Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 271.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

150 Продаж

Xalqaro iqtisodiy integratsiyalashuv jarayonlarimning shakllari va bosqichlari

Купить
Xalqaro iqtisodiy integratsiyalashuv jarayonlarimning shakllari va bosqichlari MUNDARIJA: Kirish……………………………………………………………………………….3 I.BOB. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYA - JOHON IQTISODIYOTI VA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR TIZIMIDA…………………………………………………………………………6 1.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mazmuni va mohiyati……………………...6 1.2. Mintaqaviy iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllariva bosqichlari………..14 1.3.Globallashuv va mintaqaviylashuv jarayonlariningo‘zaro bog`iqligi va “Yangi mintaqaviylashuv”………………………………………………………………...18 II.BOB. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYANING MOHIYATI VA UNINGDINAMIKASINI BELGILOVCHI OMILLARI……………………..23 2.1. Integratsion jarayonlarning samaradorligi va samarasi………………………23 2.2. Evropa itt 1 ifoqi eng etuk integratsion guruh mexanizimi…………………….28 2.3. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning moxiyati, shakllari va obektiv asoslari…34 Xulosa………………………………………………………………………… …. 38 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………………41 1 1 KIRISH. Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyoti o‘zining ma‘no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora integrastiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro maydondagi raqobatning ham keskinlashuviga, har bir mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘z mavqeini mustahkamlash uchun kurashining kuchayishiga ham ta‘sir ko‘rsatadi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish har bir mamlakat uchun nihoyatda muhim masala sanaladi. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish vazifasi iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda doimo diqqatimiz markazida bo‘lib, iqtisodiy rivojlanish borasida erishgan yutuqlarimizning muhim omili hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida kechayotgan murakkab jarayonlar iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, raqobatbardoshligini oshirish uchun uning tarkibiy tuzilishini muttasil takomillashtirib borish zaruratini yanada kuchaytirdi. Mamlakatning raqobatbardoshligi eng avvalo uning iqtisodiyoti raqobatbardoshligi orqali ifodalanadi. Bu esa bevosita tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi siyosat instrumentlariga taqaladi. 2 Globallashuv va integratsiya jarayonlari, umumiy iqtisodiy texnologiyalarni o'z ichiga oladi. Bu texnologiyalar, mamlakatlar orasidagi savdo, kommunikatsiya, transport, innovatsiyalar, ma'lumotlar omborlari va boshqa sohalarda integratsiyani oshirishda katta ahamiyatga ega. Quyidagi umumiy iqtisodiy texnologiyalar o'zgarayotgan dunyoda globallashuv va integratsiya jarayonlarini ta'minlashda muhim rol o'ynayadi: Kommunikatsiya texnologiyalari: Internet, mobil aloqa, internet-protokol maktablararo tarmoqlar (IP-VPN) va boshqa kommunikatsiya texnologiyalari, mamlakatlar orasidagi axborot almashishni va kommunikatsiyani osonlashtiradi. 2 Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. - Т .: “O‘zbekiston”, 2017. 2 Shu bilan birga, global savdo aloqalari, masofaviy ishga yoki jismoniy hujjatlarga tegishli bo'lgan ishlar bilan shug'ullanuvchilarga imkoniyat yaratadi.Ma'lumotlar omborlari va axborot tizimlari: Ma'lumotlar omborlari va axborot tizimlari, ma'lumotlarni saqlash, almashish va taqsimlashni osonlashtiradi. Bu texnologiyalar, mamlakatlar orasidagi savdo, moliya, logistika va boshqa sohalarda ma'lumot almashish va boshqarishni yaxshilashda katta ahamiyatga ega. E-tijorat va elektron savdo: E-tijorat va elektron savdo platformalari, mamlakatlar orasidagi savdo aloqalarini birlashtiradi va global savdo muhitini yaratadi. Onlayn do'konlar, elektron to'lov tizimlari, savdo platformalari va elektron savdo tizimlari orqali xalqaro savdo faoliyatini osonlashtirish, savdo o'quv markazlari va elektron savdo logistikasi texnologiyalari kengaytirilmoqda. Raqamli ishlab chiqarish va avtomatlashtirish: Raqamli ishlab chiqarish va avtomatlashtirish texnologiyalari, ishlab chiqarish jarayonlarini osonlashtiradi, ishga qo'yish va ishlab chiqarishni yuqori sifatli qilishga imkon beradi. Bu texnologiyalar, global qo'shma sanoat korporatsiyalari va global tarmoqli ishlab chiqarish platformalari orqali mahsulotlarni dunyo bo'ylab tarqatishga imkon beradi. Internet of Things (IoT): IoT, xayriya qurilmalar, avtomobillar, smart uy va boshqa qurilmalarga internet ulanishini ta'minlaydi. Bu texnologiya, ma'lumotlarni yig'ish, ulashish va ma'lumotlar analizini osonlashtiradi. IoT, global tarmoqli tizimlar va xizmatlar, logistika va transport, energiya va iqtisodiy soha boshqaruvini osonlashtiradi. Zamonaviy energiya texnologiyalari: Zamonaviy energiya texnologiyalari, energiya iste'molini o'zgartirish va energiya resurslarini yaxshilashga yordam beradi. Quyosh energiyasi, shamol energiyasi, suv energiyasi va boshqa alternativ 3 energiya manbalarining rivojlanishi global energiya muhitini o'zgartirib, mamlakatlar orasidagi integratsiyani oshiradi. Umumiy iqtisodiy texnologiyalar, globallashuv va integratsiya jarayonlari yordamida mamlakatlar orasidagi iqtisodiy aloqalarni kuchaytiradi. Bu texnologiyalar global savdo, innovatsiya, kommunikatsiya, ma'lumot almashish va boshqarish, avtomatlashtirish va energiya sohasida integratsiyani osonlashtirish, iqtisodiy faoliyatning effektivligini oshirish va mamlakatlarni o'zaro bog'liqliklarda kuchaytirishga yordam beradi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi jahon xo’jaligini, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni iqtisodiy jihatdan yoritib berish, hamda bu sohadagi muammolar va ularning yechimlari yuzasidan amaliy takliflar va tavsiyalarni berishdan iborat. Kurs ishining obyekti va predmeti. Ushbu kurs ishining obyekti milliy iqtisodiyotlar, transmilliy korporatsiyalar (TMK), integratsion birlashmalar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi. O’zbekiston Tashqi Savdo Faoliyati kurs ishining predmetini ifodalaydi. Kurs ishining nazariy va metodologik manbalari . kurs ishi bir qator xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar hamda mutaxassislarning jaxon xo’jaligi, xalqaro iqtisodiyotga bag‘ishlangan asarlari va ilmiy ishlaridan foydalanilgan holda amalga oshirilgan. 4 I.BOB. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYA - JOHON IQTISODIYOTI VA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR TIZIMIDA 1.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mazmuni va mohiyati Ma’lumki, globallashuv - yaxlit jahon xo'jaligining shakllanishi, xalqaro mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashuvining jadallashislii natijasida milliy iqtisodiyotlaming bir-biriga chuqur bog'liqligi, iqtiso diyotning erkinlashtirilishi, uning keng transmilliylashishi jarayonini anglatadi. Integratsiyalashuv uning muhim bosqichlaridan biridir.“Iqtisodiy integratsiya” atamasi XX asrning 30-yiilarida nemis va shvesiyalik iqtisodchilarning asarlarida paydo bo'ldi1, biroq bugungi kunda uning bir nechta o‘nlab ta’riflari mavjud.“Integratio” so‘zi lotin tilidan tarjima qilinganda birlashish, toMdirish, “integrare” - yaxlitga aylantirish ma’nosini anglatadi. 5 Shunday qilib, integratsiya — qismlami muayyan yaxlitlikka umumlashtirish, birlashtirish jarayonidir.XIM sohasiga tatbiqan. 3 “Xalqaro iqtisodiy integratsiya” deganda bir qator mamlakatlar takror ishlab chiqarish jarayonlarining bosqichma-bosqich birlashishiga olib boradigan, milliy xo'jaliklar o‘rtasida chuqur barqaror o‘zaro munosabatlar va mehnat taqsi- motining rivojlanishi asosida ishlab chiqarish baynalmilallashuvining yuqori darajasi tushuniladi. Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya - bir nechta mamlakatlaming mintaqaviy darajadagi qo'shma faoliyatini ko‘zda tutadi, ular iqtisodiyotini u yoki bu turdagi yagona mintaqaviy xo‘jalik majmuasiga birlashtirishga olib boradi.Biroq, muammo “birlashtirish”, “umumlashtirish”, “yaxlitlik” tushunchalariga qanday mazmun kiritilayotganidan iborat. Taniqli fransuz iqtisodchisi R. Aron ta’kidlaganidek: “Agar tovarlar, kapital va insonlaming muayvan miqdordagi iqtisodiy biriiklar o‘rtasidagi harakati mazkur birliklardan har birining ichidaei kabi erkin amalga oshirilsa. u holda ushbu biriiklar umumlashtirikicn".Integratsiyalashayotgan mamlakatlar oTiasida tovarlar va ishlab chiqarish omillari harakatining to‘liq erkinlavititihshi natijasida tashkil topadigan yagona iqtsodiy makon raqobatdosh tirnalar sonini oshirish va “miqyos iqtisodiyoti’' samaraiaridan foydalanishga imkon beradi. 4 Mintaqaviy uyushmalar hamkor-mamlakaiiHr iqtisodiyoti “bir- lashuvi”ning chuqurligi va tavsifi, tanlangari integratsion strategiya va institusional tuzilmasi, ulaming faoliyat sohalari miqyoslari, a’zo mamlakatlaming soni, ijtimoiy-madaniy jihatla. iga ko‘ra farq qiladi. 3 Shodmonov Sh.Sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). -"Fan va texnologiya" nashriyoti, 2010 4 Yefimova M.R. i dr. Praktikum po obxey teorii statistika M. 2004. 6 Bunda integratsiya ayrim seziiarli xususiyatlar bilan tavsiflanib, ular umuman olganda integratsiyani mamlakatlar iqtisodiy hamkor- ligining boshqa shakllaridan farqlab turadi: — kelishuvning ishtirokchi-mamlakatlari o‘rtasida tovarlar, shuningdek, xizmatlar, kapitallar, inson resurslarining harakat qilishidagi cheklovlaming bartaraf qilinishi; — ishtirokchi-mamlakatlar iqtisodiy siyosatining kelishilishi; — milliy ishlab chiqarish jarayonlarining o‘zaro singishi va qo'shilishi, mintaqa doirasida ishlab chiqarish jarayonidagi texnologik yaxlitlikning shakllanishi; — yanada progressiv va chuqur shakllar asosida ishlab chiqarish, fan va texnikada xalqaro ixtisoslashuv va kooperatsiyaning keng rivojlanishi, iqtisodiy taraqqiyot va uning innovatsion mexanizmining hamkorlikda moliyalashtirilishi; — ishtirokchi-mamlakatlar iqtisodiyotidagi tuzilmaviy o‘zgarishlar; milliy qonun hujjatlari, me’yorlar va standartiarning yaqinlashishi;— birlashish jarayonining maqsadli tartibga solinishi, o‘zaro iitisodiy hamkorlikni boshqarish organlarining rivojlanishi (Yelda bo'lgani kabi boshqaruvning ham davlatlararo, ham davlat mexanizmlari): — integratsiyaning makon miqyoslarini mintaqaviylashuvi Integratsiyaning ob ’ektiv mazmuni oxir-oqibatda qismanintegratsiya kcrrinishida sodir bo‘ladigan takror ishlab chiqarish jarayonlarining qo‘shilishi, o'zaro singishi va birlashishini tashkil etadi.Integratsivalashuv iaravoni yaxlit tizimning avrim boV inlarini o‘z ichiga oladi:1) bozor muomalasi (savdoning erkinlashtirilishi va ishlab chiqarish omillarining o'sishi hisobiga), shu jumladan, tovarlar, 7 xizmatlar, pul massasi, qimmatli qog‘oziar va boshqalar - bU yuzaki (yoki yumshoq) integratsiya (shallow integration); real ishlab chiqarish (chuqur integratsiya - deep integration);3) qaror qabul qilish (firmalar, tadbirkorlik uyushmalari, milliy hukumatlar, xalqaro va milliy tashkilotlar darajasida). Zamonaviy XIMda muhim birlashmalar “uchligi’’ virik integ- ratsiva markazlari bo'lib hisoblanadi:1. Yevropa Ittifoqi, uning tarkibiga 27 ta davlat - Germ aniya,F ransiya, Italiya. L yuksem burg, N iderlandiya, Belgiya, Irlandiya,D aniya, G resiya, Ispaniya, P ortugaliya, A vstriya, Shvesiya,Finlyandiya, Polsha, V engriya, C hexiya, Slovakiya, Latviya, Litva,Estoniya, Sloveniya, K ipr, M alta, R um iniya, B oigariya va Xorvatiyakiradi. Bugungi kunda Yevropa Ittifoqi doirasida o‘zaro xo'jalik hamkorligining eng yuqori darajasiga erishilgan hamkor mamlakatlaming yagona ichki bozori shakllangan, 19 ta mamlakat doirasida Iqtisodiy va valyuta ittifoqi tashkil etilgan. AQSh, Kanada va Meksika davlatlaridan tashkil topgan Shimoliy Amerika erkin savdo kelishuvi (NAFTA) Ushbu birlashma doirasida tovariar erkin savdosi hududining tashkil etilishi boshqa sohalardagi integratsiya bilan to‘ldiriladi, ya’ni, a’zo davlatlar orasida investitsiyalar, ishchi kuchi, xizmatlar va boshqalar harakatining erkiniashtirilishi kuzatiladi.321 ta mamlakat iqtisodiyotini birlashtiruvchi “Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi” Forumi (ATES). Uning doirasida 2020 yilga kelib erkin savdo tizimi va investitsiya larning erkin harakatini yaratish masalasi hal etilmoqda.Integratsiya jarayonlarining rivoilanishini shartlavdigan. asosiy. yanada virik muawan tizimni tashkil etadigan omillar. qatorida: 8 a) mamlakatlar o‘zaro bog‘liqligining kuchayishi, xo‘jalik hayoti baynalmilallashuvining chuqurlashuvi, xalqaro mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashuvining uyg‘unlashuvi; b) iqtisodiyotning globallashuvi va global raqobat; v) ilmiy-texnik taraqqiyot va uning zamonaviy shakli: axborot- texnologik inqilob;g) iqtisodiyotning erkiniashtirilishi jarayonlari va milliy xo‘jaliklar ochiqligi darajasining ortishi;d) zamonaviy dunyoda sivilizatsiyalar, jamiyatning madaniy- ijtimoiy turlari va dunyoviy-ma’rifiy tuzilmalaming ko‘pligi (plyu- ralizmye) ko'p sonli mamlakatlar umumi xavfsizligi nuqtai nazaridan ко‘ribchiqish maqsadga muvofiqdir: 5 .Zamonaviy shart-sharoitlarda mamlakatlar va, ayniqsa, ular- ning firmalari barqaror iqtisodiy munosabatlaming xalqaro mehnat taqsimoti asosida rivojlanishi global mazmunga ega bo‘ldi. Zamo 6 naviy shart-sharoitlarda mamlakatla firmalar barqarorligi 5 2.Камаев В.Д. Экономическая теория: Краткий курс: учебник / В.Д.Камаев, М.З.Ильчиков, Т.А.Борисовская. -2-й изд., стер. -2007. -384 с.3. Paul Krugman . "International Economics: Theory and Policy", 11th edition, 2018 6 Stat.uz https://poe.com/chat/2kom6n9mv3z9jdkhjxo 9 1-rasim 1)Milliy iqtisodiyotiarning yanada ochiqligi, TMKlar faoliyati, fan- texnika inqilobi, xalqaro savdo, kapital migratsiyasi, transport, aloqa va axbo- rotlarning zamonaviy tizimlari xo'jalik hayoti baynalmilaliashuvini shunday darajaga olib chiqdiki, bunda yaxlit jahon xo‘jaligida jahonning ko‘p mamlakatlari firmalarirjpg asosiy qismi faol ishtiroki bilan o'zaro munosabatlaming global tarm ogi vujudga keldi. 2) Firmalararo va davlatlararo raqobat kurashining keskin kucha yishi, raqobatning yangi sohalari va an'anaviy bozorlardagi qat’iy raqobat alohida olingan mamlakat yoki kooperatsiyaning imkoniyat- larini oshiradi. Bu kooperatsiyaning hududiy jihatdan tutash mamla- katlarning globallashayotgan iqtisodiy otda o‘z o‘rinlarini mustahkam- lashga imkon bergan holda, yirik iqtisodiy makonning salohiyatidan foydalanish. va nihovat, jahon bozorida umumiy raqobatchilarga qarshi yaxlit kuch sifatida ishtirok etish. ularning ham moddiy- molivaviy, ham ishlab chiqarish hatti-narakaHari sifatida zarurligini ifodalaydi. Natijada. nafaqat, miiliy-davlaT manfaatlarining 10 muayyan bog‘liqligi, balki ularning mintaqaviy manfaatlar ko‘rinishidagi rasmiylashtirilishi muhim ahamivat kasb eta hos'r.laydi. 3) Milliy iqtisodiyotlar ochiqligining Obhishi integratsiya jarayonlarini rag‘batlantiruvchi omil b o iib hisoblunadi. Quyidagilar ochiq iqtisodiyotning o'ziga xos jihatiari boiib hisoblanadi milliy iqtisodiyotning jahon xo'jaligi murmsabatlariga chuqurjalb etilganligi (jahondagi ko ‘pgina tuamlakadcr YalMda tovarlar vaxizmatlar bo'yicha eksport kvotasining katialigi va uning o'sishdadavom etishi bu haqda bilvosita guvohlik beradi);-- tovarlar, kapitallar, ishchi kuchining mamlakatlararoharakatlanishiga bo'lgan cheklovlaming kamayishi yoki butunlaybekor qilinishi milliy valyutalarning konvertirlanishi. 4.) Ilg‘or mamlakatlarda axborot-texnologik inqilobga, bilimga tayanadigan yangi iqtisodiyotning paydo boiishi mintaqaviy integratsiyani rivojiantirishning sezilarli omillaridan biri hisobianadi. Aksariyat olimlaming fikriga ko‘ra, jahon xo‘ja!igi rivojlanishi paradigmasini bilimlarga va axborot texnologiyalarga ega bo'lish tashkil etmoqda. '‘Bilimlarga asoslangan iqtisodiyot”ning (knowledge-based economy)asosiy resursi - insondir. Har bir inson o'zsalohiyatiga ega, davlatning vazifasi esa - uni rivojiantirishdir. Biroq, ayrim mamlakatlarda ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlanmalari (NIOKR), ilmtalab ishlab chiqarish, ta’limning zamo naviy modellarini rivojlantirish uchun mablag1 yetishmaydi. Mintaqaviy integratsiya jamoaviy fondlarini yaratish, ilmiy-texnik va ishlab chiqarish ixtisoslashuvi va kooperatsiyasini rivojlantirish, innovatsiya muammolarini birgalikda hal etishga imkon beradi. 5. Ta’kidlash joizki, bugungi kunda axborot-texnologik inqilobmasalalari dolzarb bo‘lib bormoqda. Birinchi navbatda bu ham alohida mamlakatlarda axborotlashtirisn yutuqlaridan foydalana olishdagi muammoiar bilan bog‘! 11 iqdir. Ayniqsa, ular rivojlanayotgan mamlakatiar doirasida kuzatilmoqda.Afrika uchun axborot texnoiogiyalarini rivojiantirishning minta qaviy, subregional va milliy strategiyalami ishlab chiqish-bu yoMdagi muhim qadam bo'ldi. Integratsiya ulami iqtisodiyotga joriy etish va shu tarzda rivojlantirish sur’atlarini oshirish bo‘yicha mintaqaviy hatti- harakatlaming lokomotiviga ayiandi. Natijada, ayanan SADK (Janubiy Afrika mamlakatlarini rivojlantirish hamjamiyati) mamlakatlarida axborot texnologiyalardan foydalanish sezilarli darajada olg‘a siljidi. 7 6. Globallashuvning ijtimoiy jihatlariahamiyatining o'sishi. Bu mazkur jarayonning insonlar xilma-xil ehtiyoj va talablarini inobatga olgan holda oqibatlari, globallashuvning salbiy ta’sirini kamaytirishga katta e’tibor qaratilayotganligini ifodalavdi. Shu munosabat bilan ijtimoiy himoya majmuasining (social safety nets) yaratilishi dolzarb ahamiyatga egadir. Bu atama ostida, odatda, ijtimoiy ta’minot. barid- lik, ta’lim, sogiiqni saqlash va noquiay o‘zgarishlar yoki iqtiso- diyotdagi tanglik holatida aholining zaif qatlamlariga nisbatan barcha sohalarda manzilli yordam choralari majmui tushuniladi. Bu ham mintaqaviy integratsiyani rivojlantirish omillaridan biri hisobianadi. Masalan, Yevropa Ittifoqidek - eng vetuk integratsion guruhda - yagona ijtimoiy makon shakilanmoqda. 7. Integratsiyaning alohida mintaqalar doirasida rivojlanishiga jahon xo‘jaligining ikki qutbli holatiga barham berilgan sharoitda jahonning ko'p qutbliligiga o'tish tendensiyasiturtki beradi. Minta qaviy integratsiya sivilizatsiyaviy bcyiiklar. "sivilizatsiyaviy ta’sir qutblari”, amal qilinadigan umumiy an’analar, o‘z mafkurasi va hayot uslubiga (Yevropa, Osiyo, Lotin Ar.ie.ikasi — Yel, ASEAN va MERKOSUR) ham tayanadi. Shunday qilib, 7 Pod. Redaksiy K.A.Xubiyeva Ekonomicheskiy rost i faktor razvitiya sovremennoy Rossii M. T Е IS 2004. 726s. 12 mintaqaviy integratsiya insoniyatning ichki xilma-xiiiigining yuqori darajasi, va shu bilan — barqaroriigini ham (ma’lumki, har qanday ko'rinishdagi barqaroriik uning ichki xiima-xiilik darajasiga to‘g‘ri mutancsifc) qoilab- quwatlaydi.Umuman olganda, rivojlanayotgas mamlakatlaming iqtisodiy integratsiyaga intilishi yuqori darajada tivojiangan mamlakatlarga nisbatan bir nechta boshqa sabablarga ega. Agar rivojlangan mamla katlarda iqtisodiy integratsiya ishlab chiqarish kiichlarining erishilgan yuqori darajasi talablaridan kelib chiqadigan zarurat hisoblansa, rivojlanavotgan mamlakatlar doirasida iqtisodh integratsiya evaziga ushbu mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyotda, eng awalo. Sanoatlash tirishda qiyinchiliklami birmuneha yengiilashtirish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Aniq maqsadlar esa quyidagilardir iqtisodiy taraqqiyorning tezlashishi; iqtisodiyotning tuzilmaviy qayta qurilishi, zamona-viylashtirish;— uchinchi mamlakatlar dan xorijiy invesiitsiya larni jalb etish;--xalqaro mehnat taqsimoti tizimiJa bo'ysutiuvchi holatningо ‘zgarishi.Biroq rivojlanayotgan mamlakatlar o rtasida integratsiyalashuv ko'p hollarda bir qator to'sqinlik qiluvchi omillaming ta’siri natijasida juda sekinlik bilan amalga oshiriln.oqdaki. ularga quyidagilami kiritish mumkin har bir mamlakat ichki iqtisodiy muammolarining o'ziga xos xususiyatlari (ishlab chiqarish kucLlan rivojlanish darajasining pastligi, yakkaxonlik, ichki itisodiyon.ng tarqoqligi va h.k.); O'zaro munosabat omillari ii-ioJoiy bazanirig kuchsizligi, infratuzilmaning shu jumladan transpcrr 'izimining yetarli darajada rivojlanmaganligi, integratsiyaga kirishayctgan mamlakatlar iqtisodiy nuqtai nazardan ko‘pincha bir turdagi tasmcq tuzilmalariga ega boigan holda, bir- birin kam to'idirishi; qo'snma mintaqaviy loyi- haiami amalga oshirish uchun 13 moliyaviy resurslaming yetishmasligi);— shu bilan birga 60-70-yillardan farqJi ravishda, 1980- yillaming o'rtalaridan boshlab to hozirgi vaqtga qadar Lotin Amerikasi, Janubi- Sharqiy Osiyo va boshqa mintaqalarda yanada muvaffaqiyatli mintaqaviy integratsiya uchun yangi rag'batlar shaki- iana boshladi. Jumladan, milliy iqtisodiyotlaming erkinlashtirilishi, jahon bozori bilan bog‘liq, ochiq turdagi iqtisodivotlarning shakl- lanishi, o‘nlab mamlakatlarda demokratlashtirish, o‘zaro munosa- batarda keskinlikning kamayishi, yangi liberal isiohotlar asosida yangi modemizatsiya to‘lqinining boshlanishi integratsiya jarayonlariga turtki bo‘lmoqda.Shu bilan birga rivojlanayotgan dunyodagi iqtisodiy integratsiya ko‘p jihatdan salohiyatli,amalda esa rasmiyhisobianadi (LAES, SAOR, Afrika, Arab birlashmalari). Shunday bo'lishiga qaramasdan, unga bo‘lgan intilish umumjahon xo‘jalik taraqqiyotining umumiy tendensiyalarini aks ettiradi. Yangi hodisa sifatida rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlaming bir guruhga biriashishiari (masalan, NAFTA, ATES) e’tirof etilmoqda.Maxsus iqtisodiy adabiyotlarda quysdagilar integratsiyaning be vosita shart-sharoitlari sifatida e ’tirof etilgan:birinchidan. integ- ratsiyaiashayotgan mamlakatlar yaqin darajadagi iqtisodiy rivoj- lanishga va bozor iqtisodiyotining yetukligiga ega bo‘lishi lozim. Odatda, agar rivojlangan davlatlar integratsiyalashayotgan boMsa, bu jarayon intensiv va samarali kechadi. Ikkinchidan. umumiy chegaralar va tarixan yuzaga kelgan iqtisodiy munosabatiaming mavjudiigi. Odatda, bitta qit’ada joyiashgan bevosita geografik yaqinlikda trans port, til va boshqa muammolarni osonlik bilan hal qiiadigan mamlakatlar birlashadi. Uchinchidan, integratsiyalashayotgan mamla katlar iqtisodiyotida o'zaro to‘Idiruvchi tuzilmalaming mavjudiigi (ularning mavjud emasligi — Afrika 14 va Arab dunyosiaagi integ ratsiyaning past samaradorligi sabablaridan biridir). To'rtinchidan, u yoki bu mintaqa mamlakatlari oldida turgan xo‘jalik, ekologik va boshqa muammolaming umumiy!igi. Beshinchidan, mamlakatlaming siyosiy erkinligi, integratsiyalashuvda yetakchi- mamlakatlarining mavjudiigi. Oltinchidan, yutuqlami namoyish etish qilish samarasi. Tajribaga ko‘ra, u yoki bu integratsiyaviy uyushmalar muvaffaqiyat- larining ta’siri ostida boshqa mamlakatlarda ham ushbu tashkilotga a’zo boMish istagi paydo bo‘ladi. Masalan, Yelning erishgan natijalari samarasi mazkur birlashmaga a’zo boMish uchun Markaziy-Sharqiy Yevropaning 10 ta mamlakatiga turtki bo‘ldi. Yettinchidan, “domino samarasi”. Integratsiya odatda a’zo mamlakatlaming o‘zaro iqtisodiy munosabatiarini ichki mintaqaviy hamkorlikka qayta yo‘naltirishga olib keladi. Shu sababli, birlashma tashqarisida qolgan boshqa mamla katlar ayrim qiyinchiliklami, shu jumladan guruhga a’zo mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalar hajmining qisqarishi holatini boshdan kechiradilar. Masalan, Meksika NAFTAga a’zo bo‘lganidan so‘ng Lotin Amerikasida “Uchlar guruhi” paydo bo‘ldi (Venesuela va Boliviya u bilan erkin savdo to‘g‘risidagi kelishuvga imzo chekdi) 1.2. Mintaqaviy iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllariva bosqichlari Har bir integratsion guruhning iqtisodiy modeli — uzoq tarixiy jarayonning natijasi boiib, uning davomida mintaqaviy xo‘jalik majmuasini tashkil etuvchi unsurlar nisbati shakllanadi, ularning o‘/.aro munosabatlari mexanizmi mustahkamlanadi. Aynan shuning uchun har bir mintaqaviy iqtisodiy tizim o'zicha noyob boiib, uning tajribasining mexanik o'zlshtirilishi past samaradorlikka ega. 8 8 Vaxabov A.V., Tadjibayeva D.A., Xajibakiyev Sh.X. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Darslik. – Toshkent.: Baktria-Press, 2015. 15 Biroq hozirda mavjud savdo-iqtisodiy guruhlaming qiyosiy tahlili mintaqaviy integratsiya jarayonlarini rivojlantirishning muayyan umumiy qonuniyatlari borligini, uning bir qator o‘ziga xos bosqichlardan navbatma- navbat o‘tishi kerakligini, integratsiya jaravonlari intensivligining turli darajasi, uning chuqurligi va miqyoslari turlicha ekanligini ko‘rsatadi. Integratsiyaga oddiydan murakkabga qarab rivojlanayotgan jarayon sifatida qarash uning shakl va bosqichlarining tasniflanishini amalga oshirish imkonini beradi. Bu o‘rinda, turli xalqaro iqtisodiy tashkilotlar asos sifatida qabul qilgan J.Gopkins universiteti (AQSh) professori B.Balassa nazariy yondashuvi klassik tasnifga aylandi. B.Balassa, eng awalo, hamkorlik va integratsiyani farq qilishni taklif etdi. Agar hamkorlik jarayoni turli xildagi cheklovlami va kamsi- tishlami kamaytirishga yo‘naltirilgan hatti- harakatlarning amalga oshirilishini bildirsa, u holda integratsiya jarayoni cheklov va kamsitishlaming bartaraf etilishini ko‘zda tutadi. B.Balassa integ- ratsiyaning besbta asosiy shakllarini (integratsion kelishuv turlarini) farqlaydi. Yel va boshqa integratsion guruhlaming muayyan tajribasi orqali kiritilgan mazkur nazariyaning zamonaviy modifikatsiyalarini hisobga olgan holda, ularni ko‘rib chiqamiz. Integratsion kelishuvlaming asosiy turlariga quyidagilami kiritish maqsadga muvofiqdir: — erkin savdo zonasi (free trade zone); — bojxona ittifoqi (customs union)', — umumiy bozor (common market)', — iqtisodiy ittifoq (yanada yetuk shaklda iqtisodiy va valyuta ittifoqi: economic and monetary union); 16 — to‘liq iqtisodiy va siyosiy integratsiya.Zikr etilgan integratsiyaviy hamkoriik turlaridan har birini batafsil ko‘rib chiqamiz. Erkin savdo zonasi Bu holatda kelishuv ishtirokchilari bir- birlariga nisbatan bojxona tariflari va kvotalami bekor qiladilar. Shu bilan birga erkin savdo zonasining har bir ishtirokchisi uchinchi mamlakatlarga nisbatan 0‘zining xususiy tashqi savdo siyosatini yuritish huquqini saqlab qoladi. NAFTA shunday turdagi integratsiya shakliga yorqin misol bo‘la oladi. ishlab chiqarish ixtisosla- shuvining rivojlanishi 9 2-rasm Bojxona ittifoqi . Uning erkin savdo zonasidan asosiy farqi shundaki, bojxona ittifoqi ishtirokchilari nafaqat o'zaro savdoda tarif va kvotalarni bekor qilishadi, balki uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona tashqi savdo siyosatini yuritishadi. Bojxona ittifoqi bir nechta bojxona hududlarini bittasi bilan almashtirilishini ko‘zda tutadi. Bunda ichki chegaralardagi bojxona 9 https://ebook.tsue.uz/ 17 xizmatlari soddalashtiriladi, ular ning funksiyalari esa yagona bojxona hududining tashqi chega- ralaridagi tegishli xizmatlarga o‘tkaziladi. 1968 yildan boshlab Yevropa iqtisodiy hamjamiyati (kevinchalik Yevropa ittifoqiga aylantirilgan), shuningdek MERKOSUR, YevrOsIH olti mamlakatida (Rossiya. Belorussiya. Kozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston) shakllanayotgan Bojxona ittifoqi ushbu shaklga misol bo‘la oladi. Integratsiyaning bu bosqichida tovar oqimlari sezilarli darajada o‘zgaradi, kelishuvning ishtirokchi mamlakatlaridan import qilish o‘sadi, mahsulot ishlab chiqarish va iste’mol tarkibida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.Bojxona ittifoqi mantiqan yetarli darajada tugallangan shakl hisobianadi. Shu bilan birga tashqi savdo bilan cheklangan holda, uning rivojlanishi savdo-iqtisodiy uyushmalaming yanada murakkab shakllariga o‘tish ehtiyojini tug‘diradigan ichki ziddiyatlami o‘z ichiga oladi. Umumiy bozor . Bojxona ittifoqi doiralariga qo‘shimcha sifatida, mazkur shakl barcha ishlab chiqarish omillarining ishtirokchi mamlakatlar crrtasidagi erkin ko'chishi yo‘lidagi to‘siqlaming bartaraf etilishini ko‘zda tutadi. Aytilganlaming barchasi milliy qonunchilik, standartlaming yaqinlashishi, integratsiya institusional asoslarining rivojlanishi. birlashtirish jarayonlarini umumiy bosh- qarish organlarining shakllanishini anglatadi. Umuman olganda mamlakatlaming muayyan guruhi ichida ishlab chiqarish omillarining erkin harakati jami resurslardan yanada oqilona foydalanish mehnat taqsimoti va ishlab chiqarish ixtisosla- shuvining rivojlanishi, ishlab chiqarish tuzilmalarining maqbullashishi va ishlab chiqarish miqyoslarining kengayishi tufayli iqtisod qilish omilidan to‘liq foydalanishga yordam berishi lozim. Shu bilan birga umumiy bozor tarkibiga kiradigan mamlakatlaming iqtisodiy siyosa- tidagi tafovutlar bunga to'sqinlik qiladi. Qat’iy ma'noda, bu holat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda kelib 18 chiqadigan barcha salbiy oqibatlar ketidan ziddiyatlarning mavjudligiga yo‘l qo‘yadi. Natijada savdo-iqtisodiy ittifoqlarning yanada murakkab shakllariga o:tish sharoitidagina hal qilinishi mumkin bo'lgan muammo pavdo boiadi. Iqtisodiy ittifoq . Mazkur shakl ishtirokchidan yuqorida ta’kid- langan ziddiyatlarning mamlakatlar yuritayotgan iqtisodiy siyosatning turli sohalarida kelishish yo‘li bilan bartaraf etilishini ko'zda tutadi. Yel doirasida yagona qishloq xo‘jaligi siyosati, kelishilgan sanoat, energetika, transport, mintaqaviy, ijtimoiy, ilmiy-texnik siyosat yuritilishi, bunga yorqin misoldir. Shunga e’tibor qaratishimiz kerakki, iqtisodiy siyosat borasida kelishuv jarayoni muayyan darajaga yetgach, u o‘z mantig‘iga bo‘ysuna boshlaydi va agar mamlakat o'z iqtisodiyotining yuqori darajadagi ochiqligi bilan tavsiflansa, yanada keng doiradagi masalalami qamrab olgan yaqin bogiiqlikni talab etadi. Mazkur jarayon majmua viy va yanada murakkab shakl iqtisodiy va valyuta ittifoqi doira sida o‘zining muayyan mantiqiy yakuniga yetishi mumkin. Valyuta ittifoqi yagona markaziy bankning tashkil etilishi, yagona valyutaning joriy etilishini o‘z ichiga olgan yagona mintaqaviy valyuta tizimini yaratishdir. Bunda yagona valyuta-kredit va muvofiqlashtirilgan mikroiqtisodiy siyosat borasida kelishuvlar qaror topishi ta’minlanadi. To‘liq iqtisodiy va siyosiy integratsiya. Mazkur holatda yagona bozor makonini yaxlit iqtisodiy va siyosiy tuzilmaga aylantirish haqida so‘z boradi. Bu nafaqat kelishuv, balki bitta shaklga keltirilgan, deyarli yagona iqtisodiy siyosat, qonunchilik bazasini to‘liq birasosga keltirishni ko‘zda tutadi.Bu bosqichda xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlaming yangi ko‘p millatli sub’ekti paydo bo‘ladi yoki asta- sekin shakllanadi, yagona federativ yoki konfederativ davlatni qaror toptirishga boigan hatti-harakatlar sodir bo‘iadi. 19 Integratsiyaning eng past darajasidan (shaklidan) uning yuqori pog‘onasiga o‘tish jarayoni iqtisodiy rivojlanishning integratsiya bos- qichidir. Bosqichlar davomiyligi ham ichki va tashqi iqtisodiy, ham siyo siy mazmundagj xilma-xil omillaming yaxJit majmuasi bilan aniqlanadi. Bir qator iqtisodchilar (Dj.Mid, G.Myurdal, R.Lipse, Dj.Vayner va- boshqalar) tomonidan rivojlantirilgan B.Balassa konsepsiyasi o‘z raohiyatiga ko‘ra integratsiyaning oddiv shaklidan murakkab shak- ligacha boMgan yo‘lni to‘liq bosib o‘tgan Yevropa Ittifoqida minta qaviy integratsion siyosatning nazariy asosi hisoblanadi. 1.3.Globallashuv va mintaqaviylashuv jarayonlariningo‘zaro bog`iqligi va “Yangi mintaqaviylashuv” Globallashuv va mintaqaviylashuv jarayonlari o'zaro bog'liqlikka ega bo'lgan konseptlardir. Globallashuv, mamlakatlarning o'zaro aloqalarini, savdo, kommunikatsiya va integratsiyani kengaytirishni ma'qsad qiladi. Buning natijasida, dunyodagi mamlakatlar o'rtasidagi bog'liqlik va hamkorlik oshiriladi, global tarmoqlar yaratiladi, ma'lumotlar omborlari o'zaro ulanish bilan osonlashtiriladi, xalqaro savdo va kommunikatsiya osonlashtiriladi. Mintaqaviylashuv esa mamlakatning o'z hududida, mintaqaviy iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishni maqsad qiladi. Mintaqaviylashuv, mamlakatning ichki resurslarini, tajribasini va potensialini rivojlantirishga qaratilgan. Bu mintaqalarda iqtisodiy, iqtisodiyotiy, soha tarmoqlari va boshqa sohalarni rivojlantirishga va birlashtirishga erishishda muhimdir. Globallashuv va mintaqaviylashuv o'zaro bog'liqlikka ega. Globallashuv, dunyo bo'ylab mamlakatlarni bir-biriga yaqinlashtradi va ularni o'zaro aloqalarga kirishishga imkon beradi. Bu esa mintaqaviylashuv jarayonlarini oshirishga va mintaqaviy faoliyatni kuchaytirishga olib keladi. Mintaqaviylashuv esa 20 mamlakatning ichki resurslari, tajribasi va potensialini rivojlantirish orqali globallashuvni oshirishga erishishda xizmat qiladi. "Yangi mintaqaviylashuv" deb ataladigan konsept esa mintaqaviy rivojlanishning yangi usullari, yondashuvlari va muhitlari bo'lib, mamlakatlar o'rtasidagi bog'liqlikni kuchi va ko'rsatkichlarini oshirishni maqsad qiladi. Yangi mintaqaviylashuvda innovatsiyalar, yangi texnologiyalar, investitsiyalar va resurslarning o'zaro almashishiga katta ahamiyat beriladi. Bu konsept, mintaqalarning iqtisodiy, sotsial va siyosiy taraqqiyotini ta'minlashni, sodiqlashtirishni va ozodlashtirishni hedef qiladi. Yangi mintaqaviylashuvning amaliy aspektlari mamlakatlar o'rtasidagi savdodan, turizmga, innovatsiyalar va startaplar rivojlanishiga, investitsiyalarni jalb qilishga va mintaqaviy hamkorliklarni rivojlantirishga qadar turlicha sohalarni o'z ichiga oladi. Bu mintaqaviylashuv shuningdek, mintaqaviy maslahatchilar, tashkilotlar va mamlakatlar orasidagi hamkorlik va ittifoqlarni o'z ichiga oladi. Globallashuv, mintaqaviylashuv va "yangi mintaqaviylashuv" konseptlari, mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy aloqalarni kuchaytirish, innovatsiyalar va rivojlanishni rag'batlantirish, mamlakatlarni o'zaro bog'liqliklarda kuchaytirishning muhim vositalari sifatida o'zaro bog'liqlikka ega. Bu jarayonlar, mamlakatlar va mintaqalar o'rtasidagi hamkorlik va rivojlanishni oshirishda muhim ahamiyatga ega bo'lib, iqtisodiy, sotsial vasiyosiy rivojlanishni ta'minlayadi. 21 Globallas 10 huv, mintaqaviylashuv va "yangi mintaqaviylashuv" konseptlari 3-rasm Innovatsiyalar va texnologiyalar: Yangi mintaqaviylashuv innovatsiyalarni rag'batlantiradi va texnologik rivojlanishni o'z ichiga oladi. Yangi ideyalar, texnologik ilovalar va innovatsion mahsulotlar mintaqaviy rivojlanishni kuchaytirishda muhim ahamiyatga ega. Startaplar va biznes inkubatorlari: Startaplar yangi mintaqaviylashuvning muhim qismini tashkil etadi. Startaplar va biznes inkubatorlari innovatsiyalarni rivojlantirish, yangi biznes modellari va xizmatlarni o'zgartirishga yo'l ochadigan yosh va dinamik tashkilotlardir. Investitsiyalar va moliyaviy resurslar: Yangi mintaqaviylashuvni amalga oshirish uchun moliyaviy resurslar va investitsiyalar muhimdir. Kapital, yirik tashkilotlar, investorlar va banklar mintaqaviy loyihalarni moliyalashtirishda, rivojlantirishda va ularga moliyaviy qo'llab-quvvat berishda katta rol o'ynayadi. 10 https://ebook.tsue.uz/ 22 Hamkorlik va ittifoqlar: Yangi mintaqaviylashuvda mamlakatlar, tashkilotlar, universitetlar, soha ekspertlari va xususiy sohalar o'rtasidagi hamkorlik va ittifoqlar muhim ahamiyatga ega. Bir-biriga qo'llab-quvvat berish, tajribalar almashish va resurslarni almashish orqali mintaqaviy rivojlanishni kuchaytirish mumkin. Iqtisodiy va siyosiy qo'llab-quvvat: Yangi mintaqaviylashuvning amaliy aspektlaridan biri ham iqtisodiy, ham siyosiy sohalarda qo'llab-quvvatdir. Mintaqaviy rivojlanish uchun iqtisodiy siyosiy ishonch va ko'p tomonlama qo'llab- quvvat kerak bo'ladi. Infrastruktura va transport: Yangi mintaqaviylashuvni amalga oshirish uchun yaxshi infratuzilma va transport tarmoqlari zarur bo'ladi. Infrastrukturani rivojlantirish, transportning yuqori sifatli va samarador bo'lishi yangi mintaqaviylashuvning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo'ladi. O'quv markazlari va rivojlanish: Yangi mintaqaviylashuvning amaliy aspektlari o'quv markazlarining rivojlanishini o'z ichiga oladi. O'quv markazlari yangi texnologiyalar, innovatsiyalar va soha ekspertlari o'simliklarini o'rgatish, rivojlantirish va ularga rivojlangan kadrlarni tayyorlashda muhim rol o'ynayadi. Bu amaliy aspektlar yangi mintaqaviylashuvning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Ularning kuchayishi va rivojlanishi mintaqaviy iqtisodiy, sotsial va siyosiy rivojlanishni ta'minlayadi. Globallashuv va mintaqaviylashuv jarayonlarining o'zaro bog'liqlikning asosiy sabablari quyidagilardir: Kommunikatsiya va transportning rivojlanishi: Kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi, yani internet, telekomunikatsiya vositalari va transport sohasidagi innovatsiyalar, mamlakatlar o'rtasidagi aloqalarni 23 osonlashtiradi. Bu, informatsiya almashishini, mazkur sohalardagi insonlar, tashkilotlar va mamlakatlar o'rtasidagi aloqalarni rivojlantiradi. Iqtisodiy globalizatsiya: Iqtisodiy globalizatsiya, dunyo bo'ylab savdo, xizmatlar va moliyaviy resurslarning o'zaro almashishini oshiradi. Mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar, savdo shartnomalari va investitsiyalar globallashib, o'zaro bog'liqlikni kuchaytiradi. Yo'nalishlar va maslahatlar tashkilotlari: Yo'nalishlar va maslahatlar tashkilotlari, masofaviy mamlakatlarni bir-biriga yaqinlashtrishda va mamlakatlarning o'zaro hamkorliklarini rivojlantirishda muhim rol o'ynayadi. Bu tashkilotlar yuridik va siyosiy tartibni rivojlantirish, iqtisodiy hamkorlikni oshirish, tashqi siyosat va diplomatiyaviy aloqalarni birlashtirishga erishishda katta ahamiyatga ega. Teknologik rivojlanish: Teknologik rivojlanish, dunyo bo'ylab innovatsiya va texnologik ilovalarning rivojlanishini bildiradi. Bu rivojlanishlar avtomatlashtirish, robototexnika, ishlab chiqarish texnologiyalari, biotexnologiya, informatsion texnologiyalar va boshqa sohalardagi yangiliklarga olib keladi. Bu esa mamlakatlar o'rtasidagi bog'liqlikni kuchaytiradi va yangi mintaqaviylashuvning o'zgaruvchanligini oshiradi. O'zbekistonda qo'shimcha faktorlar: O'zbekistonda o'zgaruvchanlikni oshirish maqsadida amalga oshirilgan rivojlanish va islohotlar, mintaqaviy tashkilotlarning o'simliklarini o'sishiga, innovatsiyalarni rag'batlantirishga, investitsiyalarni jalb qilishga va mintaqaviy hamkorliklarni rivojlantirishga erishishga yo'l ochmoqda. Bu esa o'zbekistondagi globallashuv va mintaqaviylashuv jarayonlarini o'zaro bog'liqlikni oshiradi. Ushbu sabablar globallashuv va mintaqaviylashuv jarayonlarini o'zaro bog'liqlikni kuchaytirish va rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo'lishini 24 ta'minlayadi. Mamlakatlar o'rtasidagi aloqalar, savdo, kommunikatsiya, investitsiyalar, bilim va texnologiyalar o'zaro almashish orqali o'sishi va dunyodagi mamlakatlarning bir-biriga bog'liqliklari va hamkorliklari kuchayishi o'zgaruvchanligini ko'rsatadi. 25 II.BOB. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYANING MOHIYATI VA UNINGDINAMIKASINI BELGILOVCHI OMILLAR1 2.1. Integratsion jarayonlarning samaradorligi va samarasi Xalqaro iqtisodiy integratsiya - Bu chuqur barqaror aloqalarni rivojlantirish va milliy iqtisodiyotlar o'rtasidagi mehnat taqsimoti, ularning iqtisodiyotlarining turli darajadagi va turli shakllarda o'zaro ta'siriga asoslangan mamlakatlarning iqtisodiy va siyosiy birlashishi jarayoni. Mikro darajada bu jarayon qo'shni davlatlardagi alohida firmalarning o'zaro munosabatlari, ular o'rtasida turli iqtisodiy munosabatlarni shakllantirish asosida, shu jumladan chet elda filiallar tashkil qilish orqali o'tadi. Davlatlararo darajada integratsiya davlatlar iqtisodiy birlashmalarini shakllantirish va milliy siyosatni muvofiqlashtirishga asoslanadi. Kompaniyalararo munosabatlarning jadal rivojlanishi muayyan mintaqada davlatlar o'rtasida tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchlarining erkin harakatlanishini ta'minlashga, shuningdek, qo'shma iqtisodiy, pul-kredit, moliyaviy, ilmiy va texnikaviy aloqalarni amalga oshirishga qaratilgan davlatlararo (va ba'zi holatlarda davlatdan tashqari) tartibga solishni talab qiladi. , ijtimoiy, tashqi va mudofaa siyosati. Natijada yagona valyuta, infratuzilma, umumiy iqtisodiy vazifalar, moliya fondlari, umumiy davlat yoki davlatlararo boshqaruv organlari bilan integratsiyalashgan mintaqaviy iqtisodiy komplekslar yaratilmoqda. Iqtisodiy integratsiyaning eng oddiy va keng tarqalgan shakli savdo to'g'risidagi qonunning yaratilishi va uning doirasida ishtirokchi davlatlar o'rtasidagi savdo cheklovlari, ayniqsa bojxona to'lovlari bekor qilinadi. Erkin savdo zonalarining tashkil etilishi ichki bozorda mahalliy va xorijiy tovar ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi raqobatni kuchaytiradi, bu bir tomondan bankrotlik xavfini oshiradi, boshqa tomondan ishlab chiqarishni takomillashtirish va innovatsiyalarni rag'batlantiradi. Bojxona to'lovlari va tarifsiz cheklovlarning 26 bekor qilinishi, qoida tariqasida, sanoat tovarlariga qo'llaniladi; qishloq xo'jaligi mahsulotlari uchun importni erkinlashtirish cheklangan. Bu Evropa Ittifoqiga xos edi va hozirda Shimoliy Amerika mintaqasi va Lotin Amerikasida kuzatilmoqda. Bojxona ittifoqining yana bir shakli erkin savdo zonasi faoliyati bilan bir qatorda tashqi savdo tarifini belgilash va uchinchi davlatlar uchun yagona tashqi savdo siyosatini amalga oshirishni o'z ichiga oladi. Ikkala holatda ham davlatlararo munosabatlar faqat almashinuv sohasiga taalluqlidir, a'zo mamlakatlarning o'zaro savdo va moliyaviy hisob-kitoblarini rivojlantirish uchun teng imkoniyatlarni ta'minlash uchun. Bojxona ittifoqi ko'pincha ittifoqdagi to'lovlar bilan to'ldirilib, valyutalarning o'zaro konvertatsiyasini va yagona hisob birligining ishlashini ta'minlaydi. Keyinchalik murakkab shakl - bu o'z ishtirokchilariga erkin o'zaro savdo va yagona tashqi savdo tarifini, kapital va mehnat harakati erkinligini, shuningdek iqtisodiy siyosatni uyg'unlashtirishni ta'minlaydigan umumiy bozor. Yagona bozor faoliyat ko'rsatganda, ijtimoiy va mintaqaviy rivojlanishni rag'batlantirish uchun umumiy fondlar shakllantiriladi, milliy boshqaruv va nazorat organlari yaratiladi va huquqiy tizim yaxshilanadi, ya'ni. yagona iqtisodiy, huquqiy, axborot makoni mavjud. Davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning eng yuqori shakli iqtisodiy va pul birlashmasidir, bu barcha integratsiya shakllarini umumiy iqtisodiy, pul-moliya va moliyaviy siyosatni amalga oshirish bilan birlashtiradi: Bu ittifoq faqat G'arbiy Evropada bo'ladi. Faqat shu erda, iqtisodiy integratsiya jarayoni ushbu bosqichlarning barchasidan o'tdi. Integratsiya jarayonlarini belgilovchi omillar Iqtisodiy integratsiya bir qator ob'ektiv omillarga asoslanadi, ular orasida eng muhimi quyidagilar: 27 . iqtisodiy hayotning globallashuvi; . xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashtirish (33-bobga qarang); . butun dunyo bo'ylab ilmiy va texnologik inqilob; . milliy iqtisodiyotlarning ochiqligini oshirish. Bu omillarning barchasi o'zaro bog'liq. Zamonaviy sharoitda xalqaro mehnat taqsimoti asosida mamlakatlar o'rtasidagi va ayniqsa ularning firmalari o'rtasidagi barqaror iqtisodiy aloqalar rivojlanib bormoqda. Milliy iqtisodiyotlarning tobora oshib borayotgan ochiqligi, TMKlar faoliyati, rivojlanayotgan ilmiy va texnologik inqilob, xalqaro savdo, kapital migratsiyasi, zamonaviy transport, aloqa va axborot tizimlari iqtisodiy hayotni xalqarolashtirish jarayonlarining shu darajaga o'tishiga hissa qo'shdiki, unda yaxlit dunyo iqtisodiyotida faol ishtirok etgan global aloqalar tarmog'i shakllandi. dunyoning ko'p mamlakatlaridagi firmalarning asosiy qismi. Iqtisodiy hayotning globallashuvi mintaqaviy darajada eng qizg'in, chunki firmalarning aksariyati qo'shni davlatlardagi firmalar bilan aloqada. Shu sababli, jahon iqtisodiyotining globallashishidagi asosiy tendentsiyalardan biri integratsiya zonalarini, mamlakat yoki eng rivojlangan mamlakatlar guruhidagi yirik iqtisodiy megaboklarning shakllanishi (AQSh - Amerika qit'asida, Yaponiya va AQSh - Tinch okeani mintaqasida, G'arbiy Evropaning etakchi mamlakatlari - G'arbiy Evropada). O'z navbatida, mintaqaviy integratsiya bloklari doirasida ba'zan Tinch okeani mintaqasi uchun xarakterli bo'lgan subregional integratsiya o'choqlari shakllanadi. Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi davom etmoqda. Ilmiy- texnik taraqqiyot ta'sirida sub'ekt, tafsilot va texnologik mehnat taqsimoti kompaniya ichidagi va mamlakat ichidagi darajada kuchayib bormoqda. Alohida davlatlar ishlab chiqaruvchilarining o'zaro bog'liqligi (o'zaro bog'liqlik) nafaqat mehnat natijalari almashinuvi asosida, balki ishlab chiqarish va texnologik 28 jarayonlarning kooperatsiyasi, kombinatsiyasi, bir-birini to'ldirishi asosida qo'shma ishlab chiqarishni tashkil etish asosida o'sib bormoqda. Turli mamlakatlar kompaniyalari o'rtasidagi hamkorlikning jadal rivojlanishi yirik xalqaro ishlab chiqarish va investitsiya majmualarining paydo bo'lishiga olib keldi, ularning tashabbuskorlari ko'pincha TMKlardir. Integratsiya jarayonlarini rag'batlantiruvchi omil bu milliy iqtisodiyotlarning ochiqligini oshirishdir. Ochiq iqtisodiyotning o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardir: . jahon iqtisodiyoti munosabatlar tizimiga mamlakat iqtisodiyotining chuqur jalb qilinishi (bu bilvosita dalolat beradi, dunyoning aksariyat mamlakatlari YaIMda tovarlar va xizmatlar eksporti kvotasi, 1995 yilda dunyo bo'yicha o'rtacha 18% tashkil etgan); . tovarlar, kapital, ishchi kuchining mamlakat ichkarisida harakatlanishiga qo'yilgan cheklovlarning zaiflashishi yoki to'liq bekor qilinishi; . milliy valyutalarning konvertatsiyasi. Davlatlararo iqtisodiy integratsiyani rivojlantirishga qator shart-sharoitlar mavjudligi yordam beradi. Shunday qilib, integratsion jarayonlar iqtisodiy rivojlanishning deyarli bir xil darajasida bo'lgan va bir hil iqtisodiy tizimlarga ega bo'lgan davlatlar o'rtasida eng samarali tarzda sodir bo'ladi. Yana bir muhim shart - bu bitta mintaqada joylashgan va umumiy chegaraga ega bo'lgan integratsiyalashgan mamlakatlarning geografik yaqinligi. Integratsiya imkoniyati va maqsadga muvofiqligi, asosan, tarixan rivojlangan va etarli darajada kuchli iqtisodiy aloqalar mavjud bo'lgan davlatlar bilan bog'liq. Iqtisodiy manfaatlar va muammolarning mushtarakligi katta ahamiyatga ega bo'lib, ularni birgalikda sa'y-harakatlar orqali alohida hal qilishdan 29 ko'ra samaraliroq bo'lishi mumkin. Evropa Ittifoqida mavjud bo'lgan eng rivojlangan integratsiya shakli misol. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning maqsadlari integratsiya qanday shaklda bo'lishiga qarab belgilanadi. Erkin savdo zonasi va bojxona ittifoqini shakllantirishda (integratsiyaning ushbu shakllari hozirgi kunda eng keng tarqalgan) ishtirokchi davlatlar bozorning kengayishini va o'zaro savdo uchun qulay muhit yaratilishini ta'minlashga harakat qilmoqda, shu bilan birga uchinchi davlatlar raqobatchilarining ilgari surilishiga to'sqinlik qilmoqda. Evropada Rim shartnomasi (1957 y.), Asosiy maqsad sifatida umumiy bozorni yaratish, ya'ni. yaxlit bozor makoni mohiyatiga ko'ra erkin savdo zonasini va bundan keyin - bojxona ittifoqini shakllantirishning huquqiy asosini tashkil etdi. Ushbu global maqsadning amalga oshirilishini Yagona Evropa qonuni (1986) belgilab bergan. Taxmin qilinishicha: . ishlab chiqarishning barcha omillari erkin harakatlanadigan "ichki chegaralarisiz zona" yaratish; . iqtisodiy faoliyatning ustuvor sohalarida yagona tarmoq va ilmiy-texnik siyosatni olib borish; . ishtirokchi mamlakatlar va alohida ma'muriy hududlarning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishini tenglashtirish maqsadida yagona mintaqaviy siyosatni olib borish; . umumiy tashqi siyosatni, siyosiy hamkorlikni rivojlantirish. Evropa Ittifoqi - ma'lum vaqt ichida integratsiyaning eng yuqori shakli - o'z hududida uch tomonlama ittifoq tuzishga qaratilgan: iqtisodiy, pul, bitta evroga ega va siyosiy. Muvozanatli uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy siyosat yuritilishi ko'zda tutilgan. 30 Iqtisodiy integratsiyaning rivojlanishi, shubhasiz, ishtirok etayotgan tomonlarga ijobiy ta'sir ko'rsatadi va ma'lum salbiy oqibatlarga olib keladi. Shunday qilib, integratsion bloklarning shakllanishi ularning iqtisodiy imkoniyatlarini sezilarli darajada oshiradi, savdo va kooperatsiya-ishlab chiqarish aloqalarini kengaytirishga yordam beradi. Buni ko'plab Evropa Ittifoqi, NAFTA, MERCOSUR va boshqa guruhlarning rivojlanishi tasdiqlaydi. Bundan tashqari, mamlakatlarning mintaqaviy doiradagi iqtisodiy yaqinlashishi iqtisodiy integratsiyada qatnashayotgan mamlakatlar firmalariga ma'lum darajada uchinchi davlatlar firmalarining raqobatidan himoya qilib, ularga qulay sharoit yaratadi. Bundan tashqari, integratsion hamkorlik uning ishtirokchilariga eng orqadagi mintaqalarni rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni tenglashtirish, mehnat bozorida vaziyatni yumshatish va EIga a'zo davlatlar uchun xos bo'lgan ilmiy- texnik siyosatni amalga oshirish kabi eng keskin ijtimoiy muammolarni birgalikda hal qilishga imkon beradi. Biroq, milliy iqtisodiyotlarning o'zaro ta'siri har xil intensivlikda, har xil masshtablarda bo'lib, ular alohida mintaqalarda yanada aniq namoyon bo'ladi. Xalqaro integratsiyaning eng etuk shakli - EI; Shimoliy Amerika va Osiyo- Tinch okeani mintaqalarida integratsiya jarayonlari muvaffaqiyatli rivojlanmoqda. Lotin Amerikasida va ayniqsa Afrikada, har xil boshlang'ich sharoitlar va xilma-xil manfaatlar ushbu qit'a mamlakatlariga samarali, kuchli davlatlararo hamkorlikni yo'lga qo'yishga imkon bermaydi. Bundan tashqari, vaqti-vaqti bilan ishtirokchi mamlakatlar va guruhlar manfaatlarida qarama-qarshiliklar mavjud. Shunday qilib, YeIda yagona pul birligini joriy etish to'g'risida qaror qabul qilindi - evro Evropa Ittifoqiga kirgan 31 davlatlarni ushbu harakatning tarafdorlari va muxoliflariga ajratdi (ikkinchisi Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Daniya). Erkin savdo zonalari va importning erkinlashtirilishi ichki bozordagi raqobatni kuchaytirmoqda, bu allaqachon ta'kidlanganidek, milliy tovar ishlab chiqaruvchilar uchun xavf tug'diradi. Integratsion nazariyalarni tahlil qilishdan ko'rinibi turibdiki, uning ob'ektiv tabiati u o'z-o'zidan, o'z-o'zidan, davlat va davlatlararo organlar nazorati ostida sodir bo'ladi degani emas. Mintaqaviy integratsiya komplekslarining shakllanishi huquqiy asosga ega. Mamlakatlarning barcha guruhlari o'zaro kelishuv asosida mintaqaviy davlatlararo komplekslarda birlashadilar va ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotning turli sohalarida qo'shma mintaqaviy siyosatni olib boradilar. Ko'plab integratsion guruhlarni ajratib ko'rsatish mumkin: G'arbiy Evropada - EI, Shimoliy Amerikada - NAFTA, Osiyo-Tinch okeani mintaqasida - ASEAN, Evroosiyo-MDH. Tarixan eng aniq integratsiyalashgan jarayonlar G'arbiy Evropada paydo bo'ldi, u erda XX asrning ikkinchi yarmida butun mintaqada yagona iqtisodiy makon shakllandi, uning doirasida ko'payish uchun umumiy sharoitlar yaratildi va uni tartibga solish mexanizmi yaratildi. Bu erda integratsiya o'zining etuk shakllariga etdi 2.2. Evropa itt 11 ifoqi eng etuk integratsion guruh mexanizimi Rasmiy ravishda, 1993 yil 1-noyabrgacha G'arbiy Evropa mamlakatlarining etakchi integratsiya guruhi 1967 yilda uchta mustaqil mintaqaviy tashkilotlarning birlashuvidan so'ng paydo bo'lgan Evropa Jamiyatlari deb nomlandi. Evropa ko'mir va po'lat assotsiatsiyasi (EUSC); EUSLni tashkil etish bo'yicha Parij shartnomasi 1951 yilda kuchga kirgan; 11 "MEMO. 1999. № 3. S. 97. 32 . Evropa iqtisodiy hamjamiyati (YeIH); Evropa iqtisodiy hamjamiyatini ta'sis etish to'g'risidagi Rim shartnomasi 1957 yilda tuzilgan va 1958 yilda kuchga kirgan; . Atom energiyasi bo'yicha Evropa hamjamiyati (Evratom); shartnoma 1958 yildan kuchga kirdi. Evropa Ittifoqining rivojlanishidagi muhim bosqich 1987 yil 1 iyulda kuchga kirgan va Hamjamiyatning barcha a'zolari tomonidan ma'qullangan Yagona Evropa qonuni bo'ldi. Ushbu hujjat Evropa Ittifoqining ta'lim to'g'risidagi shartnomalariga chuqur o'zgartishlar kiritdi va qonuniy jihatdan mustahkamlandi. Birinchidan, Evropa Ittifoqining iqtisodiy integratsiya sohasidagi faoliyati yagona jarayonda Evropaning siyosiy hamkorligi bilan birlashtirildi. Unda ishtirok etuvchi mamlakatlarning nafaqat iqtisodiy, pul-moliya, gumanitar hamkorligini yuqori darajada bo'lishini, balki tashqi siyosatni muvofiqlashtirish va xavfsizlikni ta'minlashni ko'zda tutuvchi Evropa Ittifoqini tuzish ko'zda tutilgan edi. Yagona Evropa qonunining amalga oshirilishi Evropa Ittifoqining federal tuzilishga ega bo'lishiga olib keladi. Ikkinchidan, Yagona Evropa qonunida, tovarlar, kapitallar, xizmatlar va fuqarolarning erkin harakatlanishi ta'minlanadigan, ichki chegaralarsiz makon sifatida, YeI doirasida yagona ichki bozorni yaratishni tugatish vazifasi qo'yilgan. Yagona bozor g'oyasini amalga oshirish uchun Evropa Ittifoqi Komissiyasi EIga a'zo davlatlar o'rtasidagi savdo-iqtisodiy almashinuvdagi to'siqlarni bartaraf etish uchun 300 ga yaqin dasturni ishlab chiqdi. 90-yillarning o'rtalariga kelib. bu to'siqlar sezilarli darajada yo'q qilindi. 1991 va 1992 yillarda Iqtisodiy va pul birlashmasini tuzish to'g'risida shartnomalar imzolandi (Maastricht shartnomalari). 1993 yil 1-noyabrdan boshlab, 33 Maastricht bitimlari kuchga kirgandan so'ng, ushbu guruhning rasmiy nomi Evropa Ittifoqidir. EI ichidagi integratsiyaning rivojlanishi bir necha bosqichlarni bosib o'tdi, ularning chuqurlashishi, eng past shakllardan (erkin savdo zonasi, bojxona ittifoqi, umumiy bozor) yuqori turiga o'tish (iqtisodiy va pul birligi) va ishtirokchilar sonining ko'payishi bilan tavsiflanadi. 1995 yil 1 yanvardan boshlab Evropa Ittifoqi 15 a'zo: Avstriya, Belgiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Gretsiya, Daniya, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Lyuksemburg, Gollandiya, Portugaliya, Frantsiya, Finlyandiya, Shvetsiya. Hozirgi vaqtda Evropa Ittifoqi yagona bozor, davlatlararo boshqaruv tizimini yaratishni yakunladi va mamlakatlar iqtisodiy, pul-kredit va siyosiy ittifoq tuzdilar. Iqtisodiy ittifoqning mavjudligi EI Vazirlar Kengashining EI iqtisodiy siyosatining asosiy yo'nalishlarini ishlab chiqish va uning har bir a'zo mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga muvofiqligini nazorat qilishini ta'minlaydi. Siyosiy uyushma yagona tashqi siyosatni, xususan xavfsizlikni ta'minlash va ichki qonunchilik doirasida fuqarolik va jinoiy munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan. Pul birligi - bu Evropa Ittifoqi doirasida yagona pul-kredit siyosatini amalga oshirish va barcha mamlakatlar uchun umumiy valyutaning ishlashini anglatadi. Shu maqsadda, Maastrixt kelishuvlariga muvofiq, yagona valyutani - evroni muomalaga kiritish sanasi aniqlandi va amalga oshirilmoqda: . 1997. Evropa Ittifoqiga a'zo davlatlar o'z hududlarida evroni joriy qilish uchun zarur bo'lgan standartlarni bajarishga harakat qilmoqdalar: byudjet taqchilligi - yalpi ichki mahsulotga nisbatan 3 foizdan kam, inflyatsiya - bu 34 nomzodlar orasida inflyatsiya darajasi eng past bo'lgan uchta mamlakatga nisbatan 1,5 foiz darajadan yuqori. Evroga teng . Talablarni bajargan va pul birlashmasiga kirishi mumkin bo'lgan davlatlar aniqlandi; . 1999 yil 1 yanvar. Mamlakatlar nihoyat o'z valyutalarini yevroga taqqoslashadi. Evropa Ittifoqi Markaziy banki ish boshladi; . 1999-2002 yillar Banklar va boshqa moliyaviy institutlar naqd bo'lmagan evroni ishlatishga o'tmoqdalar; . 2002 yil 1 yanvar. Evroda banknotalar paydo bo'ldi, milliy valyutalar muomalada bo'lishni davom ettirdi; . 2002 yil 1-iyul. Eski valyutalar o'z faoliyatini to'xtatadi. 1999 yil 1 yanvardan boshlab evro hisob birligi sifatida ishlamoqda. Biroq, 1999 yil 1 yanvardan boshlab barcha Evropa Ittifoqi a'zolari pul birlashmasiga qo'shilmagan. Evro hududidan tashqari Buyuk Britaniya, Gretsiya, Daniya va Shvetsiya qoldi. 1998 yil natijalariga ko'ra Gretsiya davlat qarzi (YaIMga nisbatan 107,7%) va inflyatsiya (4,5%) bo'yicha «Maastricht mezonlari» ga javob bermadi. Buyuk Britaniya kelgusi parlament saylovlariga qadar o'z valyutasi bilan bo'lishishni xohlamagan holda, kirishni kamida 2002 yilga qoldirdi. Shvetsiya va Daniya davlatlari EI doirasida ko'zda tutilgan ijtimoiy xarajatlarni kamaytirishga qarshi. Evropa Ittifoqini kengaytirish istiqbollari XXI asr oxirida. Evropa Ittifoqining sezilarli darajada kengayishi nazarda tutilgan. Asosan Markaziy va Sharqiy Evropa (SEE) mamlakatlari, shuningdek, Boltiqbo'yi mamlakatlari hisobiga uning a'zolari soni 15 tadan 26 tagacha ko'payishi kerak. Markaziy Osiyo davlatlarining Evropa Ittifoqiga qo'shilish istagi 90-yillarning boshlarida, ularning EI bilan birlashishi to'g'risidagi shartnomalar imzolangandan so'ng aniq ko'rinib 35 turdi. Ushbu bitimlar o'zaro aloqador davlatlar qonunlarini Evropa Ittifoqi qonunchiligi bilan yaqinlashtirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirish, sanoat partiyalari o'rtasida erkin savdo zonasini 10 yil davomida bosqichma-bosqich bojxona to'lovlarini va boshqa to'siqlarni bosqichma-bosqich bekor qilish orqali tashkil etishni nazarda tutgan. Ko'pgina sanoat mahsulotlari uchun Evropa Ittifoqi 1995 yildan beri Markaziy va Sharqiy Evropa uchun soliqlarni bekor qildi; 1996- 1997 yillarda qora metallar va to'qimachilik mahsulotlariga bepul kirish joriy etildi. 90-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab. Evropa Ittifoqi ishlab chiqargan tovarlar qo'shni mamlakatlar ichki bozorlariga bemalol kirib boradi. Ammo Evropa Ittifoqiga a'zo bo'lish uchun ariza berish huquqiga ega bo'lish uchun Markaziy va Sharqiy Evropa mamlakatlari bir qator shartlarning bajarilishini ta'minlashi kerak: demokratiyani kafolatlaydigan institutlarning barqarorligi; huquqiy tartib; inson huquqlarini hurmat qilish va milliy ozchiliklarni himoya qilish; amaldagi bozor iqtisodiyotining mavjudligi; Birlashmada raqobat va bozor kuchlarining harakatlariga qarshi turish qobiliyati; a'zoning majburiyatlarini, shu jumladan siyosiy, iqtisodiy va pul birlashmasining vazifalarini qabul qilish imkoniyati. Hozircha Markaziy va Sharqiy Evropa mamlakatlarida EIga to'liq a'zo bo'lish uchun barcha zarur iqtisodiy va ijtimoiy shart-sharoitlar mavjud emas. Evropa Ittifoqiga kirish uchun Bolgariya, Vengriya, Kipr, Latviya, Litva, Polsha, Ruminiya, Slovakiya, Sloveniya, Chexiya, Estoniya murojaat qiladi. Biroq, ushbu mamlakatlarning Ittifoqqa kirishga tayyorligi darajasi boshqacha. Va bu nafaqat Evropa Ittifoqiga a'zo davlatlar iqtisodiy rivojlanishidagi sezilarli kechikish. Da'vogarlarning ichki tafovuti jon boshiga YaIM, fermer xo'jaliklari tarkibi, bozor munosabatlarining etukligi, ish haqi darajasi, inflyatsiya nuqtai nazaridan ham diqqatga sazovordir. 36 Agar Evropa Ittifoqida aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot o'rtacha 22 ming dollarni tashkil etsa, Bolgariyada atigi 1540 dollar, Polshada 2400, Chexiyada 3200, Vengriyada 3840, Sloveniyada 7040 dollar. " Shu asosda, Evropa Ittifoqi Kengashi har bir nomzod davlat uchun ularni ikkita eshonga ajratib maxsus kirish strategiyasini ishlab chiqdi. Birinchi guruh mamlakatlari: Vengriya, Polsha, Sloveniya, Chexiya, Estoniya 1999 yil 30 martdan boshlab YeI bilan individual muzokaralar olib bormoqda. Ushbu mamlakatlar hisobidan EI kengayishi 2003-2004 yillarda boshlanadi; qolganlari - Bolgariya, Ruminiya, Slovakiya, Latviya, Litva maxsus Evropa konferentsiyasida kuzatib boriladi va ularning Evropa Ittifoqiga kirish sanasi aniqlanmaydi. Evropa Ittifoqining kengayishining ijobiy va salbiy tomonlari ham bor. Bir tomondan, Evropa Ittifoqining resurs salohiyati yangi hududlar va aholi punktlari hisobiga rivojlanmoqda, hozirgi a'zolar uchun bozor sezilarli darajada kengaymoqda va Evropa Ittifoqining dunyodagi siyosiy mavqei mustahkamlanmoqda. Boshqa tomondan, EIdan katta xarajatlar talab etiladi, xususan, byudjetni subsidiyalar va EIning yangi a'zolariga o'tkazmalarga sarflash. Yevropa Ittifoqida beqarorlik xavfi ortadi, chunki radikal modernizatsiya qilishni talab qiladigan iqtisodiy tuzilishi orqaga ketgan davlatlar qo'shilishadi. Kenglikda integratsiyalashuvning rivojlanishi, shubhasiz, uning chuqurlashishiga zarar etkazishi mumkin, chunki hozirgi paytda EIda olib borilayotgan ijtimoiy, mintaqaviy va tarkibiy siyosat xarajatlari qisqarishi hisobiga. Evropa Ittifoqi bilan bojxona ittifoqiga kirgan Albaniya, Makedoniya, Xorvatiya, Turkiya ham kelajakda EIga qo'shilish niyatida. 1996 yilda Malta Evropa Ittifoqiga a'zo bo'lish to'g'risidagi qarorini o'zgartirdi. 37 Rossiya va Evropa Ittifoqi o'rtasidagi sheriklik 1994 yilda qonuniy ravishda rasmiylashtirildi. Hamkorlik va hamkorlik to'g'risidagi bitim (PCA) Rossiya o'tish davri bo'lgan mamlakat ekanligini tan oldi. Bitim tomonlarga tashqi iqtisodiy aloqalar uchun xalqaro amaliyotda umumiy qabul qilingan shaklda eng ko'p qulaylik yaratish tartibini amalga oshirishni ko'zda tutadi: ko'plab sohalarda (standartlashtirish, fan, texnologiya, kosmik, aloqa) hamkorlikni kengaytirish, tovarlar va xizmatlar savdosini kengaytirish, xususiy investitsiyalarni rag'batlantirish va boshqalar. Biroq, PCAni to'liq amalga oshirish faqat bir muncha vaqt talab etgan barcha mamlakatlar - Evropa Ittifoqi va Rossiya parlamentlari tomonidan ratifikatsiya qilinganidan keyingina mumkin bo'ldi. Erishilgan kelishuvlarni amalga oshirish vaqtini taxminiy aniqlash uchun 1995 yil iyun oyida Rossiya va EI o'rtasida vaqtincha savdo shartnomasi, shu jumladan ratifikatsiya qilishni talab qilmaydigan O'ng kuchlar ittifoqining moddalari, ya'ni. shartnomada ishtirok etuvchi davlatlar qonunlarining o'zgarishiga olib kelmadi. 1997 yil 1-dekabrda PCA kuchga kirdi. Evropa Ittifoqi Rossiyaning asosiy savdo hamkori hisoblanadi. U tashqi savdo aylanmasining 40 foizini, AQSh uchun 5 foizni tashkil qiladi. Bunday nisbat bilan Rossiyaning tashqi iqtisodiy aloqalarini dollarlashtirish umuman oqlanmaydi va uzoq muddatda evro Rossiya va Evropa Ittifoqi o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlardagi mavqeini pasaytirishi mumkin. Evroni ichki valyuta aylanmasiga kiritish Rossiya va Evropa Ittifoqi o'rtasidagi tashqi iqtisodiy aloqalarni yanada rivojlantirishga yordam berishi mumkin. Kelgusi yillarda Evropa Ittifoqi bilan munosabatlardagi asosiy vazifa PCAni amalga oshirish va savdo sohasidagi aniq munozarali masalalarni, xususan, Rossiyaga nisbatan olib borilayotgan antidemping siyosatini hal qilish bo'ladi. 38 Shu bilan birga, Evropa Ittifoqi Rossiyaning YeIga kirish uchun zarur iqtisodiy va huquqiy shart-sharoitlar hali tayyor emas deb hisoblaydi. 2.3. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning moxiyati, shakllari va obektiv asoslari. Alqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlarini tadqiq etish, unda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni hal etish va mazkur jarayonning eng samarali shakllarini ko‘rsatib berishga intilish bu boradagi turli nazariyalarning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga olib keldi. Bunday nazariyalar qatorida neoliberalizm, korporatsionalizm, stmkturalizm, neokeynschilik, dirijistlik yo‘nalishi kabilarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Erta neoliberalizm (1950-1960- yillar) vakillari V.Repke va M.Alle to‘liq integratsiya deganda bir necha mamlakatlar miqyosida yagona bozor makonining tashkil etilishini tushunib, bu makonda erkin raqobat va bozorning stixiyali kuchlari amal qilib, davlat siyosati unga o‘z ta’sirini o‘tkaza olmaydi. Bu olimlarning fikricha, xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasiga davlatning aralashuvi inflyatsiya, xalqaro savdo va to‘lov nisbatlarining buzilishi kabi salbiy holatlarni keltirib chiqaradi. Biroq, davlat ishtirokidagi mintaqaviy davlatlararo ittifoqlarning shakllanishi asosidagi xalqaro iqtisodiy integratsiyaning rivojlanishi erta neoliberallar fikrining asossiz ekanligini ko‘rsatdi. Shunga ko‘ra, keyingi neoliberalizm vakili B.Balass iqtisodiy integratsiya davlatning iqtisodiy hayotdagi ishtirokining faollashuviga olib kelishini tadqiq etdi. Korporatsionalizm (namoyandalari S.Rolf, YU.Rostou) XX asrning 60-yillarida paydo bo‘lib, bozor mexanizmi va davlat tomonidan tartibgasolishga qarama-qarshi holda transmilliy korporatsiyalarning faoliyat ko‘rsatishi xalqaro iqtisodiyotning integratsiyalashuvini, uning ratsional va muvozanatli rivojlanishini ta’minlashga qodirligi to‘g‘risidagi g‘oyalarni ilgari surdi. Strukturalizm (asosiy vakili G. 39 Myurdal) yo‘nalishi tarafdorlari tovarlar, kapital va ishchi kuchi harakatining to‘la liberallashuvi g‘oyasiga qarshi chiqib, bozor mexanizmining erkin amal qilishi ishlab chiqarishning rivojlanishi va joylashuvida ma’lum nomutanosibliklarni, daromadlardagi tengsizlikning chuqurlashuvini keltirib chiqaradi, deb hisoblaydilar. Bu oqim vakillari iqtisodiy integratsiyaga integratsiyalashayotgan mamlakatlar iqtisodiyotidagi tarkibiy o‘zgarishlarning chuqur jarayoni sifatida qarab, buning natijasida sifat jihatidan yangi integratsiyalashgan makon, nisbatan takomillashgan xo‘jalik organizmi paydo bo‘lishini ta’kidlaganlar. Neokeynschilik (asosiy vakili R.Kuper) yo‘nalishi xalqaro iqtisodiy hamkorlikning markaziy muammosini mamlakatlarning erkinligini maksimal darajada saqlab qolgan holda integratsiya jarayonlaridan olinadigan turli-tuman naflilikni ko‘paytirishga asosiy e’tibor qaratgan. Neokeynschilar xalqaro integratsiyani rivojlantirishning mumkin bo‘lgan ikkita variantini ilgari surdilar: birinchisi -iqtisodiy maqsad va siyosatni muvofiqlashtirgan holda milliy erkinlikni yo‘qotish asosidagi integratsiya; ikkinchisi -milliy mustaqillikni imkon qadar saqlab qolish shartiga asoslangan integratsiya. Bu variantlarning hech biri sof holda mavjud bo‘lmasligini anglagan holda, ular integratsiyalashuvchi tomonlarning ichki va tashqi siyosatlarini muofiqlashtirish уо ’li bilan bu variantlarni uyg‘unlashtirish zarurligini ko‘rsatganlar. Neokeynscha yo‘nalishning yana bir ko‘rinishi dirijizm (asosiy vakili Ya.Tinbergen) bo‘lib, uning namoyandalari integratsiya jarayonlarida bozor mexanizmining hal qiluvchi rolini inkor etadilar. Ular xalqaro iqtisodiy tuzilmalarning tashkil etilishi va amal qilishi integratsiyalashayotgan mamlakatlar tomonidan umumiy iqtisodiy siyosatning ishlab chiqilishi, sotsial qonunchilik bo‘yicha kelishuv, kredit siyosatining muvofiqlashtirilishi asosida amalga oshirilishi mumkin deb hisoblaydilar. 40 Yuqoridagi turli-tuman nazariyalarning umumiy tavsifi shuni ko‘rsatadiki, ularninghar biri xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ma’lum jihatlarini ochib berishga, bu boradagi muammolarni hal etish va yangi g‘oyalarni rivojlantirishga qaratilgan. Mazkur nazariyalarning to‘g‘ri va ilmiy asoslangan tomonlaridan foydalangan holda xalqaro iqtisodiy munosabatlarni yanada takomillashtirishga intilish iqtisodiyot nazariyasi oldidagi muhim vazifalardan hisoblanadi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya -bu turli mamlakatlar iqtisodiy aloqalarining barqarorlashib, chuqurlashib rivojlanishi, ular xo‘jaliklarining chambarchas chatishib- chirmashib rivojlanish jarayonlaridir. Mikrodarajada bu jarayon hudud jihatdan yaqin joylashgan mamlakatlar alohida firmalarining o‘zaro ta’siri orqali, ular о ‘rtasidagi turli-tuman iqtisodiy munosabatlarning shakllanishi, shu jumladan chet ellardagi filiallarini tashkil etish asosida boradi. Davlatlararo darajada integratsiya davlatlar iqtisodiy birlashmalarining shakllanishi hamda iqtisodiy siyosatlarning kelishuvi asosida amalga oshadi.Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllari quyidagilar: -erkin savdo hududlari. Bu iqtisodiy integratsiyaning eng oddiy shakli bo‘lib, uning doirasida qatnashuvchi mamlakatlar o‘rtasidagi savdo cheklashlari bekor qilinadi. Erkin savdo hududlarining tashkil etilishi ichki bozorda milliy va xorijiy tovar ishlab chiqamvchiar o‘rtasidagi raqobatni kuchaytirib, bu bir tomondan, milliy ishlab chiqaruvchilarning bankrot bo‘lishi xavfini kuchaytirsa, boshqa tomondan ishlab chiqarishni takomillashtirish va yangiliklarni joriy etish uchun rag‘bat yaratadi. Bunga Yevropa erkin savdo uyushmasi va MDH mamlakatlari o‘rtasidagi o‘zaro bitim misol bo‘la oladi; -bojxona ittifoqi. Iqtisodiy integratsiyaning bu shakli erkin savdo hududlarining faoliyat qilishi bilan birga yagona tashqi savdo tariflari o‘rnatishni va uchinchi mamlakatga nisbatan yagona tashqi savdo 41 siyosati yuritishni taqozo qiladi. Yevropa Ittifoqi (El) bojxona ittifoqiga yorqin misoldir; -to‘Iov ittifoqi. Bu milliy valyutalarning o‘zaro erkin almashuvini va hisob-kitobda yagona pul birligining amal qilishini ta’minlaydi. Yevropa hamjamiyati, Janubiy-Sharqiy Osiyo va MDH mamlakatlari uchun to‘lov ittifoqi pirovard maqsaddir; -umumiy bozor. Bu iqtisodiy integratsiyaning ancha murakkab shakli bo‘lib, uning qatnashchilariga erkin o‘zaro savdo va yagona tashqi savdo tarifi bilan birga kapital va ishchi kuchining erkin harakati hamda o‘zaro kelishilgan iqtisodiy siyosat ta’minlanadi. Bunga Yevropa iqtisodiy ittifoqi yoki Yevropa umumiy bozorini misolqilib keltirish mumkin. Uning doirasida barcha boj to‘lovlari va import me’yor (kvota)lari bekor qilinadi, boshqa mamlakatlardan Yevropa bozoriga tovarlar kirishi bir xil tartibga solinadi, pul mablag‘lari va ishchi kuchining chegaradan erkin o‘tishi ta’minlanadi hamda umumiy muammolarni hal etishda yagona siyosat o‘tkaziladi; -iqtisodiy va valyuta ittifoqi. Bu davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning eng oliy shakli hisoblanadi. Bunda iqtisodiy integratsiyaning barcha qarab chiqilgan shakllari umumiy iqtisodiy va valyuta-moliyaviy siyosat o‘tkazish bilan birga uyg‘unlashadi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonini obyektiv tavsifdagi bir qator omillar taqozo qiladiki, ularning ichidan quyidagilar asosiy o‘rinni egallaydi: -xo‘jalik aloqalarining baynalminallashuvi va globallashuvi; -xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi;-umumjahon fan-texnika revolyutsiyasi; - milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi.Integratsiya jarayonlarini rag‘batlantiruvchi asosiy omillardan biri -milliy iqtisodiyot ochiqlik darajasining oshishidir. Ochiq iqtisodiyotning o‘ziga xos belgisi bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: -mamlakat iqtisodiyotining jahon xo‘jalik munosabatlari tizimiga chuqur kirishganligi; -tovarlar, kapital, ishchi kuchining mamlakatlararo harakati 42 yo‘lidagi to‘siqlarning kamaytirilishi yoki to‘liq bartaraf etilishi; -milliy valyuta konvertatsiyasining ta’minlanganligi. 43 Xulosa Xulosa qilib aytganda, integratsiya mamlakatlarga nima keltiradi - tahdidmi yoki yangi imkoniyatlarmi? Bu savolga aniq javob berish deyarli mumkin emas, chunki ijobiy va salbiy oqibatlarning muvozanati doimo o'zgarib turadi. Ammo, haqiqat shundaki, globallashuv hozirgi zamonning ob'ektiv va mutlaqo muqarrar hodisasidir, uni iqtisodiy siyosat (sekin-asta sodir bo'ladigan) yordamida sekinlashtirish mumkin, ammo to'xtatish yoki "bekor qilish" mumkin emas, chunki zamonaviy jamiyatning ilmiy va texnologik taraqqiyotga bo'lgan majburiy talabidir Shu bilan birga, ko'plab tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, globallashuv va mintaqalashtirish o'rtasidagi qarama-qarshiliklar hal qilib bo'lmaydi. "Zamonaviy regionalizm ko'p qirrali narsalarga to'la mosdir", dedi Jagdish Bagvati, Kolumbiya universiteti (AQSh) iqtisod professori, jahon savdosini o'rganishda taniqli nazariyotchilardan biri. Integratsiya jarayonlarining deyarli barcha ishtirokchilari JST tamoyillariga sodiqligini, savdo-iqtisodiy munosabatlar va tashkilotlarning ochiqligi va kamsitilishiga yo'l qo'ymasliklarini e'lon qilmoqdalar. Xalqaro iqtisodiy integratsiya muammolarini muhokama qilishni yakunlab, shuni ta'kidlash kerakki, integratsiya jarayonlari ko'p qirrali va murakkab hodisa bo'lib, uni yagona va yakuniy baholash mumkin emas. Shu sababli, u yoki bu mintaqaviy (subregional, davlat) integratsiya modelini na nazariy, na (ayniqsa) amaliy jihatdan mexanik ravishda “boshqasiga” boshqa, hatto juda “o'xshash” mintaqaga, lekin turli xil madaniy-iqtisodiy xususiyatlarga ega “o'tkazish” mumkin emas. va urf-odatlar. Davlat byudjeti, byudjet taqchilligi kabi tushunchalarni o'rganish Rossiya Federatsiyasida ro'y berayotgan iqtisodiy jarayonlarni tushunish uchun zarurdir. Davlatning byudjet siyosati nafaqat davlat daromadlarini ta'minlash usullarini, balki ushbu mablag'larni sarflash usullarini ham o'z ichiga oladi. Bularning 44 barchasi, birinchi navbatda, makroiqtisodiy barqarorlik va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga erishish uchun amalga oshiriladi. Yuqoridagi ma'lumotlarga asoslanib, biz quyidagi xulosa chiqarishimiz mumkin: byudjet siyosati davlatning byudjet daromadlari va xarajatlarini shakllantirishning asosiy vazifalari va miqdoriy parametrlarini belgilash bo'yicha maqsadli faoliyati sifatida, davlat qarzini boshqarish davlat iqtisodiy siyosatining asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Xalqaro iqtisodiy integratsiyalashuv, mamlakatlar o'rtasida iqtisodiy aloqalarni, savdo, investitsiyalar, moliya operatsiyalari, va boshqa sohalarda hamkorlikni rivojlantirishga yo'l qo'yadigan jarayonlarni ifodalaydi. Bu jarayonlar mamlakatlarning o'zaro bog'liqlikni, munosabatlarni oshirish, savdo-mulk munosabatlarni kengaytirish, va xalqaro bozorda faol ishtirok etishga imkoniyat yaratadi. Xalqaro iqtisodiy integratsiyalashuv jarayonlari quyidagi bosqichlarda o'tadi: Savdo va investitsiyalar sohasida integratsiyalashuv: Mamlakatlar o'rtasida savdo muvofiqligini oshirish uchun aniq va ishonchli muvozanatlar o'tkaziladi. Tijorat hamkorliklarini yaxshilash, import va eksport sharoitlarini osonlashtirish, va savdo va investitsiyalarni olib borish bo'yicha ustuvor shart-sharoitlar yaratish uchun xorijiy moliyaviy institutlar bilan shartnoma imzolash. Valyuta va moliya sohasida integratsiyalashuv: Xalqaro banklar va moliya tashkilotlari orqali mamlakatlar o'rtasida valyuta hamkorliklari kengayadi. Mamlakatlar o'rtasida tizimli valyuta almashish va qo'shimcha kreditlar olib borish yoki berish bo'yicha kelishmalar o'tkaziladi. Iqtisodiy tashkilotlar sohasida integratsiyalashuv: Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, masalan, Xalqaro Valyuta Fondi (XVF), Dunyo Banki va boshqalar, mamlakatlar o'rtasida hamkorlikni rivojlantirishga yordam beradi. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tomonidan olib borilayotgan loyihalar orqali 45 mamlakatlararo savdo-mulk munosabatlarini rivojlantirish uchun yordam beriladi. Integratsiyalashgan mamlakatlar tashkilotlari va ittifoqlar: Regional integratsiyalashgan tashkilotlar, masalan, Yevropa Ittifoqi (YI), Ekonomik Hamkorlik Tizimi (EHT), va shunga o'xshash mamlakatlararo ittifoqlar, mamlakatlararo aloqalarni kengaytirish va o'zaro munosabatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Texnologiyalar va kommunikatsiyalar sohasida integratsiyalashuv: Xalqaro tarmoq, transport va kommunikatsiya infrastrukturalari, mamlakatlararo aloqalarni kuchaytiradi va integratsiyalashuv jarayonlarini osonlashtiradi. Teknologik innovatsiyalar va ilg'or texnologiyalar mamlakatlararo aloqalarni kengaytirishga yordam beradi. Xalqaro iqtisodiy integratsiyalashuv jarayonlarini rivojlantirish uchun mamlakatlar o'rtasida ishonchli iqtisodiy, siyosiy va ma'naviy aloqalar tuzish, moliyaviy institutlarning ishtirok etish, va iqtisodiy qonun-huquqiy tizimni muvofiqlashtirish kerak. Bu integratsiyalashuv jarayonlari yaxshi tashkil etilgan holda, o'zaro foydalanuvchidan o'sha mamlakatlarga ommaviy xavfsizlik, iqtisodiy barqarorlik va rivojlanish yaratishi mumkin. Xalqaro iqtisodiy integratsiyalashuv, mamlakatlar o'rtasida iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va kuchaytirishga qaratilgan samarali va o'zgaruvchan jarayonlarni ifodalaydi. Bu jarayonlar mamlakatlar, mintaqalar, va jahon iqtisodiyotini o'z ichiga olgan tizimlar va tuzilmalar orqali o'tkaziladi. Quyidagi xulosalarni aytish mumkin: Savdo va moliya sohasida integratsiyalashuv: Xalqaro iqtisodiy integratsiyalashuv o'zida savdo muvofiqligini kengaytiradi, import va eksportni osonlashtiradi va xorijiy investorlarni jalb qilishni rag'batlantiradi. Valyuta almashish tizimlari va moliyaviy institutlar orqali mamlakatlar o'rtasida valyuta muomalalarining tizimi va osonligini ta'minlaydi. Tashkilotlar va ittifoqlar orqali integratsiyalashuv: Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, ittifoqlar va ittifoq tashkilotlari, masalan, Yevropa Ittifoqi, Ekonomik Hamkorlik Tizimi va AQSh- 46 iqtisodiy hamkorlik agentligi, mamlakatlar o'rtasida iqtisodiy aloqalar, savdo hamkorliklari va investitsiyalarni kengaytirishga yordam beradi. Teknologiyalar va kommunikatsiyalar sohasida integratsiyalashuv: Xalqaro integratsiyalashuv, texnologiyalar va kommunikatsiyalar sohasida ham katta o'zgarishlar keltirib chiqaradi. Internet, tarmoq va kommunikatsiya infrastrukturalari, mamlakatlararo aloqalarni kuchaytiradi va xalqaro bozorlar bilan bog'liqlikni osonlashtiradi. Investitsiyalar sohasida integratsiyalashuv: Xalqaro integratsiyalashuv jarayonida mamlakatlar xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va ularga qulay sharoitlar yaratish orqali iqtisodiy rivojlanishlarini oshirishadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. - Т .: “O‘zbekiston”, 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Т .: “O‘zbekiston”, 2016. 3. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - Т .: “O‘zbekiston”, 2017. 4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. - Т .: “O‘zbekiston”, 2017. - 488 b. 5. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 2015-yil 17- yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasini 2014 yilning to‘qqiz oyida ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari to‘g‘risida“gi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Т .: 0 ‘zbekiston, 2015. 47 6. Vaxabov A.V., Tadjibayeva D.A., Xajibakiyev Sh.X. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Darslik. – Toshkent.: Baktria-Press, 2015. 7. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw Hill Companies. USA. 2015. 8. Ismailova N.S., Islamov B.A., Xasanov T.A., Danaboyev I.T., Zikriyoyev A.S. Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti: Darslik I jild. - Iqtisodiyot, 2019. 9. Nazarova G.G., Iminov Z.M., Xalilov X.X., Xamidov O.B. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Darslik. - Т .: TDIU, 2011. 10. Vaxabov A.V. Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. Xorijiy investitsiyalar. O‘quv qo‘llanma. - Т .: “Moliya”, 2021. 11. Nazarova G.G , Xalilov X., Eshtayev A. va boshqalar. “Jahon iqtisodiyoti”. O‘quv qo‘llanma. Т., 2005. 12. “Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 25.04.1996. 48 Internet resurslar 1. http//www.gov.uz 2. http//www. edu.uz 3. http//ww'w.tseu.uz. 4. http//jahon.mfa.uz. 5. httr//www.cer.ru. 6. http//www.bilimdon.uz. 7. http//www.review.uz. 8. https://www.ebrd.com 9. http//market.yandex.ru.catalog.xml. 10. http//www.wto.org 11. http//www.worldbank.org 12. http//www.finansy.ru <http://www.finansy.ru> 13. http//econos.narod.ru <http://econos.narod.ru> 14. http://english. peopledailycom.cn/90001/90778/90859/703 0782. html 49

Xalqaro iqtisodiy integratsiyalashuv jarayonlarimning shakllari va bosqichlari

 

MUNDARIJA:

Kirish……………………………………………………………………………….3 
I.BOB. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYA - JOHON IQTISODIYOTI VA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR TIZIMIDA…………………………………………………………………………6

1.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mazmuni va mohiyati……………………...6

1.2. Mintaqaviy iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllariva bosqichlari………..14

1.3.Globallashuv va mintaqaviylashuv jarayonlariningo‘zaro bog`iqligi va “Yangi mintaqaviylashuv”………………………………………………………………...18

II.BOB. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYANING MOHIYATI VA UNINGDINAMIKASINI BELGILOVCHI OMILLARI……………………..23

2.1. Integratsion jarayonlarning samaradorligi va samarasi………………………23

2.2. Evropa itt[1]ifoqi eng etuk integratsion guruh mexanizimi…………………….28

2.3. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning moxiyati, shakllari va obektiv asoslari…34 

Xulosa…………………………………………………………………………….38
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………………41

 


 

 

KIRISH. 

Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyoti o‘zining ma‘no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora integrastiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro maydondagi raqobatning ham keskinlashuviga, har bir mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘z mavqeini mustahkamlash uchun kurashining kuchayishiga ham ta‘sir ko‘rsatadi.

Tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish har bir mamlakat uchun nihoyatda muhim masala sanaladi. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish vazifasi iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda doimo diqqatimiz markazida bo‘lib, iqtisodiy rivojlanish borasida erishgan yutuqlarimizning muhim omili hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida kechayotgan murakkab jarayonlar iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, raqobatbardoshligini oshirish uchun uning tarkibiy tuzilishini muttasil takomillashtirib borish zaruratini yanada kuchaytirdi. Mamlakatning raqobatbardoshligi eng avvalo uning iqtisodiyoti raqobatbardoshligi orqali ifodalanadi. Bu esa bevosita tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi siyosat instrumentlariga taqaladi. [2]

Globallashuv va integratsiya jarayonlari, umumiy iqtisodiy texnologiyalarni o'z ichiga oladi. Bu texnologiyalar, mamlakatlar orasidagi savdo, kommunikatsiya, transport, innovatsiyalar, ma'lumotlar omborlari va boshqa sohalarda integratsiyani oshirishda katta ahamiyatga ega. Quyidagi umumiy iqtisodiy texnologiyalar o'zgarayotgan dunyoda globallashuv va integratsiya jarayonlarini ta'minlashda muhim rol o'ynayadi:

Kommunikatsiya texnologiyalari: Internet, mobil aloqa, internet-protokol maktablararo tarmoqlar (IP-VPN) va boshqa kommunikatsiya texnologiyalari, mamlakatlar orasidagi axborot almashishni va kommunikatsiyani osonlashtiradi. Shu bilan birga, global savdo aloqalari, masofaviy ishga yoki jismoniy hujjatlarga tegishli bo'lgan ishlar bilan shug'ullanuvchilarga imkoniyat yaratadi.Ma'lumotlar omborlari va axborot tizimlari: Ma'lumotlar omborlari va axborot tizimlari, ma'lumotlarni saqlash, almashish va taqsimlashni osonlashtiradi. Bu texnologiyalar, mamlakatlar orasidagi savdo, moliya, logistika va boshqa sohalarda ma'lumot almashish va boshqarishni yaxshilashda katta ahamiyatga ega.

E-tijorat va elektron savdo: E-tijorat va elektron savdo platformalari, mamlakatlar orasidagi savdo aloqalarini birlashtiradi va global savdo muhitini yaratadi. Onlayn do'konlar, elektron to'lov tizimlari, savdo platformalari va elektron savdo tizimlari orqali xalqaro savdo faoliyatini osonlashtirish, savdo o'quv markazlari va elektron savdo logistikasi texnologiyalari kengaytirilmoqda.

Raqamli ishlab chiqarish va avtomatlashtirish: Raqamli ishlab chiqarish va avtomatlashtirish texnologiyalari, ishlab chiqarish jarayonlarini osonlashtiradi, ishga qo'yish va ishlab chiqarishni yuqori sifatli qilishga imkon beradi. Bu texnologiyalar, global qo'shma sanoat korporatsiyalari va global tarmoqli ishlab chiqarish platformalari orqali mahsulotlarni dunyo bo'ylab tarqatishga imkon beradi.

Internet of Things (IoT): IoT, xayriya qurilmalar, avtomobillar, smart uy va boshqa qurilmalarga internet ulanishini ta'minlaydi. Bu texnologiya, ma'lumotlarni yig'ish, ulashish va ma'lumotlar analizini osonlashtiradi. IoT, global tarmoqli tizimlar va xizmatlar, logistika va transport, energiya va iqtisodiy soha boshqaruvini osonlashtiradi.

Zamonaviy energiya texnologiyalari: Zamonaviy energiya texnologiyalari, energiya iste'molini o'zgartirish va energiya resurslarini yaxshilashga yordam beradi. Quyosh energiyasi, shamol energiyasi, suv energiyasi va boshqa alternativ energiya manbalarining rivojlanishi global energiya muhitini o'zgartirib, mamlakatlar orasidagi integratsiyani oshiradi.

Umumiy iqtisodiy texnologiyalar, globallashuv va integratsiya jarayonlari yordamida mamlakatlar orasidagi iqtisodiy aloqalarni kuchaytiradi. Bu texnologiyalar global savdo, innovatsiya, kommunikatsiya, ma'lumot almashish va boshqarish, avtomatlashtirish va energiya sohasida integratsiyani osonlashtirish, iqtisodiy faoliyatning effektivligini oshirish va mamlakatlarni o'zaro bog'liqliklarda kuchaytirishga yordam beradi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi jahon xo’jaligini, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni iqtisodiy jihatdan yoritib berish, hamda bu sohadagi muammolar va ularning yechimlari yuzasidan amaliy takliflar va tavsiyalarni berishdan iborat. 

Kurs ishining obyekti va predmeti. Ushbu kurs ishining obyekti milliy iqtisodiyotlar, transmilliy korporatsiyalar (TMK), integratsion birlashmalar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi. O’zbekiston Tashqi Savdo Faoliyati kurs ishining predmetini ifodalaydi. 

Kurs ishining nazariy va metodologik manbalari. kurs ishi bir qator xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar hamda mutaxassislarning jaxon xo’jaligi, xalqaro iqtisodiyotga bag‘ishlangan asarlari va ilmiy ishlaridan foydalanilgan holda amalga oshirilgan. 

 

 

 


 

 

 

[2] Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. - Т.: “O‘zbekiston”, 2017.

Купить