Xalqaro moliya - Экономика - Курсовые работы

Всего документов: 653
Число пользователей: 289

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	65.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Xalqaro moliya

Reja:
Kirish
1.Xalqaro moliya tashkilotlari va ularning xalqaro moliya
munosabatlarida tutgan o rni.ʻ
2.Moliya bozorini tartibga solishdagi xalqaro moliya tashkilotlarining
bugungi kundagi tutgan o rni.
ʻ
3.Xalqaro moliya tashkilotlarining moliya bozoridagi hozirgi zamon
muammolari
Xulosa
Adabiyotlar

KirishMamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni izchil amal ga oshirish,
milliy iqtisodiyotni yangi davr darajasiga ko'tarish, eksportga yo'naltirilgan
ishlab chiqarish tarmoqlarini vujudga keltirish va jahon iqtisodiyoti
integratsiyasiga jadal kirib borish xalqaro moliya munosabatlarini barqaror
rivojlantirishni taqozo etadi.
Hozirgi vaqtda mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti
iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda tarkibiy o'zgarishlarni
amalga oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarida zamo naviy texnika-
texnologiyalarni joriy qilish va shu asosda raqo batbardoshlikka erishish,
jahon bozorlaridan mustahkam o'rin egallash, mamlakatimizning eksport
salohiyatini oshirish kabi vazifalarni amalga oshirish bilan bevosita
bog'liq. Mazkur masa lalarni ijobiy hal qilishda mamlakatning xalqaro
moliya munosa batlaridagi ishtiroki muhim o'rin tutadi.
Xalqaro moliya - xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning
harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya
munosabatlari muayyan maqsadlarni amal ga oshirish uchun xalqaro darajada
shakllantirilgan moliyaviy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish
jarayonidagi iqti sodiy munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya munosabatlari
o'ziga xalqaro valuta munosabatlari, xalqaro kredit munosabat lari, xalqaro
investitsiya munosabatlari, xalqaro savdo_ munosa batlari, xalqaro soliq
munosabatlari, xalqaro lizing munosabat lari, mamlakatlar to'lov balansini
boshqarish, xalqaro moliya tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni
qamrab oladi. Globallashuv jarayoni - jahon savdosining o'sishi, ishlab chiqa
rishnirig ixtisoslashuvi va kengayishi, kapitalning xalqaro oqi mi rivojlanishi,
xizmatlar va mahsulotlarning xalqaro harakati xalqaro moliyaning rivojlanishiga
zamin yaratdi. Shuningdek, mazkur holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro
moliyaviy kor poratsiyalarning yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy muno
sabatlarning va xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jihatlari
murakkablashuviga olib keldi.

1. Xalqaro moliya tashkilotlari va ularning xalqaro moliya
munosabatlarida tutgan o rni.ʻ
Xalqaro moliya doimiy o'zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va
rivojlanishini, alohida mamlakatlar to'lov balan sining o'zgarishini, xalqaro moliya
bozorlari, xalqaro moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion
faoliyatni namoyon etadi. Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilari bo'lib
quyidagilar hisoblanadi: banklar, transrnilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va
xalqaro rasmiy qarzdorlar. Xalqaro moliyaviy ope ratsiyalar alohida
rnarnlakatlarning rnoliya tizimiga jiddiy ta'sir ko'rsatuvchi kuch hisoblanadi.
Xalqaro rnoliya o'zida obyektiv asosga ega bo'lgan moliyaviy
munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro rnoliyaning moddiy asosi bo'lib mamlakatlar
o'rtasida arnalga oshiriladigan xalqaro moli yaviy oqirnlar, jumladan, pul oqirnlari
- import qilingan mah sulot va xizmatlarning to'lovlari harnda mahsulot va
xizmatlar eksportidan kelgan valuta tushurnlari, ushbu oqimlar xo'jalik yurituvchi
subyektlar rnoliyasini ifodalashi rnumkin, lekin ular turli mamlakatlarga tegishli
bo'ladi, shu boisdan mamlakatlar o'rtasidagi pul oqimlari harakatini narnoyon
etadi. Shuningdek, kredit mablag'lari oqirni ham ikki tornonlama bo'lib hisobla
nadi, bir tomondan qarzning berilishi bo'lsa, boshqa tomondan esa, uning
qaytarilishi va foizlarning to'lanishi namoyon bo'ladi. Shunday qilib, mazkur
oqimlar asosida rnoliyaviy resurslarning mamlakatlar o'rtasidagi harakati yuzaga
keladi. Ularning taqsim lanishi bir tornondan valuta kurslari asosida, ikkinchi
tomondan esa, bojxona tariflari asosida boshqariladi. 1
Moliyaviy resurslar xalqaro moliya tashkilotlari va institutlari faoliyati
jarayonida shakllanadi va foydalaniladi. Mazkur insti tutlar va tashkilotlar
davlatlararo tuzilrnaga ega bo'lib muayyan funksiyalarni bajaradi. Ularning
rnoliyaviy ta'rninoti umurnlash gan (rnasalan, BMT budjeti) yoki rnaqsadli (aniq
dasturlar va tadbirlar uchun rno'ljallangan) fondlar orqali arnalga oshiriladi.
1
Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2017 ,
245 b

Moliyaviy resurslarning muayyan qisrnini xalqaro darajada rnarkazlashuvi
jahon xo'jaligi ehtiyojlarini ta'rninlaydi, bunday resurslarni shakllantirishning
iqtisodiy shart-sharoitlari bo'lib, iqtisodiy integratsiyaning kuchayishi, turli
sohalardagi xalqaro loyiha va dasturlarni amalga oshirishda rnamlakatlarning
ishtiroki, kredit va savdo rnunosabatlarini rivojlanishi hisoblanadi.
Shunday qilib, xalqaro moliya - bu xalqaro rnoliya bozori va xalqaro
institutlar tornonidan shakllanishi, taqsirnlanishi va ishlatilishini o'z ichiga olgan
moliyaviy resurslar harakati aso sida hosil bo'lgan munosabatlar tuzilmasi bo'yicha
murakkab tizimdir.
Mamlakat davlat moliyasining xususiyatlari sifatida quyidagi- larni
keltirish mumkin:
- bitta mamlakat hududidan chiqmaydi;
- xorijiy subyektlarni jalb qilmaydi;
- milliy qonunchilik asosida amalga oshiriladi;
- mamlakat ichida amalga oshiradigan hisob-kitoblarni o'zida
ifodalaydi.
Xalqaro moliya esa turli xildagi jihatlarni o'rganadi. Bularga:
- iqtisodiy kategoriya sifatida - moliyaviy resurslarning fond lari bo'lib,
xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish asosida tashkil etilgan hamda
xalqaro ahamiyatga ega bo'lgan umumiy ehtiyojlarni qondirish va jahon darajasida
ijtimoiy takror ishlab chiqarishning rentabelligini va uzluksizligini ta'minlash
uchun foydalaniladi;
- institutsional jihatdan - bu banklar, valuta va fond birjalari, xalqaro
moliya institutlari, mintaqaviy moliya-kredit tashkilot lari, xalqaro va mintaqaviy
iqtisodiy tashkilotlar va birlashmalar majmui bo'lib, ular orqali jahon moliyaviy
oqimlarining harakati amalga oshiriladi;
- iqtisodiy munosabat sifatida - bu, jahon bozorida kapital, xizmatlar,
tovarlar harakati vaqtida milliy mahsulotlarning qay ta taqsimlanishi jarayonida
yuzaga keluvchi pul ko'rinishidagi munosabat. Davlatlararo va transmilliy moliya-

kredit munosa batlarini o'z ichiga oladi va ularda xorijiy elementlar ishtirokini
ifodalaydi.
Xalqaro moliyaning asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi:
- taqsimlash funksiyasi;
- nazorat funksiyasi;
- takror ishlab chiqarish jarayoniga moliya yordamida xalqaro valuta-
kredit va moliya tashkilotlarining aralashuvi bilan bog'liq tartibga solish
funksiyasi;
- barqarorlashtirish funksiyasi. Mazkur funksiya jahon xo'jaligi tizimida
iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar uchun barqa ror sharoitni yaratishda namoyon
bo'ladi.
Xalqaro moliya munosabatlari shakllanishi va rivojlanishining asosiy
omillari quyidagilardan iborat:
1. Jahon bozorlarining vujudga kelishi, ayniqsa tovar bozorlari.
2. Xalqaro mehnat taqsimoti.
3. lqtisodiy aloqalarning baynalminallashuvi va globallashuvi.
4. lqtisodiy va ijtimoiy sohalarda integratsiya jarayonlarining kuchayishi.
5. Ilmiy-texnika taraqqiyoti.
6. Xalqaro moliya munosabatlarining ko'p tomonlama tartib ga solish
tizimini takomillashtirilishi.
7. Jahon iqtisodiyotida global muammolarning keskinlashuvi. Xalqaro
moliya jahon xo'jaligining aniqlovchi tizimlaridan biri hisoblanib, milliy va jahon
iqtisodiyotiga aniqlovchi ta'sir ko'rsatadi.
Xalqaro moliya yaxlit tizirn sifatida faoliyat ko'rsatadi va uning
elementlariga quyidagilar kiradi:
- Jahon valuta tizimi - milliy va zaxira valutalar, xalqaro jamoaviy
valutalar, o'zaro konvertirlash shartlari, valuta pariteti, valuta kursi, valuta
kurslarini tartibga solishning milliy va xalqa ro mexanizmlaridan tashkil topgan;

- Xalqaro hisob-kitoblar - moliyaviy instrumentlar, ishlab chiqarish
omillari, tovarlar harakati, shuningdek, xalqaro hisob kitoblar bilan bog'liq barcha
operatsiyalarni aks ettiruvchi to'lov balansiga xizmat qiladi;
- Xalqaro moliya bozorlari va muayyan moliyaviy instrument lar
savdosi mexanizmlari - valuta, kredit, qimmatli qog'ozlar;
- Xalqaro soliqqa tortish - pul mablag'lari fondlarini shakl lantirish
metodi sifatida;
- TMKlarning xalqaro moliyaviy menejmenti, bunda trans milliy
moliyalashtirish, risklarni boshqarish, xalqaro investitsi yalash jarayoni asosiy
o'ringa chiqadi.
Jahon iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xiz matlar va
ishlab chiqarish omillarining harakati bilan bog'liq. Ushbu bog'liqlik asosida
xalqaro moliya munosabatlari yuzaga keladi. 2
Xalqaro moliya munosabatlari bu xalqaro moliya bozori ishtirokchisi
bo'lgan shaxsning qaroriga muvofiq tarzda o'ziga te gishli bo'lgan xorijiy
valutalarning harakat jarayonini tavsiflovchi fundamental iqtisodiy kategoriyadir.
Xalqaro kreditlashdan foydalanish xususiyatining o'zgarishi bilan bog'liq
ravishda xalqaro kredit bozori hajmi keskin ortib bordi. Uning oxirgi yo'nalishi
nafaqat xalqaro ayirboshlash so hasi (mahsulotlar, xizmatlar va boshq.) balki,
ishlab chiqarish sohasi ham bo'ldi. Bu holat, birmuncha yirik kreditlarni uzoq
muddatlarga jalb etishni, shuningdek, moliya-kredit xizmatlari majmuasini
rivojlantirishni talab etardi. 1970-yillarda xalqaro kreditni to'lov balansining
taqchilligini bevosita yoki bilvosita moliyalashtirish uchun foydalana boshladilar.
Xususiy firmalar bilan bir qatorda yirik qarzdorlar sifatida hukumatlar, davlat
tashkilotlari va korxonalar, xalqaro kredit tashkilotlari yuzaga keldi.
Ushbu davrda neft import qiluvchi rivojlangan va rivojlana yotgan
mamlakatlar to'lov balanslari jami taqchilligining qariyb 60% xalqaro kapital
bozorlari hisobiga moliyalashtirildi. Xalqaro kredit hajmining oshishi nafaqat
2
Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2017 ,
248 b

yevrokreditlarning o'sishi hiso biga balki, xorijiy kreditlash bozorlari kengayishi
hisobiga sodir bo'ldi. Yaponiya milliy valutasi «iena» hisobiga xorijiy kreditlar
bozori hajmining oshishi natijasida Tokioda ienadagi xorijiy obli gatsiyalar
emissiyasi hajmi keskin ortdi. Mazkur holat natijasida Yaponiya ienasi yevrovaluta
bozorida keng qo'llanila boshlandi.
1970-yillarda xalqaro kapital bozori kengayishiga bir qator omillar ta'sir
ko'rsatdi va natijada xalqaro res-urslar aylanishi va likvidligi oshib bordi. Ushbu
davrda jahon iqtisodiyoti ikkita neft inqirozini boshdan kechirdi va neft narxining
birdaniga keskin o'zgarishiga sabab bo'ldi. Mazkur holat natijasida neft eksport qi
luvchi mamlakatlarda yirik valuta ortiqchaligi, neft import qiluv chilarda esa,
jumladan ko'plab rivojlangan mamlakatlarda joriy hisoblar bo'yicha taqchillik
yuzaga keldi. Bu taqchillik asosan retsipient-mamlakatlarga xalqaro banklar,
yevroobligatsiyalar bo zori orqali tushgan neftedollarlar hisobiga qoplandi.
Jahon iqtisodiyotida ro'y bergan boshqa muhim o'zgarishlar ham xalqaro
moliya munosabatlari rivojlanishiga ijobiy va sal biy jihatdan sezilarli darajada
ta'sir ko'rsatdi. Ushbu o'zgarishlar jumlasiga jahon va hududiy valuta tizimlaridagi
o'zgarishlar, valuta tizimi tamoyillarining o'zgarishi, qarzdorlik inqirozlari,
mamlakatlar tomonidan iqtisodiy integratsion birlashmallarning tuzilishi, xalqaro
va mintaqaviy moliya tashkilotlarining vujudga kelishi, transmilliy korporatsiya va
banklar faoliyatining kengayi shi, jahonda ro'y bergan moliyaviy-iqtisodiy
inqirozlarni kiritish mumkin.
Jahon moliyaviy muhiti investorlar va korporatsiyalar moli yasi, banklar
boshqaruvchilari qabul qiluvchi qarorlarga ta'sir ko'rsatadi hamda jahon moliya
bozori o'sishi sharoitini aniqlaydi. Xalqaro moliya tizimining asosiy funksiyalari
sifatida quyidagilarni ko'rsatish mumkin:
- valutalar ayirboshlash va hisob-kitob tizimi shartlarining birxillashuvi;
- valuta kurslari rejimlarini tartiblashtirish va valuta cheklov larini
tartibga solish;
- xalqaro valuta likvidligini tartibga solish;

- kredit, sug'urta, investitsiya va fond operatsiyalari xalqaro qoidalarini
birxillashtirish;
- mazkur funksiyalarni amalga oshiruvchi va nazorat qiluv chi xalqaro
moliya institutlarini tashkil etish.
Xalqaro moliya munosabatlarining subyektlari sifatida qu yidagilar ishtirok
etadi: davlat, korxona, tashkilotlar, firmalar hamda xalqaro tashkilotlar va moliya
institutlari, transmilliy korporatsiyalar, transmilliy banklar, birjalar, jismoniy
shaxslar. Xalqaro moliya munosabatlari turli mamlakatlarning xo'jalik yurituvchi
subyektlari o'rtasida, davlat va boshqa mamlakatlar hukumatlari hamda xalqaro
tashkilotlar o'rtasida, davlat va kor xonalar bilan xalqaro moliya institutlari
o'rtasida yuzaga kelishi mumkin.
Davlat xalqaro moliya sohasida faoliyat ko'rsatuvchi asosiy subyekt
hisoblanadi.
Markaziy banklar - bu iqtisodiyotni davlat tomonidan tartib ga solish
organlari bo'lib, ularga monopol tarzda banknotalar chiqarish, pul muomalasi,
kredit va valuta kursini tartibga solish, valuta zaxiralarini saqlash vazifalari
biriktirilgan.
Xalqaro tashkilotlar - ular xalqaro shartnoma asosida tashkil etilgan bo'Iib,
doimiy faoliyat ko'rsatuvchi organlarga ega bo'lgan holda jahon xo'jaligi
birliklarining iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishi ga yordamlashish vazifalarini bajaradi.
Xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari - jahon iqti sodiyotini
barqarorlashtirish maqsadida xalqaro valuta va moli ya-kredit munosabatlarini
tartibga solish uchun davlatlararo kelishuvlar asosida tashkil etilgan iqtisodiy
tashkilotlar.
Xalqaro moliyaning rivojlanishida transmilliy korporatsiyalar va
transmilliy banklar kabi subyektlar faol rol o'ynaydi.
Jahon iqtisodiyotining rivojlanish jarayoni xalqaro moliya
munosabatlarining rivojlanish evolutsiyasi bilan uzviy bog'liqdir. Xalqaro moliya
munosabatlari jahon xo'jaligining shakllanishi jarayonida alohida o'rin tutadi.

Xalqaro moliya munosabatlari asta-sekin jahon xo'jaligining tarkibiy
elementiga aylana bordi. Hozirgi vaqtda xalqaro moliya munosabatlarini jahon
xo'jaligining rivojlanishi natijasida shakl langan mustaqil iqtisodiy tizim sifatida
baholash mumkin.
Jahon xo'jaligi bozor iqtisodiyotining obyektiv qonuniyatlariga
bo'ysunuvchi xalqaro moliya munosabatlari orqali o'zaro bog'liq milliy
iqtisodiyotlar yig'indisi sifatidagi global iqtisodiy tizimdir.
Jahon xo'jaligining barqaror rivojlanishida alohida olingan milliy
iqtisodiyotlar holati muhim o'rin tutadi. Chunki, milliy iqtisodiyotlar jahon
iqtisodiyotining asosiy subyekti hisoblanadi.
Milliy iqtisodiyotning rivojlanishida uning tashqi dunyo bilan aloqalari
holati, mamlakatning xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtiroki muhim o'rin
tutadi. Mamlakatning xalqaro moliya mu nosabatlaridagi ishtirokining
kuchayishida xalqaro moliya mu nosabatlarini amalga oshirish mexanizmlarini
samarali tarzda tashkil etish bilan uzviy bog'liqdir.
Ta'kidlash joizki, xalqaro moliya munosabatlarining predmeti ikkita muhim
tarkibiy qismni o'ziga qamrab oladi, ya'ni xalqaro moliyaviy munosabatlar va
ularni amalga oshirish mexanizmi. Ma'lumki, mamlakatlar o'rtasidagi xalqaro
moliya munosabat lari muayyan mexanizm orqali amalga oshiriladi, bunda xalqaro
tashkilotlar tomonidan belgilangan me'yoriy normalar, davlat lararo darajadagi
shartnoma va bitimlar, mamlakatlar o'rtasida o'zaro qabul qilingan kelishuvlarga
amal qilinadi.
Xalqaro moliya munosabatlari mexanizmiga huquqiy norma lar va ularni
amalga oshirish vositalari (shartnomalar, kelishuvlar, bitimlar, rezolyutsiya va
konvensiya) xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan yo'l-
yo'riqlarni amalga oshirishni muvofiqlashtiruvchi xalqaro moliya tashkilotlari
kiradi.
Xalqaro moliya munosabatlari jahon xo'jaligi tizimida tez tez takrorlanib
turuvchi turli xil darajadagi kompleks, alohida olingan bir mamlakat va ularning

hududiy birlashmalari va subyektlari, alohida tashkilotlar o'rtasidagi aloqalarni o'z
ichiga oladi.
Xalqaro moliya munosabatlari tuzilmaviy jihatdan quyidagi- larni
o'rganishni taqozo etadi:
- xalqaro valuta munosabatlari;
- xalqaro iqtisodiy integratsion jarayonlar;
- xalqaro savdo munosabatlari;
- investitsiyalar va kapitalning xalqaro harakati;
- mamlakatlar to'lov balanslarini boshqarish;
- xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish;
- xalqaro moliya tashkilotlari faoliyati va boshqalar.
Xalqaro moliya munosabatlarining obyektiv asosini xalqaro mehnat
taqsimoti va jahon xo'jaligi hamda undagi iqtisodiy alo qalar tizimi tashkil qiladi.
Hozirgi zamon jahon xo'jaligi mil liy iqtisodiyotlar yig'indisidan iborat bo'lgan
global iqtisodiy tizim bo'lib, bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlariga, xalqaro
mehnat taqsimotiga, ishlab chiqarish va kapitalning xalqaro ha rakatiga muvofiq
tarzda o'zgarib boradi.
Xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishining milliy iqtisodi yotga ta'siri
quyidagi muhim xususiyatlar orqali namoyon bo'ladi:
• Moliyaviy globallashuv jarayoni. Mazkur jarayon quyidagi
o'zgarishlarni o'z ichiga qamrab oladi:
- mamlakatlarni jahon iqtisodiyotidagi jarayonlarga jalb etish;
- ishchi kuchi, texnologiya, kapital, mahsulotlar va xizmat- larning
global bozorlarini barpo etish;
- jahon xo'jalik aloqalarining global infratuzilmasini yara- tish; '
- xalqaro moliya munosabatlari bilan milliy iqtisodiyotning qoidalarini
universallashtirish;
- yirik ishlab chiqarishga asoslangan xalqaro ishlab chiqarish
tarmoqlarini vujudga keltirish.

• lqtisodiy integratsion hudud va birlashmalarning tashkil topishi. Milliy
iqtisodiyotlarning xalqaro mehnat taqsimotiga asos langan holda iqtisodiy jihatdan
birlashish jarayoni hisoblanadi.
• Xalqaro moliya bozorlaridagi o'zgarishlar. Milliy iqtisodi yotda
faoliyat ko'rsatayotgan moliya institutlarining jahon moliya bozorlaridagi
ishtirokini muvofiqlashtirib boradi.
• Global raqobatlashuv jarayonining keskinlashuvi. Ushbu holat, milliy
iqtisodiyotlar tomonidan jahon bozorlarida o'rin egallash uchun yuqori sifatli
mahsulotlar ishlab chiqarish va ular ni sotish jarayonida vujudga keladi.
• Transmilliy korporatsiyalar va transmilliy banklar rolining ortib
borishi. Bu holat, jahon iqtisodiyotida transmilliylashish ja rayoni kuchayishi,
ya'ni, alohida mamlakatlarga yoki bir nechta mamlakatlarga tegishli xalqaro
kompaniyalar va banklar faoliyati ning rivojlanishi, ular tomonidan xorijiy
filiallarning kengaytirili shi orqali yuzaga keldi.
• Mamlakatlarda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtiri lishi. Mazkur
holat, milliy iqtisodiyotning tashqi dunyo uchun ochiqlik darajasi orqali
ifodalanadi. Bunda, xalqaro moliya muno sabatlarining ishtirokchilari uchun
muayyan shart-sharoitlarning yaratilishi, xususan, xalqaro savdoda bojlarning
pasaytirilishi, xorijiy investorlarni keng jalb etishga qaratilgan qulay investitsiya
muhitining yaratilishi hamda valuta cheklovlarining bekor qilini shi kabi tadbirlar
amalga oshirilishi muhim o'rin tutadi.
• Tashqi iqtisodiy aloqalarning xalqaro me'yoriy-huquqiy ba zasini
qabul etilishi.
• Mamlakatlar o'rtasidagi moliyaviy munosabatlarni xalqaro jihatdan
tartibga solish va nazorat qilish tizimining tashkil qili nishi.
Alohida olingan milliy iqtisodiyotning xalqaro moliya muno sabatlaridagi
ishtirokini bir necha miqdoriy ko'rsatkichlar bilan tavsiflash mumkin:
- eksport kvotasining miqdori, bunda eksport hajmi YMMga
nisbatan foizda hisoblanadi;
- import kvotasining miqdori, bunda import hajmi YMMga

nisbatan foizda hisoblanadi;
- tashqi savdo kvotasining miqdori, bunda tashqi savdo aylan masi
hajmi YMMga nisbatan foizda hisoblanadi.
Mazkur ko'rsatkichlarni hisoblash asosida mamlakatning xalqaro moliya
munosabatlaridagi ishtirokini baholash mumkin.
Jahon iqtisodiyotida ro'y bergan o'zgarishlar xalqaro moliya mu
nosabatlarining istiqbolda rivojlanish tendensiyalarini belgilab berdi:
- xalqaro moliya munosabatlari sohasida ikki tomonlama
munosabatlardan ko'p tomonlama munosabatlarga o'tish;
- jahon xo'jaligida xalqaro mehnat taqsimotining chuqur lashuvi;
- xalqaro savdo munosabatlarining an'anaviy tovarlar sav dosidan milliy
ishlab chiqarish jarayonlarida bevosita xizmat ko'rsatish vositasiga aylanib borishi;
- kapital migratsiyasining globallashuvi;
- hududiy iqtisodiy integratsiya jarayonlarining yanada ken- gayishi va
jadallashuvi.
Xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishida kapitalning xalqaro harakati,
ayniqsa, to'g'ridan to'g'ri xorijiy investitsiyalar shaklida u yoki bu mamlakatga
kirib borishi, shuningdek, xalqaro savdoning mahsulotlar, turli xizmatlar ko'rsatish,
texnologiyalar sohasidagi rivoji ijobiy omil sifatida ta'sir ko'rsatmoqda.
Jahon savdosining o'sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va
kengayishi, xalqaro kapital harakatining rivoji, chegaralararo tovarlar, xizmatlar
hamda ishchi kuchi migratsiyasi xalqaro moli ya munosabatlarining rivojlanishiga,
shuningdek, jahon moliya bozorlarining taraqqiy etishiga hamda transmilliy
korporatsiyalar faoliyatining kengayishiga, xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa
jabhalarini jadallashuviga imkon yaratdi 3
Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro moliyaning vazi falari sifatida
quyidagilarni ko'rsatish mumkin:
3
Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2017 ,
255 b

- milliy iqtisodiyotlarning yagona xalqaro tizimga integratsi yalashuvini
ta'minlash;
- xalqaro savdo hamda tovarlar, xizmatlar va kapital ayir
boshlashning oqilona harakatini tashkil etish;
- milliy iqtisodiyotlarni xalqaro iqtisodiy va moliyaviy o'zgarishlarga
moslashtirish;
- mamlakatlarning milliy moliyaviy siyosatini yuritishida tavsiyalar
berish.
Xalqaro moliya munosabatlari tarkibiga xalqaro aylanmaga kelib tushgan
va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda, ya'ni rezi dentlarning tashqi dunyo bilan
yuzaga keladigan munosabatlarida qo'llaniladigan moliyaviy munosabatlar tizimi
kiritiladi. Xalqaro moliya quyidagilarga xizmat qiladi:
- birinchidan, turli mamlakat rezidentlari o'rtasidagi iqti sodiy
aloqalarga va o'zaro hamkorlikka;
- ikkinchidan, jahon mamlakatlarining turli xii moliyaviy institutlar
bilan yuzaga keladigan o'zaro munosabatlariga;
- uchinchidan, turli mamlakatlar rezidentlarining xalqaro moliya
bozorlaridagi operatsiyalarini tashkil etishga.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi sharoitida xalqaro moliya mu nosabatlari
tobora rivojlanib bormoqda. Bunda, avvalo mam Iakatlar o'rtasidagi savdo
munosabatlarining taraqqiy etishi alo hida o'rin tutmoqda. Ushbu holat o'z
navbatida xalqaro valuta munosabatlari va xalqaro hisob-kitoblarning
rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda.

2. Moliya bozorini tartibga solishdagi xalqaro moliya
tashkilotlarining bugungi kundagi tutgan o rni.ʻ
Xalqaro moliya bozorini tartibga solishdan ko’zlangan asosiy maqsad
quyidagilardan iborat: — moliya bozori barcha sektorlarini moliyaviy barqaror
bo’lishiga ko’maklashish (foiz stavkalarini, moliyaviy, investitsion va sug’urta
faoliyatidagi risklarni tartibga solish); — inflyatsiyasiz iqtisodiy o’sishni
ta'minlash (targetirlangan inflyatsiya, valuta kurslari va pul massasini tartibga
solish); — tarmoqlararo va davlatlararo kapital harakatini (pul oqimini) ta'minlash
(valuta kurslari va to’lov balansini tartibga solish); — moliya bozori barcha
sektorlarida moliyaviy xavfsizlik tizimini shakllantirish. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida moliya bozorini rivojlanishiga qarab, uning ishtirokchilari faoliyatini
ikki xil tartibga solish amaliyoti taraqqiy topgan, ya’ni ular davlat va bozor
munosabatlariga mos yoki bozor orqali tartibga solish shakllari hisoblanadi.
Moliya bozorini bozor orqali tartibga solish iqtisodiyotning qiymat va talab-taklif
qonuniga asoslanadi. Moliya bozorida ushbu qonunlarning amal qilishi raqobat
muhitida jahon iqtisodiyoti ehtiyojlariga mos ravishda xalqaro moliyaviy oqimlarni
ta'minlab beradi. Iqtisodiy agentlar alohida moliyaviy vositalar narxining (kursi
yoki foiz stavkasi) o’zgarishi, shakllanishi orqali ularni sotib oluvchilarning
talablarini va ularga bo’lgan taklifni aniqlaydilar. Bunda xalqaro moliya bozori
o’zini-o’zi tartibga soluvchi tizim sifatida namoyon bo’ladi. 4
Iqtisodiyot sektorlaridagi turli bozorlarga o’xshab, moliya bozori ham o’z-
o’zini tartibga solish imkoniyatiga qaramasdan mutlaq barqaror tizim sifatida
namoyon bo’lmaydi, turli sharoitlarda tizimning turli kamchiliklari oshkor bo’ladi.
4
Vahobov A. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.: Sharq 2015. 220 b

Moliya bozori ko’plab subyektiv omillar, ya’ni siyosiy, ijtimoiy, informatsion,
madaniy va boshqa omillar ta’sirida har doim ham o’z-o’zini tartibga solish
qobiliyatiga ega emas. Bunday holatda davlat aralashuvi talab etiladi. Jahon
tajribasi ko’rsatishicha, xalqaro moliya bozori rivojlanishining zamonaviy
bosqichida ham monetarizm va keynschilik tamoyillaridan birgalikda foydalanib,
jarayonlarni tartibga solish maqsadga muvofiqdir. Moliya bozorini davlat va bozor
orqali tartibga solinishi o’zaro bir-birini to’ldirib boradi. Birinchidan, raqobat
asosida bozorda rivojlanish uchun rag’bat paydo bo’ladi (monetarchilarlar
g’oyasi), ikkinchidan moliya bozorini bozor orqali tartibga solishda yuzaga kelgan
ziddiyatlarni oldini olishda davlat turli chora-tadbirlari bilan ishtirok etadi (yangi
keynschilik g’oyasi). Iqtisodiy inqirozlar, urushlar, siyosiy nizolar, iqtisodiyotning
to’laligicha beqarorligi sharoitida davlat orqali tartibga solish katta o’rin tutsa,
moliyaviy-iqtisodiy holatni yaxshilash, modernizatsiyalash, innovatsiyalarni
yaratish uchun moliya bozorini erkinlashtirish, raqobatni kuchaytirishga katta
e'tibor beriladi, bu esa tartibga solishning bozor mexanizmi orqali ta’minlanadi.
Bozor mexanizmi orqali moliya tizimini tartibga solish bo’yicha hukumat doimo
o’z nazoratini olib boradi, zarur bo’lganda unga ko’mak beradi, sharoit yaratadi.
Moliya bozorini davlat va bozor mexanizmi orqali tartibga solish usullarini
quyidagi mantiqiy juftliklarga birlashtirish mumkin: — iqtisodiy tizim
xususiyatiga ko’ra: bevosita (mazkur bozorning barcha segmentlariga bir xilda
ta’sir etuvchi hukumat, halqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilingan farmon,
farmoyish va qarorlar, qonuniy-huquqiy, me’yoriy hujjatlar qo’rinishida) va
bilvosita (xalqaro moliya bozorida iqtisodiy shart-sharoitlar qanchalik erkin bo’lsa,
shunchalik ushbu bozorga bilvosita ta'sir etish darajasi kengayib boraveradi, ya’ni
iqtisodiy agentlar manfaatiga qaratilgan tartibga solish usullari bozor qonuniyatlari
orqali amalga oshiriladi. Masalan, Markaziy banklarning ochiq bozor, xorijiy
valutalar bilan bogiiq intervensiya, svop operatsiyalari, hisob (qayta moliyalash)
stavkasini o’zgartirish, majburiy zaxira me’yorlarini o’zgartirish, REPO va h.k.
kabi) usullar; — bozor turi, koiami va uning segmentlariga ko’ra: umumiy
(bozorning barcha segmentlariga birdek ta’sir etuvchi) va maxsus (bozorning

alohida bir segmentiga ta'sir etish uchun qoilaniladigan) usullar; — amal qilish
muddatiga ko’ra: tarkibiy (o’rta va uzoq muddatli, slrategik maqsadlarni amalga
oshirishga moijallangan) va joriy (bozorga operativ (tezkor) ta’sir etishga
moijallangan, taktik) usullar. Shuni ham ta’kidlash lozimki, yuqoridagi barcha
usullar moliya bozorida sinxron tarzda, ya’ni bir-biriga mos holda o’zaro birbirini
toidirib ishlaydi. Xalqaro moliya bozoridagi investitsiyalar oqimini tartibga
solishda xalqaro moliya tashkilotlari, davlatlararo tashkilotlar hamda nodavlat
institutlari muhim o’rinni egallashadi. Bunday tashkilotlarga quyidagilarni kiritish
mumkin: — BMTning maxsus tashkilotlari (XVF, jahon banki guruhi, YuNCTAD
- BMTning savdo va taraqqiyot bo’yicha konferensiyasi, YuNIDO — sanoat
rivojlanishi bo’yicha tashkilot, xalqaro savdo palatasi, xalqaro fond birjalar
federatsiyasi); — qimmatli qog’ozlar komissiyasi bo’yicha xalqaro tashkilot; —
moliya bozori ustidan nazorat organlarining xalqaro tashkiloti; — kreditorlarning
Parij va London klublari; — mintaqaviy moliyaviy tashkilotlar. Xalqaro moliya
bozorini tartibga solishda huquqiy asos bo’lib xalqaro konvensiyalar va kodekslar,
xalqaro investitsion kelishuvlar hamda XVF, Jahon banki guruhi, YuNCTAD
hujjatlarida chet el investorlarining ma’lum bir faoliyat bilan shug’ullanish
qoidalari belgilangan turli xil yo’riqnomalar hisoblanadi. Shunday qilib, hozirgi
davrda xalqaro moliya bozorini tartibga solish usullarini mantiqiy izchil tizimi
amal qilmoqda. Xalqaro moliya bozorida asosiy tartibga soluvchi organlar sifatida
hukumat va xalqaro moliyaviy institutlarni, ya’ni XVF, jahon banki guruhi,
xalqaro qarzdorlik masalalarini hal qiluvchi klublar, mintaqaviy banklar, xalqaro,
hududiy, mahalliy investitsion va sug’urta kompaniyalari, fond va valuta birjalari,
alohida mamlakatlarning markaziy banklari, davriy ravishda tashkil etiladigan
xalqaro moliyaviy-iqtisodiy anjumanlar va konferensiyalarni ko’rsatish mumkin.
Xalqaro moliya bozorini tartibga soluvchi usulni joriy davr uchun eng maqbulini
tanlab olish bozor segmenti va iqtisodiy tizim turiga, iqtisodiyotning beqarorlik
darajasiga bog’liqdir. Bozordagi holatni aniqlash uchun xalqaro moliyaviy
tashkilotlar kundalik moliyaviy monitoring olib borishadi. Hozirda moliya bozorini
tartibga soluvchi u yoki bu usulni qo’llash elektron aloqa vositalari yordamida

o’tkaziladigan monitoring natijalariga bog’liq bo’lmoqda. Moliyaviy inqiroz
davrida moliya bozoriga bo’lgan ishonchni tiklash va mustahkamligini oshirish
uchun uni tartibga solish mexanizmlarining samaradorligini oshirish zarurati ortib
boradi. Xalqaro moliya bozorini tartibga solish mexanizmlari o’z taraqqiyot
yo’lida uch bosqichni bosib o’tgan: 1) 1867—1944-yillar — xalqaro moliya bozori
o’zini-o’zi tartibga solish rejimida faoliyat yuritgan; 2) 1944—1976-yillar —
xalqaro moliya bozori qat’iy tashqi bevosita tartibga solish rejimida amal qilgan;
3) 1976-yildan hozirgi vaqtgacha — o’zini-o’zi tartibga solish va tashqi tartibga
solish rejimlari uyg’unligida faoliyat yuritmoqda. Bugungi kunda xalqaro moliya
bozorini tartibga solish oltinriing rasman demonetizatsiyalanishi, bozorni tartibga
solishning bevosita va bilvosita usullarining qo’llanishi, erkin suzib yuruvchi
kurslar rejimi orqali tartiblash, XVF va boshqa xalqaro tartibga soluvchi organlar,
kattalik davlatlari sammitlaridagi turli qarorlar va kelishuvlarni o’zida aks
ettirmoqda.

3. Xalqaro moliya tashkilotlarining moliya bozoridagi hozirgi zamon
muammolari
Hozirgi zamonamizda moliya bozorida eng katta muammolardan biri bu
moliyaviy va iqtisodiy inqiroz hisoblanadi.Moliyaviy inqiroz-- iqtisodiyotning bir qismi bo'lgan moliya
tizimida spekulyativ yoki sof monetar omillar ta'sirida tanglikning yuzaga
kelishini anglatib, moliya tizimini yangidan isloh qilish zaruratini oshirsa,
iqtisodiy inqiroz butun iqtisodiyotni izdan chiqargani bois uni qayta tiklash,
modernizatsiyalashni taqozo etadi. Bundan ko'rinadiki, iqtisodiy inqiroz
moliyaviy inqirozga nisbatan ko'lami va salbiy ta'siri jihatidan ancha
xavflidir.
Zamonaviy iqtisod fanida iqtisodiy sikllarning ko'plab turlari e'tirof
etilsa-da, hanuzgacha yagona tasnifga kelinmagan. Shun day bo'lsa-da,
iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiy sikllarning quyi dagi to'rt turi keng
tarqalgan:
-
Kitchin sikli (tovar zaxiralari sikli, uzunligi 2-4 yil);
-
Juglar sikli (biznes sikli, uzunligi 7-12 yil);
-
Kuznets sikli (qurilish sikli, uzunligi 16-25 yil);
-
Kondratev sikli (uzun sikllar, uzunligi 40-60 yil).
Kitchin sikli korporatsiyalar tovar-moddiy zaxiralarining bo zordagi
talab va taklif o'zgarishiga mos ravishda tebranishi nati jasida yuzaga kelsa,
Juglar sikli dastavval sanoatdagi asosiy kapital amortizatsiyasi muddatlari

bilan belgilanadi. Kuznets siklining yuzaga kelishida qurilish, tug'ilish va
migratsiya, ya'ni demo grafik omillar muhim o'rin tutadi. 5
Kondratev sikli asosida yotuvchi kapitalning jamlanish, markazlashuv,
bo'linish va qadrsizlanish mexanizmi bozor iqtisodiyoti rivojlanishining
muhim omili hisoblanib, siklning pasayish to'lqinidan ko'tarilish to'lqiniga
o'tishi va, o'z navba tida, yangi siklning ko'tarilish fazasiga o'tishini
ta'minlashga xizmat qiladi.
lqtisodiy siklning asosiy fazalari ko'tarilish, inqiroz, depres siya va
jonlanishdan iborat.
Siklik tebranishlarni tadqiqot obyekti sifatida o'rgangan gator
iqtisodchi olimlar sikllarning yuzaga kelishiga sabab bo'luvchi omillar sifatida
muvozanat modellari asosida yotgan omillarni ajratib ko'rsatishadi (3.1-
jadvalga qarang).
1-jadval
lqtisodiyotdagi muvozanat va tebranish jarayonlarini tavsiflovchi
asosiy
omillar
Omillar Ko'rsatkichlar
lqtisodiy o'sish lqtisodiy
muvo- zanat lqtisodiy inqiroz
lshlab chiqa-
rish omillari
Mahsulot (Y)
Xarajatlar (S) Y>C
Y=C
Y<C
Talab va
taklif
Talab (X)
Taklif (Y)
X>Y X=Y
X<Y
Pul, kredit
Barcha to'lovlar
summasi (MV)
Barcha tovarlar
baholari sum-
masi (PQ)
MV>PQ
MV=PQ MV< PQ
Investitsiyalar va Investitsiyalar
l>C I=C I<C
5
Vahobov A. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.: Sharq 2015. 220 b

jamg'arma(I)
Jamg'arma (S)
Tadbir-
korlarning
kutishlari Konyunktura
hoJati borasidagi
axborot Konyunk-
tura
borasidagi
to'Iiq ax-
borot Bozor
muvo-
zanati-
borasidagi
axborot
Konyunk-
tura borasi-
dagi ax-
borotning
yetarli
emasligi
Endi moliyaviy inqirozning mohiyati va xususiyatlarini yori tishga
harakat qilamiz . Moliyaviy inqiroz tizimli ravishda moliya bozorlari , moliya
sektori muassasalari , pul muomalasi va kredit , xalqaro moliya , davlat ,
munitsipal va korporativ moliyani qam rab oluvchi inqiroz bo 'lib ,
mamlakatdagi iqtisodiy faollik va aholining turmush tarzi darajasiga salbiy
ta 'sir ko 'rsatadi . Uning moliya sektori va moliya bozorlarida yuzaga kelishi
foiz stavka sining oshishi , bank va nobank muassasalar to 'lov qobiliyatining
pasayishi , muammoli aktivlar salmog 'ining ortishi , iqtisodiyot va uy
xo 'jaliklariga beriladigan kreditlar hajmining qisqarishi , bankrotlikning
zanjirli bog 'lanish kasb etishi , qimmatli qog 'ozlar baholarining keng ko 'lamli
pasayishi , to 'lov tizimining tanaz zulga uchrashi , noto 'lovlar hajmining
ortishi , hosilaviy qimmatli qog 'ozlar bozorida yirik hajmdagi zararlarning
yuzaga kelishi , moliya bozori va moliya muassasalari likvidliligining tushib
keti shi , domino effekti orqali esa bank sarosimasining vujudga kelishi kabi
oqibatlarga olib keladi .
Xalqaro moliya sohasida moliyaviy inqirozning yuz berishi milliy
valuta almashuv kursining tartibga solib bo 'lmas darajada pasayishi ,
mamlakatdan kapitalning keng ko 'lamda chiqib ketishi , davlat va tijorat
tashkilotlari tashqi qarzi va ular bo 'yicha mud dati o'tgan qarzdorlik
hajmining ortishi , tizimli riskning xalqaro bozorlar va boshqa davlatlar
moliya bozorlariga ko 'chishiga sabab bo 'ladi .
Pul muomalasi sohasida moliyaviy inqiroz baholarning kes kin tarzda

ko 'tarilishi va uning surunkali inflyatsiyaga aylanishi , milliy valutadan
qochish va mamlakat ichkarisida xorijiy rezerv valutalardan foydalanish
ko 'lamining ortishi (« dollarlashuV » ja rayoni va « dollar fetishizmi » ning ortishi )
kabi salbiy oqibatlarga
olib keladi .
Shuningdek , moliyaviy inqiroz davlat moliyasi sohasida mam lakat
oltin -valuta zaxiralari va davlat barqarorlashtirish fondlari mablag 'lari
hajmining keskin kamayishi , davlat budjeti defitsiti ning paydo bo 'lishi yoki
defitsit hajmining sezilarli darajada ortishi , soliqlar yig 'iluvchanligining
pasayishi , davlat ichki qarzining ortishiga sabab bo 'ladi .
Moliya bozorining bir segmentida yuzaga kelgan tizimli risk lar
(xususiy holdagi inqiroz ) uning boshqa segmentlariga tarqalar ekan , tizimli
risk mexanizmi orqali butun moliya -kredit tizimini tanazzulga boshlaydi .
Xususiy holdagi inqirozlarga quyidagilar taalluqlidir:
1.
Qimmatli qog'ozlar bozoridagi inqiroz - qimmat li qog'ozlar
bahosining keskin pasayishi, bozor likvidliligi ning tushib ketishi, foiz
stavkalarining birdaniga oshishi bilan yuz berib, inqiroz jarayonlarining
yanada chuqurlashib, keng ko'lamdagi moliyaviy inqirozga aylanishiga
zamin yaratadi. Ushbu inqiroz «sovun ko'piklari», qimmatli qog'ozlar bahosi
ning o'sishi yoki pasayishiga qaratilgan spekulyativ o'yinlar bi Ian bog'liq
bo'lishi mumkin. Bunday turdagi inqirozlar, odatda, bazaviy va hosilaviy
(derivativlar) moliya instrumentlari bozor lariga parallel ravishda amalga
oshirilgan spekulyativ hujumlar natijasida yuzaga keladi;
2.
Qarz-majburiyatlar bilan bog'liq inqirozlar - moliyaviy in
qirozlaming dastlabki sabablaridan biri bo'lib, yirik qarz oluv chilar
guruhi, xususan, davlat (agar xalqaro qarz inqirozi bo'lsa) yoki yirik tijorat
va investitsiya banklari olgan qarzlari bo'yicha to'lovlami amalga oshirish
imkoniyatiga ega bo'lmay qoladi va ularda defoltga yetaklovchi yirik
miqdordagi zararlar shaklla nadi. Yirik xalqaro qarzdorlik inqirozi XX
asming 80-yillarida yuz bergan bo'lib, gator rivojlanayotgan davlatlar
yuqori daro madli sanoat davlatlaridan jalb qilgan qarzlari bo'yicha to'lovlami

amalga oshira olmay qolgan edi;3.
Valuta inqirozlari, moliya bozorining boshqa segmentlarida
inqiroz holatlarining ko'payishini ta'minlab, bir valutaning boshqa valutaga
nisbatan almashuv kursining keskin o'zgarishi xalqaro moliya va ichki
iqtisodiyotdagi iqtisodiy manfaatlar tizimining sezilarli darajada qayta
tuzilishiga, to'lov balansi muammolari ning yuzaga kelishiga olib keladi;
4.
Bank inqirozlari, domino effektiga asoslangan bank sektori
inqirozlari bo'lib, gator banklarda muammoli aktivlarning jam lanishi va ular
to'lov qobiliyatining pasayib ketishi bank sarosi masiga, omonatlarning keng
ko'lamda bank tizimidan qaytarib olinishiga, banklararo kreditlar hajmining
keskin kamayishiga sabab bo'ladi va banklarga nisbatan ishonchning pasayishi
zami rida banklar tomonidan to'lovlar hajmining qisqarishiga va, nati jada,
to'lov tizimi hamda moliya bozori tanazzuliga olib keladi;
5.
Likvidlilik inqirozi, likvidlilik riskining ortishi, moliyaviy
holatning yomonlashuvi bilan bog'liq tarzda to'lovlarni amalga oshirish
imkoniyatini qisqa vaqt ichida yo'qolishini anglatib, makroiqtisodiy
darajada to'lov tizimidagi tanglik, uning asosini tashkil etuvchi banklarda
likvidlilikning keskin pasayishi, xalq xo'jaligidagi hisob-kitoblar
uzluksizligini ta'minlash uchun iqti sodiyotda pul mablag'larining sezilarli
darajada yetishmasligidir. Moliyaviy inqiroz, odatda, bozor iqtisodiyoti qaror
topayotgan davlatlarda (emerging markets) quyidagi parametrlar bilan
tavsiflanadi:
-
aksiyalar bozori kapitallashuvining 20% dan ortiqqa pasa yishi;
-
obligatsiyalar hajmining bozor qiymati bo'yicha ichki va tashqi
bozorlarda 15% dan ortiqqa qisqarishi;
-
bozor foiz stavkasining 20% dan ortiqqa oshishi;
-
yillik inflyatsiya sur'atining 20% dan ortiqqa o'sishi;
-
xorijga chiqib ketadigan kapital miqdorining 30% dan or- tiqqa
ko'payishi;
- milliy valuta almashuv kursining 15% dan ortiqqa pasayishi;

-Markaziy bank oltin-valuta zaxiralarining 20% dan ortiqqa
kamayishi;
-
bank sektori depozit bazasining 10% dan ortiqqa kamayi shi;
- ichki kreditlar hajmining 10% dan ortiqqa qisqarishi.
Rivojlanayotgan davlatlarga moliyaviy inqirozning tez sur'atlarda
tarqalishining muhim sabablaridan biri shundaki, bi ror bir rivojlanayotgan
davlatning tanazzulga yuz tutishi zanjirli reaksiya orqali investorlarni mazkur
mamlakatga o'xshagan (risk darajasi aynan bo'lgan) davlatlarning qimmatli
qog'ozlaridan voz kechishga undaydi.
Hozirgi kunda xalqaro moliya bozoridagi inqirozlarning yuza ga
kelishi va ularni bartaraf etish borasida bir qator konsepsiyalar
shakllantirilgan.
Moliyaviy «ko'pik»lar konsepsiyasi. Odatda «ko'pik» haqida
so'z
borganda, ma'lum aktivning bozor bahosi uning fundamental bahosidan
keskin oshib ketishi tushuniladi. Aktivning fundamen tal bahosi esa, mazkur
aktiv keltiradigan barcha daromadlarning joriy bahosi hisoblanadi.
lqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy «ko'pik»lar nazariyasida bo zorning
«ko'rinmas qo'l» orqali o'zini-o'zi boshqarishi va psi xologik omillar orqali
inqirozning kelib chiqishiga alohida e'tibor beriladi. Moliya sohasida
investorlarning asoslanmagan foydani kutishlari «ko'pik»larning shakllanishiga
olib keladi va bu, o'z navbatida, ushbu sohani inqirozga tayyorlovchi mexanizm
bo'lib xizmat qiladi.
Kapitalning haqiqatda oshishi foyda hisobidan bo'ladi, bu esa
aksiyalarning bozordagi jozibadorligini oshiradi. Bozor ishtirokchilari narxlar
ko'tarilishiga moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradilar, natijada kapital
yanada ko'payadi, bu jarayon qayta-qayta takrorlanaveradi va pirovardida
moliyaviy «ko'pik»lar vujudga keladi.
Moliyaviy «ko'pik»larni to'laligicha aniqlash uchun zamonaviy
qimmatli qog'ozlar bozoridagi talab va taklifga ta'sir etuvchi bar cha omillar
inobatga olinishi kerak.

«Ta'minlanmagan dollarlar» konsepsiyasi. Bu konsepsiyaning
mohiyati AQSHning jahonda yirik qarzdor mamlakatga aylanishi bilan
bog'liq. Ayni paytda, bunga dunyo mamlakatlarining to'lov balansidagi
nomuvofiqliklar, eksport tovarlari raqobatbardoshli gini saqlab turish uchun
xorijiy valuta zaxiralarini jamg'arish cho ralari ham sabab bo'lgan. Ushbu
zaxiralar, o'z navbatida, AQSH g'aznachilik obligatsiyalari va boshqa
qimmatli qog'ozlariga in vestitsiya qilindi.Konsepsiyaga muvofiq, o'zida AQSH dollaridagi aktivlarni yirik
hajmda saqlovchi mamlakatlar ma'lum bir sabablarga ko'ra ularni olishni
to'xtatishi yoki o'zlaridan soqit qilishlari oqibatida xalqaro moliya tizimida keng
ko'lamli inqiroz avj olishi mumkin. XX asrning 70-yillariga kelib Bretton-Vuds
valuta tizimi bekor qilingach, valutalar hosilalari (derivativlari) bilan birga
o'zlarining oltin asosidan va ta'minotidan uzilib qoldi. Monetaristik g'oyalar
(M.Fridmen va b.) asosiga qurilgan Yamayka valuta tizimi moliya muassasalariga
pulni bosish dastgohidan maksimal darajada foy dalanish, valuta derivativlari,
elektron pullami tashkil qilish, sox ta kapital hisobiga yirik miqdordagi
ta'minlanmagan dollarlarni va AQSH g'azna majburiyatlarini jahon moliya
tizimiga kiritish imkonini berdi. Natijada jahon moliya tizimida qog'oz
pirami
dasi, «moliyaviy ko'pik», ya'ni «ta'minlanmagan dollarlar» shakl landi. O'z-
o'zidan moliya sektori va iqtisodiyotning real sektori
o'rtasidagi muvozanat
buzildi, ya'ni uzilish yuz berdi.
«Erkin bozor iqtisodiyoti tanazzuli» konsepsiyasi. Ushbu kon
sepsiyaning
asosida erkin bozor iqtisodiyotining o'zini-o'zi sama rali tartibga sola
olmasligi, davlat tomonidan tartibga solishning yetarlicha emasligi kabi
g'oyalar yotadi. Binobarin, bu konsepsi yani qo'llab-quvvatlovchilar
moliyaviy erkinlashtirish, erkin bo zor iqtisodiyotini tanqid ostiga oladilar.
Ma'lumki, Buyuk Depressiya davrida (1929-1933) bozor iqti sodiyoti
o'zini-o'zi samarali tartibga solishning uddasidan chiq madi. Dj.Keyns klassik
nazariyaga zid bo'lgan quyidagi ikki holatni asoslashga muvaffaq bo'ldi.
Birinchidan, iqtisodiyot vaqt ning istalgan lahzasida raqobatli muvozanatda

bo'lmaydi, ya'ni«ko'rinmas qo'l» o'z ishini bajarmaydi. Ikkinchidan, iqtisodiyot ning
qaysi darajada bo'lishini yalpi talab belgilaydi. Dj. Keyns
fikricha, mamlakatning yalpi ichki mahsuloti iste'molchilar, in
vestorlar va hukumatning tovarlar va xizmatlar sotib olishga qan chalik
tayyor ekanligi bilan belgilanadi 1•
Monetarizm namoyandalari inqirozni pul xususiyatiga ega bo'lgan
sabablar bilan tushuntiradilar. lnqirozning monetaris tik konsepsiyasi asosida
pulning miqdoriylik nazariyasi yotadi. Monetarchilar fikricha, mamlakatdagi
pul taklifi ustidan dav lat nazoratini ta'minlash baholar barqarorligi va
iqtisodiyotning o'sish sur'atlarini saqlab qolishning asosi bo'lib xizmat
qiladi.
lqtisodiyotdagi siklik tebranishlar konsepsiyasi. Ko'pchilik
iqtisodchilar iqtisodiyotning siklik xarakterga ega ekanligini in qirozlar
yuzaga kelishining asosiy sababi sifatida ko'rsatadilar. Darhaqiqat, iqtisodiyot
doimo o'zgarib, tebranib turadi. Masalan, yoz juda issiq kelsa, muzqaymoqqa
bo'lgan talab oshadi va uning ishlab chiqarish hajmi ko'payadi. Biroq bu
tebranishni biznes sikli sifatida ko'rib bo'lmaydi. Chunki bu bir sanoat
tarmog'idagi qisqa muddatli o'sish, xolos. Agar odamlar muzqaymoq uchun
ko'p pul sarflasalar, ularning soyabon sotib olishga sarflaydigan pul lari
kamayadi. Boshqacha aytganda, muzqaymoq ishlab chiqarish hajmi oshsa,
soyabon ishlab chiqarish sanoatida pasayish kuza tiladi. Baho mexanizmi esa
ularning qaytadan muvozanatlashu vini ta'minlaydi. Biroq, uni qaytadan
muvozanatga kelishi uchun ma'lum muddat kerak bo'ladi.
Moliyaviy inqirozni yuzaga keltiruvchi omillar. Spekulyativ kapital
moliyaviy aktivlar narxidagi tebranishlar hisobidan daro mad olish uchun
paydo bo'lib, u o'zida yuqori Jikvidli qisqa mud datli qo'yilma, bozordagi
o'rtacha daromadlarga nisbatan yuqori daromadli, riskliligi yuqori bo'lgan
investitsiya kabi xususiyat larni mujassamlashtirishi bozordagi jozibadorligini
oshirib, ular bilan operatsiyalar ko'lamining ko'payishiga sabab bo'ladi.

Moliya bozoridagi spekulyativ kapitalning mamlakat ishlab
chiqarishini moliyalashtirishga qo'shadigan hissasi deyarli yo'qligi
1 Keynes, J.M. TheTheory of Employment, Interest, and Money
(New York: Harcourt, 1936). p.-37.iqtisodiy tadqiqotlarda o'z tasdig'ini topgan bo'lib, spekulyativ kapital
moliya bozorining barcha segmentlarida mavjudligi aniq langan.
Investorlar derivativlar bozoridagi vositalardan riskni kamay tirish, kurslar
o'zgarishidagi riskni sug'urtalash uchun foydalani shadi. Bunday bitimlarda
xedjirni kontragenti sifatida spekulyant riskni o'z zimmasiga oladi. Shuning uchun
moliya bozorida ham xedjirlar, ham spekulyantlar bo'lishi talab etiladi, ularsiz
keng ko'lamli, likvidli bozor taraqqiy etmaydi. Moliyaviy aktivlar valu taviy,
foizli, kredit, likvidlik, operatsion, qonunlarning o'zgarishi, hisob-kitoblarni
tartibga solinishi va boshqa bir gator risklarni o'zida mujassam etadi. Bozorning
har qanday ishtirokchisi ham bunday risklarni barchasini qabul qilishga tayyor
bo'lmaydi. Ular derivativlardan foydalangan holda risklarni qayta guruhlashlari va
bartaraf qilishlari mumkin. Derivativlar investorlarning alohida risklarini butun
iqtisodiyotga tarqatdi va natijada butun iqtisodiy moliyaviy tizim beqarorligi
kuchaydi.
Xalqaro bank likvidliligi muammolarining keskinlashuvi AQSH
ipoteka kreditlari bozoridagi tanglikning butun moliya
sektoriga tarqalishiga,
so'ngra iqtisodiyotning real sektoriga ta'sir
etish orqali iqtisodiy inqirozga
aylanishiga sabab bo'ldi.
Murakkab tuzilmaga ega bo'lgan moliyaviy mahsulotlarning yetarlicha
tartibga solinmasligi natijasida real va moliyaviy sektor o'rtasidagi
nomutanosiblik kuchaydi va bu, o'z navbatida, nafaqat moliyaviy aktivlar
bozorida, balki ko'chmas mulk bozorida ham «ko'pik»larning paydo bo'lishiga
zamin yaratdi. 2007-yilning av gust oyiga kelib ipoteka kreditlari bozoridagi
ko'pik «yorilib», barchani vahimaga soldi. Kapitallarning erkin harakati va moli

yaviy globallashuv ipoteka bozoridagi tanglikning butun moliya bozoriga
transformatsiyalanishiga va global tus olishiga zamin yaratdi. Shuningdek, bank
tizimini tartibga solish borasidagi nuqsonlar ko'zga tashlanib qoldi. Bu holatlar
keynscha qarashlarning hali-hanuz o'z ahamiyatini yo'qotmaganligidan
dalolat beradi.
Banklar tomonidan talab qilinadigan foiz stavkalari doimo
ham
muvozanatli (tabiiy) 6

stavkaga teng bo'lavermaydi. Boshqa
cha aytganda,
banklar qisqa muddatli davriy oraliqda iqtisodiyot ni tabiiy stavkaga nisbatan
pastroq foiz stavkasini so'rash orqali rag'batlantirishlari mumkin. Bu
«noto'g'ri» signal investitsiya va iste'molning oshishiga va, aksincha,
jamg'armalarning qisqarishi ga sabab bo'ladi. Albatta, banklar bunday past
stavkalarda uzoq vaqt qarz bera olmaydi, natijada banklarning kreditlash
amaliyoti qisqaradi, iqtisodiyotdagi muvozanat buziladi, hatto ayrim bank
Jar qarzlarning qaytmasligi oqibatida bankrotlikka yuz tutadi, pirovardida
iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlarining pasayishi yuz be radi.
Fikrimizcha, ushbu inqirozning ildizlarini AQSH ning yirik
miqdordagi joriy operatsiyalar defitsiti (10 yil mobaynida YaIM ning 5
foizi atrofida) va keragidan ortiq tashqi qarzdorlik; ortiq cha likvidlilik va
kreditlarni yuzaga keltirgan past foiz stavka lari; past daromadli aholiga
ipoteka kreditlarini berish ko'lamini oshirishga nisbatan AQSH hukumati
tomonidan o'tkazilgan bosim; nobank moliya tashkilotlari ustidan
yetarlicha nazorat amalga oshirilmaganligi kabilardan izlash maqsadga
muvofiq sanaladi.
1999-yilga kelib Gless-Stigel qonunining bekor qilinishi AQSH tijorat
banklariga investitsiya banki funksiyasini bajarish imkoni ni berdi, bu o'z
navbatida, riskli anderrayting, qimmatli qog'ozlar savdosi, beqaror kredit
amaliyotlarining rivojlanishiga olib keldi. Albatta, AQSHda mazkur
qonunning qabul qilinishi Buyuk depressiya bilan chambarchas bog'liq. 1933-
6

Tabiiy yoki muvozanatli stavka tushunchasi shved iqtisodchisi Knut Wicksell tomonidan kiritilgan bo'lib,
talab va taklif asosida shakllangan pul bahosini ifodalash uchun qo'llaniladi.

yilga qadar investi tsion va tijorat bank faoliyati bir muassasa tomonidan
amalga oshi rilar edi. 1933-yilda AQSH Kongressi tomonidan Gless-Stigel
deb nomlanuvchi bank qonuni qabul qilindi. Bu qonunga muvofiq, tijorat
banklari faoliyati qimmatlf qog'ozlar sanoatidan ajratildi. Investitsiya
banklarining tijorat bank faoliyati bilan shug'ullanishi qonuniy jihatdan
taqiqlab qo'yildi. Shuningdek, tijorat banklari ning anderrayting faoliyati
hamda korporativ qimmatli qog'ozlar bilan shug'ullanishiga chek qo'yildi.
1929-1933-yillar mobayni da qariyb 200 ta tijorat banki investitsion-bank
faoliyatidan voz kechdi 7
1999-yilga kelib moliyaviy modemizatsiyalash bo'yicha Grem ma-
Lich-Blayli qonuni qabul qilingach, tijorat banklariga sug'urta faoliyati va
qimmatli qog'ozlar bilan shug'ullanadigan sho'ba kor xonalarini ochishga
ruxsat berildi. Ushbu qonun 2000-yilning mart oyidan kuchga kirgan bo'lib,
shu paytdan boshlab AQSH tijorat banklari yuridik maqomi “investitsion-
bank xolding kom paniyasi” (investment bank xolding company) bo'lgani
holda “universal tijora t majmualari ” ga aylan a boshladilar. 2000-yilning may
oyiga kelib AQSHda 270 ta milliy banklar va 17 ta xori jiy bank investitsion-
bank xolding kompaniyasi sifatida qaytadan tashkil etildi va ushbu jarayon
2008-yildagi global moliyaviy in qirozga debocha yasadi.
2008-yildagi global moliyaviy inqirozning muhim xususiyat laridan
biri shundaki, u innovatsion xarakterga ega. Ya'ni uning kelib chiqishida
murakkab tuzilmali innovatsion moliyaviy mah sulotlaming rivojlanishi va
ulami tartibga solishning sarnarali tizimi shakllanmaganligi muhim rol
o'ynagan.
Ayniqsa, bank sektorida sekyuritizatsiyalash (bank aktivlari ta'minoti
asosida qarzga qimmatli qog'ozlami chiqarish) jarayon larining ko'lami
yanada kengayib ketdi. Ayni paytda, bu amali yot tijorat banklariga arzon
resurslami jalb qilish, kredit riskini
transformatsiyalash, likvidlilikni
boshqarish va yuqori foyda olish kabi imkoniyatlarni berdi.
7

Shugxart. W.F. A Public Choice Perspective of the Banking Act of 1933 / Cato Journal, 1988. Vol.7. No.3. -
P.606

Murakkab tuzilmali innovatsion moliyaviy mahsulotlarni ba holash
bo'yicha reyting agentliklarining maxsus metodologiya si yo'q edi. AQSHning
eng katta iqtisodiyotga ega ekanligi va likvidliligi, rezerv valutani emissiya
qilishi kabi omillar uning xolis reytingga ega bo'lmagan (aksariyat hollarda
AAA) ipoteka qimmatli qog'ozlarining xaridorgir bo'lib ketishini ta'minladi.
Global moliyaviy inqirozning institutsional omillari sifatida
quyidagilarni alohida ajratib ko'rsatish mumkin:-
moliyaviy muassasalar: risk va likvidlilikni boshqarish
mexanizmining zaifligi, moliyaviy muassasalarning boshqaruvi va
kengashlari tomonidan riskni boshqarishga mas'uliyat bilan
yondashmaganliklari, riskni boshqarish modellarining murak kab
moliyaviy mahsulotlarning xususiyatlarini o'zida mujassam lashtirmaganligi;
-
reyting agentliklari va tashqi auditorlar: ularning modellari va
baholash metodlari moliyaviy innovatsiyalarga oid moliyaviy risklarni yetarli
darajada baholash imkoniyatini bermadi;
-
tartibga soluvchi organlar: moliyaviy barqarorlik davrl 4ri da
moliyaviy innovatsiyalarni samarali tartibga solish qoidalari, me'yorlari va
mezonlari ishlab chiqilmadi, ipoteka qimmatli
qog'ozlari va boshqa innovatsion murakkab tuzilmali moliyaviy
mahsulotlarni samarali monitoring qilish tizimi shakllantirilmadi.
Shuningdek, AQSHda uy-joy xarid qilishga bo'lgan talabning keskin
oshishi negizida yotgan omillarni ham e'tibordan chetda qoldirmaslik
lozim. Yangi uy-joy xaridorlarini jalb etish va uy joyga bo'lgan talabni
rag'batlantirish maqsadida gator banklar to'lovga layoqatsiz bo'lgan
xaridorlarga ham ipoteka kreditlarini taqdim etishdi. Binobarin, uy-joy
bahosining muttasil oshishi va shuning hisobiga kreditlarni qoplashga
ularning ishonchi komil edi.
Ipoteka kreditlarini taqdim etuvchi kredit muassasala ri
o'zlarining kredit berish standartlarini soddalashtirdilar va
«NINJA»
kreditlarini yo'lga qo'yishdi. «NINJA» (No Income, No Job or Assets) kreditlari

«daromadsiz, ishsiz yoki aktivlarsiz» mijozlarga beriladigan kreditlardir. Ushbu
kreditlarni berishda mijoz daromadlarining tasdiqlanishi ham talab etilmaydi,
ya'ni mijoz daromadlarini qancha ko'rsatsa, shundayligicha ma'lumot uchun
qabul qilinadi.Shunday qilib, AQSH ipoteka inqirozining umumiy sabablari sifatida
quyidagilarni keltirish mumkin:
-
nostandart kreditlar hajmining ortishi;
-
moliyaviy retsessiya sharoitida yuqori riskli (ishonchsiz) qarz
oluvchilar o'rtasida kreditni qaytarmaslik holatlari sonining ortishi;
-
ko'chmas mulkka investitsiya qilish maqsadida olingan ipo teka
kreditlari hajmining o'sishi;
-
ko'chmas mulk bahosining pasayishi va ipoteka kreditlari garov
ta'minotining yomonlashuvi;
-
kreditorlar tomonidan nostandart kreditlarga bo'lgan
o'sayotgan talabni qondirish maqsadida qisqa muddatli yuqori darornadli
ipoteka qimmatli qog'ozlarini muomalaga chiqarish orqali moliyaviy
resurslarning shakllantirilishi;
-
Fannie Mae va Freddie Masning nostandart kreditlar bo zorini
rag'batlantirishdagi faolligi;
-
nostandart ipoteka qimmatli qog'ozlari jozibadorligining
pasayishi;
-
reyting agentliklari tomonidan nostandart kreditlar riski ning past
baholanishi va bunday kreditlar bilan ta'minlangan qimmatli qog'ozlarga
yuqori reyting berilishi.
Global moliyaviy inqiroz quyidagi bosqichlar orqali rivojlandi (3.1-
rasmga qarang).
1-rasmdan ko'rish mumkinki, AQSH ipoteka bozoridagi kreditlash
samaradorligining pasayishi dastavval kredit bozorida gi tanglik holatiga,
so'ngra jahondagi kredit tangligi va likvidlilik rnuarnmolarining
chuqurlashuviga olib kelgan. Bu esa, o'z navbatida, mamlakatlar

iqtisodiyotida pul massasining qisqarishi,
foiz stavkalarining oshishiga va shuning asosida jahonda to'lovga
qobil talabning kamayishiga sabab bo'lgan. Talabning kamayishi esa,
iqtisodiy faollik va ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga, pirovardida
dunyo mamlakatlarida iqtisodiy retsessiyani keltirib chiqargan.
AQSH ipoteka bozoridagi kreditlash faoliyati samaradorligining
pasayishi
AQSH kredit bozorida tanglikning yuzaga kelishi
Jahonda kredit tangligi va likvidlik muamrnolarining yuzaga
kelish
Banklar va yirik korporativ mijozlar likvidliligi va to'lov
qobiliyatining keskin pasayishi
Dunyo mamalakatlari iqtisodiyotida pul massasining
qisqarishi
Foiz stavkalarining oshishi
Jahon iqtisodiyotida to ' lovga qobil talabning kamayishi
lqtisodiy faollikning pasayishi va ishlab chiqarish hajmining
qisqarishi
Dunyo mamlakatlarida iqtisodiy retsessiyasining yuzaga kelishi
1-rasm. Global moliyaviy-iqtisodiy inqirozning rivojlanish
bosqichlari.
Umuman olganda, AQSHdagi moliyaviy inqiroz ichki ekspansion
siyosat va xalqaro erkinlashtirish, shuningdek, tartibga solin magan murakkab
derivativ qimmatli qog'ozlar, tuzilmali inves titsiya vositalari kabi moliyaviy
innovatsiyalardan rag'bat olgan holda shakllandi.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, xalqaro moliya munosabatlari tarkibiga xalqaro
aylanmaga kelib tushgan va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda, ya'ni rezi
dentlarning tashqi dunyo bilan yuzaga keladigan munosabatlarida qo'llaniladigan
moliyaviy munosabatlar tizimi kiritiladi. Xalqaro moliya quyidagilarga xizmat
qiladi:
- birinchidan, turli mamlakat rezidentlari o'rtasidagi iqti sodiy
aloqalarga va o'zaro hamkorlikka;
- ikkinchidan, jahon mamlakatlarining turli xii moliyaviy institutlar
bilan yuzaga keladigan o'zaro munosabatlariga;
- uchinchidan, turli mamlakatlar rezidentlarining xalqaro moliya
bozorlaridagi operatsiyalarini tashkil etishga.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi sharoitida xalqaro moliya mu nosabatlari
tobora rivojlanib bormoqda. Bunda, avvalo mam Iakatlar o'rtasidagi savdo
munosabatlarining taraqqiy etishi alo hida o'rin tutmoqda. Ushbu holat o'z
navbatida xalqaro valuta munosabatlari va xalqaro hisob-kitoblarning
rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda.
Xalqaro moliya bozoridagi faoliyatning byudjet siyosatiga uyg’unligi
Mamlakatda byudjet siyosatining qanday yuritilishi ijtimoiy, qolaversa iqtisodiyot
barqarorlikka o’zining munosib hissasini qo’shadi. Mamlakatimizda byudjet
siyosatining muhim o’zgarishlarini 2016 yildan boshlab yangi bosqichga
ko’tarilganligi bilan izohlash mumkin. Sababi, 2005-2016 yillarda byudjet profitsit
bilan bajarilgan bo’lsa, 2018 yilda esa defitsit bilan bajarildi. Mazkur
tendentsiyaning yuzaga kelishi byudjet xarajatlari yo’nalishlarining o’zgarib
borayotganligi bilan bog’lash mumkin. Jumladan, 2018 yilda 646,4 mln. so’m
defitsit kuzatilgan bo’lsa, 2019 yilda 4490,8 mln. so’m defitsit nazarda tutildi.
Mazkur defitsitning yuzaga kelishi byudjet xarajatlarining yiriklashuvi va
byudjetdan tashqari jamg’armalarning tugatilishi bilan bog’liq desak xató
bo’lmaydi. Ushbu tendentsiyalar bevosita quyidagi o’zgarishlar bilan bog’liq:

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 29 iyundagi
“O’zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish kontseptsiyasi
to’g’risida”gi PF-5468-sonli farmoni qabul qilinishi bilan byudjet daromadlarida
quyidagi o’zgarishlar yuz berdi:
 barcha fuqarolar uchun jismoniy shaxslardan olinadigan daromad
solig’ining yagona stavkasini 12 foiz miqdorida joriy etish, shundan 0,1 foizini
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga yo’naltirish;
 fuqarolarning mehnatga haq to’lash tarzidagi daromadlaridan
Byudjetdan tashqari pensiya jamg’armasiga ushlab qolinadigan sug’urta
badallarini bekor qilish;
 Byudjetdan tashqari pensiya jamg’armasiga yuridik shaxslar (davlat
ulushi bo’lgan) hamda ularning tarkibiy tuzilmalari uchun yagona ijtimoiy to’lovni
25 foiz miqdorida belgilash, shuningdek, boshqa yuridik shaxslar (xususiy biznes
sub’ektlari) uchun ushbu to’lov stavkasini 15 foizdan 12 foizgacha pasaytirish;
 davlat maqsadli jamg’armalariga yuridik shaxslarning oboroti
(tushumi)danundiriladigan majburiy ajratmalarni bekor qilish;
 yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i stavkasini 14 foizdan 12
 foizgacha, tijorat banklari uchun — 22 foizdan 20 foizgacha
pasaytirish;
 dividendlar va foizlar ko’rinishidagi foyda solig’i stavkasini 10
foizdan 5 foizgacha pasaytirish;

Adabiyotlar ro’yxati:
1. Vahobov A. va boshqalar. Budjet - soliq siyosati yaxlitligi. O’quv
qo’llanma. - T.: Iqtisod va moliya. 2015.285 b.
2. Vahobov A. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.:
Sharq 2015. 220 b.
3. Malikov T., Xaydarov N. Davlat budjeti. O’quv qo’llanma, T.: "IQT1SOD-
MOLIYA", 2017, 84 b.
4. Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari. O’quv qo’llanma,
T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2017, 245 b.
5. Malikov T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni. O’quv
qo’llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2018, 84 b.
6. Yo’ldoshev Z., Malikov T. Uy xo’jaligi moliyasi. O’quv qo’llanma, T.:
"IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b.
7. Не sh итой А.С. Финансы. Учебник .-М.:”Да sh ков и К”, 2017. 512 с.
8. Романовский В.М. У ch ебник. -М.:” Юрайт”, 2018. 462 с .
9. X. Jamolov va boshqalar. "Davlat byudjeti" fanidan kurs ishini bajarish
bo’yicha uslubiy tavsiyalar. Toshkent, TMI, 2017 y.
10. T. Jo’raev va H. Hakimov. "Iqtisodiyot nazariyasi" fanidan kurs ishi bajarish
bo’yicha uslubiy qo’llanma. Toshkent, TMI, 2015 y.
11. A . Norqulov , G ’. Yaxshiboev , A . Xayriddinov . « Moliya » fanidan kurs ishi
yozish bo ’ yicha uslubiy ko ’ rsatma . - T .: « Iqtisod - Moliya », 2017, 32 b .
12. D. Karimova Kurs ishini yozish, rasmiylashtirish hamda himoya qilish
bo’yicha uslubiy qo’llanma.-T.: «Iqtisod-Moliya», 2019, 33 b

Xalqaro moliya

Купить