Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 65.5KB
Покупки 7
Дата загрузки 09 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Xalqaro moliya

Купить
Reja:
Kirish
1.Xalqaro   moliya   tashkilotlari   va   ularning   xalqaro   moliya
munosabatlarida tutgan o rni.ʻ
2.Moliya   bozorini   tartibga   solishdagi   xalqaro   moliya   tashkilotlarining
bugungi kundagi tutgan o rni.
ʻ
3.Xalqaro   moliya   tashkilotlarining   moliya   bozoridagi   hozirgi   zamon
muammolari
Xulosa
Adabiyotlar KirishMamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni izchil amal	 ga	 oshirish,	
milliy   iqtisodiyotni	 yangi	 davr   darajasiga	 ko'tarish,	 eksportga	 yo'naltirilgan	
ishlab	 	chiqarish	 	tarmoqlarini	 	vujudga	 	keltirish	 	va   jahon	 	iqtisodiyoti	
integratsiyasiga   jadal	 kirib   borish	 xalqaro	 moliya	 munosabatlarini	 barqaror	
rivojlantirishni taqozo	 etadi.	
Hozirgi   vaqtda   mamlakatimiz   ijtimoiy-iqtisodiy   taraqqiyoti	
iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda tarkibiy	 o'zgarishlarni	
amalga   oshirish,   iqtisodiyot	 	tarmoqlarida	 	zamo	 	naviy   texnika-	
texnologiyalarni  joriy  qilish va  shu asosda  raqo	 batbardoshlikka  erishish,	
jahon	 bozorlaridan	 mustahkam	 o'rin	 egallash,	 mamlakatimizning   eksport	
salohiyatini   oshirish   kabi	 	vazifalarni   amalga   oshirish   bilan   bevosita	
bog'liq.   Mazkur   masa	 lalarni  	ijobiy   hal   qilishda   mamlakatning   xalqaro	
moliya munosa	 batlaridagi	 ishtiroki	 muhim	 o'rin	 tutadi.
Xalqaro   moliya   -   xalqaro   moliyaviy   resurslar   majmuini   va   ularning
harakatlanishini   ifodalovchi   tushuncha   hisoblanadi.   Xalqaro   moliya
munosabatlari   muayyan   maqsadlarni   amal   ga   oshirish   uchun   xalqaro   darajada
shakllantirilgan   moliyaviy   resurslarni   taqsimlash   va   ulardan   foydalanish
jarayonidagi   iqti   sodiy   munosabatlarni   ifodalaydi.   Xalqaro   moliya   munosabatlari
o'ziga   xalqaro   valuta   munosabatlari,   xalqaro   kredit   munosabat   lari,   xalqaro
investitsiya   munosabatlari,   xalqaro   savdo_   munosa   batlari,   xalqaro   soliq
munosabatlari,   xalqaro   lizing   munosabat   lari,   mamlakatlar   to'lov   balansini
boshqarish,   xalqaro   moliya   tashkilotlari   bilan   aloqalar   kabi   munosabatlarni
qamrab   oladi.   Globallashuv   jarayoni   -   jahon   savdosining   o'sishi,   ishlab   chiqa
rishnirig   ixtisoslashuvi   va   kengayishi,   kapitalning   xalqaro   oqi   mi   rivojlanishi,
xizmatlar   va   mahsulotlarning   xalqaro   harakati   xalqaro   moliyaning   rivojlanishiga
zamin   yaratdi.   Shuningdek,   mazkur   holat   jahon   moliya   bozorlarining,   xalqaro
moliyaviy   kor   poratsiyalarning   yuzaga   kelishiga,   davlatlararo   moliyaviy   muno
sabatlarning   va   xalqaro   moliyaviy   faoliyatning   boshqa   jihatlari
murakkablashuviga   olib   keldi. 1. Xalqaro   moliya   tashkilotlari   va   ularning   xalqaro   moliya
munosabatlarida tutgan o rni.ʻ
Xalqaro   moliya   doimiy   o'zgaruvchan   xalqaro   pul   tizimlarining   holati   va
rivojlanishini, alohida mamlakatlar to'lov balan  sining o'zgarishini, xalqaro moliya
bozorlari,   xalqaro   moliyaviy   korporatsiyalar,   xalqaro   bank   va   investitsion
faoliyatni   namoyon   etadi.   Xalqaro   moliya   tizimining   asosiy   ishtirokchilari   bo'lib
quyidagilar hisoblanadi: banklar, transrnilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va
xalqaro   rasmiy   qarzdorlar.   Xalqaro   moliyaviy   ope   ratsiyalar   alohida
rnarnlakatlarning rnoliya tizimiga jiddiy ta'sir ko'rsatuvchi kuch hisoblanadi.
Xalqaro   rnoliya   o'zida   obyektiv   asosga   ega   bo'lgan   moliyaviy
munosabatlarni   ifodalaydi.   Xalqaro   rnoliyaning   moddiy   asosi   bo'lib   mamlakatlar
o'rtasida arnalga oshiriladigan xalqaro moli  yaviy oqirnlar, jumladan, pul oqirnlari
-   import   qilingan   mah   sulot   va   xizmatlarning   to'lovlari   harnda   mahsulot   va
xizmatlar eksportidan kelgan valuta tushurnlari, ushbu oqimlar xo'jalik yurituvchi
subyektlar   rnoliyasini   ifodalashi   rnumkin,   lekin   ular   turli   mamlakatlarga   tegishli
bo'ladi,   shu   boisdan   mamlakatlar   o'rtasidagi   pul   oqimlari   harakatini   narnoyon
etadi.   Shuningdek,   kredit   mablag'lari   oqirni   ham   ikki   tornonlama   bo'lib   hisobla
nadi,   bir   tomondan   qarzning   berilishi   bo'lsa,   boshqa   tomondan   esa,   uning
qaytarilishi   va   foizlarning   to'lanishi   namoyon   bo'ladi.   Shunday   qilib,   mazkur
oqimlar   asosida   rnoliyaviy   resurslarning   mamlakatlar   o'rtasidagi   harakati   yuzaga
keladi.   Ularning   taqsim   lanishi   bir   tornondan   valuta   kurslari   asosida,   ikkinchi
tomondan esa, bojxona tariflari asosida boshqariladi. 1
Moliyaviy   resurslar   xalqaro   moliya   tashkilotlari   va   institutlari   faoliyati
jarayonida   shakllanadi   va   foydalaniladi.   Mazkur   insti   tutlar   va   tashkilotlar
davlatlararo   tuzilrnaga   ega   bo'lib   muayyan   funksiyalarni   bajaradi.   Ularning
rnoliyaviy   ta'rninoti   umurnlash   gan   (rnasalan,   BMT   budjeti)   yoki   rnaqsadli   (aniq
dasturlar va tadbirlar uchun rno'ljallangan) fondlar orqali arnalga oshiriladi.
1
  Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari  va xarajatlari. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2017 ,
245 b Moliyaviy resurslarning muayyan qisrnini xalqaro darajada rnarkazlashuvi
jahon   xo'jaligi   ehtiyojlarini   ta'rninlaydi,   bunday   resurslarni   shakllantirishning
iqtisodiy   shart-sharoitlari   bo'lib,   iqtisodiy   integratsiyaning   kuchayishi,   turli
sohalardagi   xalqaro   loyiha   va   dasturlarni   amalga   oshirishda   rnamlakatlarning
ishtiroki, kredit va savdo rnunosabatlarini rivojlanishi hisoblanadi.
Shunday   qilib,   xalqaro   moliya   -   bu   xalqaro   rnoliya   bozori   va   xalqaro
institutlar   tornonidan   shakllanishi,   taqsirnlanishi   va   ishlatilishini   o'z   ichiga   olgan
moliyaviy resurslar harakati aso  sida hosil bo'lgan munosabatlar tuzilmasi bo'yicha
murakkab tizimdir.
Mamlakat   davlat   moliyasining   xususiyatlari   sifatida   quyidagi-   larni
keltirish mumkin:
- bitta mamlakat hududidan chiqmaydi;
- xorijiy subyektlarni jalb qilmaydi;
- milliy qonunchilik asosida amalga oshiriladi;
- mamlakat ichida amalga oshiradigan hisob-kitoblarni   o'zida
ifodalaydi.
Xalqaro moliya esa turli xildagi jihatlarni o'rganadi. Bularga:
- iqtisodiy kategoriya sifatida - moliyaviy resurslarning fond  lari bo'lib,
xalqaro   iqtisodiy   munosabatlarni   rivojlantirish   asosida   tashkil   etilgan   hamda
xalqaro ahamiyatga ega bo'lgan umumiy ehtiyojlarni qondirish va jahon darajasida
ijtimoiy   takror   ishlab   chiqarishning   rentabelligini   va   uzluksizligini   ta'minlash
uchun foydalaniladi;
- institutsional   jihatdan   -   bu   banklar,   valuta   va   fond   birjalari,   xalqaro
moliya  institutlari,  mintaqaviy  moliya-kredit  tashkilot   lari,  xalqaro  va  mintaqaviy
iqtisodiy   tashkilotlar   va   birlashmalar   majmui   bo'lib,   ular   orqali   jahon   moliyaviy
oqimlarining harakati amalga oshiriladi;
- iqtisodiy   munosabat   sifatida   -   bu,   jahon   bozorida   kapital,   xizmatlar,
tovarlar   harakati   vaqtida   milliy   mahsulotlarning   qay   ta   taqsimlanishi   jarayonida
yuzaga keluvchi pul ko'rinishidagi munosabat. Davlatlararo va transmilliy moliya- kredit   munosa   batlarini   o'z   ichiga   oladi   va   ularda   xorijiy   elementlar   ishtirokini
ifodalaydi.
Xalqaro moliyaning asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi:
- taqsimlash funksiyasi;
- nazorat funksiyasi;
- takror   ishlab   chiqarish   jarayoniga   moliya   yordamida   xalqaro   valuta-
kredit   va   moliya   tashkilotlarining   aralashuvi   bilan   bog'liq   tartibga   solish
funksiyasi;
 - barqarorlashtirish funksiyasi. Mazkur funksiya jahon xo'jaligi tizimida
iqtisodiy  va   ijtimoiy  munosabatlar   uchun   barqa   ror   sharoitni   yaratishda   namoyon
bo'ladi.
Xalqaro   moliya   munosabatlari   shakllanishi   va   rivojlanishining   asosiy
omillari quyidagilardan iborat:
1. Jahon bozorlarining vujudga kelishi, ayniqsa tovar bozorlari.
2. Xalqaro mehnat taqsimoti.
3. lqtisodiy aloqalarning baynalminallashuvi va globallashuvi.
4. lqtisodiy va ijtimoiy sohalarda integratsiya jarayonlarining kuchayishi.
5. Ilmiy-texnika taraqqiyoti.
6. Xalqaro   moliya   munosabatlarining   ko'p   tomonlama   tartib   ga   solish
tizimini takomillashtirilishi.
7. Jahon   iqtisodiyotida   global   muammolarning   keskinlashuvi.   Xalqaro
moliya jahon xo'jaligining aniqlovchi tizimlaridan biri hisoblanib, milliy va jahon
iqtisodiyotiga aniqlovchi ta'sir ko'rsatadi.
Xalqaro   moliya   yaxlit   tizirn   sifatida   faoliyat   ko'rsatadi   va   uning
elementlariga quyidagilar kiradi:
 - Jahon   valuta   tizimi   -   milliy   va   zaxira   valutalar,   xalqaro   jamoaviy
valutalar,   o'zaro   konvertirlash   shartlari,   valuta   pariteti,   valuta   kursi,   valuta
kurslarini tartibga solishning milliy va xalqa  ro mexanizmlaridan tashkil topgan; - Xalqaro   hisob-kitoblar   -   moliyaviy   instrumentlar,   ishlab   chiqarish
omillari, tovarlar harakati, shuningdek, xalqaro hisob   kitoblar bilan bog'liq barcha
operatsiyalarni aks ettiruvchi to'lov balansiga xizmat qiladi;
- Xalqaro   moliya   bozorlari   va   muayyan   moliyaviy   instrument   lar
savdosi mexanizmlari - valuta, kredit, qimmatli qog'ozlar;
- Xalqaro   soliqqa   tortish   -   pul   mablag'lari   fondlarini   shakl   lantirish
metodi sifatida;
- TMKlarning   xalqaro   moliyaviy   menejmenti,   bunda   trans   milliy
moliyalashtirish,   risklarni   boshqarish,   xalqaro   investitsi   yalash   jarayoni   asosiy
o'ringa chiqadi.
Jahon   iqtisodiyotining   tizim   sifatidagi   faoliyati   tovarlar,   xiz   matlar   va
ishlab   chiqarish   omillarining   harakati   bilan   bog'liq.   Ushbu   bog'liqlik   asosida
xalqaro moliya munosabatlari yuzaga keladi. 2
Xalqaro   moliya   munosabatlari   bu   xalqaro   moliya   bozori   ishtirokchisi
bo'lgan   shaxsning   qaroriga   muvofiq   tarzda   o'ziga   te   gishli   bo'lgan   xorijiy
valutalarning harakat jarayonini tavsiflovchi fundamental iqtisodiy kategoriyadir.
Xalqaro   kreditlashdan   foydalanish   xususiyatining   o'zgarishi   bilan   bog'liq
ravishda   xalqaro   kredit   bozori   hajmi   keskin   ortib   bordi.   Uning   oxirgi   yo'nalishi
nafaqat   xalqaro   ayirboshlash   so   hasi   (mahsulotlar,   xizmatlar   va   boshq.)   balki,
ishlab   chiqarish   sohasi   ham   bo'ldi.   Bu   holat,   birmuncha   yirik   kreditlarni   uzoq
muddatlarga   jalb   etishni,   shuningdek,   moliya-kredit   xizmatlari   majmuasini
rivojlantirishni   talab   etardi.   1970-yillarda   xalqaro   kreditni   to'lov   balansining
taqchilligini  bevosita  yoki   bilvosita  moliyalashtirish  uchun  foydalana boshladilar.
Xususiy   firmalar   bilan   bir   qatorda   yirik   qarzdorlar   sifatida   hukumatlar,   davlat
tashkilotlari va korxonalar, xalqaro kredit tashkilotlari yuzaga keldi.
Ushbu   davrda   neft   import   qiluvchi   rivojlangan   va   rivojlana   yotgan
mamlakatlar   to'lov   balanslari   jami   taqchilligining   qariyb   60%   xalqaro   kapital
bozorlari   hisobiga   moliyalashtirildi.   Xalqaro   kredit   hajmining   oshishi   nafaqat
2
  Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari  va xarajatlari. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2017 ,
248 b yevrokreditlarning   o'sishi   hiso   biga   balki,   xorijiy   kreditlash   bozorlari   kengayishi
hisobiga   sodir   bo'ldi.   Yaponiya   milliy   valutasi   «iena»   hisobiga   xorijiy   kreditlar
bozori   hajmining   oshishi   natijasida   Tokioda   ienadagi   xorijiy   obli   gatsiyalar
emissiyasi hajmi keskin ortdi. Mazkur holat natijasida Yaponiya ienasi yevrovaluta
bozorida keng qo'llanila boshlandi.
1970-yillarda   xalqaro   kapital   bozori   kengayishiga   bir   qator   omillar   ta'sir
ko'rsatdi   va   natijada   xalqaro   res-urslar   aylanishi   va   likvidligi   oshib   bordi.   Ushbu
davrda jahon iqtisodiyoti ikkita neft inqirozini boshdan kechirdi va neft narxining
birdaniga keskin o'zgarishiga sabab bo'ldi. Mazkur holat natijasida neft eksport qi
luvchi   mamlakatlarda   yirik   valuta   ortiqchaligi,   neft   import   qiluv   chilarda   esa,
jumladan   ko'plab   rivojlangan   mamlakatlarda   joriy   hisoblar   bo'yicha   taqchillik
yuzaga   keldi.   Bu   taqchillik   asosan   retsipient-mamlakatlarga   xalqaro   banklar,
yevroobligatsiyalar bo  zori orqali tushgan neftedollarlar hisobiga qoplandi.
  Jahon   iqtisodiyotida   ro'y   bergan   boshqa   muhim   o'zgarishlar   ham   xalqaro
moliya   munosabatlari   rivojlanishiga   ijobiy   va   sal   biy   jihatdan   sezilarli   darajada
ta'sir ko'rsatdi. Ushbu o'zgarishlar jumlasiga jahon va hududiy valuta tizimlaridagi
o'zgarishlar,   valuta   tizimi   tamoyillarining   o'zgarishi,   qarzdorlik   inqirozlari,
mamlakatlar   tomonidan   iqtisodiy   integratsion   birlashmallarning   tuzilishi,   xalqaro
va mintaqaviy moliya tashkilotlarining vujudga kelishi, transmilliy korporatsiya va
banklar   faoliyatining   kengayi   shi,   jahonda   ro'y   bergan   moliyaviy-iqtisodiy
inqirozlarni kiritish mumkin.
Jahon   moliyaviy   muhiti   investorlar   va   korporatsiyalar   moli   yasi,   banklar
boshqaruvchilari   qabul   qiluvchi   qarorlarga   ta'sir   ko'rsatadi   hamda   jahon   moliya
bozori   o'sishi   sharoitini   aniqlaydi.   Xalqaro   moliya   tizimining   asosiy   funksiyalari
sifatida quyidagilarni ko'rsatish mumkin:
 - valutalar ayirboshlash va hisob-kitob tizimi shartlarining birxillashuvi;
- valuta   kurslari   rejimlarini   tartiblashtirish   va   valuta   cheklov   larini
tartibga solish;
- xalqaro valuta likvidligini tartibga solish; - kredit, sug'urta, investitsiya va fond operatsiyalari xalqaro qoidalarini
birxillashtirish;
- mazkur funksiyalarni amalga oshiruvchi  va nazorat  qiluv   chi  xalqaro
moliya institutlarini tashkil etish.
Xalqaro moliya munosabatlarining subyektlari sifatida qu  yidagilar ishtirok
etadi: davlat, korxona, tashkilotlar, firmalar hamda xalqaro tashkilotlar va moliya
institutlari,   transmilliy   korporatsiyalar,   transmilliy   banklar,   birjalar,   jismoniy
shaxslar.   Xalqaro   moliya   munosabatlari   turli   mamlakatlarning   xo'jalik   yurituvchi
subyektlari   o'rtasida,   davlat   va   boshqa   mamlakatlar   hukumatlari   hamda   xalqaro
tashkilotlar   o'rtasida,   davlat   va   kor   xonalar   bilan   xalqaro   moliya   institutlari
o'rtasida yuzaga kelishi mumkin.
Davlat   xalqaro   moliya   sohasida   faoliyat   ko'rsatuvchi   asosiy   subyekt
hisoblanadi.
Markaziy   banklar   -   bu   iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   tartib   ga   solish
organlari   bo'lib,   ularga   monopol   tarzda   banknotalar   chiqarish,   pul   muomalasi,
kredit   va   valuta   kursini   tartibga   solish,   valuta   zaxiralarini   saqlash   vazifalari
biriktirilgan.
Xalqaro tashkilotlar - ular xalqaro shartnoma asosida tashkil etilgan bo'Iib,
doimiy   faoliyat   ko'rsatuvchi   organlarga   ega   bo'lgan   holda   jahon   xo'jaligi
birliklarining iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishi  ga yordamlashish vazifalarini bajaradi.
Xalqaro   valuta-kredit   va   moliya   tashkilotlari   -   jahon   iqti   sodiyotini
barqarorlashtirish   maqsadida   xalqaro   valuta   va   moli   ya-kredit   munosabatlarini
tartibga   solish   uchun   davlatlararo   kelishuvlar   asosida   tashkil   etilgan   iqtisodiy
tashkilotlar.
Xalqaro   moliyaning   rivojlanishida   transmilliy   korporatsiyalar   va
transmilliy banklar kabi subyektlar faol rol o'ynaydi.
  Jahon   iqtisodiyotining   rivojlanish   jarayoni   xalqaro   moliya
munosabatlarining   rivojlanish   evolutsiyasi   bilan   uzviy   bog'liqdir.   Xalqaro   moliya
munosabatlari jahon xo'jaligining shakllanishi jarayonida alohida o'rin tutadi. Xalqaro   moliya   munosabatlari   asta-sekin   jahon   xo'jaligining   tarkibiy
elementiga   aylana   bordi.   Hozirgi   vaqtda   xalqaro   moliya   munosabatlarini   jahon
xo'jaligining   rivojlanishi   natijasida   shakl   langan   mustaqil   iqtisodiy   tizim   sifatida
baholash mumkin.
Jahon   xo'jaligi   bozor   iqtisodiyotining   obyektiv   qonuniyatlariga
bo'ysunuvchi   xalqaro   moliya   munosabatlari   orqali   o'zaro   bog'liq   milliy
iqtisodiyotlar yig'indisi sifatidagi global iqtisodiy tizimdir.
Jahon   xo'jaligining   barqaror   rivojlanishida   alohida   olingan   milliy
iqtisodiyotlar   holati   muhim   o'rin   tutadi.   Chunki,   milliy   iqtisodiyotlar   jahon
iqtisodiyotining asosiy subyekti hisoblanadi.
Milliy   iqtisodiyotning   rivojlanishida   uning   tashqi   dunyo   bilan   aloqalari
holati,   mamlakatning   xalqaro   moliya   munosabatlaridagi   ishtiroki   muhim   o'rin
tutadi.   Mamlakatning   xalqaro   moliya   mu   nosabatlaridagi   ishtirokining
kuchayishida   xalqaro   moliya   mu   nosabatlarini   amalga   oshirish   mexanizmlarini
samarali tarzda tashkil etish bilan uzviy bog'liqdir.
Ta'kidlash joizki, xalqaro moliya munosabatlarining predmeti ikkita muhim
tarkibiy   qismni   o'ziga   qamrab   oladi,   ya'ni   xalqaro   moliyaviy   munosabatlar   va
ularni   amalga   oshirish   mexanizmi.   Ma'lumki,   mamlakatlar   o'rtasidagi   xalqaro
moliya munosabat  lari muayyan mexanizm orqali amalga oshiriladi, bunda xalqaro
tashkilotlar   tomonidan   belgilangan   me'yoriy   normalar,   davlat   lararo   darajadagi
shartnoma   va   bitimlar,   mamlakatlar   o'rtasida   o'zaro   qabul   qilingan   kelishuvlarga
amal qilinadi.
Xalqaro   moliya   munosabatlari   mexanizmiga   huquqiy   norma   lar   va   ularni
amalga   oshirish   vositalari   (shartnomalar,   kelishuvlar,   bitimlar,   rezolyutsiya   va
konvensiya)   xalqaro   iqtisodiy   munosabatlarni   rivojlantirishga   qaratilgan   yo'l-
yo'riqlarni   amalga   oshirishni   muvofiqlashtiruvchi   xalqaro   moliya   tashkilotlari
kiradi.
Xalqaro   moliya   munosabatlari   jahon   xo'jaligi   tizimida   tez   tez   takrorlanib
turuvchi   turli   xil   darajadagi   kompleks,   alohida   olingan   bir   mamlakat   va   ularning hududiy birlashmalari va subyektlari, alohida tashkilotlar o'rtasidagi aloqalarni o'z
ichiga oladi.
Xalqaro   moliya   munosabatlari   tuzilmaviy   jihatdan   quyidagi-   larni
o'rganishni taqozo etadi:
- xalqaro valuta munosabatlari;
- xalqaro iqtisodiy integratsion jarayonlar;
- xalqaro savdo munosabatlari;
- investitsiyalar va kapitalning xalqaro harakati;
- mamlakatlar to'lov balanslarini boshqarish;
- xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish;
- xalqaro moliya tashkilotlari faoliyati va boshqalar.
Xalqaro   moliya   munosabatlarining   obyektiv   asosini   xalqaro   mehnat
taqsimoti va jahon xo'jaligi hamda undagi iqtisodiy alo   qalar tizimi tashkil qiladi.
Hozirgi   zamon   jahon   xo'jaligi   mil   liy   iqtisodiyotlar   yig'indisidan   iborat   bo'lgan
global iqtisodiy tizim bo'lib, bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlariga, xalqaro
mehnat   taqsimotiga,   ishlab   chiqarish   va   kapitalning   xalqaro   ha   rakatiga   muvofiq
tarzda o'zgarib boradi.
Xalqaro   moliya   munosabatlari   rivojlanishining   milliy   iqtisodi   yotga   ta'siri
quyidagi muhim xususiyatlar orqali namoyon bo'ladi:
• Moliyaviy   globallashuv   jarayoni.   Mazkur   jarayon   quyidagi
o'zgarishlarni o'z ichiga qamrab oladi:
- mamlakatlarni jahon iqtisodiyotidagi jarayonlarga jalb etish;
- ishchi   kuchi,   texnologiya,   kapital,   mahsulotlar   va   xizmat-   larning
global bozorlarini barpo etish;
- jahon xo'jalik aloqalarining global infratuzilmasini yara- tish; '
- xalqaro moliya  munosabatlari  bilan  milliy  iqtisodiyotning qoidalarini
universallashtirish;
 - yirik   ishlab   chiqarishga   asoslangan   xalqaro   ishlab   chiqarish
tarmoqlarini vujudga keltirish. • lqtisodiy integratsion hudud va birlashmalarning tashkil topishi. Milliy
iqtisodiyotlarning xalqaro mehnat taqsimotiga asos  langan holda iqtisodiy jihatdan
birlashish jarayoni hisoblanadi.
• Xalqaro   moliya   bozorlaridagi   o'zgarishlar.   Milliy   iqtisodi   yotda
faoliyat   ko'rsatayotgan   moliya   institutlarining   jahon   moliya   bozorlaridagi
ishtirokini muvofiqlashtirib boradi.
• Global raqobatlashuv jarayonining keskinlashuvi. Ushbu holat, milliy
iqtisodiyotlar   tomonidan   jahon   bozorlarida   o'rin   egallash   uchun   yuqori   sifatli
mahsulotlar ishlab chiqarish va ular  ni sotish jarayonida vujudga keladi.
• Transmilliy   korporatsiyalar   va   transmilliy   banklar   rolining   ortib
borishi.   Bu   holat,   jahon   iqtisodiyotida   transmilliylashish   ja   rayoni   kuchayishi,
ya'ni,   alohida   mamlakatlarga   yoki   bir   nechta   mamlakatlarga   tegishli   xalqaro
kompaniyalar   va   banklar   faoliyati   ning   rivojlanishi,   ular   tomonidan   xorijiy
filiallarning kengaytirili  shi orqali yuzaga keldi.
• Mamlakatlarda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtiri  lishi. Mazkur
holat,   milliy   iqtisodiyotning   tashqi   dunyo   uchun   ochiqlik   darajasi   orqali
ifodalanadi.   Bunda,   xalqaro   moliya   muno   sabatlarining   ishtirokchilari   uchun
muayyan   shart-sharoitlarning   yaratilishi,   xususan,   xalqaro   savdoda   bojlarning
pasaytirilishi,   xorijiy   investorlarni   keng   jalb   etishga   qaratilgan   qulay   investitsiya
muhitining yaratilishi hamda valuta cheklovlarining bekor qilini   shi kabi tadbirlar
amalga oshirilishi muhim o'rin tutadi.
• Tashqi   iqtisodiy   aloqalarning   xalqaro   me'yoriy-huquqiy   ba   zasini
qabul etilishi.
• Mamlakatlar   o'rtasidagi   moliyaviy   munosabatlarni   xalqaro   jihatdan
tartibga solish va nazorat qilish tizimining tashkil qili  nishi.
Alohida  olingan   milliy   iqtisodiyotning  xalqaro   moliya  muno   sabatlaridagi
ishtirokini bir necha miqdoriy ko'rsatkichlar bilan tavsiflash mumkin:
 - eksport kvotasining miqdori, bunda eksport hajmi YMMga
nisbatan foizda hisoblanadi;
- import kvotasining miqdori, bunda import hajmi YMMga nisbatan foizda hisoblanadi;
- tashqi   savdo   kvotasining   miqdori,   bunda   tashqi   savdo   aylan   masi
hajmi YMMga nisbatan foizda hisoblanadi.
Mazkur   ko'rsatkichlarni   hisoblash   asosida   mamlakatning   xalqaro   moliya
munosabatlaridagi ishtirokini baholash mumkin.
Jahon   iqtisodiyotida   ro'y   bergan   o'zgarishlar   xalqaro   moliya   mu
nosabatlarining istiqbolda rivojlanish tendensiyalarini belgilab berdi:
- xalqaro   moliya   munosabatlari   sohasida   ikki   tomonlama
munosabatlardan ko'p tomonlama munosabatlarga o'tish;
- jahon xo'jaligida xalqaro mehnat taqsimotining chuqur  lashuvi;
- xalqaro savdo munosabatlarining an'anaviy tovarlar sav  dosidan milliy
ishlab chiqarish jarayonlarida bevosita xizmat ko'rsatish vositasiga aylanib borishi;
- kapital migratsiyasining globallashuvi;
- hududiy iqtisodiy integratsiya jarayonlarining yanada ken- gayishi va
jadallashuvi.
Xalqaro   moliya   munosabatlari   rivojlanishida   kapitalning   xalqaro   harakati,
ayniqsa,   to'g'ridan   to'g'ri   xorijiy   investitsiyalar   shaklida   u   yoki   bu   mamlakatga
kirib borishi, shuningdek, xalqaro savdoning mahsulotlar, turli xizmatlar ko'rsatish,
texnologiyalar sohasidagi rivoji ijobiy omil sifatida ta'sir ko'rsatmoqda.
Jahon   savdosining   o'sishi,   ishlab   chiqarishning   ixtisoslashuvi   va
kengayishi,   xalqaro   kapital   harakatining   rivoji,   chegaralararo   tovarlar,   xizmatlar
hamda ishchi kuchi migratsiyasi xalqaro moli  ya munosabatlarining rivojlanishiga,
shuningdek,   jahon   moliya   bozorlarining   taraqqiy   etishiga   hamda   transmilliy
korporatsiyalar faoliyatining kengayishiga, xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa
jabhalarini jadallashuviga imkon yaratdi 3
Moliyaviy   globallashuv   sharoitida   xalqaro   moliyaning   vazi   falari   sifatida
quyidagilarni ko'rsatish mumkin:
3
  Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari  va xarajatlari. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2017 ,
255 b  - milliy iqtisodiyotlarning yagona xalqaro tizimga integratsi  yalashuvini
ta'minlash;
- xalqaro savdo hamda tovarlar, xizmatlar va kapital ayir
boshlashning oqilona harakatini tashkil etish;
- milliy   iqtisodiyotlarni   xalqaro   iqtisodiy   va   moliyaviy   o'zgarishlarga
moslashtirish;
- mamlakatlarning   milliy   moliyaviy   siyosatini   yuritishida   tavsiyalar
berish.
Xalqaro   moliya   munosabatlari   tarkibiga   xalqaro   aylanmaga   kelib   tushgan
va   xalqaro   iqtisodiy   munosabatlarda,   ya'ni   rezi   dentlarning   tashqi   dunyo   bilan
yuzaga   keladigan   munosabatlarida   qo'llaniladigan   moliyaviy   munosabatlar   tizimi
kiritiladi. Xalqaro moliya quyidagilarga xizmat qiladi:
- birinchidan,   turli   mamlakat   rezidentlari   o'rtasidagi   iqti   sodiy
aloqalarga va o'zaro hamkorlikka;
- ikkinchidan,   jahon   mamlakatlarining   turli   xii   moliyaviy   institutlar
bilan yuzaga keladigan o'zaro munosabatlariga;
- uchinchidan,   turli   mamlakatlar   rezidentlarining   xalqaro   moliya
bozorlaridagi operatsiyalarini tashkil etishga.
Jahon   iqtisodiyoti   globallashuvi   sharoitida   xalqaro   moliya   mu   nosabatlari
tobora   rivojlanib   bormoqda.   Bunda,   avvalo   mam   Iakatlar   o'rtasidagi   savdo
munosabatlarining   taraqqiy   etishi   alo   hida   o'rin   tutmoqda.   Ushbu   holat   o'z
navbatida   xalqaro   valuta   munosabatlari   va   xalqaro   hisob-kitoblarning
rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda. 2. Moliya   bozorini   tartibga   solishdagi   xalqaro   moliya
tashkilotlarining bugungi kundagi tutgan o rni.ʻ
Xalqaro   moliya   bozorini   tartibga   solishdan   ko’zlangan   asosiy   maqsad
quyidagilardan   iborat:   —   moliya   bozori   barcha   sektorlarini   moliyaviy   barqaror
bo’lishiga   ko’maklashish   (foiz   stavkalarini,   moliyaviy,   investitsion   va   sug’urta
faoliyatidagi   risklarni   tartibga   solish);   —   inflyatsiyasiz   iqtisodiy   o’sishni
ta'minlash   (targetirlangan   inflyatsiya,   valuta   kurslari   va   pul   massasini   tartibga
solish); — tarmoqlararo va davlatlararo kapital harakatini (pul oqimini) ta'minlash
(valuta   kurslari   va   to’lov   balansini   tartibga   solish);   —   moliya   bozori   barcha
sektorlarida   moliyaviy   xavfsizlik   tizimini   shakllantirish.   Bozor   iqtisodiyoti
sharoitida   moliya   bozorini   rivojlanishiga   qarab,   uning   ishtirokchilari   faoliyatini
ikki   xil   tartibga   solish   amaliyoti   taraqqiy   topgan,   ya’ni   ular   davlat   va   bozor
munosabatlariga   mos   yoki   bozor   orqali   tartibga   solish   shakllari   hisoblanadi.
Moliya bozorini bozor orqali tartibga solish iqtisodiyotning qiymat va talab-taklif
qonuniga   asoslanadi.   Moliya   bozorida   ushbu   qonunlarning   amal   qilishi   raqobat
muhitida jahon iqtisodiyoti ehtiyojlariga mos ravishda xalqaro moliyaviy oqimlarni
ta'minlab   beradi.   Iqtisodiy   agentlar   alohida   moliyaviy   vositalar   narxining   (kursi
yoki   foiz   stavkasi)   o’zgarishi,   shakllanishi   orqali   ularni   sotib   oluvchilarning
talablarini   va   ularga   bo’lgan   taklifni   aniqlaydilar.   Bunda   xalqaro   moliya   bozori
o’zini-o’zi tartibga soluvchi tizim sifatida namoyon bo’ladi. 4
 Iqtisodiyot sektorlaridagi turli bozorlarga o’xshab, moliya bozori ham o’z-
o’zini   tartibga   solish   imkoniyatiga   qaramasdan   mutlaq   barqaror   tizim   sifatida
namoyon bo’lmaydi, turli sharoitlarda tizimning turli kamchiliklari oshkor bo’ladi.
4
  Vahobov A. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.: Sharq 2015. 220 b Moliya   bozori   ko’plab   subyektiv   omillar,   ya’ni   siyosiy,   ijtimoiy,   informatsion,
madaniy   va   boshqa   omillar   ta’sirida   har   doim   ham   o’z-o’zini   tartibga   solish
qobiliyatiga   ega   emas.   Bunday   holatda   davlat   aralashuvi   talab   etiladi.   Jahon
tajribasi   ko’rsatishicha,   xalqaro   moliya   bozori   rivojlanishining   zamonaviy
bosqichida   ham   monetarizm   va   keynschilik   tamoyillaridan   birgalikda   foydalanib,
jarayonlarni tartibga solish maqsadga muvofiqdir. Moliya bozorini davlat va bozor
orqali   tartibga   solinishi   o’zaro   bir-birini   to’ldirib   boradi.   Birinchidan,   raqobat
asosida   bozorda   rivojlanish   uchun   rag’bat   paydo   bo’ladi   (monetarchilarlar
g’oyasi), ikkinchidan moliya bozorini bozor orqali tartibga solishda yuzaga kelgan
ziddiyatlarni   oldini   olishda   davlat   turli   chora-tadbirlari   bilan  ishtirok   etadi   (yangi
keynschilik g’oyasi). Iqtisodiy inqirozlar, urushlar, siyosiy nizolar, iqtisodiyotning
to’laligicha   beqarorligi   sharoitida   davlat   orqali   tartibga   solish   katta   o’rin   tutsa,
moliyaviy-iqtisodiy   holatni   yaxshilash,   modernizatsiyalash,   innovatsiyalarni
yaratish   uchun   moliya   bozorini   erkinlashtirish,   raqobatni   kuchaytirishga   katta
e'tibor   beriladi,   bu   esa   tartibga   solishning   bozor   mexanizmi   orqali   ta’minlanadi.
Bozor   mexanizmi   orqali   moliya   tizimini   tartibga   solish   bo’yicha   hukumat   doimo
o’z   nazoratini   olib   boradi,   zarur   bo’lganda   unga   ko’mak   beradi,   sharoit   yaratadi.
Moliya   bozorini   davlat   va   bozor   mexanizmi   orqali   tartibga   solish   usullarini
quyidagi   mantiqiy   juftliklarga   birlashtirish   mumkin:   —   iqtisodiy   tizim
xususiyatiga   ko’ra:   bevosita   (mazkur   bozorning   barcha   segmentlariga   bir   xilda
ta’sir   etuvchi   hukumat,   halqaro   tashkilotlar   tomonidan   qabul   qilingan   farmon,
farmoyish   va   qarorlar,   qonuniy-huquqiy,   me’yoriy   hujjatlar   qo’rinishida)   va
bilvosita (xalqaro moliya bozorida iqtisodiy shart-sharoitlar qanchalik erkin bo’lsa,
shunchalik ushbu bozorga bilvosita ta'sir etish darajasi kengayib boraveradi, ya’ni
iqtisodiy agentlar manfaatiga qaratilgan tartibga solish usullari bozor qonuniyatlari
orqali   amalga   oshiriladi.   Masalan,   Markaziy   banklarning   ochiq   bozor,   xorijiy
valutalar   bilan   bogiiq   intervensiya,   svop   operatsiyalari,   hisob   (qayta   moliyalash)
stavkasini   o’zgartirish,   majburiy   zaxira   me’yorlarini   o’zgartirish,   REPO   va   h.k.
kabi)   usullar;   —   bozor   turi,   koiami   va   uning   segmentlariga   ko’ra:   umumiy
(bozorning   barcha   segmentlariga   birdek   ta’sir   etuvchi)   va   maxsus   (bozorning alohida   bir   segmentiga   ta'sir   etish   uchun   qoilaniladigan)   usullar;   —   amal   qilish
muddatiga   ko’ra:   tarkibiy   (o’rta   va   uzoq   muddatli,   slrategik   maqsadlarni   amalga
oshirishga   moijallangan)   va   joriy   (bozorga   operativ   (tezkor)   ta’sir   etishga
moijallangan,   taktik)   usullar.   Shuni   ham   ta’kidlash   lozimki,   yuqoridagi   barcha
usullar moliya bozorida sinxron tarzda, ya’ni bir-biriga mos holda o’zaro birbirini
toidirib   ishlaydi.   Xalqaro   moliya   bozoridagi   investitsiyalar   oqimini   tartibga
solishda   xalqaro   moliya   tashkilotlari,   davlatlararo   tashkilotlar   hamda   nodavlat
institutlari muhim o’rinni egallashadi. Bunday tashkilotlarga quyidagilarni kiritish
mumkin: — BMTning maxsus tashkilotlari (XVF, jahon banki guruhi, YuNCTAD
-   BMTning   savdo   va   taraqqiyot   bo’yicha   konferensiyasi,   YuNIDO   —   sanoat
rivojlanishi   bo’yicha   tashkilot,   xalqaro   savdo   palatasi,   xalqaro   fond   birjalar
federatsiyasi);   —   qimmatli   qog’ozlar   komissiyasi   bo’yicha   xalqaro   tashkilot;   —
moliya  bozori  ustidan   nazorat   organlarining  xalqaro  tashkiloti;  —  kreditorlarning
Parij   va   London   klublari;   —   mintaqaviy   moliyaviy   tashkilotlar.   Xalqaro   moliya
bozorini tartibga solishda huquqiy asos bo’lib xalqaro konvensiyalar va kodekslar,
xalqaro   investitsion   kelishuvlar   hamda   XVF,   Jahon   banki   guruhi,   YuNCTAD
hujjatlarida   chet   el   investorlarining   ma’lum   bir   faoliyat   bilan   shug’ullanish
qoidalari   belgilangan   turli   xil   yo’riqnomalar   hisoblanadi.   Shunday   qilib,   hozirgi
davrda   xalqaro   moliya   bozorini   tartibga   solish   usullarini   mantiqiy   izchil   tizimi
amal qilmoqda. Xalqaro moliya bozorida asosiy tartibga soluvchi organlar sifatida
hukumat   va   xalqaro   moliyaviy   institutlarni,   ya’ni   XVF,   jahon   banki   guruhi,
xalqaro qarzdorlik  masalalarini   hal  qiluvchi   klublar,  mintaqaviy banklar,  xalqaro,
hududiy, mahalliy investitsion va sug’urta kompaniyalari, fond va valuta birjalari,
alohida   mamlakatlarning   markaziy   banklari,   davriy   ravishda   tashkil   etiladigan
xalqaro   moliyaviy-iqtisodiy   anjumanlar   va   konferensiyalarni   ko’rsatish   mumkin.
Xalqaro  moliya   bozorini  tartibga  soluvchi  usulni   joriy  davr   uchun  eng  maqbulini
tanlab   olish   bozor   segmenti   va   iqtisodiy   tizim   turiga,   iqtisodiyotning   beqarorlik
darajasiga   bog’liqdir.   Bozordagi   holatni   aniqlash   uchun   xalqaro   moliyaviy
tashkilotlar kundalik moliyaviy monitoring olib borishadi. Hozirda moliya bozorini
tartibga   soluvchi   u   yoki   bu   usulni   qo’llash   elektron   aloqa   vositalari   yordamida o’tkaziladigan   monitoring   natijalariga   bog’liq   bo’lmoqda.   Moliyaviy   inqiroz
davrida   moliya   bozoriga   bo’lgan   ishonchni   tiklash   va   mustahkamligini   oshirish
uchun uni tartibga solish mexanizmlarining samaradorligini oshirish zarurati ortib
boradi.   Xalqaro   moliya   bozorini   tartibga   solish   mexanizmlari   o’z   taraqqiyot
yo’lida uch bosqichni bosib o’tgan: 1) 1867—1944-yillar — xalqaro moliya bozori
o’zini-o’zi   tartibga   solish   rejimida   faoliyat   yuritgan;   2)   1944—1976-yillar   —
xalqaro  moliya   bozori  qat’iy  tashqi  bevosita   tartibga   solish  rejimida  amal  qilgan;
3)   1976-yildan   hozirgi   vaqtgacha   —   o’zini-o’zi   tartibga   solish   va   tashqi   tartibga
solish   rejimlari   uyg’unligida   faoliyat   yuritmoqda.   Bugungi   kunda   xalqaro   moliya
bozorini   tartibga   solish   oltinriing   rasman   demonetizatsiyalanishi,   bozorni   tartibga
solishning   bevosita   va   bilvosita   usullarining   qo’llanishi,   erkin   suzib   yuruvchi
kurslar rejimi orqali tartiblash, XVF va boshqa xalqaro tartibga soluvchi organlar,
kattalik   davlatlari   sammitlaridagi   turli   qarorlar   va   kelishuvlarni   o’zida   aks
ettirmoqda. 3. Xalqaro moliya tashkilotlarining moliya bozoridagi hozirgi zamon
muammolari
Hozirgi   zamonamizda   moliya   bozorida   eng   katta   muammolardan   biri   bu
moliyaviy va iqtisodiy inqiroz hisoblanadi.Moliyaviy   inqiroz--   iqtisodiyotning   bir   qismi   bo'lgan	 moliya	
tizimida   spekulyativ   yoki   sof   monetar   omillar   ta'sirida   tanglikning	 yuzaga	
kelishini   anglatib,	 moliya   tizimini	 yangidan   isloh   qilish	 zaruratini	 oshirsa,	
iqtisodiy	 inqiroz	 butun	 iqtisodiyotni	 izdan	 chiqargani	 bois	 uni	 qayta	 tiklash,	
modernizatsiyalashni	 taqozo	 etadi.   Bundan   ko'rinadiki,	 iqtisodiy   inqiroz	
moliyaviy   inqirozga	 nisbatan	 	ko'lami	 	va	 	salbiy	 	ta'siri	 	jihatidan	 	ancha	
xavflidir.	
Zamonaviy   iqtisod   fanida   iqtisodiy   sikllarning   ko'plab   turlari	 e'tirof	
etilsa-da,   hanuzgacha   yagona   tasnifga	 kelinmagan.   Shun	 day   bo'lsa-da,	
iqtisodiy   adabiyotlarda	 	iqtisodiy   sikllarning   quyi	 	dagi	 	to'rt	 	turi	 	keng	
tarqalgan:
-	
Kitchin	 sikli	 (tovar	 zaxiralari	 sikli,	 uzunligi	 2-4	 yil);
-	
Juglar	 sikli	 (biznes	 sikli,	 uzunligi	 7-12	 yil);
-	
Kuznets	 sikli	 (qurilish	 sikli,	 uzunligi	 16-25	 yil);
-	
Kondratev	 sikli	 (uzun	 sikllar,	 uzunligi	 40-60	 yil).	
Kitchin	 sikli	 korporatsiyalar   tovar-moddiy	 zaxiralarining   bo	 zordagi	
talab   va   taklif   o'zgarishiga  mos  ravishda  tebranishi   nati	 jasida  yuzaga  kelsa,	
Juglar   sikli   dastavval   sanoatdagi   asosiy   kapital	 amortizatsiyasi	 muddatlari bilan	 belgilanadi.	 Kuznets	 siklining	 yuzaga	 kelishida	 qurilish,	 tug'ilish	 va	
migratsiya,	 ya'ni demo	 grafik	 omillar	 muhim	 o'rin	 tutadi.	5	
Kondratev	 sikli	 asosida	 yotuvchi	 kapitalning	 jamlanish,	 markazlashuv,	
bo'linish	 va	 qadrsizlanish	 mexanizmi	 bozor 	iqtisodiyoti	 rivojlanishining	
muhim omili hisoblanib,	 siklning	 pasayish to'lqinidan ko'tarilish to'lqiniga	
o'tishi   va,   o'z	 navba	 tida,	 yangi	 siklning	 ko'tarilish	 fazasiga	 o'tishini	
ta'minlashga	 xizmat	 qiladi.	
lqtisodiy siklning asosiy fazalari ko'tarilish, inqiroz, depres	 siya	 va	
jonlanishdan	 iborat.	
Siklik   tebranishlarni   tadqiqot   obyekti   sifatida   o'rgangan   gator	
iqtisodchi	 olimlar	 sikllarning	 yuzaga	 kelishiga	 sabab	 bo'luvchi	 omillar	 sifatida	
muvozanat	 modellari	 asosida	 yotgan	 omillarni	 ajratib	 ko'rsatishadi	 	(3.1-	
jadvalga	 qarang).	
1-jadval
lqtisodiyotdagi	 muvozanat	 va	 tebranish	 jarayonlarini	 tavsiflovchi	 
asosiy
omillar	
Omillar	Ko'rsatkichlar
lqtisodiy	o'sish lqtisodiy
muvo-   zanat lqtisodiy	inqiroz	
lshlab	 chiqa-	
rish	 omillari	
Mahsulot	 	(Y)
Xarajatlar   (S) Y>C	
Y=C
Y<C
Talab   va	
taklif	
Talab   (X)
Taklif	 (Y)
X>Y X=Y
X<Y	
Pul,	 kredit
Barcha   to'lovlar	
summasi  	(MV)
Barcha   tovarlar	
baholari	 sum-	
masi	 (PQ)
MV>PQ	
MV=PQ MV<   PQ
Investitsiyalar   va Investitsiyalar	
l>C	I=C	I<C
5
  Vahobov A. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.: Sharq 2015. 220 b jamg'arma(I)
Jamg'arma   (S)	
Tadbir-
korlarning
kutishlari Konyunktura
hoJati   borasidagi
axborot Konyunk-	
tura
borasidagi
to'Iiq	 	ax-	
borot Bozor
muvo-
zanati-
borasidagi
axborot	
Konyunk-
tura   borasi-
dagi	 	ax-	
borotning
yetarli
emasligi	
Endi	 moliyaviy	 inqirozning	 mohiyati	 va	 xususiyatlarini	 yori	 tishga	
harakat	 qilamiz	.  Moliyaviy	 inqiroz	 tizimli	 ravishda	 moliya	 bozorlari	,  moliya	
sektori	 muassasalari	,  	pul	 muomalasi	 va	 kredit	, xalqaro	 moliya	,  	davlat	,	
munitsipal	 	va	 	korporativ	 	moliyani	 	qam	 	rab	 	oluvchi	 	inqiroz	 	bo	'lib	,	
mamlakatdagi	 iqtisodiy	 faollik	 va	 aholining	 turmush	 tarzi	 darajasiga	 salbiy	
ta	'sir	 ko	'rsatadi	. Uning	 moliya	 sektori	 va	 moliya	 bozorlarida	 yuzaga	 kelishi	
foiz	 stavka	 sining	 oshishi	,  bank	 va	 nobank	 muassasalar	 to	'lov	 qobiliyatining	
pasayishi	,  	muammoli	 	aktivlar	 	salmog	'ining	 	ortishi	,  	iqtisodiyot	 	va	 	uy	
xo	'jaliklariga	 	beriladigan	 	kreditlar	 	hajmining	 	qisqarishi	, 	bankrotlikning	
zanjirli	 bog	'lanish	 kasb	 etishi	,  qimmatli	 qog	'ozlar	 baholarining	 keng	 ko	'lamli	
pasayishi	, to	'lov	 tizimining	 tanaz	 zulga	 uchrashi	,  	noto	'lovlar	 hajmining	
ortishi	,  	hosilaviy	 qimmatli	 qog	'ozlar	 bozorida	 yirik	 hajmdagi	 zararlarning	
yuzaga	 kelishi	, moliya	 bozori	 va	 moliya	 muassasalari	 likvidliligining	 tushib	
keti	 shi	,  domino	 effekti	 orqali	 esa	 bank	 sarosimasining	 vujudga	 kelishi	 kabi	
oqibatlarga	 olib	 keladi	.	
Xalqaro	 moliya	 sohasida	 moliyaviy	 inqirozning	 yuz	 berishi	 milliy	
valuta	 	almashuv	 	kursining	 	tartibga	 	solib	 	bo	'lmas	 	darajada	 	pasayishi	,	
mamlakatdan	 kapitalning	 keng	 ko	'lamda	 chiqib	 ketishi	, davlat	 va	 tijorat	
tashkilotlari	 	tashqi	 	qarzi	 	va	 	ular	 	bo	'yicha	 	mud	 	dati	 	o'tgan	 	qarzdorlik	
hajmining	 ortishi	,  	tizimli	 riskning	 xalqaro	 bozorlar	 va	 boshqa	 davlatlar	
moliya	 bozorlariga	 ko	'chishiga	 sabab	 bo	'ladi	.	
Pul	 muomalasi	 sohasida	 moliyaviy	 inqiroz	 baholarning	 kes	 kin	 tarzda ko	'tarilishi	 	va	 uning	 	surunkali	 inflyatsiyaga	 	aylanishi	, 	milliy	 valutadan	
qochish	 va	 mamlakat	 ichkarisida	 xorijiy	 rezerv	 valutalardan	 foydalanish	
ko	'lamining	 ortishi	 («	dollarlashuV	» 	ja	 rayoni   va  « dollar   fetishizmi » ning   ortishi )
kabi   salbiy   oqibatlarga  	
olib	 keladi	.	
Shuningdek	,  	moliyaviy	 inqiroz	 davlat	 moliyasi	 sohasida	 mam	 lakat	
oltin	-valuta	 	zaxiralari	 	va	 	davlat	 	barqarorlashtirish	 	fondlari	 	mablag	'lari	
hajmining	 keskin	 kamayishi	, davlat	 budjeti	 defitsiti	 ning	 paydo	 bo	'lishi	 yoki	
defitsit	 	hajmining	 	sezilarli	 	darajada	 	ortishi	,  	soliqlar	 yig	'iluvchanligining	
pasayishi	, davlat	 ichki	 qarzining	 ortishiga	 sabab	 bo	'ladi	.	
Moliya	 bozorining	 bir	 segmentida	 yuzaga	 kelgan	 tizimli	 risk	 lar	
(xususiy	 holdagi	 inqiroz	)  	uning	 boshqa	 segmentlariga	 tarqalar	 ekan	,  tizimli	
risk	 mexanizmi	 orqali	 butun	 moliya	-kredit	 tizimini	 tanazzulga	 boshlaydi	.	
Xususiy	 holdagi	 inqirozlarga	 quyidagilar	 taalluqlidir:
1.	
Qimmatli   qog'ozlar   bozoridagi   inqiroz   -   qimmat	 li 	qog'ozlar	
bahosining	 	keskin	 	pasayishi,   bozor   likvidliligi	 ning	 tushib	 ketishi,   foiz	
stavkalarining   birdaniga   oshishi   bilan	 yuz	 berib,	 inqiroz	 jarayonlarining	
yanada	 	chuqurlashib,	 	keng	 	ko'lamdagi	 	moliyaviy	 	inqirozga	 	aylanishiga	
zamin	 yaratadi.	 Ushbu inqiroz «sovun ko'piklari»,	 qimmatli qog'ozlar bahosi	
ning   o'sishi   yoki	 pasayishiga	 qaratilgan   spekulyativ   o'yinlar   bi	 Ian   bog'liq	
bo'lishi	 mumkin.	 Bunday   turdagi	 inqirozlar,	 odatda,	 bazaviy	 va	 hosilaviy	
(derivativlar)   moliya	 instrumentlari   bozor	 lariga	 parallel	 ravishda	 amalga	
oshirilgan	 spekulyativ	 hujumlar	 natijasida	 yuzaga	 keladi;
2.	
Qarz-majburiyatlar   bilan   bog'liq   inqirozlar   -	 	moliyaviy   in	
qirozlaming   dastlabki   sabablaridan   biri   bo'lib,   yirik   qarz   oluv	 chilar	
guruhi, xususan, davlat (agar xalqaro qarz inqirozi bo'lsa)	 yoki yirik tijorat	
va investitsiya banklari olgan qarzlari bo'yicha	 to'lovlami amalga oshirish	
imkoniyatiga   ega   bo'lmay   qoladi   va	 ularda   defoltga   yetaklovchi   yirik	
miqdordagi	 zararlar   shaklla	 nadi.   Yirik   xalqaro   qarzdorlik   inqirozi   XX	
asming   80-yillarida	 yuz   bergan   bo'lib,   gator   rivojlanayotgan   davlatlar	
yuqori daro	 madli sanoat davlatlaridan jalb qilgan qarzlari bo'yicha to'lovlami amalga	 oshira	 olmay	 qolgan	 edi;3.	
Valuta   inqirozlari,   moliya   bozorining   boshqa   segmentlarida	
inqiroz   holatlarining   ko'payishini   ta'minlab,   bir   valutaning   boshqa	 valutaga	
nisbatan	 almashuv	 kursining	 keskin	 o'zgarishi	 xalqaro	 moliya	 va	 ichki	
iqtisodiyotdagi	 	iqtisodiy	 	manfaatlar	 	tizimining	 	sezilarli	 	darajada	 	qayta	
tuzilishiga,	 to'lov balansi muammolari	 ning	 yuzaga	 kelishiga	 olib	 keladi;
4.	
Bank   inqirozlari,   domino   effektiga   asoslangan   bank   sektori	
inqirozlari	 bo'lib,	 gator banklarda	 muammoli	 aktivlarning jam	 lanishi va ular	
to'lov qobiliyatining pasayib  ketishi  bank sarosi	 masiga,	 omonatlarning	 keng	
ko'lamda	 bank	 tizimidan	 qaytarib	 olinishiga,	 banklararo	 kreditlar	 hajmining	
keskin	 kamayishiga	 sabab bo'ladi va banklarga nisbatan ishonchning pasayishi	
zami	 rida   banklar   tomonidan   to'lovlar   hajmining   qisqarishiga   va,   nati	 jada,	
to'lov	 tizimi	 hamda	 moliya	 bozori	 tanazzuliga	 olib	 keladi;
5.	
Likvidlilik	 	inqirozi,	 	likvidlilik	 	riskining   ortishi,	 	moliyaviy	
holatning	 yomonlashuvi	 bilan	 bog'liq	 tarzda	 to'lovlarni	 amalga	 oshirish	
imkoniyatini	 	qisqa	 	vaqt	 	ichida	 	yo'qolishini	 	anglatib,	 	makroiqtisodiy	
darajada	 to'lov	 tizimidagi	 tanglik,	 uning	 asosini	 tashkil	 etuvchi	 banklarda	
likvidlilikning	 	keskin	 	pasayishi,	 	xalq	 	xo'jaligidagi	 	hisob-kitoblar	
uzluksizligini	 ta'minlash	 uchun	 iqti	 sodiyotda	 pul	 mablag'larining   sezilarli	
darajada	 yetishmasligidir.	 Moliyaviy	 inqiroz, odatda,	 bozor iqtisodiyoti	 qaror	
topayotgan	 	davlatlarda	 	(emerging	 	markets)	 	quyidagi	 	parametrlar	 	bilan	
tavsiflanadi:
-	
aksiyalar	 bozori	 kapitallashuvining 20%	 dan	 ortiqqa	 pasa	 yishi;
-	
obligatsiyalar	 hajmining	 bozor	 qiymati	 bo'yicha	 ichki	 va	 tashqi	
bozorlarda	 15%	 dan	 ortiqqa	 qisqarishi;
-	
bozor	 foiz	 stavkasining	 20%	 dan	 ortiqqa	 oshishi;
-	
yillik	 inflyatsiya	 sur'atining	 20%	 dan	 ortiqqa	 o'sishi;
-	
xorijga	 chiqib	 ketadigan	 kapital	 miqdorining	 30%	 dan	 or-	 tiqqa	
ko'payishi;
- milliy   valuta   almashuv   kursining   15%   dan   ortiqqa   pasayishi; -Markaziy	 	bank	 	oltin-valuta	 	zaxiralarining	 	20%	 	dan	 	ortiqqa	
kamayishi;
-	
bank	 sektori	 depozit	 bazasining	 10%	 dan	 ortiqqa	 kamayi	 shi;
- ichki   kreditlar   hajmining   10%   dan   ortiqqa   qisqarishi.	
Rivojlanayotgan	davlatlarga	moliyaviy	inqirozning	tez	 	sur'atlarda	
tarqalishining	 muhim	 sabablaridan	 biri	 shundaki,	 bi	ror   bir   rivojlanayotgan	
davlatning	 tanazzulga	 yuz tutishi zanjirli	 reaksiya orqali investorlarni mazkur	
mamlakatga   o'xshagan   (risk	 darajasi   aynan   bo'lgan)   davlatlarning   qimmatli	
qog'ozlaridan voz	 kechishga	 undaydi.	
Hozirgi   kunda   xalqaro   moliya   bozoridagi   inqirozlarning   yuza	 ga	
kelishi   va   ularni   bartaraf   etish   borasida   bir   qator   konsepsiyalar
shakllantirilgan.
Moliyaviy   «ko'pik»lar   konsepsiyasi.   Odatda   «ko'pik»   haqida  	
so'z	
borganda,   ma'lum   aktivning   bozor   bahosi   uning   fundamental	 bahosidan	
keskin oshib ketishi  tushuniladi. Aktivning fundamen	 tal  bahosi  esa, mazkur	
aktiv keltiradigan	 barcha daromadlarning	 joriy	 bahosi	 hisoblanadi.
lqtisodiy   adabiyotlarda   moliyaviy   «ko'pik»lar   nazariyasida   bo   zorning
«ko'rinmas   qo'l»   orqali   o'zini-o'zi   boshqarishi   va   psi   xologik   omillar   orqali
inqirozning   kelib   chiqishiga   alohida   e'tibor   beriladi.   Moliya   sohasida
investorlarning   asoslanmagan   foydani   kutishlari   «ko'pik»larning   shakllanishiga
olib   keladi   va   bu,   o'z   navbatida,   ushbu   sohani   inqirozga   tayyorlovchi   mexanizm
bo'lib   xizmat   qiladi.	
Kapitalning   haqiqatda   oshishi   foyda   hisobidan	 	bo'ladi,   bu	 	esa	
aksiyalarning	 bozordagi	 jozibadorligini	 oshiradi.	 Bozor	 ishtirokchilari	 narxlar	
ko'tarilishiga	 moliyaviy	 operatsiyalarni	 amalga   oshiradilar,   natijada   kapital	
yanada   ko'payadi,   bu   jarayon	 qayta-qayta   takrorlanaveradi   va   pirovardida	
moliyaviy «ko'pik»lar	 vujudga	 keladi.	
Moliyaviy   «ko'pik»larni   to'laligicha   aniqlash   uchun   zamonaviy	
qimmatli qog'ozlar bozoridagi  talab va taklifga ta'sir  etuvchi bar	 cha	 omillar	
inobatga	 olinishi	 kerak. «Ta'minlanmagan   dollarlar»   konsepsiyasi.   Bu   konsepsiyaning	
mohiyati   AQSHning   jahonda   yirik   qarzdor   mamlakatga   aylanishi	 	bilan	
bog'liq.	 	Ayni	 	paytda,	 	bunga	 	dunyo	 	mamlakatlarining	 to'lov  	balansidagi	
nomuvofiqliklar,	 eksport	 tovarlari	 raqobatbardoshli	 gini   saqlab   turish   uchun	
xorijiy   valuta   zaxiralarini   jamg'arish   cho	 ralari   ham   sabab   bo'lgan.   Ushbu	
zaxiralar,   o'z   navbatida,  	AQSH	 	g'aznachilik   obligatsiyalari   va   boshqa	
qimmatli qog'ozlariga	 in	 vestitsiya	 qilindi.Konsepsiyaga   muvofiq,   o'zida   AQSH   dollaridagi   aktivlarni   yirik
hajmda   saqlovchi   mamlakatlar   ma'lum   bir   sabablarga   ko'ra   ularni   olishni
to'xtatishi   yoki   o'zlaridan   soqit   qilishlari   oqibatida   xalqaro   moliya   tizimida   keng
ko'lamli   inqiroz   avj   olishi   mumkin.   XX asrning 70-yillariga   kelib   Bretton-Vuds
valuta   tizimi   bekor   qilingach,   valutalar   hosilalari   (derivativlari)   bilan   birga
o'zlarining   oltin   asosidan   va   ta'minotidan   uzilib   qoldi.   Monetaristik   g'oyalar
(M.Fridmen   va   b.) asosiga   qurilgan   Yamayka   valuta   tizimi   moliya   muassasalariga
pulni   bosish   dastgohidan   maksimal   darajada   foy   dalanish,   valuta   derivativlari,
elektron   pullami   tashkil   qilish,   sox   ta   kapital   hisobiga   yirik   miqdordagi
ta'minlanmagan   dollarlarni   va   AQSH   g'azna   majburiyatlarini   jahon   moliya
tizimiga   kiritish   imkonini   berdi.   Natijada   jahon   moliya   tizimida   qog'oz
pirami  	
dasi,	 «moliyaviy	 ko'pik»,	 ya'ni   «ta'minlanmagan   dollarlar»	 shakl	  landi.   O'z-
o'zidan   moliya   sektori   va   iqtisodiyotning   real   sektori  	
o'rtasidagi	 muvozanat	
buzildi,	 ya'ni	 uzilish	 yuz	 berdi.
«Erkin bozor iqtisodiyoti tanazzuli» konsepsiyasi. Ushbu kon  	
sepsiyaning	
asosida   erkin   bozor   iqtisodiyotining   o'zini-o'zi   sama	 	rali   tartibga   sola	
olmasligi,   davlat   tomonidan	 tartibga   solishning	 yetarlicha   emasligi   kabi	
g'oyalar   yotadi.   Binobarin,   bu   konsepsi	 	yani   qo'llab-quvvatlovchilar	
moliyaviy erkinlashtirish, erkin bo	 zor	 iqtisodiyotini	 tanqid	 ostiga	 oladilar.	
Ma'lumki,  Buyuk  Depressiya  davrida (1929-1933)  bozor  iqti	 sodiyoti	
o'zini-o'zi samarali	 tartibga	 solishning	 uddasidan	 chiq	 madi.	 Dj.Keyns	 klassik	
nazariyaga	 zid	 bo'lgan	 quyidagi   ikki	 holatni   asoslashga   muvaffaq   bo'ldi.	
Birinchidan,   iqtisodiyot   vaqt	 ning	 istalgan   lahzasida   raqobatli   muvozanatda bo'lmaydi, ya'ni«ko'rinmas   qo'l»   o'z   ishini   bajarmaydi.   Ikkinchidan,   iqtisodiyot   ning
qaysi   darajada   bo'lishini yalpi   talab   belgilaydi. Dj.   Keyns	
fikricha,   mamlakatning   yalpi   ichki   mahsuloti   iste'molchilar,   in	
vestorlar   va   hukumatning   tovarlar   va   xizmatlar   sotib   olishga   qan	 chalik	
tayyor	 ekanligi	 bilan	 belgilanadi	 1•	
Monetarizm	 namoyandalari	 inqirozni	 pul	 xususiyatiga	 ega	 bo'lgan	
sabablar bilan tushuntiradilar. lnqirozning monetaris	 tik	 konsepsiyasi	 asosida	
pulning	 miqdoriylik	 nazariyasi	 yotadi.	 Monetarchilar   fikricha,   mamlakatdagi	
pul   taklifi   ustidan   dav	 lat	 nazoratini	 ta'minlash	 baholar   barqarorligi	 va	
iqtisodiyotning	 o'sish	 	sur'atlarini	 	saqlab	 	qolishning	 	asosi	 	bo'lib	 	xizmat	
qiladi.	
lqtisodiyotdagi	 	siklik	 	tebranishlar	 	konsepsiyasi.	 	Ko'pchilik	
iqtisodchilar	 iqtisodiyotning   siklik   xarakterga	 ega   ekanligini	 in	 qirozlar	
yuzaga	 kelishining	 asosiy	 sababi	 sifatida	 ko'rsatadilar.	 Darhaqiqat, iqtisodiyot	
doimo o'zgarib, tebranib turadi. Masalan,	 yoz juda issiq kelsa, muzqaymoqqa	
bo'lgan   talab   oshadi   va   uning	 ishlab   chiqarish   hajmi   ko'payadi.   Biroq   bu	
tebranishni   biznes   sikli	 sifatida   ko'rib   bo'lmaydi.   Chunki   bu   bir   sanoat	
tarmog'idagi   qisqa	 muddatli	 o'sish,   xolos.   Agar   odamlar   muzqaymoq   uchun	
ko'p	 pul   sarflasalar,   ularning   soyabon   sotib   olishga   sarflaydigan   pul	 lari	
kamayadi.   Boshqacha   aytganda,   muzqaymoq   ishlab   chiqarish	 hajmi   oshsa,	
soyabon	 ishlab chiqarish sanoatida	 pasayish	 kuza	 tiladi.	 Baho mexanizmi	 esa	
ularning   qaytadan   muvozanatlashu	 vini   ta'minlaydi.   Biroq,   uni   qaytadan	
muvozanatga kelishi uchun	 ma'lum	 muddat	 kerak	 bo'ladi.	
Moliyaviy	 inqirozni	 yuzaga	 keltiruvchi	 omillar.	 Spekulyativ	 kapital	
moliyaviy   aktivlar   narxidagi   tebranishlar   hisobidan   daro	 mad   olish   uchun	
paydo   bo'lib,   u   o'zida   yuqori   Jikvidli   qisqa   mud	 datli   qo'yilma,	 bozordagi	
o'rtacha   daromadlarga	 nisbatan	 yuqori	 daromadli,	 riskliligi	 yuqori	 bo'lgan	
investitsiya	 kabi xususiyat	 larni	 mujassamlashtirishi	 bozordagi	 jozibadorligini	
oshirib,	 ular	 bilan	 operatsiyalar	 ko'lamining	 ko'payishiga	 sabab	 bo'ladi. Moliya	 	bozoridagi	 	spekulyativ	 	kapitalning	 	mamlakat	 	ishlab	
chiqarishini	 moliyalashtirishga	 qo'shadigan	 hissasi	 deyarli	 yo'qligi	
1 Keynes,   J.M.   TheTheory   of   Employment,   Interest,   and   Money	
(New York:	 Harcourt,	 1936).	 p.-37.iqtisodiy   tadqiqotlarda   o'z   tasdig'ini   topgan   bo'lib,   spekulyativ   kapital
moliya bozorining barcha segmentlarida mavjudligi aniq   langan.
Investorlar derivativlar   bozoridagi vositalardan   riskni kamay   tirish, kurslar
o'zgarishidagi   riskni   sug'urtalash   uchun   foydalani   shadi.   Bunday   bitimlarda
xedjirni kontragenti sifatida spekulyant   riskni o'z zimmasiga oladi. Shuning uchun
moliya   bozorida   ham   xedjirlar,   ham   spekulyantlar   bo'lishi   talab   etiladi,   ularsiz
keng   ko'lamli,   likvidli   bozor   taraqqiy   etmaydi.   Moliyaviy   aktivlar   valu   taviy,
foizli,   kredit,   likvidlik,   operatsion,   qonunlarning   o'zgarishi,   hisob-kitoblarni
tartibga   solinishi   va   boshqa   bir   gator   risklarni   o'zida mujassam   etadi. Bozorning
har   qanday   ishtirokchisi   ham   bunday   risklarni   barchasini   qabul   qilishga   tayyor
bo'lmaydi. Ular   derivativlardan foydalangan holda risklarni qayta guruhlashlari va
bartaraf   qilishlari   mumkin.   Derivativlar   investorlarning   alohida   risklarini   butun
iqtisodiyotga   tarqatdi   va   natijada   butun   iqtisodiy   moliyaviy   tizim   beqarorligi
kuchaydi.	
Xalqaro	 	bank	 	likvidliligi	 	muammolarining	 	keskinlashuvi	 	AQSH	
ipoteka   kreditlari   bozoridagi   tanglikning   butun   moliya	 
sektoriga   tarqalishiga,
so'ngra   iqtisodiyotning   real   sektoriga   ta'sir  	
etish	 orqali	 iqtisodiy	 inqirozga	
aylanishiga	 sabab	 bo'ldi.
Murakkab   tuzilmaga   ega   bo'lgan   moliyaviy   mahsulotlarning   yetarlicha
tartibga   solinmasligi   natijasida   real   va   moliyaviy   sektor   o'rtasidagi
nomutanosiblik   kuchaydi   va   bu,   o'z   navbatida,   nafaqat   moliyaviy   aktivlar
bozorida,   balki   ko'chmas   mulk   bozorida   ham «ko'pik»larning paydo bo'lishiga
zamin   yaratdi.   2007-yilning   av   gust   oyiga   kelib   ipoteka   kreditlari   bozoridagi
ko'pik  «yorilib»,   barchani   vahimaga  soldi.  Kapitallarning  erkin   harakati   va   moli yaviy   globallashuv   ipoteka   bozoridagi   tanglikning   butun   moliya   bozoriga
transformatsiyalanishiga   va   global   tus   olishiga   zamin   yaratdi.   Shuningdek,   bank
tizimini   tartibga   solish   borasidagi   nuqsonlar ko'zga tashlanib qoldi. Bu holatlar	
keynscha   qarashlarning	 	hali-hanuz	 	o'z	 	ahamiyatini	 	yo'qotmaganligidan	
dalolat beradi.	
Banklar   tomonidan   talab   qilinadigan   foiz   stavkalari   doimo	 
ham
muvozanatli   (tabiiy) 6
 
stavkaga   teng   bo'lavermaydi.   Boshqa  	
cha   aytganda,	
banklar qisqa muddatli davriy oraliqda iqtisodiyot	 ni tabiiy stavkaga nisbatan	
pastroq   foiz   stavkasini   so'rash   orqali	 	rag'batlantirishlari   mumkin.   Bu	
«noto'g'ri»   signal   investitsiya   va	 	iste'molning   oshishiga   va,   aksincha,	
jamg'armalarning  qisqarishi	 ga sabab bo'ladi. Albatta, banklar bunday past	
stavkalarda   uzoq	 vaqt   qarz   bera   olmaydi,   natijada   banklarning   kreditlash	
amaliyoti	 qisqaradi, iqtisodiyotdagi  	muvozanat  buziladi,  hatto ayrim  bank	
Jar qarzlarning qaytmasligi oqibatida bankrotlikka	 yuz tutadi,	 pirovardida	
iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlarining pasayishi yuz be	 radi.	
Fikrimizcha,	 	ushbu	 	inqirozning	 	ildizlarini	 	AQSH   ning	 	yirik	
miqdordagi   joriy   operatsiyalar   defitsiti   (10   yil   mobaynida   YaIM	 ning   5	
foizi atrofida) va keragidan ortiq tashqi qarzdorlik; ortiq	 cha likvidlilik va	
kreditlarni   yuzaga   keltirgan   past   foiz   stavka	 lari;   past   daromadli   aholiga	
ipoteka kreditlarini berish ko'lamini	 oshirishga	 nisbatan	 AQSH	 hukumati	
tomonidan	 	o'tkazilgan	 	bosim;   nobank   moliya   tashkilotlari	 	ustidan	
yetarlicha   nazorat	 amalga   oshirilmaganligi   kabilardan	 izlash	 maqsadga	
muvofiq	 sanaladi.	
1999-yilga	 kelib	 Gless-Stigel	 qonunining	 bekor	 qilinishi	 AQSH	 tijorat	
banklariga	 investitsiya	 banki	 funksiyasini	 bajarish	 imkoni	 ni   berdi,   bu   o'z	
navbatida,	 riskli   anderrayting,	 qimmatli	 qog'ozlar	 savdosi,	 beqaror	 kredit	
amaliyotlarining   rivojlanishiga   olib   keldi.	 	Albatta,	 	AQSHda	 	mazkur	
qonunning	 qabul	 qilinishi	 Buyuk	 depressiya	 bilan	 chambarchas	 bog'liq.	 1933-
6
 	
Tabiiy	 yoki	 muvozanatli	 stavka	 tushunchasi	 shved  iqtisodchisi  Knut	 Wicksell	 tomonidan	 kiritilgan	 bo'lib, 	
talab va taklif asosida shakllangan	 pul	 bahosini	 ifodalash	 uchun	 qo'llaniladi. yilga	 qadar	 investi	 tsion	 va	 tijorat	 bank	 faoliyati	 bir	 muassasa	 tomonidan	
amalga	 oshi	 rilar	 edi.	 1933-yilda	 AQSH	 Kongressi	 tomonidan	 Gless-Stigel	
deb  	nomlanuvchi	 bank   qonuni   qabul	 qilindi.	 Bu   qonunga	 muvofiq,	 tijorat	
banklari   faoliyati   qimmatlf   qog'ozlar   sanoatidan	 	ajratildi.	 	Investitsiya	
banklarining   tijorat   bank   faoliyati   bilan   shug'ullanishi	 qonuniy   jihatdan	
taqiqlab   qo'yildi.   Shuningdek,	 tijorat   banklari	 ning   anderrayting   faoliyati	
hamda   korporativ   qimmatli   qog'ozlar	 bilan   shug'ullanishiga   chek   qo'yildi.	
1929-1933-yillar   mobayni	 da   qariyb   200   ta   tijorat   banki   investitsion-bank	
faoliyatidan voz	 kechdi	7	
1999-yilga   kelib   moliyaviy   modemizatsiyalash   bo'yicha   Grem	 ma-	
Lich-Blayli   qonuni   qabul   qilingach,   tijorat   banklariga   sug'urta	 faoliyati   va	
qimmatli   qog'ozlar   bilan   shug'ullanadigan   sho'ba   kor	 xonalarini	 ochishga	
ruxsat	 berildi.	 Ushbu  qonun   2000-yilning	 mart   oyidan   kuchga   kirgan   bo'lib,	
shu   paytdan   boshlab  	AQSH	 tijorat   banklari   yuridik   maqomi   “investitsion-	
bank   xolding   kom	 paniyasi”	 (investment	 bank	 xolding	 company)	 bo'lgani	
holda 	“universal  	tijora	t  	majmualari	” ga  	aylan	a  	boshladilar.  	2000-yilning  	may	
oyiga	 kelib AQSHda 270 ta milliy banklar va 17 ta xori	 jiy bank investitsion-	
bank   xolding   kompaniyasi   sifatida   qaytadan	 tashkil   etildi   va   ushbu   jarayon	
2008-yildagi global moliyaviy in	 qirozga	 debocha	 yasadi.	
2008-yildagi   global   moliyaviy   inqirozning   muhim   xususiyat	 laridan	
biri   shundaki,	 u   innovatsion   xarakterga   ega.   Ya'ni   uning	 kelib   chiqishida	
murakkab   tuzilmali   innovatsion   moliyaviy   mah	 sulotlaming	 rivojlanishi	 va	
ulami	 tartibga	 solishning   sarnarali	 tizimi	 	shakllanmaganligi	 	muhim	 	rol	
o'ynagan.	
Ayniqsa,	 bank	 sektorida	 sekyuritizatsiyalash	 (bank	 aktivlari	 ta'minoti	
asosida   qarzga   qimmatli   qog'ozlami   chiqarish)   jarayon	 larining	 ko'lami	
yanada	 kengayib   ketdi.   Ayni   paytda,   bu   amali	 yot	 tijorat	 banklariga	 arzon	
resurslami	 	jalb	 	qilish,	 	kredit	 	riskini
 	transformatsiyalash,   likvidlilikni	
boshqarish va yuqori foyda olish	 kabi	 imkoniyatlarni	 berdi.
7
 	
Shugxart.	 W.F. A	 Public	 Choice	 Perspective	 of the	 Banking Act of 1933 /	 Cato	 Journal,	 1988.	 Vol.7.	 No.3.	 -	
P.606 Murakkab   tuzilmali   innovatsion	 moliyaviy	 mahsulotlarni   ba	 holash	
bo'yicha reyting agentliklarining maxsus metodologiya	 si yo'q	 edi. AQSHning	
eng	 katta	 iqtisodiyotga	 ega	 ekanligi	 va	 likvidliligi,	 rezerv	 valutani	 emissiya	
qilishi	 kabi   omillar   uning	 xolis   reytingga   ega   bo'lmagan	 (aksariyat	 hollarda	
AAA) 	ipoteka	 qimmatli	 qog'ozlarining	 xaridorgir	 bo'lib	 ketishini	 ta'minladi.	
Global	 	moliyaviy	 	inqirozning	 	institutsional	 	omillari	 	sifatida	
quyidagilarni	 alohida	 ajratib	 ko'rsatish	 mumkin:-	
moliyaviy	 	muassasalar:	 	risk	 	va	 	likvidlilikni	 	boshqarish	
mexanizmining   zaifligi,   moliyaviy   muassasalarning  	boshqaruvi	 	va	
kengashlari   tomonidan   riskni   boshqarishga   mas'uliyat   bilan
yondashmaganliklari,   riskni   boshqarish	 	modellarining	 	murak	 	kab	
moliyaviy	 mahsulotlarning xususiyatlarini o'zida	 mujassam	 lashtirmaganligi;
-	
reyting   agentliklari	 va   tashqi   auditorlar:	 ularning   modellari	 va	
baholash metodlari moliyaviy innovatsiyalarga oid moliyaviy	 risklarni	 yetarli	
darajada	 baholash	 imkoniyatini	 bermadi;
-	
tartibga   soluvchi   organlar:	 moliyaviy   barqarorlik   davrl	4ri da	
moliyaviy	 innovatsiyalarni   samarali	 tartibga   solish   qoidalari,	 me'yorlari	 va	
mezonlari	 ishlab	 chiqilmadi,	 ipoteka	 qimmatli	
qog'ozlari	 	va	 	boshqa	 	innovatsion	 	murakkab	 	tuzilmali	 	moliyaviy	
mahsulotlarni	 	samarali	 	monitoring	 	qilish	 	tizimi	 	shakllantirilmadi.	
Shuningdek,	 AQSHda	 uy-joy	 xarid	 qilishga	 bo'lgan	 talabning	 keskin	
oshishi	 negizida	 yotgan	 omillarni	 ham	 e'tibordan	 chetda	 qoldirmaslik	
lozim.	 Yangi	 uy-joy	 xaridorlarini	 jalb	 etish	 va	 uy	 joyga	 bo'lgan	 talabni	
rag'batlantirish	 	maqsadida	 	gator	 	banklar	 	to'lovga	 	layoqatsiz	 	bo'lgan	
xaridorlarga	 ham	 ipoteka	 kreditlarini	 taqdim	 etishdi.	 Binobarin,	 uy-joy	
bahosining	 muttasil	 oshishi	 va	 shuning	 hisobiga	 kreditlarni	 qoplashga	
ularning	 ishonchi	 komil edi.	
Ipoteka	kreditlarini	taqdim	etuvchi	kredit  	muassasala	ri	
o'zlarining	 	kredit	 	berish	 	standartlarini	 	soddalashtirdilar	 	va
  «NINJA»
kreditlarini yo'lga qo'yishdi. «NINJA» (No   Income,   No Job or Assets) kreditlari «daromadsiz, ishsiz yoki aktivlarsiz»   mijozlarga   beriladigan   kreditlardir.   Ushbu
kreditlarni   berishda   mijoz   daromadlarining   tasdiqlanishi   ham   talab   etilmaydi,
ya'ni   mijoz   daromadlarini   qancha   ko'rsatsa,   shundayligicha   ma'lumot   uchun
qabul   qilinadi.Shunday qilib,  	AQSH  	ipoteka inqirozining umumiy sabablari	 sifatida	
quyidagilarni	 keltirish	 mumkin:
-	
nostandart	 kreditlar	 hajmining	 ortishi;
-	
moliyaviy	 retsessiya	 sharoitida	 yuqori	 riskli   (ishonchsiz)	 qarz	
oluvchilar o'rtasida	 kreditni qaytarmaslik holatlari sonining	 ortishi;
-	
ko'chmas   mulkka   investitsiya   qilish   maqsadida   olingan   ipo	 teka	
kreditlari	 hajmining	 o'sishi;
-	
ko'chmas   mulk	 bahosining	 pasayishi   va   ipoteka	 kreditlari	 garov	
ta'minotining	 yomonlashuvi;
-	
kreditorlar	 	tomonidan	 	nostandart	 	kreditlarga	 	bo'lgan	
o'sayotgan talabni  qondirish maqsadida  qisqa muddatli  yuqori	 darornadli	
ipoteka   qimmatli   qog'ozlarini   muomalaga   chiqarish	 orqali	 	moliyaviy	
resurslarning	 shakllantirilishi;
-	
Fannie	 Mae   va   Freddie	 Masning	 nostandart	 kreditlar   bo	 zorini	
rag'batlantirishdagi	 faolligi;
-	
nostandart	 	ipoteka	 	qimmatli	 	qog'ozlari	 	jozibadorligining	
pasayishi;
-	
reyting	 agentliklari	 tomonidan	 nostandart	 kreditlar riski	 ning	 past	
baholanishi	 va	 bunday	 kreditlar	 bilan	 ta'minlangan	 qimmatli	 qog'ozlarga	
yuqori	 reyting	 berilishi.	
Global   moliyaviy   inqiroz   quyidagi   bosqichlar   orqali   rivojlandi	 (3.1-	
rasmga	 qarang).
1-rasmdan	 ko'rish	 mumkinki,	 AQSH	 ipoteka	 bozoridagi	 kreditlash	
samaradorligining   pasayishi   dastavval   kredit   bozorida	 gi   tanglik   holatiga,	
so'ngra   jahondagi   kredit   tangligi   va   likvidlilik	 	rnuarnmolarining	
chuqurlashuviga   olib   kelgan.   Bu   esa,   o'z	 	navbatida,	 	mamlakatlar iqtisodiyotida	 pul	 massasining	 qisqarishi,	
foiz   stavkalarining   oshishiga   va   shuning   asosida   jahonda   to'lovga	
qobil   talabning   kamayishiga   sabab   bo'lgan.   Talabning   kamayishi	 	esa,	
iqtisodiy   faollik   va   ishlab   chiqarish   hajmining   qisqarishiga,	 pirovardida	
dunyo mamlakatlarida iqtisodiy	 retsessiyani	 keltirib	 chiqargan.	
AQSH	 ipoteka	 bozoridagi	 kreditlash	 faoliyati	 samaradorligining	
pasayishi	 	
AQSH	 kredit	 bozorida	 tanglikning	 yuzaga	 kelishi	
Jahonda	 	kredit	 tangligi	 va	 likvidlik	 muamrnolarining	 yuzaga	
kelish	
Banklar   va   yirik	 	korporativ	 	mijozlar   likvidliligi	 	va	 	to'lov	
qobiliyatining	 keskin	 pasayishi	
Dunyo	 	mamalakatlari	 	iqtisodiyotida   pul	 	massasining	
qisqarishi	 	
Foiz	 stavkalarining	 oshishi	
Jahon	 iqtisodiyotida	 to	' lovga	 qobil	 talabning	 kamayishi	
lqtisodiy	 faollikning	 pasayishi	 va   ishlab   chiqarish	 hajmining	
qisqarishi	
 Dunyo	 mamlakatlarida	 iqtisodiy	 retsessiyasining	 yuzaga	 kelishi	
1-rasm.	 	Global	 	moliyaviy-iqtisodiy	 	inqirozning	 	rivojlanish	
bosqichlari.	
Umuman   olganda,   AQSHdagi   moliyaviy   inqiroz   ichki   ekspansion	
siyosat va xalqaro erkinlashtirish, shuningdek, tartibga solin	 magan	 murakkab	
derivativ qimmatli qog'ozlar,	 tuzilmali	 inves	 titsiya vositalari	 kabi moliyaviy	
innovatsiyalardan	 rag'bat olgan	 holda	 shakllandi.  XULOSA
Xulosa   qilib   aytganda,   xalqaro   moliya   munosabatlari   tarkibiga   xalqaro
aylanmaga   kelib   tushgan   va   xalqaro   iqtisodiy   munosabatlarda,   ya'ni   rezi
dentlarning   tashqi   dunyo   bilan   yuzaga   keladigan   munosabatlarida   qo'llaniladigan
moliyaviy   munosabatlar   tizimi   kiritiladi.   Xalqaro   moliya   quyidagilarga   xizmat
qiladi:
- birinchidan,   turli   mamlakat   rezidentlari   o'rtasidagi   iqti   sodiy
aloqalarga va o'zaro hamkorlikka;
- ikkinchidan,   jahon   mamlakatlarining   turli   xii   moliyaviy   institutlar
bilan yuzaga keladigan o'zaro munosabatlariga;
- uchinchidan,   turli   mamlakatlar   rezidentlarining   xalqaro   moliya
bozorlaridagi operatsiyalarini tashkil etishga.
Jahon   iqtisodiyoti   globallashuvi   sharoitida   xalqaro   moliya   mu   nosabatlari
tobora   rivojlanib   bormoqda.   Bunda,   avvalo   mam   Iakatlar   o'rtasidagi   savdo
munosabatlarining   taraqqiy   etishi   alo   hida   o'rin   tutmoqda.   Ushbu   holat   o'z
navbatida   xalqaro   valuta   munosabatlari   va   xalqaro   hisob-kitoblarning
rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda.
Xalqaro   moliya   bozoridagi   faoliyatning   byudjet   siyosatiga   uyg’unligi
Mamlakatda byudjet siyosatining qanday yuritilishi ijtimoiy, qolaversa iqtisodiyot
barqarorlikka   o’zining   munosib   hissasini   qo’shadi.   Mamlakatimizda   byudjet
siyosatining muhim o’zgarishlarini 2016 yildan boshlab yangi bosqichga
ko’tarilganligi bilan izohlash mumkin. Sababi, 2005-2016 yillarda byudjet profitsit
bilan bajarilgan bo’lsa, 2018 yilda esa defitsit bilan bajarildi. Mazkur
tendentsiyaning yuzaga kelishi byudjet xarajatlari yo’nalishlarining o’zgarib
borayotganligi   bilan   bog’lash   mumkin.   Jumladan,   2018   yilda   646,4   mln.   so’m
defitsit kuzatilgan bo’lsa, 2019 yilda 4490,8 mln. so’m defitsit nazarda tutildi.
Mazkur   defitsitning   yuzaga   kelishi   byudjet   xarajatlarining   yiriklashuvi   va
byudjetdan   tashqari   jamg’armalarning   tugatilishi   bilan   bog’liq   desak   xató
bo’lmaydi. Ushbu tendentsiyalar bevosita quyidagi o’zgarishlar bilan bog’liq: O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018   yil   29   iyundagi
“O’zbekiston   Respublikasining   soliq   siyosatini   takomillashtirish   kontseptsiyasi
to’g’risida”gi   PF-5468-sonli   farmoni   qabul   qilinishi   bilan   byudjet   daromadlarida
quyidagi o’zgarishlar yuz berdi:
 barcha   fuqarolar   uchun   jismoniy   shaxslardan   olinadigan   daromad
solig’ining   yagona   stavkasini   12   foiz   miqdorida   joriy   etish,   shundan   0,1   foizini
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga yo’naltirish;
 fuqarolarning   mehnatga   haq   to’lash   tarzidagi   daromadlaridan
Byudjetdan   tashqari   pensiya   jamg’armasiga   ushlab   qolinadigan   sug’urta
badallarini bekor qilish;
 Byudjetdan   tashqari   pensiya   jamg’armasiga   yuridik   shaxslar   (davlat
ulushi bo’lgan) hamda ularning tarkibiy tuzilmalari uchun yagona ijtimoiy to’lovni
25 foiz miqdorida belgilash, shuningdek, boshqa yuridik shaxslar  (xususiy biznes
sub’ektlari) uchun ushbu to’lov stavkasini 15 foizdan 12 foizgacha pasaytirish;
 davlat   maqsadli   jamg’armalariga   yuridik   shaxslarning   oboroti
(tushumi)danundiriladigan majburiy ajratmalarni bekor qilish;
 yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i stavkasini 14 foizdan 12
 foizgacha,   tijorat   banklari   uchun   —   22   foizdan   20   foizgacha
pasaytirish;
 dividendlar   va   foizlar   ko’rinishidagi   foyda   solig’i   stavkasini   10
foizdan 5 foizgacha pasaytirish;  Adabiyotlar ro’yxati:
1. Vahobov A. va boshqalar. Budjet - soliq siyosati yaxlitligi. O’quv 
qo’llanma. - T.: Iqtisod va moliya. 2015.285 b.
2. Vahobov A. va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.: 
Sharq 2015. 220 b.
3. Malikov T., Xaydarov N. Davlat budjeti. O’quv qo’llanma, T.: "IQT1SOD-
MOLIYA", 2017, 84 b.
4. Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari. O’quv qo’llanma, 
T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2017, 245 b.
5. Malikov T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni. O’quv 
qo’llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2018, 84 b.
6. Yo’ldoshev Z., Malikov T. Uy xo’jaligi moliyasi. O’quv qo’llanma, T.: 
"IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b.
7. Не sh итой А.С. Финансы. Учебник .-М.:”Да sh ков и К”, 2017. 512 с.
8. Романовский В.М. У ch ебник. -М.:” Юрайт”, 2018.  462  с .
9. X. Jamolov va boshqalar. "Davlat byudjeti" fanidan kurs ishini bajarish 
bo’yicha uslubiy tavsiyalar. Toshkent, TMI, 2017 y.
10. T. Jo’raev va H. Hakimov. "Iqtisodiyot nazariyasi" fanidan kurs ishi bajarish 
bo’yicha uslubiy qo’llanma. Toshkent, TMI, 2015 y.
11.  A . Norqulov ,  G ’.  Yaxshiboev ,  A .  Xayriddinov . « Moliya »  fanidan   kurs   ishi
yozish   bo ’ yicha   uslubiy   ko ’ rsatma . - T .: « Iqtisod - Moliya », 2017, 32  b .
12. D. Karimova Kurs ishini yozish, rasmiylashtirish hamda himoya qilish
bo’yicha uslubiy qo’llanma.-T.: «Iqtisod-Moliya», 2019, 33 b

Xalqaro moliya

Купить
  • Похожие документы

  • O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
  • Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
  • Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
  • "Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
  • Turonbank bitiruv oldi amaliyoti

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha