralarini
diversifikatsiyalash siyosatini o’tkazadilar. Banklar nisbatan yuqori foyda olish
maqsadida o’z valuta aktivlarini jahon ssuda kapitallari bozorida, shu jumladan
yevrobozorda joylashtirishni afzal ko’rgani holda «nostro» hisobvaraqlaridagi
minimal qoldiqlarni ta’minlashga harakat qiladi.
Xalqaro hisob-kitoblar borasidagi banklar faoliyati, bir tomondan, milliy
qonunchilik bilan muvofiqlashtiriladi, boshqa tomondan esa – o’rnatilgan qoidalar
va tartiblar yoki alohida hujjatlar bilan mustahkamlangan ko’rinishda mavjud
bo’lgan, shakllangan amaliyot bilan belgilanadi.
Xalqaro hisob-kitoblarda asosan milliy valutalarning ishlatilishi ulardan
foydalanish samaradorligini kurs tebranishlari hamda ushbu valutalar emitentlari
bo’lmish mamlakatlarning iqtisodiy va valuta siyosatiga bog’liqligini kuchaytiradi.
Xalqaro hisobkitoblarning holati qator omillarga bog’liq: mamlakatlar orasidagi
iqtisodiy va siyosiy munosabatlar, valuta qonunchiligi, xalqaro savdo qoidalari va
tartiblari, bank amaliyotlari, tashqi savdo shartnomalari va kredit bitimlarining
shartlari.
Tashqi iqtisodiy bitimlarning valuta-moliyaviy va to’lov shartlari. Xalqaro
savdo shartnomalari bo’yicha hisob-kitoblar o’ta murakkab bo’lib, bank
xodimlarining yuqori malakaga ega bo’lishini talab etadi. To’lov olinishining
tezligi va kafolati hamda banklar orqali operatsiyalar o’tkazishning xarajatlar
summasi hisob-kitoblar shakllari va shartlarining tanloviga bog’liq. Shu sababli,
tashqi savdo bo’yicha hamkorlar muzokaralarda to’lov shartlarining unsurlarini
kelishib oladi, so’ngra ushbu shartlar shartnomaga kiritilib, rasmiylashtiriladi.
Shartnomalarning valuta-moliyaviy va to’lov shartlari tuzilayotgan paytda
eksportyor manfaatlarining importyor manfaatlariga teskari ekanligi ko’zga
tashlanadi. Bunda eksportyor valutaning maksimal summasiga nihoyatda qisqa
vaqtichida ega bo’lishni xohlaydi, importyor esa, aksincha, iloji boricha kam
miqdordagi valuta hajmini to’lash, tovarlar olinishini tezlashtirish hamda mazkur

tovarlar to’la sotilgunga qadar to’lov muddatini kechiktirishdan manfaatdordir.
Bitimlarning valuta-moliyaviy va to’lov shartlari tanlanishiga mamlakatlar
o’rtasidagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning xarakteri, kontragentlar
kuchlarining o’zaro nisbati, ularning ushbu sohadagi malakasi hamda mazkur tovar
bilan savdo qilish an’analari va qoudalari bog’liq. Hukumatlararo kelishuvlar
hisob-kitoblarning umumiy tamoyillarini belgilaydi, tashqi savdo shartnomalarda
esa ushbu hisob-kitoblar amalga oshirilishining batafsil shartlari ko’rsatiladi.
Mazkur shartlar quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga oladi: baho valutasi, to’lov
valutasi, to’lov shartlari, to’lov vositalari, hisob-kitob shakllari hamda ushbu
hisob-kitoblarni amalga oshiradigan banklar.
Baho valutasi va to’lov valutasi. Baho valutasi va to’lov valutasi tanlovi
(baho darajasi, kredit bo’yicha foiz stavkasi kattakichikligidan farqli o’laroq)
muayyan darajada bitimning valuta samaradorligiga bog’liq. Eksport va import
shartnoma baholari turlicha hamda ular ushbu shartnomalarga kiritiladigan
tovarlarning eksportyordan importyorga yetkazilishi bilan bog’liq (eksportyor
mamlakat omborida saqlanishi, portgacha bo’lgan yo’l va portdagi saqlash, chet
eldagi yo’l, xorijdagi ombor hamda importyorga tovarlarni yetkazish xarajatlari)
qo’shimcha xarajatlarga bog’liq. Tovarlar baholarini aniqlashning beshta asosiy
tamoyili mavjud:
1. Shartnoma tuzilayotgan vaqtda baholarning qat’iy belgilanishi hamda
ushbu shartnoma ijrosi mobaynida belgilangan baholar o’zgarmasligi. Ushbu uslub
jahon bozorida baholarning pasayishi tendensiyasi mavjud bo’lgan paytda
qo’llaniladi.
2. Shartnomaga imzo qo’yilayotgan paytda bahoni (tovar yetkazilish kuniga
bo’lgan u yoki bu tovar bozorining kotirovkalari asosida) belgilash tamoyili qayd
etiladi, bahoning o’zi esa bitimning ijrosi mobaynida belgilanadi. Ushbu uslub,
odatda, bozor baholarining ko’tarilishi tendensiyasida qo’llaniladi.
3. Shartnoma tuzilayotgan paytda baho qat’iy belgilanadi,ammo bozor bahosi
shartnomadagi bahoga nisbatan, aytaylik, 5% dan ziyod hajmga o’zgarsa, u
o’zgarishi mumkin.

4. Xarajatlarni tashkil etuvchi elementlar hajmining o’zgarishigabog’liq
bo’lgan sirpanuvchan baho. Masalan, jihoz (asbob-uskuna) lar yetkazib berilishiga
buyurtma berilganda. Yuqori konyunktura sharoitlarida buyurtmachi manfaatlarida
cheklovlar joriy etila-
di (baho o’zgarishining umumiy chegarasi yoki baho «sirpanishi»ning
xarajatlarning bir qismiga va qisqa muddatga tarqalishini).
5. Aralash shakli: bahoning bir qismi qat’iy belgilanadi, bir qismi esa
sirpanuvchan shaklda o’rnatiladi.
Baho valutasi – bu tovar bahosi ifodalanadigan valutadir. Tovarning bahosi
qat’iy belgilanadigan valutani tanlashda tovarning turi va yuqorida aytib o’tilgan
xalqaro hisob-kitoblarga ta’sir etuvchi omillar, ayniqsa, hukumatlararo
kelishuvlarning shartlari va xalqaro qoidalar katta ahamiyat kasb etadi. Ba’zida
valuta risklarini sug’urtalash maqsadida shartnomaning bahosi bir nechta (ikki va
undan ko’p) valutada yoki standart (SDR, EKYU – 1999-yilda «yevro»ga
o’zgartirilgan) valuta savatida ko’rsatiladi.
To’lov valutasi – bu importyor (yoki qarz oluvchi) majburiyatlari
so’ndirilishi kerak bo’lgan valutadir. Valuta kursining beqarorligi sharoitida
baholar nisbatan barqaror bo’lgan valutada, to’lov esa, odatda, importyor
mamlakat valutasida belgilanadi. Agar baho valutasi va to’lov valutasi o’zaro
muvofiq kelmasa, unda shartnomada bir valutani ikkinchi valutaga qayta hisoblash
kursi o’zaro kelishiladi (yoki XVF SDR negizida qayd etiladigan pariteti, yoki
valutalarning bozor kursi bo’yicha). Shartnomada qayta hisoblash shartlari
belgilanadi: 1) ma’lum bir turdagi to’lov vositasining kursi – trattasiz to’lovlar
bo’yicha telegraf pul o’tkazmasi yoki kredit bilan bog’liq hisob-kitoblar bo’yicha
vekselni; 2) ma’lum bir valuta bozorida (sotuvchi, sotib oluvchi yoki uchinchi
tarafning) tuzatish va muvofiqlashtirishlar vaqti aniqlab olinadi (masalan, to’lov
amalga oshirilishidan bir kun avval yoki to’lov kuni); 3) qayta hisoblash amalga
oshiriladigan kurs kelishib olinadi: odatda, o’rtacha kurs, ba’zan valuta bozorining
ochilishiga, yopilishiga bo’lgan sotuvchi yoki sotib oluvchi kurslari yoki kunning
o’rtacha kursi.

Baho va to’lov valutalarining o’zaro muvofiq kelmasligi – bu valuta riskini
sug’urta qilishning eng oddiy usullaridan biridir. Agar baho valutasining kursi
(masalan, AQSH dollarining) pasaygan bo’lsa, unda to’lov summasi (fransuz
franklarida) proporsional ravishda kamayadi va aksincha. Baho valutasi kursining
pasayishi riski eksportyor (kreditor) zimmasiga, uning ko’tarilish riski esa
importyor zimmasiga tushadi.
To’lov shartlari – tashqi iqtisodiy bitimlarning muhim elementidir. Ularning
ichida quyidagilar farqlanadi: naqdli to’lovlar, kredit taqdim etilishi bilan hisob-
kitoblar, naqdli to’lov bo’yicha opsionli kredit (tanlov huquqi bilan).
Xalqaro hisob-kitoblardagi naqdli to’lov tushunchasi eksport tovarlari sotib
oluvchiga yetkazib berilganidan so’ng ularga pul to’lanishini yoki tovarlar
shartnoma shartlariga muvofiq yetkazib berilganligi to’g’risida guvohlik beruvchi
hujjatlarga qarshi bo’lgan to’lov ko’zda tutiladi. Biroq zamonaviy sharoitlarda
tovar importyor mamlakatiga ko’p holatlarda to’lov amalga oshirilishi lozim
bo’lgan hujjatlardan avval yetib keladi va sotib oluvchi tovarlarni ularga haq
to’lanishidan avval saqlash (trast) tilxati, bank kafolati evaziga olishi mumkin.
Shunday qilib, tovarlar so’nggi manzil portiga yetkazib berilganidan so’ng to’lov
amalga oshiriladi, tovarlar jo’natilganligi to’g’risidagi xabarnomaga ko’ra amalga
oshiriladigan to’lovlar bundan mustasno. Kontragentlar kelishuviga hamda
sotilayotgan tovarlar xususiyatlariga bog’liq holda importyor ma’lum bir
bosqichda to’lovni amalga oshiradi: jo’natish portida tovarlarni yuklash ishlari
yakunlanganligi tasdiqlangandan so’ng; tovar hujjatlarining komplekti (schyot-
faktura, konosament, sug’urta polisi va boshqalar) ga ko’ra; ba’zida to’lovni 5-7
kunga, neft yetkazib berish bo’yicha esa – 30 kunga kechiktirish bilan; so’nggi
manzil bo’lgan portda importyor tomonidan tovar qabul qilingandan so’ng.
Tovarning turiga bog’liq holda ayrim holatlarda hisob-kitoblarning aralash
shartlaridan foydalaniladi: qisman hisob-kitob – tovar hujjatlari topshirilganidan
so’ng amalga oshadigan to’lov; yakuniy hisob-kitob – tovarlar qabul qilib
olinganidan so’ng (tovarlar so’nggi manzil portiga yetib kelganidan so’ng sotib
oluvchi tomonidan qabul qilib olinadi va ularning sifat xarakteristikalari

tekshiriladi, chunki transportirovka davrida ularning sifati buzilgan bo’lishi
mumkin).
Xalqaro to’lovlar valutalarning o’zaro ayirboshlanishi hamda tashqi savdo
ishtirokchilari tomonidan bir-biriga kreditlar taqdim etish jarayonlari bilan
chambarchas bog’lanib ketadi. Xalqaro valuta-kredit va hisob-kitob
operatsiyalarining o’zaro bog’liqligi quyida o’z ifodasini topadi. Sotilayotgan
tovarning turiga (masalan, mashinalar va jihozlar) hamda sotuvchilar bozorida
raqobatning kuchayishi va yangi mahsulot iste’mol bozorlarini kengaytirish
maqsadida ularning kreditdan foydalanishga qaratilgan intilishlariga qarab tashqi
savdo operatsiyalari bo’yicha hisob-kitoblar tijorat kreditidan foydalangan holda
amalga oshiriladi. Tijorat krediti tovar sotuvchisi tomonidan sotib oluvchiga bir
necha oydan 5-8 yilgacha, alohida holatlarda esa bundan ham ortiq muddatga
taqdim etiladi. Tashqi savdo operatsiyalarida importyor tijorat krediti evaziga uni
so’ndirishga qaratilgan, oddiy veksel shaklidagi qarz majburiyatini yozib beradi
yoki eksportyor tomonidan berilgan o’tkaziladigan veksellar-trattalarda to’lovni
amalga oshirishga yozma rozilik (aksept) beradi.
Tovar qiymatining ma’lum bir qismiga tijorat hujjatlari taqdim etilganidan
so’ng, qolgan qismiga esa – shartnomada belgilangan davrdan keyin haq
to’langanda, tijorat krediti shaklidagi tovarlar uchun hisob-kitoblar naqdli to’lovlar
bilan birga amalga oshirilishi mumkin. Tashqi savdo shartnomasi ijrosining
ma’lum bir bosqichida shartnomadagi taraflar tijorat kreditidan tashqari bir-birini
majburan kreditlashi mumkin. Masalan, bo’nak shaklidagi to’lovlarda importyor
eksportyorni, ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblarda sotuvchi sotib oluvchini
kreditlaydi.
Hisob-kitoblar shartlarining muqobil shakli – bu naqd to’lovning opsionli
kreditidir. Agar importyor sotib olingan tovar uchun to’lovni kechiktirish
huquqidan foydalansa, unda u naqd to’lovda taqdim etiladigan diskont (chegirma)
dan mahrum bo’ladi. Hisob-kitoblar xalqaro muomalada ishlatiladigan turli xil
to’lov vositalari – veksellar, to’lov topshiriqnomalari, bank o’tkazmalari (pochta
va telegraf), cheklar, plastik kartochkalari yordamida amalga oshiriladi. Xorijiy

instrumentlar ( Foreign items, ingl.) – boshqa mamlakatda deponirlangan hamda
ushbu mamlakatda to’lanishi lozim bo’lgan cheklar, veksellar (oddiy va
o’tkaziladigan) va muomalaning boshqa kredit vositalari. Shartnoma to’lov
shartlarining eng murakkab qismi hisob-kitob turini tanlash hamda ushbu hisob-
kitoblarni amalga oshirish yo’llarini shakllantirib izohlash hisoblanadi.
Kontragentlarning bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan manfaatlarini xalqaro iqtisodiy
munosabatlarda o’zaro bog’lash va ularning to’lov munosabatlarini tashkil etish
hisob-kitoblarning turli shakllaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi.
1.2 Xalqaro hisob-kitoblarning shakllarining nazariy jihatlari
Xalqaro hisob-kitoblar ikki guruhga bo’linadi: hujjatlashtiriladigan,
hujjatlashtirilmaydigan to’lovlar. Hujjatlashtiriladigan to’lovlarga:
1) hujjatlashtirilgan akkreditiv;
2) inkassa bilan amalga oshiriladigan barcha to’lovlar kiradi.
Hujjatlashtirilmaydigan to’lovlarga:
1) to’lov topshiriqnomasi;
2) cheklar;
3) SWIFT ( SWIFT ) kiradi . Hujjatlashtirilmaydigan to ’ lovlarni turkumlashda
mezon shartlari sifatida to ’ lov shartlari olinadi . Agar har qanday hisob - kitob
quyidagi 3 to ’ lov asosida amalga oshirilsa , bu hujjatlashtirilmaydigan hisob - kitob
hisoblanadi :
1) oldindan to’lash;
2) tovarni olgandan so’ng to’lash;
3) ochiq hisobvaraqlar bo’yicha hisob-kitoblar.
Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakli sifatida quyidagilarni ko’rsatish
mumkin:
1) inkassa;
2) hujjatlashtiriladigan akkreditiv;
3) cheklar;
4) to’lov topshiriqnomalari.

Bank o ’ tkazmasi bir bankning boshqa bir bankka oluvchiga ( benefitsiarga )
muayyan bir summani to ’ lash haqidagi topshirig ’ ini o ’ zida ifodalaydi . O ’ z
mablag ’ larini ma ’ lum bir maqsadda o ’ tkazmoqchi bo ’ lgan mijozning
ko ’ rsatmasiga asoslangan holda bank bunday topshiriqni berishi mumkin . Bunda
valuta mablag’lari benefitsiarga hech bir shartsiz yoki ma’lum bir hujjatlarni
taqdim qilish asosida berilishi mumkin.
Bank o’tkazmasi shaklida tijorat operatsiyalari bo’yicha hisobkitoblar
quyidagicha amalga oshiriladi (6-chizma):
1) Eksportyor va importyor tomonidan shartnoma imzolanadi. Shartnomada
hisob-kitob shakli va shartlari belgilanadi.
2) Eksportyor bitimda ko’rsatilgan vaqt ichida tovarnijo’natadi.
3) Eksportyor yuk tashuvchi tashkilotlardan transport hujjatlarini oladi.
4) Transport hujjatlarini boshqa hujjatlar to’plami bilan birgaimportyorga
yuboradi.
5) Hujjatlarni olgandan so’ng tovarga egalik huquqi importyorga o’tadi va u
o’z bankiga pulni o’tkazish to’g’risidagi arizani taqdim qiladi.
6) Importyorning banki arizaga asoslangan holda to’lovnibajarish topshirig’ini
eksportyorning bankiga pochta yoki telegraf orqali uzatish yo’li bilan o’tkazmani
amalga oshiradi.
7) Eksportyorning banki to’lov topshirig’ini olgandan keyinuning to’g’ri
to’ldirilganligini tekshiradi (agar benefitsiarning nomi, manzili noaniq yoki xato
ko’rsatilgan bo’lsa, bank to’lovni bajarmay qaytarib yuborishi ham mumkin) va
eksport tushumini benefitsiarning hisobvarag’iga o’tkazadi, so’ngra eksportyorga
xabar beradi.

6)
Eksportyorni
ng banki

Importyorning
banki

6- chizma .
Shartnomada importyor tomonidan eksportyorga kredit berilishi , ya ’ ni yetkazib
beriladigan tovar uchun oldindan avans to ’ lovini amalga oshirish kerakligi ko ’ zda
tutilgan bo ’ lishi ham mumkin . Bunday holatlarda importyor bitimda ko ’ rsatilgan
vaqt ichida eksportyorga valutani o ’ tkazish to ’ g ’ risida o ’ z bankiga ko ’ rsatma
beradi . Shundan so’ngina eksportyor tovarni jo’natadi va hujjatlar to’plamini
importyorga yuboradi.
Bank o’tkazmasi shaklidagi hisob-kitoblarda shartnomada qatnashuvchi
tomonlardan biri doimo ma’lum darajada riskka tortilgan bo’ladi. Eksportyor
uchun tovar to’liq jo’natilgandan so’ng yakuniy hisob-kitoblar amalga oshirilmay
qolish riski va importyor uchun esa avans to’lovlari bajarilgandan so’ng tovar
yetkazilmay qolish riski mavjud. Shuning uchun ham, jahon amaliyotida yetkazib
berilgan tovarlar uchun hisob-kitobning ushbu shakli ma’lum darajada cheklangan
bo’lib, har doim ham qo’llanilavermaydi, odatda, xalqaro hisob-kitobda boshqa
hisobkitob shakllari (hujjatlashtirilgan akkreditiv va inkasso) bilan birga
qo’llaniladi. Masalan, yetkazilib beriladigan tovarlar uchun akkreditiv bo’yicha
inkassoga olingan hujjatlar bo’yicha tovar summasining 10-15 %i to’lanib, 75-80
% summasiga esa veksellar yozilishi va qolgan 5-10 %i bank o’tkazmasi tariqasida
oldindan avans sifatida yoki importyor tomonidan tovarlar tekshirilgandan so’ng
to’lanishi ko’zda tutilgan bo’lishi mumkin.
Bundan tashqari, olingan tijorat kreditlarini qoplashda va inkassoni to’lashda
ham bank o’tkazmasidan foydalanilishi mumkin. 7) 5)

1)
4)

3)
2)

Eksportyor

Importyor

Yuk tashuvchi
tashkilot

Bank o’tkazmasi shaklidagi hisob-kitoblar qo’llanilishiga ko’ra o’zining
soddaligi bilan boshqa hisob-kitob shakllaridan ajralib turadi, chunki valuta
mablag’larini o’tkazuvchi mijozga arizadan boshqa tijorat hujjatlarini
rasmiylashtirish va bankka taqdim etishni talab qilmaydi.
O’zbekiston Respublikasida bugungi kunda vakolatli banklar eksport va import
operatsiyalari bo’yicha bank o’tkazmasi shaklida hisob-kitoblarni amalga
oshirmoqda. Vakolatli banklar eksport qilingan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar
bo’yicha hisobkitoblarni amalga oshirayotganda O’zbekiston Respublikasi
hududida joylashgan benefitsiar foydasiga to’lovni o’tkazish to’g’risidagi xorijiy
banklar topshirig’ini bajaradi, bunda to’lanayotgan summaning qanday
qoplanilishi ko’rsatilgan bo’lishi talab etiladi.
To’lov topshirig’i benefitsiar tomonidan ma’lum tijorat yoki moliyaviy hujjatlar
taqdim qilingandan keyingina (hujjatlashtirilgan o’tkazmada) unga to’lanishini
ko’zda tutishi mumkin. Bunday holatlarda tegishli hujjatlar taqdim qilingunicha
benefitsiar hisobvarag’iga shartli ravishda summa o’tkaziladi. Agar summa
o’tkazilgan kundan boshlab 15 kun ichida eksportyor hujjatlarni taqdim qilmasa,
uning hisobvarag’idagi o’tkazma summasi hisobdan chiqariladi va xorijiy bankka
o’tkazma xususida ko’rsatma berilishi haqida so’rov yuboriladi.
Hozirgi davrda O’zbekistonda eksport va import bo’yicha bank o’tkazmasi
orqali to’lovlar keng tus olgan. Bunga asosiy sabab mamlakatimiz banklarida
bunday operatsiyani bajarish va hujjatlarni rasmiylashtirish soddaligidadir. Bundan
tashqari, shuni ham aytish kerakki, respublikamizda shartnoma summasining 15
%igacha oldindan avans sifatida to’lashga ruxsat berilgan. Bu esa o’zbek
importyorlariga nisbatan to’lovga qobillik nuqtayi nazaridan hali ham xorijiy
firmalarning ishonchsizligi mavjud bo’lganligi sababli katta ahamiyatga ega.
Bunday shart-sharoitlarda aksariyat import shartnomalari quyidagicha amalga
oshiriladi: qarshi tomon bankining kafolati evaziga shartnoma summasining 15 %i
oldindan avans sifatida to’lanadi va qolgan 85% iga esa akkreditiv ochiladi.
Bunday ketma-ketlik o’zbek importyorlariga shartnomada ko’rsatilgan sifat va
hajmda tovarning yetib kelmaslik riskining oldini olishga imkon beradi.

Biroq shunday bo’lsa-da, importyorlar uchun haqiqatda yetib kelgan tovarlar
bo’yicha hisob-kitob qilish shakllari ichida eng qulayi bank o’tkazmasi
hisoblanadi, chunki importyor tovar va hujjatlarni bank orqali emas, bevosita o’zi
qabul qiladi va shundan keyingina to’lovni bajaradi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar amaliyotida ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-
kitoblar ma’lum darajada keng tus olgan (ayniqsa, iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlarda bunday hisob-kitoblar tez-tez uchraydi). Firmalar o’z qayd
kitoblariga hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish uchun kontragentlarining
qarzdorligi aks ettiriladigan hisobvaraqni bir-birlariga ochadilar. Odatda, ochiq
hisobvaraq bo’yicha olib boriladigan hisob-kitoblar banklarning ishtirokisiz
amalga oshiriladi, banklar bunda faqat operatsiyaning yakuniy bosqichida –
to’lovni amalga oshirishdagina qatnashadi. Tovarlar jo’natish uchun
yuklatilgandan so’ng sotuvchi xaridorga tovar va transport hujjatlarini yuboradi,
so’ngra yuklangan tovarlar summasini uning hisobiga yozib qo’yadi. Xaridor o’z
qarzdorligini qoplash maqsadida (agar shartnomada barter hisob-kitobi
ko’rsatilgan bo’lsa) tovar yetkazib berishi yo xizmat ko’rsatishi, yoki (agar
sotuvchi va xaridor o’rtasida o’zaro qarz va majburiyatlar mavjud bo’lsa) o’zaro
qarz va majburiyatlarini kechib yuborishi (kliring), yoki bank o’tkazmasi orqali
qarzini to’lab berishi, yoki o’z majburiyatlarini qoplash uchun chek yoki oddiy
veksel yozib berishi, yoki sotuvchi tomonidan taqdim qilingan o’tkazma veksel
(tratta) ni akseptlashi mumkin.
Hisob-kitobning ushbu shakli qo’llanilayotganda, odatda, xaridor haqiqatda
ham tovar uchun to’lov amalga oshirilishini kafolatlashini sotuvchi talab qilishi
lozim. Chunki sheriklar o’rtasidagi doimiy aloqa va o’zaro ishonchni qozonish
hamma vaqt ham yetarli bo’lavermaydi. Shu sababli shartnomada tovar uchun
to’liq summa to’lanmagunga qadar tovarga egalik qilish huquqi sotuvchida
ekanligi qayd qilinishi mumkin.
Ba’zi hollarda to’lovni ta’minlash maqsadida tashqi iqtisodiy faoliyatda
qatnashuvchi tomonlar yetakchi korxona aksiyalarini garovga qo’yishlari ham
mumkin. Bu toifadagi majburiyatlarni bajarishning ta’minlash shakli yetarli

darajada ishonchli hisoblanadi. Bunday holatda tomonlar o’rtasida alohida garov
shartnomasini tuzishga ehtiyoj tug’ilmaydi, balki tashqi savdo shartnomasida
garov berilayotgani, garovning summasi, qay holatda garovga qo’yilgan aksiyalar
to’lovni qoplash uchun majburan sotilishi ko’rsatilsa, bas. Lekin aksiyalar garovga
olinganda ularning haqiqiy qiymatini tegishli hujjatlar bilan tasdiqlash talab
qilinishi lozim. Bundan tashqari, vaqt o’tishi bilan aksiyalar narxi o’zgarishini ham
e’tiborga olish kerak.
Ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitob xaridorga tijorat krediti sifatida tovar
yetkazib berishni o’zida ifodalaganligi uchun u eksportyorning manfaatlariga mos
kelavermaydi, chunki bunday hisob-kitob usuli yuqori risk darajasiga ega. Shuning
uchun ham, ochiq hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblarni uzoq vaqt davomida o’zaro
biznes aloqada bo’lgan va o’zaro ishonchni qozongan firmalar, goh sotuvchi, goh
xaridor sifatida aloqa qiladigan xo’jalik subyektlari, yirik kompaniyalarning
filiallari va boshqalar qo’llashi mumkin. O’zbekiston Respublikasi hududida
joylashgan korxonalar bunday talabga javob bermaganligi uchun ochiq
hisobvaraqlar bo’yicha hisob-kitoblar deyarli qo’llanilmaydi.
Hisob-kitoblarning inkasso shakli bank o’tkazmasiga nisbatan ancha
ishonchliroq. Inkassoga shartli ravishda quyidagicha ta’rif berish mumkin.
Inkasso eksportyorning (kreditorning) o’z bankiga importyordan (qarzdordan)
bevosita yoki boshqa bank (lar) orqali ma’lum bir summani to’latib olish yoki
belgilangan muddat ichida summa to’lanishini tasdiqlatish to’g’risidagi
topshirig’ini o’zida ifodalaydi.
Bugungi kunda xalqaro savdoda akseptli inkasso shaklidagi hisob-kitoblar keng
tus olgan. Bunda inkasso ham naqd to’lov shaklida olib boriladigan hisob-
kitoblarda, ham tijorat krediti shaklida olib boriladigan hisob-kitoblarda
qo’llaniladi.
Ma’lumki, xalqaro hisob-kitoblar xalqaro miqyosda o’zaro kelishilgan qonun-
qoidalarga asoslangan holda olib boriladi. Shu jumladan, inkasso shaklidagi hisob-
kitoblar ham Parijdagi Xalqaro Savdo Palatasi tomonidan ishlab chiqilgan
«Inkasso bo’yicha umumlashtirilgan qoida va an’analar»ga tayangan holda amalga

oshiriladi. Mazkur qoidada inkassoning turlari: to’lov hujjatlarini taqdim qilish,
to’lovni amalga oshirish va akseptlash tartibi, to’lovning bajarilganligi,
akseptlanganligi yoki to’lov bajarilmaganligi (akseptlanmaganligi) haqidagi
xabarni uzatish tartibi kabi muhim masalalar batafsil yoritilgan. Garchi ushbu
qoidani amalda qo’llash har bir mamlakat uchun majburiy emas, balki tavsiya
xarakterida bo’lsa-da, jahonning deyarli barcha mamlakatlarida inkasso bo’yicha
operatsiyani amalga oshirishda asos sifatida qo’llaniladi.
Umumlashtirilgan qoidada har bir inkassoning turi bo’yicha ta’rif berilgan,
inkasso operatsiyasini amalga oshirish usuli va tartibi ko’rsatilgan, inkasso
operatsiyasida ishlatiladigan turli atamalarga yagona izoh berilgan va boshqa
muhim masalalar ko’rib chiqilgan. Bu esa tashqi iqtisodiy faoliyat bilan
shug’ullanuvchi banklar amaliyotida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan
kelishmovchiliklarni hal qilish va ularning oldini olishda katta ahamiyatga ega.
Inkasso bo’yicha hisob-kitobda qatnashuvchi manfaatdor tomonlarning o’zaro
kelishuviga asosan mazkur qoidadan chetga chiqishga ruxsat beriladi, biroq bu
holda agar tomonlar o’rtasida biron kelishmovchilik yuz bersa, Xalqaro xo’jalik
(arbitraj) sudiga murojaat qilish huquqidan mahrum bo’ladilar.
Inkasso ta’rifi. Umumlashtirilgan qoidaga muvofiq inkasso bu bank
operatsiyasi bo’lib, u:
1) akseptni yoki to’lovni qabul qilish;
2) qarshi tomondan aksept yoki to’lov amalga oshirilsaginahujjatlarni taqdim
etish;
3) boshqa shartlarda hujjatlarni taqdim etish maqsadida hujjatlardagi olingan
ko’rsatmalarga asoslangan holda amalga oshiriladi (har bir holat uchun alohida).
Boshqacha aytganda, inkasso bu hisob-kitob bank operatsiyasi bo’lib, bunda
emitent-bank o’z mijozining ko’rsatmalariga qat’iy rioya qilgan holda va mijozi
taqdim etgan hujjatlariga ko’ra qarzdordan (importyordan) akseptni yoki to’lovga
qarshi tijorat hujjatlarini berish yoki har bir holat uchun alohida o’zga shart bilan
hujjatlarni berish va operatsiyani amalga oshirish bo’yicha o’z zimmasiga olgan
majburiyatdir.

Odatda, emitent-bank mijozining ko’rsatmalarini bajarish uchun boshqa
(inkassolovchi) bank xizmatidan foydalanadi. Mijozning ko’rsatmasida
belgilangan bank, agar bunday ko’rsatma berilmagan bo’lsa, emitent-bank
tanlagan ixtiyoriy bank yoki aksept va to’lov sodir bo’layotgan mamlakatda
joylashgan boshqa bir bank inkassolovchi bank sifatida faoliyat ko’rsatishi
mumkin.
Inkassolovchi bank qarz to’lovchiga hujjatlarni bevosita taqdim qiladi va
shuning uchun taqdim qiluvchi bank deb ham yuritiladi.
1.3 Xalqaro hisob kitoblarning jahon tajribasi tahlili
Hozirgi kunda umumyevropa hisob kitob va to’lov tizimi Yevropa Markaziy
bankiyalpi hisob kitob tizimi va YeBA qoshida faoliyat yurituvchi bir nechta hisob
kitobtizimlaridan iboratdir. Bu tizimlar to’lov va hisob hizmatlarining eng tez va
jadalrivojlanayotgan bozorlarini o’zida mujassam etgan.1993 yil 1 yanvarda
YMB5tomonidan TARGET (Trans European Automated Real-Time Gross
SettlementExpress Transfer System) tizimi yaratildi. TARGET – bu
desentrallashgan tizim bo’lib, hisob kitoblarda yevrodan foydalanadigan
mamlakatlarning real vaqti rejimidayalpi hisob kitoblarning milliy tizimlariga
asoslanadi. Bu yevro hududni birlashtirishbo’yicha keng ko’lamli, muhim
loyihalardan biridir. TARGET tizimining asosiymaqsadlari:
1.Xorijiy to’lovlarni amalga oshirishda xavfsiz va ishonchli mexanizm yaratish;
2.YI mamlakatlari orasida to’lov samaradorligini oshirish;
3.YMB ga yagona pul-kredit siyosati o’tkazishda ko’maklashish.
TARGET tizimining uchta eng asosiy tamoyillari:
1.Minimalist yondashuv;
2. Desentralizatsiya;
3.Bozorga mo’ljallanganlik.

Minimalist yondashuv YIning har bir mamlakatida mavjud bo’lgan tizim
vainfrastrukturalarda maksimal foydalanishni nazarda tutadi.Desentralizatsiya esa
har bir mamlakattda mavjud bank praktikasini saqlab qolishsarurligi bilan
aloqador. Desentralizatsiyaning asosiy sababi shundaki, hisob kitoblar Yevropa
Ittifoqi to’lov tizimi rivojlanishi va faoliyati bo’yicha ma’lumotlar YMBning
rasmiy sayti www.ecb.intva YBAning rasmiy sayti www.abe.orgda joylashtirilgan
materiallarga asoslangan. har bir tijorat bankining o’z milliy markaziy bankidagi
hisob orqali o’tadi, binobarin,YMBda tijorat banklarining hisoblari yo’q.Bozorga
mo’ljallanganlik shuni bildiradiki, TARGET sistemasidan majburiyfoydalanish
faqatgina pul-kredit siyosatiga bog’liq operatsiyalar bo’yicha hisobkitoblarda talab
qilinadi. Qolgan to’lovlar TARGET orqali ham, boshqa tizim orqaliham amalga
oshirilishi mumkin.TARGET tizimining umumiy texnik xususiyatlari:
SWIFT xabarlari formatidan foydalanish;
Milliy tarmoq va ulovchi tarmoq orasidagi qo’shma interfeys

Tizim xavfsizligini ta’minlash bo’yicha minimal talablar;

Umumiy ish xarakteristikalari.

TARGET tomonidan ishlab chiqilgan to’lov turlari:
Yevrosistema markaziy bank operatsiyalariga bevosita aloqador to’lovlar;

Yevrodagi yirik o’tkazmalari netting tizimining hisob kitob operatsiyalari;

Kliring banklari orasidagi yevrodagi to’lovlar;

Yevrodagi banklararo va mijoz to’lovlari.

Yevropa To’lov Tizimlari Faoliyatining Huquqiy AsoslariYevropa
mamlakatlari to’lov va hisob kitob tizimidagi huquqiy me’yorlar
majmuasiquyidagi kategoriyalarga bo’linadi:
a)xalqaro me’yorlar;
b) xususiy huquq qarorlari;
c) ijtimoiy huquq me’yorlari.
Xalqaro me’yorlar YI direktivasi va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan aniqlanadi
vaquyidagilarda ko’riladi:
-Bank huquqi kordinatsiyasi masalalari;

-To’lov operatsiyalarini olib borish bo’yicha xizmatlar;
-To’lov tizimi ishtirokchilari manfaatlarini himoya qilish;
-To’lov tizimi ishtirokchilari va mijozlarining huquqi;
-Xorijiy to’lovlarning umumyevropa me’yorlari;
-Xorijiy o’tkazmalarni tezlashtirish;
-Mijozlar uchun to’lov aylanmasi shaffofligini yaxshilash;
-Yevro muomalasining umumiy me’yorlari;
-Qimmatli qog’ozlar bo’yicha hisob kitoblar qoidalari.
Umumyevropa to’lov tizimi ishlash texnologiyasi asosida “Muhim to’lov
tizimlariuchun asosiy tamoyillar”6hujjati yotadi.Yevropa To’lov Tizimining
Rivojlanishi 2002 yil, may oyida Yevropa to’lov kengashi (YTK) 2010 yilgacha
hisob kitobning yagona Yevropa tizimini tashkil etishni maqsad qilib qo’ydi. 2005
yil dekabrda YKto’lov xizmatlarini ko’rsatish bo’yicha direktiva qabul qildi va bu
hisob kitoblarniamalga oshirishdagi huquqiy ixtiloflarni yo’qotadi. Shunga
qaramay, direktivaningo’zi hisob kitoblarning yagona standartisiz to’lov
operatsiyalari muxlatini 3 kungaham qisqartira olmaydi. Bu vazifalarni 2006-2007
yillarda amalga oshirish ko’zdatutilgan edi. Bu bilan 2008 yilda hisob kitoblarning
umumyevropa tizimiga egabo’lish va 2010 yilgacha yagona Yevropa to’lov
maydoni (SEPA) ni tashkil qilishko’zda tutilgan. Yangi qonunchilik hisob kitob
operatsiyalardan va banklararokomissiyalardan daromad olish imkoniyatlarini
cheklaydi. Shuning uchun, endibanklarga asosiy e’tiborni xarajatlarni kamaytirish
uchun to’lovlarni eng samarali vaishonchli yo’l bilan ishlab chiqishga qaratishga
to’gri keladi. So’nggi yillargachajahon banki korrespondent tarmoqlari arzimagan
o’zgarishlargagina boyib keldi.SEPA doirasida esa vaziyat butunlay boshqacha.
Birinchidan, SEPA jahon hamjamiyatini, davlat organlari va banklar bilan
birga,xalqaro o’tkazmalarning narxini tushirish yo’llarini qidirishga
undaydi.Ikkinchidan, ko’pgina Yevropa bankalari uchun to’lovlar ichki bo’lib
qoladi.Uchinchidan, SEPAni tashkil qilish biznesning innovatsion
modellariningrivojlanishiga turtki bo’lishi mumkin.2002 yildan boshlab YMB
tomonidan TARGET to’lov tizimini isloh qilish boshlandiva yangi tizim TARGET

2 ishlab chiqildi. TARGET 2 2007 yil 1 yanvardan boshlabpilot guruhu tomonidan
foydalanishga tushdi.Eng ilg’or fan texnika yutuqlariga mos hisob kitob va
to’lovlarning Yevropa tiziminiqurish uchun, YMB to’lov tizim sohasida yangi
texnologiyalar ustida tinimsizizlanmoqda. Izlanishlar uchun YMB strukturasida
maxsus bo’linma tuzilgan. Bu bo’linma – electron to’lov tizimlari bo’yicha
kuzatishlar markazi (ePSO – e-PAYMENT SYSTEMS OBSERVATIONS)7deb
nomlanadi. ePSO faoliyatidanmaqsad:
Mazkur sohada yangi ishlar ustida izlanish;
Olingan informatsiyadan pul-kredit siyosati uchun baza sifatida foydalanishdir.

II bob. O’zbekistonda xalqaro hisob-kitoblarning qo’llanish xususiyatlari
va ularning tahlili
2.1 O'zbekiston Respublikasidagi tijorat banklarining xalqaro-hisob
kitoblardagi faoliyati
Eng avval ta’kidlab o’tganimizdek, xalqaro hisob kitoblar – turli
mamlakatlarfuqarolari va yuridik shaxslari orasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy
munosabatlarinatijasida vujudga keladigan pul talablari va majburiyatlari bo’yicha
to’lovlarniamalga oshirish va boshqarishdir. Ta’rifdan shu ma’no kelib chiqadiki,
xalqaro hisobkitoblar yurimizda yil sayin rivojlanib kelmoqda va bundan keyin
ham eng dolzarbmavzulardan bo’lib qoladi. Albatta, xalqaro hisob kitoblar
bo’yicha operatsiyalarkatta daromad manbai hisoblanadi. Biroq, bunday
operatsiyalarni amalga oshirishuchun banklar xorijiy banklar bilan
korrespondentlik munosabatni yo’lga qo’yishkatta xarajatlarni talab qilish bilan
birga bank samarali moliyaviy ko’rsatkichlarga vao’ziga yarasha nufuzga ega
bo’lishi kerak. Ana shundagina xorijdagi banklarningham qiziqish va
manfaatdorligi ortadi.Shu sababli O'zbekistondagi nufuzli banklarning xalqaro
hisob kitoboperatsiyalaridatutgan o’rni bilan qiziqildi. Deyarli har bir bankda
“eksport importoperatsiyalari” bo’limi yoki “tashqi iqtisodiy faoliyat” bo’limi
mavjud bo’lib aynanshu bo’limlar xalqaro hisob kitoblarda ishtirok
etadilar.ASAKA BANKIAsaka banki O'zbekistondagi mavjud yirik banklar

orasida avvalgi o’rinlarda turadi.U juda keng korrespondentlik tarmog’iga ega.
Bankning korrespondentlikmunosabatlari asosan dunyoning eng yirik banklari
bilan, masalan, AQShningJPMorgan, Citibank, American express bank lari bilan,
Yaponiyaning SumitomoMitsui banki bilan, Koreyaning Korea Exchange banki
bilan, Germaniyadagi to’rttabank, Shvetsariyadagi ikkita bank, bundan tashqari
Avstriya, Singapur, Rossiya,Qozoqiston va Qirg’izistonning banklari bilan
korrespondentlik munosabatlarinio’rnatgan.10Korrespondentlik munosabatlarini
o’rnatishni bank 1996 yil da Koreya,AQSh va Germaniya bilan boshlagan. Bu
faoliyat bilan bankning “yuridik shaxslarga xizmat ko’rsatish bo’limi”dagi
korrespondentlik munosabatlari bo’limchasishug’ullanadi. Umuman olganda bank
quyidagi operatsiyalarni amalga oshiradi.
1.To’lov operatsiyalari
2.Hujjatli akkreditiv;
3.Kafolat berish va qabul qilish;
4.Investitsion loyihalarni moliyalashtirish;
5.Kreditlashni sinditsiyalash
6.G’aznachilik operatsiyalar1
1SANOAT QURILISH BANK
Bankning keng tarmoqdagi korrespondent aloqalari mijozlarning xalqaro
to’lovlarniamalga oshirishida qulayliklar yaratadi. SWIFT xalqaro to’lov sistemasi
orqalikorrespondent banklarga hisob va hujjatli operatsiyalarni amalga oshiradi.
Bank 200dan ortiq korrespondent banklar bilan aloqa qiladi. Shular qatorida UBS
AG,Deutsche Bank, JPMorgan Chase Bank, Citibank, HSBC Bank va boshqalar
bor.12Bank korrespondent banklar va o’z mijozlari topshiriqnomalariga muvofiq
hujjatliakkreditiv va inkasso shaklidagi hisob kitob operatsiyalarini amalga
oshiradi. Hisobkitoblarning hujjatli shaklini qo’llash korrespondent banklar va
mijozlar uchun biznesbo’yicha yangi sheriklarni jalb qilish va bank savdo iqtisodiy
faoliyatni kengaytirishimkoniyatini beradi.
TURONBANK

Ushbu bank ham mijozlarni jalb qilish uchun xalqaro hisob kitob
operatsiyalariniosonlashtirish va soddalashtirishga harakat qilmoqda. 2008 yilning
boshida bankGermaniyaning aktivlari hajmi bo’yicha 2-o’rinda turuvchi
“Commerzbank AG”bilan korrespondent munosabatlar o’rnatdi.Kelgusi yilda
bunday munosabatlar13JPMorgan Chase va Bank of China banklari bilan ham
o’rnatilishi ko’zdatutilmoqda. Turonbank valyuta nazorati organi sifatida
O'zbekiston Respublikasiqonunchiligiga muvofiq va bankning ichki me’yoriy
hujjatlariga ko’ra xalqaro operatsiyalar hujjatlarini to’g’rilash va topshirig’ini
amalga oshiradi. Bankdagimutaxassislar tashqi savdo shartnomalari va muomalat
pasportlarini tuzishda, xorijiyvalyutada operatsiyalarni amalga oshirish uchun
hujjatlarni rasmiylashtirishdamaslahat va yordam bilan ta’minlamoqda. Eksport
imporet barter shartnomalaariniro’yxatdan o’tkazishda eksportniki tekinga,
importniki 15 dollarga amalgaoshiriladi.14Banklar o’z saytlarida boshqa tariflarni
ham keltirib o’tganlar.
Ma’lumki, O’zbekiston mustaqil bo’lmasidan avval, xalqaro miqyosda ish
olibbormas edi. Shuning uchun, mustaqillik qo’lga kiritilib, xalqaro faoliyat
yuritishga to’g’ri kelganda, tajribasizlik tufayli ba’zi muvaffaqiyatsizliklarga duch
kelindi.Bunday tajribasizlik xalqaro hisob kitoblarda ham sezildi. O’sha yillarda
O’zbekistontadbirkorlari chet eldan sotib olingan texnologik uskunalarning hisob
kitobini qilishdaayrim kamchiliklarga yo’l qo’yishgan va zarar ko’rishgan. Bunda
asosan, sotibolingan mahsulotning garantiyalanmaganligi, yoki to’lov bo’yicha
mahsulotningyetib kelmaganligini kuzatishimiz mumkin. Lekin bunday
kamchiliklar vaqt o’tishibilan tajriba va malaka orqali tuzatildi va qonunchilik
bilan mustahkamlandi vaasoslandi.O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob
kitoblarni amalga oshirishning huquqiy asoslari:
1)O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi;
2)O’zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksi;
3)O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bank to’g’risidagi qonun;
4)Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi qonun;
5)O’zbekiston Respublikasi korxonalar to’g’risidagi qonun;

6)O’zbekiston Respublikasi naqd pulsiz hisob kitoblar to’g’risidagi qonun;
7) O’zbekiston Respublikasi banklarida ochiladigan bank
to’g’risidagiko’rsatma;
8)Prezident qarorlari, qonunlar.
Naqd pulsiz hisob kitoblarning O’zbekiston amaliyotida qo’llaniladigan
shakllari:
-To’lov talabnomalari;
-Akkreditivlar;
-Inkasso topshiriqnomalari;
-Tijorat banklari hisob raqamlari;
-Memorial order;
-Plastik kartochkalar;
-To’lovning boshqa shakliga asoslangan uslublari.
Pul hisob kitob hujjatlari shakllari
1)To’lov topshiriqnomalari;
2) akkreditiv ariza;
3) to’lov talabnomasi;
4) inkassotopshiriqnomalari;
5)TB hisob cheklari daftarchasi;
6) memorial order.
Umumiy qoidalar
-Hisob kitoblar to’lovi depozit hisob raqamidan amalga oshiriladi;
-Bank va xaridor o’rtasida boshqa shart kelishilmagan bo’lsa, hisob kitobto’lovchi
o’z mablag’idan yoki bank krediti hisobidan amalga oshiriladi;
-Hisob kitob cheklar yoki akkreditiv orqali amalga oshirilmasa qabul qiluvchihisob
raqamiga pul to’lov amalga oshgandan so’ng tushadi.
-To’lovchi hisobida pul yetishmasa to’lov MB tomonidan o’rnatilgan
qoidagabinoan belgilangan tartibda amalga oshiriladi.To’lov Hujjatlarini
Rasmiylashtirish Tartibi To’lov hujjatlarida quyidagi majburiy rekvizitlar
ko’rsatiladi:

-Hujjat raqami va sanasi;
-To’lovchining hisob raqami va nomi;
-Soliq to’lovchinng identifikatsiya raqami;
-To’lov bankining kodi va nomi;
-To’lov qabul qiluvchi hisob raqami va nomi;
-Qabul qiluvchi bank kodi va nomi;
-To’lov summasi raqami yozuvda;
-To’lovning maqsadi;
TB hisob chekida qo’shimcha rekvizitlar:
1) Chek seriyasi va raqami;
2) jismoniy shaxs passport seriyasi va raqami;
3)chekning amal qilish muddati
Akkreditivda qo’shimcha rekvizitlar:
1)Akkreditiv amal qilish muddati;
2) akkreditiv ochilgan shartnoma raqami;
3)buyurtma raqami va sanasi;
4) tovar va xizmatlar soni;
5) akkreditiv bo’yicha to’lovlarga asos bo’lgan hujjat turi;
6) qo’shimcha shartlar.
To’lov Topshiriqlari Bo’yicha Hisob Kitoblar To’lov topshirig’i – to’lovchining,
uning hisobidan ma’lum summani qabul qiluvchihisobiga o’tkazish to’g’risidagi
unga xizmat ko’rsatuvchi bankka bergan topshirig’i.To’lov topshirig’i
1.To’lov topshirig’i yordamida to’lovlar, bajarilgan ishlar, xizmatlar, va
boshqato'lovlar bo’yicha to'lov amalga oshiriladi.
2.Topshiriq sanasi va bankka taqdim etish kuni byudjetdan tashqari to’lovlar
vabyudjet to’lovlardan tashqari bir-biriga mos kelishi kerak;
3.Agar boshqa holatlar ko’zda tutilmagan bo’lsa mablag’ bo’lgan holatda
qabulqilinadi.To’lov topshiriqlarining xarakterli tomonlari:
1.To’lov topshiriqlari bo’yicha hisoblar tovar va notovar operatsiyalar uchun
engko’p ulushni tashkil etadi.

2.Avans to’lovlari tovar xizmatlar uchun oldindan to’lovlarning asosiy
qismibyudjetga to’lovlardir.
3.Tovar realizatsiyasining tezlashishi.
Xaridorni unga xizmat qilayotgan bankka xaridor hisobida chek egasi
hisobigama’lum summani o’tkazish haqida topshirig’i. savdo banklari
buyurmasiga ko’raularning faliyatiga yetarli darajada MB davlat belgisi tomonidan
tayyorlanadi.faqatnaqd pulsiz to’lovlar uchun jismoniy shaxslar va
korxonalaro’rtasida tovar xizmatlarxizmatlar to’lovi uchun qo’llaniladi. Chek
maksimal summasi O'zbekistonRespublikasi MB tomonidan, minimal summasi
savdo banki tomonidan belgilanadi.
2.2 Xalqaro hisob-kitoblar dinamikasining statistik ko’rsatkichlar
Bank mijozining ko’rsatmasini bajarish uchun boshqa bir bankning
xizmatidan foydalanar ekan, u inkassolovchi bankning xizmat haqini o’z mijozi
hisobidan to’lab beradi. Bundan tashqari, agar chet el qonun-qoidalariga va
odatlariga ko’ra muayyan majburiyatlar mijozning topshirig’ini bajaruvchi bank
zimmasiga yuklatilsa, u holda mijoz bu majburiyatlarni pul ko’rinishida qoplab
berishi shart.
Inkasso operatsiyasida qo’llaniladigan hujjatlar Umumlashtirilgan qoidalarda
ikki guruhga ajratiladi:
I. Moliyaviy hujjatlar (o’tkazma veksel (tratta), oddiy veksel(solo), chek,
to’lov tilxati va to’lovni amalga oshirish uchun ishlatiladigan boshqa hujjatlar).
II. Tijorat hujjatlari (yukni ortish hujjatlari, mulkka egalikhuquqini beruvchi
hujjatlar, sifat sertifikati, kelib chiqish sertifikati, sug’urta polisi va boshqa
moliyaviy hujjat xarakteriga ega bo’lmagan hujjatlar).
Shu sababli inkassoning 2 turi mavjud:
– «sof» inkasso, ya’ni faqat moliyaviy hujjatlar qo’llanila-digan
inkasso;

– «hujjatlashtirilgan» inkasso, ya’ni moliyaviy hujjatlar bi-lan tijorat
hujjatlari birga yoki faqat tijorat hujjatlarining o’zi qo’llaniladigan inkasso.
Umumlashtirilgan qoidalardan foydalanishning qulayligi shundaki, u inkasso
bo’yicha hisob-kitob operatsiyasini bajarish amaliyotida yuzaga keladigan
ko’pgina masalalar va atamalarni yagona talqin qilish imkonini yaratadi.
Xalqaro Savdo Palatasi qoidalariga amal qilish majburiy hisoblangan
mamlakatlarda inkasso shaklidagi hisob-kitoblarni qo’llashda banklar va ushbu
banklarning mijozlari uchun ham umumlashtirilgan qoidalarga rioya qilish
majburiydir.
Inkasso bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi quyidagicha (7-
chizma):
1. Eksportyor va importyor o’rtasida shartnoma tuziladi. Mazkur
shartnomada, odatda, qaysi banklar vositasida hisob-kitob amalga oshirilishini
tomonlar kelishib oladilar.
2. Bitimga muvofiq eksportyor tovarlarni jo’natish uchunyuklatadi.
3. Eksportyor yuk tashuvchi tashkilotdan transport hujjatlarini oladi va
o’zining banki orqali importga yuboriladigan hujjatlar to’plamini tayyorlaydi.
Ushbu to’plamga, agar bitim shartida ko’zda tutilgan bo’lsa, xaridor tomonidan
akseptlanishi zarur bo’lgan o’tkazma veksel ham kiritiladi.
4. Eksportyor hujjatlar to’plamini inkasso topshirig’i bilano’z bankiga
taqdim qiladi. Umumlashtirilgan qoidaga ko’ra inkassoga hujjatlarni taqdim
qilgan eksportyor – «ishonuvchi», eksportyorning banki esa remitent-bank deb
yuritiladi.
5. Remitent-bank dastlab taqdim qilingan hujjatlarni inkassotopshirig’i
va shartnoma shartlariga mos kelishini tekshiradi, so’ngra hujjatlarni topshiriq
bilan birga xorijiy vakil-bankka jo’natadi. Inkasso topshirig’ida remitent-bank
importyordan olinadigan mablag’larni o’tkazish va agar shartnomada trattaning
ishtirok etishi qayd qilingan bo’lsa) o’tkazma vekselni akseptlash xususida
importyorning bankiga ko’rsatma beradi.

6. Inkasso operatsiyasida qatnashuvchi importyorning
banki(«inkassalovchi bank») importyorga («to’lovchiga») hujjatlarni tekshirish
hamda bitimga muvofiq to’lovni amalga oshirish yoki vekselni akseptlash
maqsadida inkassa topshirig’ini va hujjatlar majmuyini taqdim qiladi.
Agar eksportyorning banki bilan importyorning banki o’rtasida bevosita vakillik
munosabatlari o’rnatilmagan bo’lsa, eksportyorning banki importyorning
mamlakatida joylashgan va vakillik munosabatlari o’rnatilgan boshqa bir uchinchi
bankka murojaat qiladi. Bunday holatda uchinchi vositachi bank «inkassolovchi
bank» hisoblanadi va u bevosita o’zi yoki importyorning banki orqali hujjatlarni
to’lovchiga taqdim qiladi. Hujjatlarni to’lovchiga taqdim qilgan bank «taqdim
qiluvchi bank» deb yuritiladi.
5)

Remitent

bank
Inkassolovchi
bank
7-chizma
7. Inkassolovchi bank importyordan to’lovni yoki trattani qabulqiladi.
8. Inkassolovchi bank remitent-bankka telegraf (teleks) orqalivaluta
mablag’larini o’tkazadi yoki akseptlangan vekselni pochta orqali jo’natadi. 8)
4) 9) 7) 6)

1)

3)
2)

Eksportyor

Importyor

Yuk tashuvchi
tashkilot

9. Remitent-bank valuta mablag’larini eksportyorning joriyvaluta
hisobvarag’iga o’tkazib qo’yadi yoki (agar veksel ishtirok etgan bo’lsa)
akseptlangan vekselni eksportyorga taqdim qiladi (ushbu vekselni eksportyor
muddati yetib kelguncha o’zida saqlab turishi yoki indossament yozuvi
bo’yicha boshqa bir shaxsga to’lov vositasi sifatida o’tkazib yuborishi
mumkin).
Inkasso topshirig’ida hujjatlar xususida quyidagi ko’rinishidagi ko’rsatmalar
berilgan bo’lishi mumkin:
1) importyorga hujjatlarni to’lovga ko’ra taqdim qilish; 2) importyorga hujjatlarni
akseptga ko’ra taqdim qilish; 3) to’lov amalga oshirilmasdanoq hujjatlarni taqdim
etish.
Yuqorida to’lovga ko’ra hujjatlarni taqdim etish ko’rsatmasi qo’llanilgan
inkasso bo’yicha hisob-kitobni olib borish ketmaketligi ko’rsatildi.
Akseptga ko’ra hujjatlarni taqdim etish ko’rsatmasi beriladigan inkasso tijorat
krediti bo’yicha hisob-kitoblar amalga oshirilayotganda qo’llaniladi. Bunda
importyor inkasso topshirig’i bilan birga yuborilgan o’tkazma vekselni
akseptlagandan keyingina tovarga egalik huquqini beruvchi hujjatlarni oladi.
Aksept vositasida importyor belgilangan muddatda to’lovni amalga oshirish
majburiyatini o’z zimmasiga oladi.
Inkasso bo’yicha hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi banklar vositachi sifatida
faoliyat olib boradilar va ular qarzdor tomonidan to’lovning amalga oshirilishi
yoki trattalarning akseptlanmasligi uchun javobgar hisoblanmaydi, balki ularning
mas’uliyati importyorga yoki (agar shartnomada ko’rsatilgan bo’lsa) boshqa
uchinchi bankka yo to’lov, yo aksept uchun hujjatlarni (trattani) taqdim etish bilan
cheklanadi. Agar importyor to’lovni amalga oshirishdan bosh tortsa yoki vekselni
akseptlamasa, importyor banki bu haqda eksportyorga va uning bankiga o’z
vaqtida xabar berishi lozim.
Inkasso shaklidagi hisob-kitoblardan importyor manfaatdorligi ko’proq
hisoblanadi, chunki banklar uning tovarga egalik qilish huquqini hujjatlar to’plami
yoki trattaning akseptlanishiga qadar himoya qiladi. Bundan tashqari, inkasso

bo’yicha operatsion xarajatlar nisbatan yuqori emas. Tovarga egalik qilish
huquqini beruvchi hujjatlar to’lov amalga oshirilganidan so’ng importyor
tasarrufiga o’tadi.
Tekshiruv uchun importyor qabul qilgan hujjatlar to’lov amalga
oshirilmaguncha yoki veksel akseptlanmaguncha bankning ixtiyorida qoladi. Agar
pul to’lanmasa yoki tratta akseptlanmasa, sababi ko’rsatilgan holda bankka
hujjatlar qaytarib beriladi.
Ba’zi hollarda hujjatlar banklar orqali yetib kelguncha importyor tovarni qabul
qilgan bo’lishi mumkin (masalan, konosament originallaridan biri eksportyor
tomonidan importyor bilan o’zaro kelishuvga binoan banklar orqali emas, balki
bevosita pochtadan yuborilganda). Bunday holatlarda eksportyor uchun to’lov
asossiz ushlanib qolishi yoki umuman to’lov amalga oshirilmasligi kabi risklar
ehtimoli ortadi.
Inkasso shaklidagi hisob-kitoblar banklar uchun to’lovning o’z vaqtida olinishi
ustidan nazorat o’rnatishga imkon yaratadi, biroq ular bo’yicha to’lovni yoki
akseptni tezlashtirish maqsadida ta’sir ko’rsatishning real dastagiga ega bo’lmaydi.
Importyor korxonaning rahbari hamda bosh buxgalteri tomonidan imzolangan
va muhrlangan bosh majburiyat asosida O’zbekiston bankiga inkasso va
hujjatlashtirilgan akkreditiv bo’yicha kelib tushgan va inkassoga olingan tovarga
egalik qilish huquqini beruvchi hujjatlarni importyor tekshirish uchun oladi. Ushbu
majburiyatda hujjatlar va chet eldan keltirilgan tovarlar bankning ixtiyorida to’lov
amalga oshirilmaguncha qolishini importyor korxona tasdiqlaydi.
Hujjatlashtirilgan akkreditiv xalqaro savdoda to’lovni sug’urtalash borasida eng
samarali va ko’p yoqlama usul hisoblanadi. Tashqi savdo hukumat nazorati ostida
bo’lgan mamlakatlar bilan savdo-sotiq ishlari olib borilayotganda ko’pincha
hujjatlashtirilgan akkreditivni qo’llamay eksport va import bo’yicha to’lovlarni
amalga oshirishning imkoni bo’lmaydi.
Eksportyor uchun eng qulay hisob-kitob shakli hujjatlashtirilgan akkreditiv
hisoblanadi, chunki hujjatlashtirilgan akkreditivda eksport tushumini o’z vaqtida
olish muammosi to’liq hal qilingan bo’ladi. Xalqaro miqyosda banklararo hisob-

kitobda akkreditivni tashqi savdo operatsiyalari bo’yicha qo’llash Xalqaro Savdo
Palatasi tomonidan ishlab chiqilgan «Hujjatlashtirilgan akkreditiv bo’yicha
umumlashtirilgan qoida va an’analar» qonun-qoidasi asosida tartibga solinadi.
Bugungi kunda ushbu qonunning 1993-yilda nashr qilingan MTP ¹500 shakli
qo’llaniladi.
Umumlashtirilgan qoidada hujjatlashtirilgan akkreditivga ta’rif berilgan, uning
turlari, amalga oshirish usullari va tartibi, tomonlarning majburiyati, akkreditiv
hujjatiga qo’yiladigan talab va shartlar, amaliyotda qo’llaniladigan turli atamalarga
yagona izoh, shuningdek, akkreditiv bo’yicha hisobkitoblar olib borilganda yuzaga
keladigan turli muammo va masalalar keng yoritilgan. Mazkur qoidani qo’llashga
qo’shilgan barcha banklar va ularning mijozlari mazkur qonunda ko’rsatilgan
barcha talablarga rioya qilishlari shart.
Hujjatlashtirilgan akkreditiv importyorning topshirig’i asosida eksportyor
foydasiga hal qilingan bankning pul majburiyatini o’zida aks ettiradi.
Hujjatlashtirilgan akkeditiv bo’yicha majburiyatni taqdim qiluvchi bank
eksportyorga to’lovni (yoki trattalar akseptlanishini) amalga oshirishi yohud
uchinchi bir vositachi bank orqali to’lovni (yoki trattalar akseptini) ta’minlashi
shart. Bunday majburiyat shartli xarakterga ega, chunki uni amalga oshirishda
eksportyor tomonidan ham ma’lum shartlar bajarilishi talab qilinadi (eng avvalo,
eksportyor akkreditiv bo’yicha barcha shartlarni bajarayotganini tasdiqlovchi
hujjat bankka taqdim qilinishi zarur).
Umumlashtirilgan qoidada hujjatlashtirilgan akkreditiv qanday nomlanishi yoki
belgilanishidan qat’iy nazar kelishuv deb qaraladi. Unga ko’ra hujjatlashtiriladigan
akkreditivda bank o’z mijozining ko’rsatmasiga muvofiq ravishda agar
akkreditivning barcha shartlariga rioya qilingan bo’lsa, uchinchi shaxsga (ya’ni
eksportyorga) yoki uning buyrug’iga ko’ra boshqa bir shaxsga to’lovni, yoki ushbu
shaxs taqdim qilgan trattalarning to’lovini yo akseptlanishini, yoki boshqa bir
bankka to’lovni amalga oshirish yohud trattalarni yo to’lash, yo akseptlash, yo
neogosiatsiya qilish (ya’ni sotib olish yoki hisobga olish) borasida vakolat
berilishini ta’minlashni ko’zda tutiladi.

Hujjatlashtirilgan akkreditiv shaklida hisob-kitoblar naqd to’lovni nazarda
tutuvchi yoki qisqa muddatli (1 yilgacha) tijorat krediti asosida tuzilgan
shartnomalar uchun ko’proq xos. Hujjatlashtirilgan akkreditivdan o’rta va uzoq
muddatli tijorat krediti sifatida yetkazib berilgan tovarlar uchun hisob-kitobda
foydalanish holatlari bank amaliyotida kam uchraydi. Yetarli darajada uzoq
muddatga tijorat kredit sifatida yetkazib berilgan tovarlar bo’yicha hisob-kitobda
akkreditiv shakldan foydalanishga tomonlar kelishgan bo’lsa, odatda, akkreditiv
hisob-kitobning boshqa shakllari bilan birga qo’llaniladi va undan asosan bankka
tijorat hujjatlari taqdim qilishga qarshi to’lov (ya’ni naqd to’lov) amalga
oshirilayotgan tovar qiymatining qismini qoplashda ishlatiladi.
Tijorat krediti bo’yicha hisob-kitobda akkreditivni ijro etuvchi bankka yoki
importyorga taqdim qilingan benefitsiarning (eksportyorning) muddatli trattasini
akseptlash uchun ham akkreditiv ochilishi mumkin. Bunday holatlarda
akkreditivni ijro etuvchi bank trattalarni akseptlaydi (yoki akseptni ham, to’lovni
ham amalga oshiradi). Aksept vositasida bank akkreditiv bo’yicha o’z
majburiyatlarini bajaradi. So’ngra tomonlar veksel bo’yicha huquq me’yorlari
asosida huquqiy munosabatlarga kirishadi (bunday munosabat eksportyor uchun
ham qulay, chunki jahonning ko’plab mamlakatlarida veksel qonunchiligi
umumlashtirilgan).

Avizolovchi
bank
Emitent
bank

Eksportyor
( b enefitsiar )
Importyor
( buyru q beruvchi )

Yuk tashuvchi
tashkilot 12)
1)
2) 3)4)
5)
7) 8) 9)
10)
6)

8-chizma
III bob. Xalqaro hisob-kitoblarning rivojlanish istiqbollari
Jahon bozorining rivojlanishi valuta, kredit, moliya hisobkitob operatsiyalari
hajmining oshishiga olib keladi. Hujjatlar aylanishi oshadi, biznes to’lov
qog’ozlari soni va bir xil shaklga keltirilgan moliyaviy hamda tijorat hujjatlari soni
ko’payadi. Bozor ishtirokchilari o’rtasida axborot almashuvi, qimmatli qog’ozlar
va valuta kurslari haqidagi ma’lumotlar, foiz stavkalari, turli bozorlarning holati,
hamkorlarning ishonchliligi va shu kabi boshqa ma’lumotlarning uzatilishi yuz
beradi. Axborot oqimi milliy chegaralardan chiqadi. Shuning natijasida xalqaro
miqyosdagi axborot xizmatlar bozorida bank ma’lumotlari yuzaga keladi. BMT
doirasida hukumatlararo va boshqa iqtisodiy, tijorat, moliyaviy tashkilotlar ishini
koordinatsiyalash uchun tashkiliy tuzilma yaratildi. Doimiy ishchi guruhi yangi

standartlar ishlab chiqarmoqda va xalqaro valuta, kredit, moliya hisob-kitob
operatsiyalarida amalda qo’llanilayotganlarini takomillashtirmoqda. Vaqtincha
ishchi guruhi davriy tarzda qimmatli qog’ozlar, yo’l cheklari, oltin va boshqa
qimmatbaho metallar bilan bo’ladigan operatsiyalarda SWIFT tarmoqlaridan
foydalanib, bank operatsiyalarini amalga oshirish muammolarini muhokama
qilmoqdalar. Axborot almashuvi tizimi nafaqat tor doiradagi mutaxassislar, balki
bozor iqtisodiyotining barcha ishtirokchilari foydalanishlari uchun mo’ljallangan.
Xalqaro banklar tarmog’i doimiy o’sib bormoqda. Ma’lumotlar va
telekommunikatsiya xizmatiga nisbatan ortib borayotgan talabni qondirish uchun
xalqaro tarmoq tashkil etilmoqda.
U to’lovlarni o’tkazish, aktivlarni boshqarish va ma’lumotlar bilan ta’minlash
bo’yicha kompleks xizmat ko’rsatadi. Ular ichida HEBS (Hexagon Electronic
Banking System) kabi mashhur tarmoqlar mavjud. Lekin dunyoda eng yirik
moliyaviy xabarlar tarmog’i SWIFT hisoblanadi. Bu tizimga qo’shilgan har
qanday bank o’zini jahon moliya uyushmasining to’laqonli a’zosi deb hisoblashi
mumkin.
70-yillar boshida G’arbiy mamlakatlardagi yirik moliyaviy muassasalar jadal
sur’atda hajmi ortayotgan xalqaro to’lov xabarlarini qayta ishlashni
avtomatlashtira boshladi. Tijorat telekommunikatsiya tarmoqlari soni ko’paydi.
Ularning har biri o’z shaxsiy formatlari, aloqa vositalaridan, ma’lumotlarni qayta
ishlash tartibidan va kirishdan himoyalanish usullaridan foydalandi.
1973-yil Yevropa va Amerikaning 250 ta yirik banki Xalqaro Banklararo
moliyaviy Telekommunikatsiyasi – SWIFT (Society For Worldwide Interbank
Financial Telecommunication) ga asos soladi. Jamiyatning vazifasi – yagona bank
xabarlari tizimini yo’lga solish va qo’llab-quvvatlash edi. U ishtirokchilarga sutka
davomida dunyoning har qanday nuqtasidagi moliyaviy ma’lumotlarni standart
shaklda kiritish imkonini beradi. SWIFT xalqaro tarmog’i 1977-yildan boshlab
faoliyat ko’rsata boshladi. Ma’lumotlar tarmoq bo’yicha standartga muvofiq
tizimlashtirilgan ma’lumotlar ko’rinishida uzatiladi. Hozirgi kunda SWIFT tizimi
70 davlatning 4000 ortiq bankini o’z ichiga oladi.

Bank xabarlari standartlarini yaratish va qayta ishlashda SWIFT tizimi firma –
mutaxassislarigina emas, shuningdek, standartlar bo’yicha xalqaro qo’mita,
Xalqaro savdo palatasi (ICC) ham ishtirok etadi. Natijada banklarning moliyaviy
va tijorat operatsiyalari haqidagi namunaviy xabarlar standartlari ishlab chiqildi.
Ularning ayrimlari xalqaro miqyosda tan olindi. Misol sifatida banklarning
identifikatsiya kodlari – BIC kodlarni keltirish mumkin.
SWIFT tarmog’i standartlarida uzatiladigan ma’lumotlarning kategoriyasi,
guruh va tillari aniq belgilangan. Xabarlarni uzatishdan tashqari tizim IFT
(Interbank File Transfer) xizmati darajasida banklararo fayllar bilan almashishni
qo’llab-quvvatlaydi. Standartlarni jahon banklari amaliyotiga kiritish SWIFTning
eng asosiy yutuqlaridan biridir. Bu jarayon moliyaviy muassasalarga hujjatlar bilan
almashishda nizo va xatoliklarni chetlab o’tishga imkon beradi. Hozirda tarmoq
asosini uchta kommunikatsiya stansiyalari tashkil etadi. Ular Amsterdamda
(Gollandiya), Bryusselda (Belgiya), Kopengagenda (Daniya) joylashgan. Bundan
tashqari, o’z mamlakatlaridagi mijozlarga xizmat ko’rsatuvchi mintaqaviy
stansiyalar mavjud. Zamonaviy texnologiya va talablar SWIFT tarmog’ini
zamonaviylashtirishni muvofiqlashtiradi. Natijada arxitekturasi to’rt darajadan
iborat yangi – SWIFT-II yaratildi.
SWIFT qoidalari unga a’zo tashkilotlar amalga oshiradigan biznes bilan
shug’ullanishi va xalqaro telegrafik moliyaviy ma’lumotlar almashinuvida ishtirok
etishini talab qiladi.
SWIFT tashkiloti rasman Belgiyaning kooperativ jamiyati bo’lib, Bryusselda
ro’yxatga olingan. U to’laqonli SWIFT a’zobanklariga tegishli, uning aksiyalari
esa banklarga sotilgan.
Banklar 1 standart ma’lumot yuborish uchun oyiga 3,5 yevro hisobida to’lov
to’laydi.
SWIFT tizimi quyidagi turdagi operatsiyalarni bajaradi:
– mijoz to’lovlari;
– bank to’lovlari;
– hisobvaraq bo’yicha tasdiqnomalar (debet, kredit);

– valuta-konversion operatsiyalar;
– debet kredit operatsiyalar;
– foizlar to’lovi;
– hisobvaraqdan ko’chirmalar.
Har tur ma’lumot uchun maxsus format ishlangan, unda majburiy va ixtiyoriy
rekvizitlar mavjud bo’ladi.
SWIFT dan foydalanishning qisqacha sxemasini misol tariqasida ko’rib
chiqamiz:
1. To’lov operatsiyalarini amalga oshiruvchi tomonlar. Ularqabul
qiluvchi tomon nomiga pul o’tkazishni hal qiladilar. Korporatsiyalar,
tashkilotlar, banklar, jismoniy shaxslar to’lov operatsiyalarni amalga
oshiruvchilar hisoblanadi.
2. To’lov operatsiyalarini amalga oshirish mexanizmi quyidagicha
bo’lib, yuqorida keltirilgan tomonlar banklarga telegraf to’lovni amalga oshirish
uchun telefon, yozma ravishda (teleks, teletayp, pochta, faks, telegraf) orqali
xabar beradilar. Tekshirish uslublari topshiriq berish usullariga bog’liq. Teleks
va teletayp avtojavoblar va mijoz imzosini solishtirish kalitlariga ega. Telegraf
tizimlari mijoz imzosini solishtirish kalitlari, parollari va boshqa shaxsni
aniqlovchi maxsus shakllarga ega bo’ladi. Telefondan berilgan topshiriqlarni
tekshirish ularga qo’ng’iroq qilish yo’li bilan tekshiriladi. Pochta orqali kelgan
topshiriqlarda bank imzolarni tekshirishi shart.
3. To’lovni qayta ishlash va yetkazish. Bank to’lov operatsiyasini
quyidagi telegraf liniyalaridan birida amalga oshirishi mumkin: «Fedwire»,
«Bankware», «CHIPS», «SWIFT».
Bunda operatsiyalar to’lovni bankning operatsion tizimiga kiritadi, birinchi
pog’ona tekshiruvchi ma’lumotlarni tekshiradi, ikkinchi pog’ona tekshiruvchi esa
tayyor svift formatini tekshiradi va avtorizatsiya qiladi. Shundan so’ng to’lov svift
formatida SWIFT tizimi orqali avval SWIFT markazlaridan biriga boradi (o’z
navbatida, bank bu ma’lumotni SWIFT o’z ishloviga olganligi to’g’risida tasdiq
oladi) va qabul qiluvchi bankga yuboradi.

Hozirgi kunda ma’lumotlar 10 kategoriyaga bo’lingan:
1-kategoriya – mijozlar to’lovlari;
2-kategoriya – banklarning to’lovlari;
3-kategoriya – valuta operatsiyalari;
OPTION, FOREX, SWAP, OVERNITGHT
4-kategoriya – cheklar va naqd pullar;
5-kategoriya – qimmatli qog’ozlar;
6-kategoriya – qimmatbaho metallar va toshlar;
7-kategoriya – savdo moliyalash akkreditiv, inkasso, garantiya;
8-kategoriya – yo’l cheklari;
9-kategoriya – umumiy kategoriya bo’lib debet, kredit tasdiqnomalar (avizo)
hisobvaraq bo’yicha to’lovlar.
Ma’lumotning matni ikkilik kod bilan belgilangan maydonchalar ketma-
ketligidan tashkil topadi. Misol uchun:
32: Summa;
50: Mablag’ yuboruvchi tomon;
59: Benefitsiar;
70: Maqsad;
71: Komissiya hisobvarag’i; 72: Bankning axboroti.
Valutani belgilash uchun ISO (International Standards Organization) ishlab
chiqqan uch harfli koddan foydalaniladi (masalan, USD, UZS). SWIFTning asosiy
yutuqlaridan biri Xalqaro standartlash tashkiloti tomonidan qabul qilingan maxsus
standartlarni yaratish va foydalanishdan iborat. Bank hujjatlarini unifikatsiyalash,
har xil davlatlardagi hujjatlarni to’ldirish an’analarining har xilligi va til
muammolari bilan bog’liq xato va qiyinchiliklarni yengib o’tishga imkoniyat
berdi.
SWIFT standartlarini ustunliklari banklar uchun shunchalik mos ediki, bunda
boshqa o’xshash tizimlar (Londonning CHAPS, Parijning SAGITTAIRE, Nyu-
Yorkning SHIPS tizimlari) ularni o’zida qo’llaydi.

SWIFT ma’lumotlarni yuqori darajada himoyalashni ta’minlaydi. SWIFTning
asosiy talabi – terminallarni ulash tartibidir. Tizim har bir foydalanuvchi uchun
alohida yashirin kod bilan qayd etish orqali tizimli xabarlar nazoratini tashkil etish
asosida har bir ulangan terminalni aniqlashi (tanishishi) kerak. Bu xabar maxsus
qurilma yordamida shifrlanadi. Qurilmada modul bo’lib, u tasodifiy sonlar
generatoridan foydalangan holda shifrlovchi kalitini hosil qiladi.
Foydalanuvchiga keyingi qayd qilish uchun yangi kod beriladi. Bu – kalitlar
almashishi tartibi deb yuritiladi. Terminal aniqlanganligi tasdiqlangandan so’ng
tarmoqda qayd etiladi. Barcha kodlar va kalitlar SWIFT terminaliga
mikroprotsessor karta (MK) yordamida kiritiladi. MKni xavfsizlik tizimi (User
Security Enhancement – USE) ishlab chiqadi. Terminalni tarmoqqa ulash
tartiblaridan birortasi buzilgan taqdirda (shovqin, liniya uzilishi aniq, uzatishda
xato aniqlansa yoki xabar formati tizimiga kiritish tartibi noto’g’ri bo’lsa va
hokazo) terminal avtomatik ravishda o’chadi. Maxsus faylda bu hol qayd etiladi.
Shu orqali past sifatli liniya aniqlanadi.
Foydalanuvchining imtiyozini farqlash vositasi axborot xavfsizligini
ta’minlovchi qo’shimcha chora hisoblanadi. Bundan tashqari, tizimda tez-tez
to’xtab qolishdan himoyalash uchun axborotlarni zaxira nusxalab qo’yish hisobga
olingan. SWIFT tarmog’i uchun barcha imkoniyatlardan foydalanish, maxsus
dasturiy apparatli interfeys mavjud. Bugungi kunda SWIFT tarmog’i uchun
terminal komplekslarni taklif etuvchi 100 dan ortiq firma mavjud. SWIFT atamaal
komplekslari uchun platforma ishlab chiqaruvchilar o’rtasida Digital Equiðment
(VAX va Alpha tizimi), IBM (PS/2, S370, RS/6000), Newlett Packard (Apollo
9000), Sun Microsystems (SPARC oilasiga mansub protsessorli kompyuterlar)
kabi kompaniyalar mavjud. Bugungi kunda SWIFT terminal komplekslar bozorida
Digital va IBM nisbatan mashhur hisoblanadi.
Hozirda SWIFT tizimi bank operatsiyalari, valuta va pul bozori, qimmatli
qog’ozlar savdosi, savdo operatsiyalariga xizmat ko’rsatish, xalqaro to’lovlarni
amalga oshirish kabi muhim moliyaviy faoliyat sohalarida ma’lumotlar bilan
tezkor almashuvni ta’minlaydi. Vosita va xizmat haqi yuqori bo’lishiga

qaramasdan SWIFT tarmog’i abonentlari soni ko’payib bormoqda. Bu hol SWIFT
jamiyatiga kelgusida moliya faoliyatining boshqa sohalarini qamrab olgan holda
tarmoqni yanada kengaytirish imkonini beradi.
SWIFTning asosiy vazifasi har qanday bank ma’lumotlari va moliyaviy
ma’lumotlarni hisob-kitob texnika vositalari orqali tezkor uzatish hisoblanadi.
Birinchi uzatishlar 15 mamlakatning 513 bankini qamrab olgan. 1993-yilga kelib
SWIFT xizmatlaridan 92 mamlakatning 3700 bank va moliyaviy muassasalari
foydalangan. SWIFTdan nobank muassasalar – brokerlik va dilerlik firmalari,
kliring, sug’urta, moliyaviy kompaniyalar ham foydalanishi mumkin. Shu bilan
birga, bir vaqtning o’zida jahon moliya bozori operatsiyalarini standartlashtirish
muammolari ham yechilmoqda. U yerda sotish, xarid qilish, kafolat va qimmatli
qog’ozlar bo’yicha boshqa muomalalar amalga oshiriladi.
SWIFT valuta kliring funksiyasini bajarmaydi. SWIFT tizimining avtomatik
ishlashi nazoratni, jo’natuvchi va qabul qiluvchining haqiqiyligini tekshirishni,
xabarlarni tezlik bilan taqsimlashni va ma’lumotlarni shifrlashni qamrab oladi.
Agar u qabul qiluvchi tarmoqqa ulangan bo’lsa, xabar to’g’ridan to’g’ri aloqa
kanali orqali uzatiladi yoki talab qilib olingunga qadar umumiy bozorda turadi.
Ma’lumotlarning uzatilishi va ishlashi 20 soniya davom etadi. SWIFT ning asosiy
yutug’i xalqaro axborot tashkiloti – ISO tomonidan tan olingan bank
hujjatlashtirish standartlari, uning yaratilishi va qo’llanishidadir. Bank
hujjatlarining bir xil shaklga keltirilishi ko’plab qiyinchiliklar va xatolarni istisno
qilishga imkon beradi. Banklararo kommunikatsiya tizimi standartlarining yutug’i
shunchalik yaqqol ko’rina boshladiki, milliy darajadagi analogik tizimlar buni
o’ziga qurol qilib oldi (CHAPS – Buyuk Britaniya banklararo kliring hisob-
kitoblari tizimi. U o’z ichiga 200 ta bank va bir nechta hisob-kitob markazlarini
oladi: Amerika CHIPSI, Shveysariya SINi va boshqalar).
70-yillardan boshlab SWIFT tizimida ma’lumotlar va manzillar standart
formatlari tashkil qilina boshladi. 1974 yilda xalqaro qo’mita mijozlar to’lovlari
harakati, banklararo to’lovlar harakati, valuta va kredit bo’yicha ma’lumotlar,
banklarning joriy hisob raqamlaridan bir kunlik ko’chirmalar kabi ma’lumot va

xabarlarning qayta ishlov berilishi tugatildi, ya’ni mukammallashtirildi. 1988-yilda
qimmatli qog’ozlarni sotish va rasmiylashtirish, inkasso va akkreditiv
operatsiyalari, mijozlar uchun balans hisoboti, qimmatbaho metallar savdosi, yo’l
cheklari, kafolatlar va boshqa operatsiyalarni standartlashtirish ishlari tugatildi.
SWIFT orqali kompyuterlar bank va moliya xabarlarini 7 kategoriyaga bo’lib
ko’rsatadi. Ular esa o’zida 70 xil turdagi ma’lumotlarni jamlagan. Har bir turdagi
bank va moliya muassasalari talab qiladigan elementlarning barchasini to’liq va
aniq beradi.
Xavfsizligi. O’tkazish xavfsizligi falsifikatsiya, yo’qotishlar va javobsiz
qolishdan to’lov topshiriqnomalarini va moliyaviy ma’lumotlarini saqlash
(muhofaza) yuqoridagi tizimga bog’liq.
SWIFT hisoblash markazlarida xavfsizlikni ta’minlovchi dasturlardan tashqari,
an’anaviy to’lov tizimlaridan farqli o’laroq tizimning maxsus choralari
joylashtirilgan:
– sessiyaning boshlanishi va oxirida tizim terminalidanfoydalanishni
tekshirish;
– hamma kirish va chiqish ma’lumotlarini avtomatik raqam-lash, raqamlash
tarkibini tizimning o’zi nazorat qiladi;
– individual kalitlarga qarab ikki bank o’rtasida avtomatikma’lumot
almashinish;
– qabul qiluvchi bank tomonidan axborotlarni avtomatik tek-shirish.
SWIFT aloqa liniyalari va operatsion markazlarini ruxsatsiz tashriflardan
muhofaza qilish maxsus kodirovka qilish moslamalari (tasodifiy sonlar generatori
prinsiðida) tomonidan ta’minlanadi.
Shunday qilib, SWIFT tizimi xavfsizligini ta’minlovchi to’liq muhim ko’p
pog’onali fizik xavfsizlik o’tkazish liniyalari xavfsizligi, funksional xavfsizlik va
ijroiy xavfsizliklar kombinatsiyasidan xavfsizliklar kombinatsiyasi tashkil topadi.
Ma’lumotlar almashishdagi xavfsizlikni yanada kuchaytirish maqsadida banklar
o’z hisobidan uni takomillashtirishi mumkin.

Tezlik SWIFT yordamida tezkorlik bilan ma’lumotlar yuborish, banklarning o’z
mablag’larini tez qayta joylashtirishga imkon yaratadi. SWIFT orqali yuborilgan
ma’lumotlar teleks yoki boshqa aloqa vositalaridan farqli o’laroq, ancha tez yetib
boradi, qayta ishlanadi (bank tizimida) va mijoz hisobvarag’ida aks etti_riladi.
Baxtga qarshi bu tizim kamchiliklardan xoli emas. Bulardan biri ikki tashkilotni
juda murakkab texnik tizimga tobeligi va shu bilan bog’liq texnik muammolar va
ishdan chiqishlardir.
Yana bir kamchilik sifatida juda yuqori narx-navolarni keltirish mumkin, bular
kichik banklarni juda qiyin ahvolga solib qo’ydi.
O’zbekiston Respublikasida SWIFT tizimiga ulanish (a’zo bo’lish) va faoliyat
yuritish muammolari. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida so’mda
bo’ladigan to’lovlar Markaziy bankda joylashgan yagona hisobvaraq (tijorat
banklariga tegishli) orqali bajarilsa, valutalarda bo’ladigan operatsiyalar
(mijozlarning ko’pini ko’chirish, o’z mablag’larini o’tkazish va h.k). SWIFT tizimi
orqali bir-biridagi hisobvaraqlarda amalga oshiriladi.
Shunday qilib, hatto ichki to’lovlarda (agar ularning soni ko’proq bo’lsa, aks
holda qog’oz to’lov topshiriqnomalarida ishlasa ham bo’ladi) SWIFT ning o’rni
beqiyosdir.

Xulosa
Xalqaro hisob-kitoblar - turli mamlakatlar fuqarolari va yuridik shaxslari
o’rtasida iqtisodiy, siyosiy hamda madaniy munosabatlar tufayli vujudga
keladigan pul talablari va majburiyatlar bo’yicha to’lovlarni
muvofiqlashtirishdir. Mazkur shartlar quyidagi asosiy elementlarni o’z ichiga
oladi: baho valyutasi; to’lov valyutasi; to’lov shartlari; to’lov vositalari;
hisobkitob shakllari hamda ushbu hisob-kitoblarni amalga oshiradigan
banklar. Dokumentar akkreditivlar uchun mo’ljallangan Soddalashtirilgan
qoidalar va udumlarga muvofiq akkreditiv bu kelishuvdir hamda ushbu
kelishuvga muvofiq bank mijozning iltimosiga ko’ra hujjatlarga muvofiq
uchinchi shaxs (foydasiga akkreditiv ochilgan benefitsiarga) foydasiga to’lovni
amalga oshirish yoki to’lovni, benefitsiar tomonidan qo’yilgan tratta akseptini,
yoki hujjatlar negosiatsiyasini (sotib olinishini) amalga oshirish majburiyatini
o’z zimmasiga oladi. Inkasso bu, mijozning topshirig'iga asosan bank
tomonidan importyordan unga jo’natilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar
uchun to’lovning olinishi hamda ushbu mablag’larni eksportyorning bankdagi
hisobvarag'iga olgan holdagi bank operatsiyasidir.

Foydalaniladigan a dabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil 8 dekabr.
2. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»giQonun. – T.:
«O’zbekiston». 1995-yil.
3. O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyatito’g’risida»gi
Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
4. O’zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyatto’g’risida»gi
Qonuni. 2000-yil.
5. O’zbekiston Respublikasining bank tizimida valutanitartibga solishga oid
qonunchilik hujjatlari to’plami. – T.: «O’zbekiston», 2004.
6. O’zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishbo’yicha qonunchilik
hujjatlari to’plami. – T.: «O’zbekiston», 2003-yil.
7. Karimov I.A. O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,mafkura. – T.:
«O’zbekiston», 1996-yil.
8. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: «O’zbekiston», 1997-yil.
9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. 1jild, – T.: «Ma’naviyat»,
2008.
10. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: «O’zbekiston», 2009.
11. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchildavom ettirish –
davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008yilda mamlakatni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009-yilda mo’ljallangan iqtisodiy
dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar
Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi «Turkiston» gazetasi, 2009-yil 14-fevral.
12. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va
o’zgarishlarimizning bosh maqsadidir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Islom Karimovning 2007-yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2008-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng

muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi
majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2008-yil 9-fevral.
13. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. O’quv qo’llanma. – T.
14. «Moliya». 2000-yil
15. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. – T.: «Moliya»,2002-yil.
16. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – T.: «O’qituvchi», 2003-yil.
17. Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari.Darslik. – T.:
«Iqtisod-moliya», 2005-yil. 588 bet.
18. Burxanov U. Kredit inqirozi: mas’uliyatsizlik natijasimi?/Ilmiy-ommabop
risola.– T., 2009.
19. G’afurov U.V. «Prezident I. Karimovning Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi,
O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» asarini
o’rganish bo’yicha, o’quvuslubiy qo’llanma. – T.: TDIU. -120 b, 2009-yil.
20. Jumayev N.X., Yuldashev M.I. Jahon moliyaviy inqirozi va uning O’zbekiston
iqtisodiyotiga ta’siri. // «Fan va turmush» jurnali, 2008. ¹ 6.
21. Xamidov I.A., Alimov A.M. O’zbekiston Respublikasidatashqi iqtisodiy
faoliyat asoslari. Darslik / Mas’ul muharrir: X.Boboyev – T.: O’zbekiston
yozuvchilar uyushmasi «Adabiyot jamg’armasi» nashr., 2001-yil.
22. Xudoyberdiyev Z.Ya., G’afurov U.V., Xomitov K.Z.Jahon moliyaviy-iqtisodiy
inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari.
O’quv qo’llanma. – T.: «O’zbekiston». 2009-yil.
23. Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Globallashuv jarayoni va moliyaviy
inqiroz sabablari // Adolat, 2009-yil 27-fevral.
24. Internet saytlarihttp://cbu.st.uz/uz/press. http://uba.uz/news.aspx?nidq584.
25. http://www.bfa.re.uz http://www.bankir.ru http://www.gov.uz
http://www.uza.uz

Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari

Купить