Xalqaro moliya munosabatlari ishtirokchilarining roli - Экономика - Курсовые работы

Всего документов: 616
Число пользователей: 251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	193.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Xalqaro moliya munosabatlari ishtirokchilarining roli

Xalqaro moliya munosabatlari ishtirokchilarining
roli
Mundarija:
Kirish
1. Xalqaro moliya tashkilotlari va ularning xalqaro moliya
munosabatlarida tutgan o rniʻ
2. Xalqaro moliyaning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati.
3.
Jahon moliyaviy muhiti va unda xalqaro moliya munosa
batlarining tutgan o’rni.
4. Xalqaro moliya munosabatlari ishtirokchilari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

KirishMamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni izchil amal ga oshirish,
milliy iqtisodiyotni yangi davr darajasiga ko’tarish, eksportga yo’naltirilgan
ishlab chiqarish tarmoqlarini vujudga keltirish va jahon iqtisodiyoti
integratsiyasiga jadal kirib borish xalqaro moliya munosabatlarini barqaror
rivojlantirishni taqozo etadi.
Hozirgi vaqtda mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti
iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda tarkibiy o’zgarishlarni
amalga oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarida zamonaviy texnika-
texnologiyalarni joriy qilish va shu asosda raqo batbardoshlikka erishish,
jahon bozorlaridan mustahkam o’rin egallash, mamlakatimizning eksport
salohiyatini oshirish kabi vazifalarni amalga oshirish bilan bevosita
bog’liq. Mazkur masa lalarni ijobiy hal qilishda mamlakatning xalqaro
moliya munosa batlaridagi ishtiroki muhim o’rin tutadi.
Xalqaro moliya - xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning
harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya
munosabatlari muayyan maqsadlarni amal ga oshirish uchun xalqaro darajada
shakllantirilgan moliyaviy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish
jarayonidagi iqti sodiy munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya munosabatlari
o’ziga xalqaro valuta munosabatlari, xalqaro kredit munosabatlari, xalqaro
investitsiya munosabatlari, xalqaro savdo_ munosa batlari, xalqaro soliq
munosabatlari, xalqaro lizing munosabat lari, mamlakatlar to’lov balansini
boshqarish, xalqaro moliya tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni
qamrab oladi. Globallashuv jarayoni - jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqa
rishnirig ixtisoslashuvi va kengayishi, kapitalning xalqaro oqi mi rivojlanishi,
xizmatlar va mahsulotlarning xalqaro harakati xalqaro moliyaning rivojlanishiga
zamin yaratdi. Shuningdek, mazkur holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro
moliyaviy korporatsiyalarning yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy muno
sabatlarning va xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jihatlari
murakkablashuviga olib keldi.

1. Xalqaro moliya tashkilotlari va ularning xalqaro moliya
munosabatlarida tutgan o rni.ʻ
Xalqaro moliya doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va
rivojlanishini, alohida mamlakatlar to’lov balan sining o’zgarishini, xalqaro moliya
bozorlari, xalqaro moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion
faoliyatni namoyon etadi. Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilari bo’lib
quyidagilar hisoblanadi: banklar, transrnilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va
xalqaro rasmiy qarzdorlar. Xalqaro moliyaviy ope ratsiyalar alohida
rnarnlakatlarning rnoliya tizimiga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi kuch hisoblanadi.
Xalqaro rnoliya o’zida obyektiv asosga ega bo’lgan moliyaviy
munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro rnoliyaning moddiy asosi bo’lib mamlakatlar
o’rtasida arnalga oshiriladigan xalqaro moli yaviy oqirnlar, jumladan, pul oqirnlari
- import qilingan mah sulot va xizmatlarning to’lovlari harnda mahsulot va
xizmatlar eksportidan kelgan valuta tushurnlari, ushbu oqimlar xo’jalik yurituvchi
subyektlar rnoliyasini ifodalashi rnumkin, lekin ular turli mamlakatlarga tegishli
bo’ladi, shu boisdan mamlakatlar o’rtasidagi pul oqimlari harakatini narnoyon
etadi. Shuningdek, kredit mablag’lari oqirni ham ikki tornonlama bo’lib hisobla
nadi, bir tomondan qarzning berilishi bo’lsa, boshqa tomondan esa, uning
qaytarilishi va foizlarning to’lanishi namoyon bo’ladi. Shunday qilib, mazkur
oqimlar asosida rnoliyaviy resurslarning mamlakatlar o’rtasidagi harakati yuzaga
keladi. Ularning taqsim lanishi bir tornondan valuta kurslari asosida, ikkinchi
tomondan esa, bojxona tariflari asosida boshqariladi. 1
Moliyaviy resurslar xalqaro moliya tashkilotlari va institutlari faoliyati
jarayonida shakllanadi va foydalaniladi. Mazkur insti tutlar va tashkilotlar
davlatlararo tuzilrnaga ega bo’lib muayyan funksiyalarni bajaradi. Ularning
rnoliyaviy ta’rninoti umurnlash gan (rnasalan, BMT budjeti) yoki rnaqsadli (aniq
dasturlar va tadbirlar uchun rno’ljallangan) fondlar orqali arnalga oshiriladi.
1
Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari. O’quv qo’llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2017 ,
245 b

Moliyaviy resurslarning muayyan qisrnini xalqaro darajada rnarkazlashuvi
jahon xo’jaligi ehtiyojlarini ta’rninlaydi, bunday resurslarni shakllantirishning
iqtisodiy shart-sharoitlari bo’lib, iqtisodiy integratsiyaning kuchayishi, turli
sohalardagi xalqaro loyiha va dasturlarni amalga oshirishda rnamlakatlarning
ishtiroki, kredit va savdo rnunosabatlarini rivojlanishi hisoblanadi.
Shunday qilib, xalqaro moliya - bu xalqaro rnoliya bozori va xalqaro
institutlar tornonidan shakllanishi, taqsirnlanishi va ishlatilishini o’z ichiga olgan
moliyaviy resurslar harakati aso sida hosil bo’lgan munosabatlar tuzilmasi
bo’yicha murakkab tizimdir.
Mamlakat davlat moliyasining xususiyatlari sifatida quyidagi- larni
keltirish mumkin:
- bitta mamlakat hududidan chiqmaydi;
- xorijiy subyektlarni jalb qilmaydi;
- milliy qonunchilik asosida amalga oshiriladi;
- mamlakat ichida amalga oshiradigan hisob-kitoblarni o’zida
ifodalaydi.
Xalqaro moliya esa turli xildagi jihatlarni o’rganadi. Bularga:
- iqtisodiy kategoriya sifatida - moliyaviy resurslarning fond lari bo’lib,
xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish asosida tashkil etilgan hamda
xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan umumiy ehtiyojlarni qondirish va jahon darajasida
ijtimoiy takror ishlab chiqarishning rentabelligini va uzluksizligini ta’minlash
uchun foydalaniladi;
- institutsional jihatdan - bu banklar, valuta va fond birjalari, xalqaro
moliya institutlari, mintaqaviy moliya-kredit tashkilot lari, xalqaro va mintaqaviy
iqtisodiy tashkilotlar va birlashmalar majmui bo’lib, ular orqali jahon moliyaviy
oqimlarining harakati amalga oshiriladi;
- iqtisodiy munosabat sifatida - bu, jahon bozorida kapital, xizmatlar,
tovarlar harakati vaqtida milliy mahsulotlarning qay ta taqsimlanishi jarayonida
yuzaga keluvchi pul ko’rinishidagi munosabat. Davlatlararo va transmilliy moliya-

kredit munosa batlarini o’z ichiga oladi va ularda xorijiy elementlar ishtirokini
ifodalaydi.
Xalqaro moliyaning asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi:
- taqsimlash funksiyasi;
- nazorat funksiyasi;
- takror ishlab chiqarish jarayoniga moliya yordamida xalqaro valuta-
kredit va moliya tashkilotlarining aralashuvi bilan bog’liq tartibga solish
funksiyasi;
- barqarorlashtirish funksiyasi. Mazkur funksiya jahon xo’jaligi
tizimida iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar uchun barqa ror sharoitni yaratishda
namoyon bo’ladi.
Xalqaro moliya munosabatlari shakllanishi va rivojlanishining asosiy
omillari quyidagilardan iborat:
1. Jahon bozorlarining vujudga kelishi, ayniqsa tovar bozorlari.
2. Xalqaro mehnat taqsimoti.
3. lqtisodiy aloqalarning baynalminallashuvi va globallashuvi.
4. lqtisodiy va ijtimoiy sohalarda integratsiya jarayonlarining kuchayishi.
5. Ilmiy-texnika taraqqiyoti.
6. Xalqaro moliya munosabatlarining ko’p tomonlama tartib ga solish
tizimini takomillashtirilishi.
7. Jahon iqtisodiyotida global muammolarning keskinlashuvi. Xalqaro
moliya jahon xo’jaligining aniqlovchi tizimlaridan biri hisoblanib, milliy va jahon
iqtisodiyotiga aniqlovchi ta’sir ko’rsatadi.
Xalqaro moliya yaxlit tizirn sifatida faoliyat ko’rsatadi va uning
elementlariga quyidagilar kiradi:
- Jahon valuta tizimi - milliy va zaxira valutalar, xalqaro jamoaviy
valutalar, o’zaro konvertirlash shartlari, valuta pariteti, valuta kursi, valuta
kurslarini tartibga solishning milliy va xalqa ro mexanizmlaridan tashkil topgan;

- Xalqaro hisob-kitoblar - moliyaviy instrumentlar, ishlab chiqarish
omillari, tovarlar harakati, shuningdek, xalqaro hisob kitoblar bilan bog’liq barcha
operatsiyalarni aks ettiruvchi to’lov balansiga xizmat qiladi;
- Xalqaro moliya bozorlari va muayyan moliyaviy instrument lar
savdosi mexanizmlari - valuta, kredit, qimmatli qog’ozlar;
- Xalqaro soliqqa tortish - pul mablag’lari fondlarini shakl lantirish
metodi sifatida;
- TMKlarning xalqaro moliyaviy menejmenti, bunda trans milliy
moliyalashtirish, risklarni boshqarish, xalqaro investitsi yalash jarayoni asosiy
o’ringa chiqadi.
Jahon iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xiz matlar va
ishlab chiqarish omillarining harakati bilan bog’liq. Ushbu bog’liqlik asosida
xalqaro moliya munosabatlari yuzaga keladi. 2
Xalqaro moliya munosabatlari bu xalqaro moliya bozori ishtirokchisi
bo’lgan shaxsning qaroriga muvofiq tarzda o’ziga te gishli bo’lgan xorijiy
valutalarning harakat jarayonini tavsiflovchi fundamental iqtisodiy kategoriyadir.
Xalqaro kreditlashdan foydalanish xususiyatining o’zgarishi bilan bog’liq
ravishda xalqaro kredit bozori hajmi keskin ortib bordi. Uning oxirgi yo’nalishi
nafaqat xalqaro ayirboshlash so hasi (mahsulotlar, xizmatlar va boshq.) balki,
ishlab chiqarish sohasi ham bo’ldi. Bu holat, birmuncha yirik kreditlarni uzoq
muddatlarga jalb etishni, shuningdek, moliya-kredit xizmatlari majmuasini
rivojlantirishni talab etardi. 1970-yillarda xalqaro kreditni to’lov balansining
taqchilligini bevosita yoki bilvosita moliyalashtirish uchun foydalana boshladilar.
Xususiy firmalar bilan bir qatorda yirik qarzdorlar sifatida hukumatlar, davlat
tashkilotlari va korxonalar, xalqaro kredit tashkilotlari yuzaga keldi.
Ushbu davrda neft import qiluvchi rivojlangan va rivojlana yotgan
mamlakatlar to’lov balanslari jami taqchilligining qariyb 60% xalqaro kapital
bozorlari hisobiga moliyalashtirildi. Xalqaro kredit hajmining oshishi nafaqat
2
Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari. O’quv qo’llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2017 ,
248 b

yevrokreditlarning o’sishi hiso biga balki, xorijiy kreditlash bozorlari kengayishi
hisobiga sodir bo’ldi. Yaponiya milliy valutasi «iena» hisobiga xorijiy kreditlar
bozori hajmining oshishi natijasida Tokioda ienadagi xorijiy obli gatsiyalar
emissiyasi hajmi keskin ortdi. Mazkur holat natijasida Yaponiya ienasi yevrovaluta
bozorida keng qo’llanila boshlandi.
1970-yillarda xalqaro kapital bozori kengayishiga bir qator omillar ta’sir
ko’rsatdi va natijada xalqaro res-urslar aylanishi va likvidligi oshib bordi. Ushbu
davrda jahon iqtisodiyoti ikkita neft inqirozini boshdan kechirdi va neft narxining
birdaniga keskin o’zgarishiga sabab bo’ldi. Mazkur holat natijasida neft eksport qi
luvchi mamlakatlarda yirik valuta ortiqchaligi, neft import qiluv chilarda esa,
jumladan ko’plab rivojlangan mamlakatlarda joriy hisoblar bo’yicha taqchillik
yuzaga keldi. Bu taqchillik asosan retsipient-mamlakatlarga xalqaro banklar,
yevroobligatsiyalar bo zori orqali tushgan neftedollarlar hisobiga qoplandi.
Jahon iqtisodiyotida ro’y bergan boshqa muhim o’zgarishlar ham xalqaro
moliya munosabatlari rivojlanishiga ijobiy va sal biy jihatdan sezilarli darajada
ta’sir ko’rsatdi. Ushbu o’zgarishlar jumlasiga jahon va hududiy valuta tizimlaridagi
o’zgarishlar, valuta tizimi tamoyillarining o’zgarishi, qarzdorlik inqirozlari,
mamlakatlar tomonidan iqtisodiy integratsion birlashmallarning tuzilishi, xalqaro
va mintaqaviy moliya tashkilotlarining vujudga kelishi, transmilliy korporatsiya va
banklar faoliyatining kengayi shi, jahonda ro’y bergan moliyaviy-iqtisodiy
inqirozlarni kiritish mumkin.
Jahon moliyaviy muhiti investorlar va korporatsiyalar moli yasi, banklar
boshqaruvchilari qabul qiluvchi qarorlarga ta’sir ko’rsatadi hamda jahon moliya
bozori o’sishi sharoitini aniqlaydi. Xalqaro moliya tizimining asosiy funksiyalari
sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
- valutalar ayirboshlash va hisob-kitob tizimi shartlarining birxillashuvi;
- valuta kurslari rejimlarini tartiblashtirish va valuta cheklov larini
tartibga solish;
- xalqaro valuta likvidligini tartibga solish;

- kredit, sug’urta, investitsiya va fond operatsiyalari xalqaro qoidalarini
birxillashtirish;
- mazkur funksiyalarni amalga oshiruvchi va nazorat qiluv chi xalqaro
moliya institutlarini tashkil etish.
Xalqaro moliya munosabatlarining subyektlari sifatida qu yidagilar ishtirok
etadi: davlat, korxona, tashkilotlar, firmalar hamda xalqaro tashkilotlar va moliya
institutlari, transmilliy korporatsiyalar, transmilliy banklar, birjalar, jismoniy
shaxslar. Xalqaro moliya munosabatlari turli mamlakatlarning xo’jalik yurituvchi
subyektlari o’rtasida, davlat va boshqa mamlakatlar hukumatlari hamda xalqaro
tashkilotlar o’rtasida, davlat va kor xonalar bilan xalqaro moliya institutlari
o’rtasida yuzaga kelishi mumkin.
Davlat xalqaro moliya sohasida faoliyat ko’rsatuvchi asosiy subyekt
hisoblanadi.
Markaziy banklar - bu iqtisodiyotni davlat tomonidan tartib ga solish
organlari bo’lib, ularga monopol tarzda banknotalar chiqarish, pul muomalasi,
kredit va valuta kursini tartibga solish, valuta zaxiralarini saqlash vazifalari
biriktirilgan.
Xalqaro tashkilotlar - ular xalqaro shartnoma asosida tashkil etilgan bo’Iib,
doimiy faoliyat ko’rsatuvchi organlarga ega bo’lgan holda jahon xo’jaligi
birliklarining iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishiga yordamlashish vazifalarini bajaradi.
Xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari - jahon iqti sodiyotini
barqarorlashtirish maqsadida xalqaro valuta va moliya-kredit munosabatlarini
tartibga solish uchun davlatlararo kelishuvlar asosida tashkil etilgan iqtisodiy
tashkilotlar.
Xalqaro moliyaning rivojlanishida transmilliy korporatsiyalar va
transmilliy banklar kabi subyektlar faol rol o’ynaydi.
Jahon iqtisodiyotining rivojlanish jarayoni xalqaro moliya
munosabatlarining rivojlanish evolutsiyasi bilan uzviy bog’liqdir. Xalqaro moliya
munosabatlari jahon xo’jaligining shakllanishi jarayonida alohida o’rin tutadi.

Xalqaro moliya munosabatlari asta-sekin jahon xo’jaligining tarkibiy
elementiga aylana bordi. Hozirgi vaqtda xalqaro moliya munosabatlarini jahon
xo’jaligining rivojlanishi natijasida shakl langan mustaqil iqtisodiy tizim sifatida
baholash mumkin.
Jahon xo’jaligi bozor iqtisodiyotining obyektiv qonuniyatlariga
bo’ysunuvchi xalqaro moliya munosabatlari orqali o’zaro bog’liq milliy
iqtisodiyotlar yig’indisi sifatidagi global iqtisodiy tizimdir.
Jahon xo’jaligining barqaror rivojlanishida alohida olingan milliy
iqtisodiyotlar holati muhim o’rin tutadi. Chunki, milliy iqtisodiyotlar jahon
iqtisodiyotining asosiy subyekti hisoblanadi.
Milliy iqtisodiyotning rivojlanishida uning tashqi dunyo bilan aloqalari
holati, mamlakatning xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtiroki muhim o’rin
tutadi. Mamlakatning xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtirokining
kuchayishida xalqaro moliya munosabatlarini amalga oshirish mexanizmlarini
samarali tarzda tashkil etish bilan uzviy bog’liqdir.
Ta’kidlash joizki, xalqaro moliya munosabatlarining predmeti ikkita
muhim tarkibiy qismni o’ziga qamrab oladi, ya’ni xalqaro moliyaviy munosabatlar
va ularni amalga oshirish mexanizmi. Ma’lumki, mamlakatlar o’rtasidagi xalqaro
moliya munosabat lari muayyan mexanizm orqali amalga oshiriladi, bunda xalqaro
tashkilotlar tomonidan belgilangan me’yoriy normalar, davlat lararo darajadagi
shartnoma va bitimlar, mamlakatlar o’rtasida o’zaro qabul qilingan kelishuvlarga
amal qilinadi.
Xalqaro moliya munosabatlari mexanizmiga huquqiy norma lar va ularni
amalga oshirish vositalari (shartnomalar, kelishuvlar, bitimlar, rezolyutsiya va
konvensiya) xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan yo’l-
yo’riqlarni amalga oshirishni muvofiqlashtiruvchi xalqaro moliya tashkilotlari
kiradi.
Xalqaro moliya munosabatlari jahon xo’jaligi tizimida tez tez takrorlanib
turuvchi turli xil darajadagi kompleks, alohida olingan bir mamlakat va ularning

hududiy birlashmalari va subyektlari, alohida tashkilotlar o’rtasidagi aloqalarni o’z
ichiga oladi.
Xalqaro moliya munosabatlari tuzilmaviy jihatdan quyidagi- larni
o’rganishni taqozo etadi:
- xalqaro valuta munosabatlari;
- xalqaro iqtisodiy integratsion jarayonlar;
- xalqaro savdo munosabatlari;
- investitsiyalar va kapitalning xalqaro harakati;
- mamlakatlar to’lov balanslarini boshqarish;
- xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish;
- xalqaro moliya tashkilotlari faoliyati va boshqalar.
Xalqaro moliya munosabatlarining obyektiv asosini xalqaro mehnat
taqsimoti va jahon xo’jaligi hamda undagi iqtisodiy alo qalar tizimi tashkil qiladi.
Hozirgi zamon jahon xo’jaligi mil liy iqtisodiyotlar yig’indisidan iborat bo’lgan
global iqtisodiy tizim bo’lib, bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlariga, xalqaro
mehnat taqsimotiga, ishlab chiqarish va kapitalning xalqaro harakatiga muvofiq
tarzda o’zgarib boradi.
Xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishining milliy iqtisodiyotga ta’siri
quyidagi muhim xususiyatlar orqali namoyon bo’ladi:
• Moliyaviy globallashuv jarayoni. Mazkur jarayon quyidagi
o’zgarishlarni o’z ichiga qamrab oladi:
- mamlakatlarni jahon iqtisodiyotidagi jarayonlarga jalb etish;
- ishchi kuchi, texnologiya, kapital, mahsulotlar va xizmat- larning
global bozorlarini barpo etish;
- jahon xo’jalik aloqalarining global infratuzilmasini yaratish; ‘
- xalqaro moliya munosabatlari bilan milliy iqtisodiyotning qoidalarini
universallashtirish;
- yirik ishlab chiqarishga asoslangan xalqaro ishlab chiqarish
tarmoqlarini vujudga keltirish.

• lqtisodiy integratsion hudud va birlashmalarning tashkil topishi. Milliy
iqtisodiyotlarning xalqaro mehnat taqsimotiga asoslangan holda iqtisodiy jihatdan
birlashish jarayoni hisoblanadi.
• Xalqaro moliya bozorlaridagi o’zgarishlar. Milliy iqtisodi yotda
faoliyat ko’rsatayotgan moliya institutlarining jahon moliya bozorlaridagi
ishtirokini muvofiqlashtirib boradi.
• Global raqobatlashuv jarayonining keskinlashuvi. Ushbu holat, milliy
iqtisodiyotlar tomonidan jahon bozorlarida o’rin egallash uchun yuqori sifatli
mahsulotlar ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida vujudga keladi.
• Transmilliy korporatsiyalar va transmilliy banklar rolining ortib
borishi. Bu holat, jahon iqtisodiyotida transmilliylashish ja rayoni kuchayishi,
ya’ni, alohida mamlakatlarga yoki bir nechta mamlakatlarga tegishli xalqaro
kompaniyalar va banklar faoliyati ning rivojlanishi, ular tomonidan xorijiy
filiallarning kengaytirili shi orqali yuzaga keldi.
• Mamlakatlarda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi. Mazkur
holat, milliy iqtisodiyotning tashqi dunyo uchun ochiqlik darajasi orqali
ifodalanadi. Bunda, xalqaro moliya muno sabatlarining ishtirokchilari uchun
muayyan shart-sharoitlarning yaratilishi, xususan, xalqaro savdoda bojlarning
pasaytirilishi, xorijiy investorlarni keng jalb etishga qaratilgan qulay investitsiya
muhitining yaratilishi hamda valuta cheklovlarining bekor qilini shi kabi tadbirlar
amalga oshirilishi muhim o’rin tutadi.
• Tashqi iqtisodiy aloqalarning xalqaro me’yoriy-huquqiy ba zasini
qabul etilishi.
• Mamlakatlar o’rtasidagi moliyaviy munosabatlarni xalqaro jihatdan
tartibga solish va nazorat qilish tizimining tashkil qilinishi.
Alohida olingan milliy iqtisodiyotning xalqaro moliya munosabatlaridagi
ishtirokini bir necha miqdoriy ko’rsatkichlar bilan tavsiflash mumkin:
- eksport kvotasining miqdori, bunda eksport hajmi YMMga
nisbatan foizda hisoblanadi;
- import kvotasining miqdori, bunda import hajmi YMMga

nisbatan foizda hisoblanadi;
- tashqi savdo kvotasining miqdori, bunda tashqi savdo aylan masi
hajmi YMMga nisbatan foizda hisoblanadi.
Mazkur ko’rsatkichlarni hisoblash asosida mamlakatning xalqaro moliya
munosabatlaridagi ishtirokini baholash mumkin.
Jahon iqtisodiyotida ro’y bergan o’zgarishlar xalqaro moliya mu
nosabatlarining istiqbolda rivojlanish tendensiyalarini belgilab berdi:
- xalqaro moliya munosabatlari sohasida ikki tomonlama
munosabatlardan ko’p tomonlama munosabatlarga o’tish;
- jahon xo’jaligida xalqaro mehnat taqsimotining chuqur lashuvi;
- xalqaro savdo munosabatlarining an’anaviy tovarlar sav dosidan
milliy ishlab chiqarish jarayonlarida bevosita xizmat ko’rsatish vositasiga aylanib
borishi;
- kapital migratsiyasining globallashuvi;
- hududiy iqtisodiy integratsiya jarayonlarining yanada ken- gayishi va
jadallashuvi.
Xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishida kapitalning xalqaro harakati,
ayniqsa, to’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalar shaklida u yoki bu mamlakatga
kirib borishi, shuningdek, xalqaro savdoning mahsulotlar, turli xizmatlar
ko’rsatish, texnologiyalar sohasidagi rivoji ijobiy omil sifatida ta’sir ko’rsatmoqda.
Jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va
kengayishi, xalqaro kapital harakatining rivoji, chegaralararo tovarlar, xizmatlar
hamda ishchi kuchi migratsiyasi xalqaro moli ya munosabatlarining rivojlanishiga,
shuningdek, jahon moliya bozorlarining taraqqiy etishiga hamda transmilliy
korporatsiyalar faoliyatining kengayishiga, xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa
jabhalarini jadallashuviga imkon yaratdi 3
Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro moliyaning vazi falari sifatida
quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
3
Malikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari. O’quv qo’llanma, T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2017,
255 b

- milliy iqtisodiyotlarning yagona xalqaro tizimga integratsi yalashuvini
ta’minlash;
- xalqaro savdo hamda tovarlar, xizmatlar va kapital ayirboshlashning
oqilona harakatini tashkil etish;
- milliy iqtisodiyotlarni xalqaro iqtisodiy va moliyaviy o’zgarishlarga
moslashtirish;
- mamlakatlarning milliy moliyaviy siyosatini yuritishida tavsiyalar
berish.
Xalqaro moliya munosabatlari tarkibiga xalqaro aylanmaga kelib tushgan
va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda, ya’ni rezidentlarning tashqi dunyo bilan
yuzaga keladigan munosabatlarida qo’llaniladigan moliyaviy munosabatlar tizimi
kiritiladi. Xalqaro moliya quyidagilarga xizmat qiladi:
- birinchidan, turli mamlakat rezidentlari o’rtasidagi iqti sodiy
aloqalarga va o’zaro hamkorlikka;
- ikkinchidan, jahon mamlakatlarining turli xii moliyaviy institutlar
bilan yuzaga keladigan o’zaro munosabatlariga;
- uchinchidan, turli mamlakatlar rezidentlarining xalqaro moliya
bozorlaridagi operatsiyalarini tashkil etishga.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi sharoitida xalqaro moliya mu nosabatlari
tobora rivojlanib bormoqda. Bunda, avvalo mam Iakatlar o’rtasidagi savdo
munosabatlarining taraqqiy etishi alo hida o’rin tutmoqda. Ushbu holat o’z
navbatida xalqaro valuta munosabatlari va xalqaro hisob-kitoblarning
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda.

2. Xalqaro moliyaning iqtisodiy mohiyati va ahamiyatiXalqaro moliya - xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning
harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlari
muayyan maqsadlarni amalga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan
moliyaviy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqti sodiy
munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya munosabatlari o’ziga xalqaro valuta
munosabatlari, xalqaro kredit munosabat lari, xalqaro investitsiya munosabatlari,
xalqaro savdo_ munosa batlari, xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing
munosabat lari, mamlakatlar to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya
tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni qamrab oladi. Globallashuv
jarayoni - jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqa rishnirig ixtisoslashuvi va
kengayishi, kapitalning xalqaro oqi mi rivojlanishi, xizmatlar va mahsulotlarning
xalqaro harakati xalqaro moliyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Shuningdek,
mazkur holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy kor poratsiyalarning
yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy muno sabatlarning va xalqaro moliyaviy
faoliyatning boshqa jihatlari murakkablashuviga olib keldi.
Xalqaro moliya doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul tizimlari
ning holati va rivojlanishini, alohida mamlakatlar to’lov balan sining
o’zgarishini, xalqaro moliya bozorlari, xalqaro moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro
bank va investitsion faoliyatni namoyon etadi. Xalqaro moliya tizimining asosiy
ishtirokchilari bo’lib qu
yidagilar hisoblanadi: banklar, transrnilliy
korporatsiyalar, portfel investorlar va xalqaro rasmiy qarzdorlar. Xalqaro
moliyaviy ope ratsiyalar alohida rnarnlakatlarning rnoliya tizimiga jiddiy ta’sir
ko’rsatuvchi kuch hisoblanadi.

Xalqaro rnoliya o’zida obyektiv asosga ega bo’lgan moliyaviy
munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro rnoliyaning moddiy asosi bo’lib
mamlakatlar o’rtasida arnalga oshiriladigan xalqaro moliyaviy oqirnlar,
jumladan, pul oqirnlari - import qilingan mah sulot va xizmatlarning to’lovlari
harnda mahsulot va xizmatlar eksportidan kelgan valuta tushurnlari, ushbu
oqimlar xo’jalik yurituvchi subyektlar rnoliyasini ifodalashi rnumkin, lekin
ular turli mamlakatlarga tegishli bo’ladi, shu boisdan mamlakatlar o’rtasidagi
pul oqimlari harakatini narnoyon etadi. Shuningdek, kredit mablag’lari oqirni
ham ikki tornonlama bo’lib hisoblanadi, bir tomondan qarzning berilishi
bo’lsa, boshqa tomondan esa, uning qaytarilishi va foizlarning to’lanishi
namoyon bo’ladi. Shunday qilib, mazkur oqimlar asosida rnoliyaviy
resurslarning mamlakatlar o’rtasidagi harakati yuzaga keladi. Ularning
taqsimlanishi bir tornondan valuta kurslari asosida, ikkinchi tomondan esa,
bojxona tariflari asosida boshqariladi.
Moliyaviy resurslar xalqaro moliya tashkilotlari va institutlari faoliyati
jarayonida shakllanadi va foydalaniladi. Mazkur insti tutlar va tashkilotlar
davlatlararo tuzilrnaga ega bo’lib muayyan funksiyalarni bajaradi. Ularning
rnoliyaviy ta’rninoti umurnlash gan (rnasalan, BMT budjeti) yoki rnaqsadli
(aniq dasturlar va tadbirlar uchun rno’ljallangan) fondlar orqali arnalga
oshiriladi.
Moliyaviy resurslarning muayyan qisrnini xalqaro darajada
rnarkazlashuvi jahon xo’jaligi ehtiyojlarini ta’rninlaydi, bunday resurslarni
shakllantirishning iqtisodiy shart-sharoitlari bo’lib, iqtisodiy integratsiyaning
kuchayishi, turli sohalardagi xalqaro loyiha va dasturlarni amalga oshirishda
rnamlakatlarning ishtiro ki, kredit va savdo rnunosabatlarini rivojlanishi
hisoblanadi.
Shunday qilib, xalqaro moliya - bu xalqaro rnoliya bozori va xalqaro
institutlar tornonidan shakllanishi, taqsirnlanishi va
ishlatilishini o’z ichiga
olgan moliyaviy resurslar harakati aso sida hosil bo’lgan munosabatlar
tuzilmasi bo’yicha murakkab tizimdir.

Mamlakat davlat moliyasining xususiyatlari sifatida quyidagi- larni
keltirish mumkin:-
bitta mamlakat hududidan chiqmaydi;
-
xorijiy subyektlarni jalb qilmaydi;
-
milliy qonunchilik asosida amalga oshiriladi;
-
mamlakat ichida amalga oshiradigan hisob kitoblarni
o’zida ifodalaydi.
Xalqaro moliya esa turli xildagi jihatlarni o’rganadi. Bularga:
-
iqtisodiy kategoriya sifatida - moliyaviy resurslarning fond lari
bo’lib, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish asosida tashkil etilgan
hamda xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan umumiy ehtiyojlarni qondirish va
jahon darajasida ijtimoiy takror ishlab chiqarishning rentabelligini va
uzluksizligini ta’minlash uchun foydalaniladi;
-
institutsional jihatdan - bu banklar, valuta va fond birjalari, xalqaro
moliya institutlari, mintaqaviy moliya-kredit tashkilot lari, xalqaro va
mintaqaviy iqtisodiy tashkilotlar va birlashmalar majmui bo’lib, ular orqali
jahon moliyaviy oqimlarining harakati amalga oshiriladi;
-
iqtisodiy munosabat sifatida - bu, jahon bozorida kapital,
xizmatlar, tovarlar harakati vaqtida milliy mahsulotlarning qay ta taqsimlanishi
jarayonida yuzaga keluvchi pul ko’rinishidagi munosabat. Davlatlararo va
transmilliy moliya-kredit munosa batlarini o’z ichiga oladi va ularda xorijiy
elementlar ishtirokini ifodalaydi.
Xalqaro moliyaning asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi:
-
taqsimlash funksiyasi;
-
nazorat funksiyasi;
-
takror ishlab chiqarish jarayoniga moliya yordamida xalqaro
valuta-kredit va moliya tashkilotlarining aralashuvi bilan bog’liq tartibga
solish funksiyasi;
-
barqarorlashtirish funksiyasi. Mazkur funksiya jahon xo’jaligi
tizimida iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar uchun barqa ror sharoitni

yaratishda namoyon bo’ladi.
Xalqaro moliya munosabatlari shakllanishi va rivojlanishining asosiy
omillari quyidagilardan iborat:1.
Jahon bozorlarining vujudga kelishi, ayniqsa tovar bozorlari.
2.
Xalqaro mehnat taqsimoti.
3.
lqtisodiy aloqalarning baynalminallashuvi va globallashuvi.
4.
lqtisodiy va ijtimoiy sohalarda integratsiya jarayonlarining
kuchayishi.
5.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti.
6.
Xalqaro moliya munosabatlarining ko’p tomonlama tartib ga
solish tizimini takomillashtirilishi.
7.
Jahon iqtisodiyotida global muammolarning keskinlashuvi.
Xalqaro moliya jahon xo’jaligining aniqlovchi tizimlaridan biri hisoblanib,
milliy va jahon iqtisodiyotiga aniqlovchi ta’sir
ko’rsatadi.
1-rasm. Xalqaro moliya munosabatlari va xalqaro qayta ishlab chiqarish
jarayonlarining o’zaro bog’liqligi
Xalqaro moliya yaxlit tizirn sifatida faoliyat ko’rsatadi va uningJahon iqtisodiyoti
Xalqaro moliya
mu
nosabatlari
Xalqaro savdoXalqaro savdo ' Jahon iqtiso'1i

yotida kapital
va investitsiyalar
harakatiJahon iqtisodi yotida
kapital
va investitsiyalar
harakati Jahon iqtisodiyoti

elementlariga quyidagilar kiradi:

-Jahon valuta tizimi - milliy va zaxira valutalar, xalqaro jamoaviy
valutalar, o’zaro konvertirlash shartlari, valuta pariteti, valuta kursi, valuta
kurslarini tartibga solishning milliy va xalqa ro mexanizmlaridan tashkil
topgan;
-
Xalqaro hisob-kitoblar - moliyaviy instrumentlar, ishlab chiqarish
omillari, tovarlar harakati, shuningdek, xalqaro hisob kitoblar bilan bog’liq
barcha operatsiyalarni aks ettiruvchi to’lov balansiga xizmat qiladi;
- Xalqaro moliya bozorlari va muayyan moliyaviy instrument lar
savdosi mexanizmlari - valuta, kredit, qimmatli qog’ozlar;
- Xalqaro soliqqa tortish - pul mablag’lari fondlarini shakl lantirish
metodi sifatida;
- TMKlarning xalqaro moliyaviy menejmenti, bunda trans milliy
moliyalashtirish, risklarni boshqarish, xalqaro investitsi yalash jarayoni asosiy
o’ringa chiqadi.

3. Jahon moliyaviy muhiti va unda xalqaro moliya munosabatlarining tutgan o’rni
Jahon iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xiz matlar va
ishlab chiqarish omillarining harakati bilan bog’liq. Ushbu bog’liqlik asosida
xalqaro moliya munosabatlari yuzaga keladi.
Xalqaro moliya munosabatlari bu xalqaro moliya bozori ishtirokchisi
bo’lgan shaxsning qaroriga muvofiq tarzda o’ziga tegishli bo’lgan xorijiy
valutalarning harakat jarayonini tavsiflovchi fundamental iqtisodiy kategoriyadir.
1970-yillarda xalqaro moliya tizimida sezilarli o’zgarishlar sodir bo’ldi
va mazkur o’zgarishlar ta’sirida zamonaviy jahon valuta-moliya tizimi
shakllana boshladi. Jahon moliya tizimidagi o’zgarishlar va xalqaro moliya
munosabatlarining rivojlanishi ko’p jihatdan transmilliy korporatsiyalar
faoliyati bilan bog’liq bo’lib, ular tomonidan butun dunyo bo’ylab ishlab
chiqarish tar moqlarini vujudga keltirish hamda barcha resurslardan samarali
foydalanishga qaratilgan global strategiya amalga oshirildi. Shu
ningdek,
xalqaro moliya munos batlari rivojlanishida moliyaviy jihatdan barqaror hamda
ko’p sonli xorijiy filiallarga ega bo’lgan transmilliy banklar muhim rol o’ynadi.
Xalqaro kreditlashdan foydalanish xususiyatining o’zgarishi bilan bog’liq
ravishda xalqaro kredit bozori hajmi keskin ortib bordi. Uning oxirgi yo’nalishi
nafaqat xalqaro ayirboshlash so hasi (mahsulotlar, xizmatlar va boshq.) balki,
ishlab chiqarish sohasi ham bo’ldi. Bu holat, birmuncha yirik kreditlarni uzoq
muddatlarga jalb etishni, shuningdek, moliya-kredit xizmatlari majmuasini
rivojlantirishni talab etardi. 1970-yillarda xalqaro kreditni to’lov balansining
taqchilligini bevosita yoki bilvosita moliyalashtirish uchun foydalana boshladilar.
Xususiy firmalar bilan bir qatorda yirik qarzdorlar sifatida hukumatlar, davlat
tashkilotlari va korxonalar, xalqaro kredit tashkilotlari yuzaga keldi.
Ushbu davrda neft import qiluvchi rivojlangan va rivojlana yotgan
mamlakatlar to’lov balanslari jami taqchilligining qariyb 60% xalqaro kapital
bozorlari hisobiga moliyalashtirildi. Xalqaro kredit hajmining oshishi nafaqat
yevrokreditlarning o’sishi hiso biga balki, xorijiy kreditlash bozorlari kengayishi
hisobiga sodir
bo’ldi. Yaponiya milliy valutasi <<iena>> hisobiga xorijiy kreditlar

bozori hajmining oshishi natijasida Tokioda ienadagi xorijiy obli gatsiyalar
emissiyasi hajmi keskin ortdi. Mazkur holat natijasida Yaponiya ienasi
yevrovaluta bozorida keng qo’llanila boshlandi.
1970-yillarda xalqaro kapital bozori kengayishiga bir qator omillar ta’sir
ko’rsatdi va natijada xalqaro res - urslar aylanishi va likvidligi oshib bordi. Ushbu
davrda jahon iqtisodiyoti ikkita neft inqirozini boshdan kechirdi va neft narxining
birdaniga keskin o’zgarishiga sabab bo’ldi. Mazkur holat natijasida neft eksport qi
luvchi mamlakatlarda yirik valuta ortiqchaligi, neft import qiluvchilarda esa,
jumladan ko’plab rivojlangan mamlakatlarda joriy hisoblar bo’yicha taqchillik
yuzaga keldi. Bu taqchillik asosan retsipient-mamlakatlarga xalqaro banklar,
yevroobligatsiyalar bo zori orqali tushgan neftedollarlar hisobiga qoplandi.Jahon moliyaviy muhiti
Jahon valuta tizimi
2-rasm. Xalqaro moliyaning tuzilmasi
Jahon iqtisodiyotida ro’y bergan boshqa muhim o’zgarishlar ham
xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishiga ijobiy va sal biy jihatdan sezilarli
darajada ta’sir ko’rsatdi. Ushbu o’zgarishlar jumlasiga jahon va hududiy valutaXalqaro moliyaviy
menejment Xalqaro
moliya Xalqaro moliya
bozorlar f-
Xalqaro soliqqa
tortish Xalqaro hisob

kitoblar

tizimlaridagi o’zgarishlar, valuta tizimi tamoyillarining o’zgarishi, qarzdorlik
inqirozlari, mamlakatlar tomonidan iqtisodiy integratsion birlashmallarning
tuzilishi, xalqaro va mintaqaviy moliya tashkilotlarining vujudga kelishi,
transmilliy korporatsiya va banklar faoliyatining kengayi shi, jahonda ro’y
bergan moliyaviy-iqtisodiy inqirozlarni kiritish mumkinXalqaro moliyaning
barcha tashkiliy elementlari jahon moli yaviy muhitida birlashadi.
Jahon moliyaviy muhiti investorlar va korporatsiyalar moliyasi, banklar
boshqaruvchilari qabul qiluvchi qarorlarga ta’sir ko’rsatadi hamda jahon
moliya bozori o’sishi sharoitini aniqlaydi. Xalqaro moliya tizimining asosiy
funksiyalari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:- valutalar ayirboshlash va hisob-kitob tizimi shartlarining birxillashuvi;
- valuta kurslari rejimlarini tartiblashtirish va valuta cheklov larini
tartibga solish;
- xalqaro valuta likvidligini tartibga solish;
- kredit, sug’urta, investitsiya va fond operatsiyalari xalqaro qoidalarini
birxillashtirish;
- mazkur funksiyalarni amalga oshiruvchi va nazorat qiluvchi xalqaro
moliya institutlarini tashkil etish.
Xalqaro moliya munosabatlarining subyektlari sifatida quyidagilar
ishtirok etadi: davlat, korxona, tashkilotlar, firmalar hamda xalqaro tashkilotlar
va moliya institutlari, transmilliy korporatsiyalar, transmilliy banklar, birjalar,
jismoniy shaxslar. Xalqaro moliya munosabatlari turli mamlakatlarning
xo’jalik yurituvchi subyektlari o’rtasida, davlat va boshqa mamlakatlar
hukumatlari hamda xalqaro tashkilotlar o’rtasida, davlat va kor xonalar bilan
xalqaro moliya institutlari o’rtasida yuzaga kelishi mumkin.
Davlat xalqaro moliya sohasida faoliyat ko’rsatuvchi asosiy subyekt
hisoblanadi.
Markaziy banklar - bu iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
organlari bo’lib, ularga monopol tarzda banknotalar chiqarish, pul muomalasi,

kredit va valuta kursini tartibga solish, valuta zaxiralarini saqlash vazifalari
biriktirilgan.
Xalqaro tashkilotlar - ular xalqaro shartnoma asosida tashkil etilgan bo’Iib,
doimiy faoliyat ko’rsatuvchi organlarga ega bo’lgan holda jahon xo’jaligi
birliklarining iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishi ga yordamlashish vazifalarini
bajaradi.
Xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari - jahon iqtisodiyotini
barqarorlashtirish maqsadida xalqaro valuta va moliya-kredit munosabatlarini
tartibga solish uchun davlatlararo kelishuvlar asosida tashkil etilgan iqtisodiy
tashkilotlar.
Xalqaro moliyaning rivojlanishida transmilliy korporatsiyalar va
transmilliy banklar kabi subyektlar faol rol o’ynaydi.

4. Xalqaro moliya munosabatlari ishtirokchilarining ro’li
Jahon iqtisodiyotining rivojlanish jarayoni xalqaro moliya
munosabatlarining rivojlanish evolyutsiyasi bilan uzviy bog’liqdir. Xalqaro
moliya munosabatlari jahon xo’jaligining shakllanishi jarayonida alohida o’rin
tutadi.
Xalqaro moliya munosabatlari asta-sekin jahon xo’jaligining tarkibiy
elementiga aylana bordi. Hozirgi vaqtda xalqaro moliya munosabatlarini jahon
xo’jaligining rivojlanishi natijasida shakllangan mustaqil iqtisodiy tizim sifatida
baholash mumkin.
Jahon xo’jaligi – bozor iqtisodiyotining ob’ektiv qonuniyatlariga
bo’ysunuvchi xalqaro moliya munosabatlari orqali o’zaro bog’liq milliy
iqtisodiyotlar yig’indisi sifatidagi global iqtisodiy tizimdir.
Jahon xo’jaligining barqaror rivojlanishida alohida olingan milliy
iqtisodiyotlar holati muhim o’rin tutadi. Chunki, milliy iqtisodiyotlar jahon
iqtisodiyotining asosiy sub’ekti hisoblanadi.
Milliy iqtisodiyotning rivojlanishida uning tashqi dunyo bilan aloqalari
holati, mamlakatning xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtiroki muhim o’rin
tutadi. Mamlakatning xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtirokining
kuchayishida xalqaro moliya munosabatlarini amalga oshirish mexanizmlarini
samarali tarzda tashkil etish bilan uzviy bog’liqdir.
Ta’kidlash joizki, xalqaro moliya munosabatlarining predmeti ikkita
muhim tarkibiy qismni o’ziga qamrab oladi, ya’ni xalqaro moliyaviy
munosabatlar va ularni amalga oshirish mexanizmi. Ma’lumki, mamlakatlar
o’rtasidagi xalqaro moliya munosabatlari muayyan mexanizm orqali amalga
oshiriladi, bunda xalqaro tashkilotlar tomonidan belgilangan me’yoriy normalar,
davlatlararo darajadagi shartnoma va bitimlar, mamlakatlar o’rtasida o’zaro
qabul qilingan kelishuvlarga amal qilinadi.
Xalqaro moliya munosabatlari mexanizmiga huquqiy normalar va ularni
amalga oshirish vositalari (shartnomalar, kelishuvlar, bitimlar, rezolyutsiya va
konventsiya) xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan yo’l-

yo’riqlarni amalga oshirishni muvofiqlashtiruvchi xalqaro moliya tashkilotlari
kiradi.
Xalqaro moliya munosabatlari jahon xo’jaligi tizimida tez-tez takrorlanib
turuvchi turli xil darajadagi kompleks, alohida olingan bir mamlakat va ularning
hududiy birlashmalari va sub’ektlari, alohida tashkilotlar o’rtasidagi aloqalarni
o’z ichiga oladi.
Xalqaro moliya munosabatlari tuzilmaviy jihatdan quyidagilarni
o’rganishni taqozo etadi:
– xalqaro valyuta munosabatlari;
– xalqaro iqtisodiy integratsion jarayonlar;
– xalqaro savdo munosabatlari;
– investitsiyalar va kapitalning xalqaro harakati;
– mamlakatlar to’lov balanslarini boshqarish;
– xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish;
– xalqaro moliya tashkilotlari faoliyati va boshq.
Xalqaro moliya munosabatlarining ob’ektiv asosini xalqaro mehnat
taqsimoti va jahon xo’jaligi hamda undagi iqtisodiy aloqalar tizimi tashkil
qiladi. Hozirgi zamon jahon xo’jaligi milliy iqtisodiyotlar yig’indisidan iborat
bo’lgan global iqtisodiy tizim bo’lib, bozor iqtisodiyotining ob’ektiv
qonunlariga, xalqaro mehnat taqsimotiga, ishlab chiqarish va kapitalning
xalqaro harakatiga muvofiq tarzda o’zgarib boradi.
Xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishining milliy iqtisodiyotga ta’siri
quyidagi muhim xususiyatlar orqali namoyon bo’ladi:
 Moliyaviy globallashuv jarayoni. Mazkur jarayon quyidagi
o’zgarishlarni o’z ichiga qamrab oladi:
– mamlakatlarni jahon iqtisodiyotidagi jarayonlarga jalb etish;
– ishchi kuchi, texnologiya, kapital, mahsulotlar va xizmatlarning
global bozorlarini barpo etish;
– jahon xo’jalik aloqalarining global infratuzilmasini yaratish;
– xalqaro moliya munosabatlari bilan milliy iqtisodiyotning

qoidalarini universallashtirish;
– yirik ishlab chiqarishga asoslangan xalqaro ishlab chiqarish
tarmoqlarini vujudga keltirish.
 Iqtisodiy integratsion hudud va birlashmalarning tashkil topishi.
Milliy iqtisodiyotlarning xalqaro mehnat taqsimotiga asoslangan holda
iqtisodiy jihatdan birlashish jarayoni hisoblanadi.
 Xalqaro moliya bozorlaridagi o’zgarishlar. Milliy iqtisodiyotda
faoliyat ko’rsatayotgan moliya institutlarining jahon moliya bozorlaridagi
ishtirokini muvofiqlashtirib boradi.
 Global raqobatlashuv jarayonining keskinlashuvi. Ushbu holat,
milliy iqtisodiyotlar tomonidan jahon bozorlarida o’rin egallash uchun yuqori
sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida vujudga keladi.
 Transmilliy korporatsiyalar va transmilliy banklar rolining ortib
borishi. Bu holat, jahon iqtisodiyotida transmilliylashish jarayoni kuchayishi,
ya’ni, alohida mamlakatlarga yoki bir nechta mamlakatlarga tegishli xalqaro
kompaniyalar va banklar faoliyatining rivojlanishi, ular tomonidan xorijiy
filiallarning kengaytirilishi orqali yuzaga keldi.
 Mamlakatlarda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi.
Mazkur holat, milliy iqtisodiyotning tashqi dunyo uchun ochiqlik darajasi
orqali ifodalanadi. Bunda, xalqaro moliya munosabatlarining ishtirokchilari
uchun muayyan shart-sharoitlarning yaratilishi, xususan, xalqaro savdoda
bojlarning pasaytirilishi, xorijiy investorlarni keng jalb etishga qaratilgan
qulay investitsiya muhitining yaratilishi hamda valyuta cheklovlarining bekor
qilinishi kabi tadbirlar amalga oshirilishi muhim o’rin tutadi.
 Tashqi iqtisodiy aloqalarning xalqaro me’yoriy-huquqiy bazasini qabul
etilishi.
 Mamlakatlar o’rtasidagi moliyaviy munosabatlarni xalqaro jihatdan
tartibga solish va nazorat qilish tizimini tashkil qilinishi.
Alohida olingan milliy iqtisodiyotning xalqaro moliya munosabatlaridagi
ishtirokini bir necha miqdoriy ko’rsatkichlar bilan tavsiflash mumkin:

– eksport kvotasining miqdori, bunda eksport hajmi YaMMga
nisbatan foizda hisoblanadi;
– import kvotasining miqdori, bunda import hajmi YaMMga
nisbatan foizda hisoblanadi;
– tashqi savdo kvotasining miqdori, bunda tashqi savdo aylanmasi
hajmi YaMMga nisbatan foizda hisoblanadi.
Mazkur ko’rsatkichlarni hisoblash asosida mamlakatning
xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtirokini baholash mumkin.
Jahon iqtisodiyotida ro’y bergan o’zgarishlar xalqaro moliya
munosabatlarining istiqbolda rivojlanish tendentsiyalarini belgilab berdi:
– xalqaro moliya munosabatlari sohasida ikki tomonlama
munosabatlardan ko’p tomonlama munosabatlarga o’tish;
– jahon xo’jaligida xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi;
– xalqaro savdo munosabatlarining an’anaviy tovarlar savdosidan
milliy ishlab chiqarish jarayonlarida bevosita xizmat ko’rsatish vositasiga
aylanib borishi;
– kapital migratsiyasining globallashuvi;
– hududiy iqtisodiy integratsiya jarayonlarining yanada kengayishi va
jadallashuvi.
Jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va
kengayishi, xalqaro kapital harakatining rivoji, chegaralararo tovarlar, xizmatlar
hamda ishchi kuchi migratsiyasi xalqaro moliya munosabatlarining
rivojlanishiga, shuningdek, jahon moliya bozorlarining taraqqiy etishiga hamda
transmilliy korporatsiyalar faoliyatining kengayishiga, xalqaro moliyaviy
faoliyatning boshqa jabhalarini jadallashuviga imkon yaratdi
Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro moliyaning vazifalari sifatida
quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
– milliy iqtisodiyotlarning yagona xalqaro tizimga
integratsiyalashuvini ta’minlash;
– xalqaro savdo hamda tovarlar, xizmatlar va kapital

ayirboshlashning oqilona harakatini tashkil etish;
– milliy iqtisodiyotlarni xalqaro iqtisodiy va moliyaviy o’zgarishlarga
moslashtirish;
– mamlakatlarning milliy moliyaviy siyosatini yuritishida tavsiyalar
berish.
Xalqaro moliya munosabatlari tarkibiga xalqaro aylanmaga kelib tushgan
va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda, ya’ni rezedentlarning tashqi dunyo bilan
yuzaga keladigan munosabatlarida qo’llaniladigan moliyaviy munosabatlar
tizimi kiritiladi. Xalqaro moliya quyidagilarga xizmat qiladi:
Birinchidan, turli mamlakat rezedentlari o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarga
va o’zaro hamkorlikka;
Ikkinchidan, jahon mamlakatlarining turli xil moliyaviy institutlar bilan
yuzaga keladigan o’zaro munosabatlariga;
Uchinchidan, turli mamlakatlar rezidentlarining xalqaro moliya
bozorlaridagi operatsiyalarini tashkil etishga.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi sharoitida xalqaro moliya munosabatlari
tobora rivojlanib bormoqda. Bunda, avvalo mamlakatlar o’rtasidagi savdo
munosabatlarining taraqqiy etishi alohida o’rin tutmoqda. Ushbu holat o’z
navbatida xalqaro valyuta munosabatlari va xalqaro xisob-kitoblarning
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda.
Globallashuv jarayoni zamonaviy jahon iqtisodiyotining muhim
tendentsiyalaridan hisoblanadi. Chunki ushbu jarayon jaxon iqtisodiyotida ro’y
berayotgan boshqa tendentsiyalar kuchsiz namoyon bo’layotgan mamlakatlar
iqtisodiyotida ham kuzatilmokda. Rivojlanayotgan mamlakatlarning aksariyat
qismi transmilliylashish,
integratsiyalashish va industriallashish jarayonlarnga kam jalb etilgan. Shu bilan
bir vaqtda ushbu mamlakatlar jaxon tovarlar, xizmatlar, kapital (asosan iqtisodiy
yordam ko’rinishida), ishchi kuchi (eksporterlar sifatida) va texnologiyalar
bozorining faol ishtirokchilari sanaladi.
Agar korxona o’zining real kapitalini oshirib borsa, bu uning real

daromadlari oshayotganligidan dalolat bermaydi, ya’ni foyda(P)ning
kapital(K)ga nisbati (P/K) o’zgarmasdan qolishi yoki kamayishi ham mumkin.
Real kapital ko’payganda avval chiqarilgan aktsiyalar soni (A) bilan real kapital
o’rtasidagi nisbat ortadi, ya’ni (K
t2 /A)> (K
t1 /A). Bu holat P/K nisbat kichik
bo’lsa ham korxonaning bozorda bitta aktsiya bahosini va barcha aktsiyalari
qiymatini asosli ravishda oshishiga olib keladi. Bu erda moliya bozori asosiy
ishtirokchilarining psixologiyasi asosiy rol o’ynay boshlaydi. Bozor
ishtirokchilari ushbu korxona aktsiyalar qiymatining oshishini avval chiqarilgan
aktsiyalar soni bilan real kapital o’rtasidagi nisbat (K/A) ortgani bilan emas,
balki ushbu korxonaning daromadlari oshishi (P/K nisbatning ko’payishi) bilan
izohlashadi va bu o’rtada yolg’on tasavvur paydo bo’ladi. Natijada bozor
ishtirokchilari korxonalarning real kapital qiymatiga nisbatan aktsiyalar bozor
bahosini oshishiga moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradilar.
Xalqaro uzoq muddatli kreditlashning zamonaviy shakli loyihalarni
moliyalashtirish hisoblanadi. “Loyihalarni moliyalashtirish” atamasida
investitsion loyihalarni kreditlash haqida so’z boradi.
Loyihalarni moliyalashtirishda bank tomonidan baholash ob’ekti
quyidagilar bo’ladi:
- investitsion loyiha;
- loyiha kreditini ta’minlash (loyiha kompaniyasining aktivi, garov va
kafolati).
Loyihalarni moliyalashtirishni tashkil etuvchi bank investitsion tsiklning
o’zaro bog’liq bo’lgan quyidagi oltita bosqichini ajratib ko’rsatadi:
1. qo’yilmalar ob’ektini izlash;
2. loyiha riski va rentabelligini baholash;
3. kreditlash tizimini ishlab chiqish;
4. loyihani moliyalashtirish ishtirokchilari bilan shartnomalarni tuzish;
5. kreditlarni to’liq so’ndirilguncha ishlab chiqarish, tijorat va
moliyaviy dasturlarni bajarilishi ustidan nazorat;
6. loyihaning moliyaviy natijalarini baholash va ularni

mo’ljallangan ko’rsatkichlar bilan taqqoslash.
Yirik banklarning “Loyihalarni moliyalashtirish” bo’limi xodimlari
tarkibiga muhandislar ham faoliyat yuritadi. Loyihaning texnik-iqtisodiy
ta’minotini baholash va uni amalga oshirish variantlarini hisob-kitob qilish
uchun bank mijozlardan komissiya tarkibiga mustaqil ekspertlarni jalb etadi.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, xalqaro moliya munosabatlari tarkibiga xalqaro
aylanmaga kelib tushgan va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda, ya’ni rezi
dentlarning tashqi dunyo bilan yuzaga keladigan munosabatlarida qo’llaniladigan
moliyaviy munosabatlar tizimi kiritiladi. Xalqaro moliya quyidagilarga xizmat
qiladi:
- birinchidan, turli mamlakat rezidentlari o’rtasidagi iqti sodiy
aloqalarga va o’zaro hamkorlikka;
- ikkinchidan, jahon mamlakatlarining turli xii moliyaviy institutlar
bilan yuzaga keladigan o’zaro munosabatlariga;
- uchinchidan, turli mamlakatlar rezidentlarining xalqaro moliya
bozorlaridagi operatsiyalarini tashkil etishga.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi sharoitida xalqaro moliya mu nosabatlari
tobora rivojlanib bormoqda. Bunda, avvalo mam Iakatlar o’rtasidagi savdo
munosabatlarining taraqqiy etishi alo hida o’rin tutmoqda. Ushbu holat o’z
navbatida xalqaro valuta munosabatlari va xalqaro hisob-kitoblarning
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda.
Xalqaro moliya bozoridagi faoliyatning byudjet siyosatiga uyg’unligi
Mamlakatda byudjet siyosatining qanday yuritilishi ijtimoiy, qolaversa iqtisodiyot
barqarorlikka o’zining munosib hissasini qo’shadi. Mamlakatimizda byudjet
siyosatining muhim o’zgarishlarini 2016 yildan boshlab yangi bosqichga
ko’tarilganligi bilan izohlash mumkin. Sababi, 2005-2016 yillarda byudjet profitsit
bilan bajarilgan bo’lsa, 2018 yilda esa defitsit bilan bajarildi. Mazkur
tendentsiyaning yuzaga kelishi byudjet xarajatlari yo’nalishlarining o’zgarib
borayotganligi bilan bog’lash mumkin. Jumladan, 2018 yilda 646,4 mln. so’m
defitsit kuzatilgan bo’lsa, 2019 yilda 4490,8 mln. so’m defitsit nazarda tutildi.
Mazkur defitsitning yuzaga kelishi byudjet xarajatlarining yiriklashuvi va
byudjetdan tashqari jamg’armalarning tugatilishi bilan bog’liq desak xató
bo’lmaydi. Ushbu tendentsiyalar bevosita quyidagi o’zgarishlar bilan bog’liq:

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 29 iyundagi
“O’zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish kontseptsiyasi
to’g’risida”gi PF-5468-sonli farmoni qabul qilinishi bilan byudjet daromadlarida
quyidagi o’zgarishlar yuz berdi:
 barcha fuqarolar uchun jismoniy shaxslardan olinadigan daromad
solig’ining yagona stavkasini 12 foiz miqdorida joriy etish, shundan 0,1 foizini
shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga yo’naltirish;
 fuqarolarning mehnatga haq to’lash tarzidagi daromadlaridan
Byudjetdan tashqari pensiya jamg’armasiga ushlab qolinadigan sug’urta
badallarini bekor qilish;
 Byudjetdan tashqari pensiya jamg’armasiga yuridik shaxslar (davlat
ulushi bo’lgan) hamda ularning tarkibiy tuzilmalari uchun yagona ijtimoiy to’lovni
25 foiz miqdorida belgilash, shuningdek, boshqa yuridik shaxslar (xususiy biznes
sub’ektlari) uchun ushbu to’lov stavkasini 15 foizdan 12 foizgacha pasaytirish;
 davlat maqsadli jamg’armalariga yuridik shaxslarning oboroti
(tushumi)danundiriladigan majburiy ajratmalarni bekor qilish;
 yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i stavkasini 14 foizdan 12
 foizgacha, tijorat banklari uchun — 22 foizdan 20 foizgacha
pasaytirish;
 dividendlar va foizlar ko’rinishidagi foyda solig’i stavkasini 10
foizdan 5 foizgacha pasaytirish;

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2021.
2. O’zbekiston Respublikasining “Bankrotlik to’g’risida”gi qonuni (1998
yil 28 avgust).
3. O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi
qonuni. 1998 yil 4 dekabr.
4. O’zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi
qonuni. 1998 yil 30 aprel.
5. O’zbekiston Respublikasining “Chet ellik investorlar huquqlarining
kafolatlari va himoya choralari to’g’risida”gi qonuni (1998 yil 30 aprel).
6. O’zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining
kafolatlari to’g’risida”gi qonuni (2012 yil 2 may,O’R328-son).
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 27 sentabrdagi
“Qimmatli qog’ozlar bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”
PQ-475 sonli qarori.
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi
to’g’risida” PF-4947-sonli farmoni. 394
9. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 2002 yil 27
dekabrdagi “Moliyaviy hisobot shakllari va ularning to’ldirilishi bo’yicha
qoidalarni tasdiqlash to’g’risida” gi 140-sonli buyrug’i.
10. O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimovning
mamlakatimizni 2015-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016-
yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga
bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi.
11. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T.:
O’zbekiston, 2017. 104 b.
12. Басовский JI . E ., Басовкая E . H . и др. “Комплексный эконо

13. мический анализ хозяйственной деятельности” / Учебное
пособие.
14. - М .: ИНФРА-М, 2009.
15. Бердникова Т.Б. Анализ и диагностика финансово-хозяй
ственной деятельности предприятия Учеб. пособие. -М .: ИНФРА- М. 2010.
16. Баканов М И , Шеремет А.Д., Теория экономического ана
17. лиза: Учебник. -М.: Финансы и статистика, 1999.
18. Vahobov A . V ., Ibragimov А.Т., Ishonqulov N . F . « Moliyaviy va
boshqaruv tahlili ». / Darslik . -Т.: Sharq , 2005.
19. Чернышева Ю Г. Чернышев Э.А. Анализ финансово-хозяй
ственной деятельности -Ростов. МарТ., Феникс, 2010.
20. Шагиясов Т.Ш. Теория экономического анатаза. Учеб. по собие.
ТФИ. Ташкент, 2005. 192 с.
21. Шагиясов Т., Сагдиллаева 3., Файзиев Б. Финансовый и уп
равленческий анализ. / Учебник-Т.: Иктисод-Молия. 2008.
22. Shog’iyosov Т. Kompleks iqtisodiy tahlil. 0 ‘quv qo’llanma. - Т.:
Iqtisod-Moliya, 2009. - 220 b.
23. Shog’iyosov T.Sh. Kompleks iqtisodiy tahlil. Darslik. -Т.: «Fan va
texnologiya», 2012, 280 b.
24. www.nalog.uz
25. www.stat.uz
26. www.norma.uz
27. www.edu.uz
28. www.tsue.uz
29. www.reportcom.uz
30. www.ziyonet.uz
31. www.pravo.eastink.uz- (Сборник экономических
законодательств).
32. www.iia.org.uk- (The Institute of Internal Auditors-United Kingdom).
33. www.gov.uz- (Новости правительства Узбекистана).

Xalqaro moliya munosabatlari ishtirokchilarining roli

Купить