Xalqaro moliya tashkilotlarining jahon xo’jaligini rivojlantrishdagi o’rni - Экономика - Курсовые работы

Всего документов: 644
Число пользователей: 285

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Xalqaro moliya tashkilotlarining jahon xo’jaligini rivojlantrishdagi o’rni

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Xalqaro moliya tashkilotlarining jahon
xo’jaligini rivojlantrishdagi o’rni
Bajardi:
Ilmiy rahbar: ass.

Xalqaro moliya tashkilotlarining jahon
xo’jaligini rivojlantrishdagi o’rni
Reja
Kirish 3
1. Xalqaro moliyaning mohiyati 5
2. Xalqaro tashkilot moliyasi va xalqaro moliyaviy institutlar 6
3. Moliya munosabatlarining mohiyati va vazifalari 12
4. Moliyaviy munosabatlarning ob’ekti esa pul mablag’laridan iboratdir. 18
5. Moliya resurslari 20
Xulosa 26
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 29
2

Kirish
Insoniyatning eng buyuk kashfiyotlaridan biri pul bo’lib, u odamlarni
harakatga keltiruvchi asosiy omil sifatida xizmat qiladi. Pul aslida o’zi ham tovar
bo’lib, odamlarni mehnat qilishga, bilim olishga, o’z malakasini muttasil oshira
borishga, tadbirkorlik va biznes bilan shug’ullanishga va hokazolarga undaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul o’ta muhim iqtisodiy vosita sifatida
namoyon bo’ladi. U tufayli ishlab chiqarishning takrorlanishi amalga oshadi,
iqtisodiy o’sishga erishiladi. Pul shaklidagi mablag’lar bozorda boshqa resurslarga
aylanadi, tovarlar sotilib, yana pulga aylantiriladi.
Pul mablag’larini hosil qilish, ularni jamlash, taqsimlash va ishlatish
jarayonida yuzaga keluvchi iqtisodiy munosabatlarni moliya yoki moliyaviy
munosabatlar deb yuritiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha iqtisodiy jarayonlarning amalga
oshirilishi pul mablag’larining harakatlanishi bilan bog’lanib ketgan. Shuning
uchun moliyaviy munosabatlar jamiyat iqtisodiy hayotida markaziy o’rinni
egallaydi.
Har qanday ijtimoiy faoliyat pul mablag’larini talab qiladi. Ishlab chiqarish
qaerda bo’lmasin, baribir, moliyani yuzaga keltiradi. Mahsulotlar va xizmatlar
faqat taqsimlangandan so’ng is’temol etilishi mumkin. Ular qiymat shaklida
taqsimlanganda, dastlab turli maqsadlarga mo’ljallangan pul resurslari hosil
bo’ladi, ular tovarlarga ayirboshlanib, shundan keyin iste’mol qondiriladi.
Masalan, qiymat shaklidagi mahsulot taqsimlanganda, uni yaratish uchun
sarflangan mehnat qurollari qiymatini ifodalovchi qismi amortizatsiya fondi
shakliga kiradi. Bu o’z navbatida moliyaviy resursga aylanadi, yig’ilib boradi va
unga yangi mashina va mexanizmlar sotib olinib, eskirganlari o’rniga tiklanadi.
Ma’lumki, umumjamiyat ehtiyojlari davlat yo’li bilan qondiriladi. Bular
jumlasiga atrof-muhitni himoya qilish, mudofaa, milliy xavfsizlik, ijtimoiy tartibni
saqlash, aholini ijtimoiy muhofaza qilish va boshqalar kiradi. Mazkur
ehtiyojlarning qondirilishi davlatning moliyaviy faoliyati bilan bog’liq. Ammo
bundan moliyaning zarurligi davlatning mavjudligidan kelib chiqadi, moliyaviy
3

munosabatlarni faqat davlat yaratadi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Davlat
moliyani yaratuvchi emas, balki moliya munosabatlarining ishtirokchisidir.
Moliyaviy resurslarni tashkil etishda va ishlatishda ishtirok etuvchilar
moliyaviy munosabatlarning sub’ektlari hisoblanadi. Bular jumlasiga davlat
idoralari, korxonalar, firmalar, tashkilotlar, turli muassasalar, oilalar va ayrim
shaxslar kiradi. Ular moliyaviy munosabatlarda umumdavlat ehtiyojlari (aholini
ijtimoiy himoya qilish, uning sog’lig’ini saqlash, unga ta’lim berish, mamlakat
mudofaasini mustahkamlash, ekologik muammolarni hal etish va h.k.) hamda
korxona va firmalarni rivojlantirish ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishtirok
etadilar.
4

1. Xalqaro moliyaning mohiyati
Moliya tizimining xususiyati shundaki, u nafaqat alohida olingan mamlakat
yoki hududda yuzaga keladi va milliy sanaladi, balki xalqaro ko’lamda ham amal
qiladi hamda – xalqaro moliya tizimi deyiladi (qisqartmasi “xalqaro moliya”).
Xalqaro moliya – o’zida obyektiv asosga ega bo’lgan maxsus moliyaviy
munosabatlarni aks ettiradi. Xalqaro moliyaning moddiy asosini mamlakatlararo
quyidagi ko’rinishdagi xalqaro moliyaviy oqimlar tashkil qiladi:
a) tovar va xizmatlar eksportidan valyuta daromadlari tushumlari va import
qilinayotgan tovar xizmatlarga to’lovlar bo’yicha pul oqimlari; bu oqimlar xo’jalik
yurituvchi subyektlar moliyasini aks ettirishi mumkin, lekin ular turli
mamlakatlarga tegishli ekan, demak ular mamlakatlararo pul oqimlarini aks
ettiradi;
b) kredit mablag’larining oqimi, qaysiki ular ikki tomonlama ham
hisoblanadi: bir tomondan, ssudalar taqdim etiladi, boshqa tomondan esa – uning
so’ndiriladi va foizlar to’lanadi.
Shunday qilib, mazkur oqimlar bazasida mamlakatlar o’rtasidagi moliyaviy
resurslar harakati yuzaga keladi. Ularning taqsimlanishi, bir tomondan, valyuta
kurslari bilan, ikkinchi tomondan esa, bojxona tariflari va qoidalari bilan tartibga
solinadi.
Biroq, yuqoridagilar xalqaro xarakterga ega bo’lgan moliyaviy resurslarni
paydo bo’lish va ishlatilish sabablari va asoslarini to’laligicha namoyon eta
olmaydi.
Moliyaviy resurslar xalqaro moliyaviy institutlar va tashkilotlar faoliyati
jarayonida shakllanadi va ishlatilinadi. Bu institut va tashkilotlar millatlararo
ustqurmaga egalar, ma’lum funksiyalarni bajaradilar. Ularning moliyaviy ta’minoti
fondlar orqali amalga oshiriladi. Ular umumlashgan (misol uchun, BMT budjeti)
yoki maqsadli (alohida tadbir yoki dastur bo’yicha) bo’lishi mumkin. Mazkur
institutlar va tashkilotlarning moliyaviy resurslari ikki xil yo’l bilan shakllanadi:
alohida mamlakatlarning badallari hisobidan va hukumatlarga kreditlar berish,
ularni qaytarilishi va foizlar to’lanish yo’li bilan. Moliyaviy resurslarning ma’lum
5

bir qismini jahon darajasida markazlashtirilishi jahon xo’jaligi ehtiyojlarini
qondiradi; bunday resurslarning iqtisodiy asoslari savdoni, kreditni rivojlanishi,
mamlakatlarning turli sohalardagi xalqaro loyihalar va dasturlarni amalga
oshirilishidagi ishtiroki, to’laligicha iqtisodiy integratsiyalashuvning o’sishi
hisoblanadi.
Shunday qilib, xalqaro moliya – bu tarkibiy jihatdan murakkab munosabatlar
tizimi bo’lib, ular xalqaro moliya bozori institutlari va xalqaro institutlar va
tashkilotlar tomonidan moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va
ishlatishni o’z ichiga oluvchi moliyaviy resurslar harakati asosida yuzaga keladi.
Xalqaro moliya munosabatlarining subyektlari: davlat, korxonalar, fuqarolar,
shuningdek xalqaro tashkilotlar va moliya institutlari.
Xalqaro moliya munosabatlar quyidagilar o’rtasida yuzaga kelishi mumkin:
– turli mamlakatlarning xo’jalik yurituvchi subyektlari o’rtasida;
– davlat va boshqa mamlakatlarning hukumatlari va xalqaro tashkilotlar
o’rtasida;
– davlat va kotxonalar o’rtasida, xalqaro moliyaviy institutlar bilan.
Xalqaro hisob-kitoblar va valyutali tartibga solish xalqaro moliyani amal
qilish mexanizmi tarkibiga kiradi. Hisob-kitoblar tartibi xalqaro hujjatlar va
bitimlar bilan me’yorlashtiriladi. Hujjatli rasmiylashtirishni standartlash
eksportchilar va importchilarga tovarlarni yetkazib berish va ularning to’lovi
kafolatini ta’minlash uchun muhimdir. Uning o’zi tomonlarning huquqlari,
majburiyatlari va mas’uliyatlarining bir xil tushunilishini o’rnatib beradi.
Xalqaro hisob-kitoblarning shakllari inkasso va akkreditiv hisoblanadi. Bank
o’tkazmalari va hisob raqamlarini ochishdan foydalaniladi.
2. Xalqaro tashkilotlar moliyasi va xalqaro moliyaviy
institutlar
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar (XIT) xalqaro bitim asosida ma’lum iqtisodiy
aloqalarni (valyuta, kredit, soliq, transport, tovar almashuvi va h.k.) olib borish
maqsadida tuzilgan tashkilotdir.
6

XIT – tuzilishining asosiy maqsadi jahon hamjamiyatida yoki ma’lum
mintaqada iqtisodiy hamkorlikni kengaytirishdir.
XITlar faoliyat ko’lami nuqtai nazaridan jahon miqyosidagi yoki mintaqaviy
tashkilot bo’lishi mumkin.
Jahon miqyosidagi (umumjahon) XITlar: Xalqaro valyuta jamg’armasi, Jahon
banki, Umumjahon savdo tashkiloti, Xalqaro mehnat tashkiloti, BMT ning
Iqtisodiy-ijtimoiy kengashi, unga tegishli maxsus muassasalar, Jahon Islom
konferensiyasi tashkiloti va h.k.
Mintaqaviy XITlar: Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO), BMT ning
mintaqaviy tashkilotlari – ESKATO, YeEK va h.k.
XIT shu tashkilotning umumiy tamoyillari va yo’nalishini belgilovchi yuridik
hujjat asosida o’z faoliyatini olib boradi. Bu hujjat har bir a’zo tomonidan
imzolanib, nizom (ustav), deklaratsiya yoki bitim tarzida bo’ladi.
Nima uchun bu tashkilotlar xaqida chuqurrok bilishimiz kerak? Chunki ,
dunyo hamjihatligiga, iqtisodiy hamkorlik rivojini ta’minlashga, integratsion
jarayonlarga bir tomondan davlatlararo munosabatlar bilan chiqilsa, ikkinchi
tomondan, aynan shu tashkilotlar faoliyatida qatnashish orqali erishiladi.
Jahon hamjihatligida bo’lish, unda muhim o’rin egallash davlat mavqeini
mustahkamlab, halk faravonligini ta’minlovchi katta omil bo’lib kelgan.
Xalqaro tashkilotlarning hukumatlararo, shuningdek hukumat tashkilotlari
bo’lmaganlari ham, xalqaro moliyaviy bozorlarning rivojlanishiga ma’lum ta’sir
ko’rsatadi.
Davlatning xo h ish - irodasini ifodalash bilan, davlatlararo tashkilotlar
o’ zlarining vakolatlari doirasida ta’sis hujjatlarida mustahkamlangan bo’lib,
davlatlar bilan bir qatorda jahon moliya bozorlari subyektlarining nufuzlarini
tartibga solib boradi va davlatlararo valyuta kredit munosabatlarini boshqarib
turadi.
BMT (asosiy organlar: Bosh Assambleya, H avfsizlik kengashi, Iqtisodiy va
ijtimoiy Kengash (EKOSOS), Xalqaro sud va kotibiyat) quyidagi asosiy
maqsadlarni ko’zlaydi:
7

 xalqaro tinchlik va xavfsizlikni qo’llab-quvvatlash va ushbu maqsadlarda
samarali jamoatchilik tomonidan tinchlikga xavf soluvchi tajovuzlarni bartaraf
etish xamda tajovuzkorlik hollarini tinchitish uchun samarali choralarni ko’rish,
adolat va xalqaro huquq tamoyili asosida xalqaro kelishmovchiliklar va
vaziyatlarni bartaraf etish, tinchitish, ularning tinchlikka xavf solishini oldini olish;
 teng huquqli va xalqlarning o’z taqdirlarini o’zlari hal etish tamoyillarini
hurmat qilgan holda millatlar o’rtasida do’stona munosabatlarni rivojlantirish;
 ushbu umumiy maqsadlarga erishish yuzasidan xarakatlarning kelishilgan
markaziga aylanishlik .
BMTning ixtisoslashgan muassasalari – ular mustaqil ravishdagi xalqaro
tashkilotlardir. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlariga bevosita va bilvosita
quyidagilar kiradilar: Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro tiklanish va rivojlanish banki,
Xalqaro moliyaviy uyushma (XMU) va Xalqaro rivojlanish uyushmasi.
Xalqaro moliyaviy birlashma (XMB) 1959-yilda AQSh tashabbusi bilan
rivojlanayotgan mamlakatlarning sanoatiga xususiy sarmoyalarni kiritishni
rag’batlantirish uchun barpo etilgan.
Xalqaro moliyaviy birlashma Jahon bankining guruhiga a’zo bo’lgani holda,
yuridik va moliyaviy jihatdan mustaqil tashkilot hisoblanadi, ixtisoslashgan
muassasa sifatida BMT tizimiga kiradi.
Xalqaro moliyaviy birlashmaning joylashish o’rni Vashington shahrida
bo’lib, Byurosi esa Franfurt-Mayida, London, Parij, Tokio shaharlarida
birlashmaning vakolatxonalari Afrika, Osiyo, Lotin Amerikasi va Yevropada ish
olib boradi.
Xalqaro moliyaviy birlashmaning asosiy maqsadi:
Xalqaro moliyaviy birlashmaning asosiy maqsadlaridan bo’lib,
rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy o’sishiga ishlab chiqarish sohasida
xususiy korxonalarni rivojlantirish yo’li bilan rag’batlantirib ko’maklashishdir.
Xalqaro moliyaviy birlashmaning tarkibi:
Xalqaro moliyaviy birlashmaning Oliy organlaridan bo’lib, Boshqaruvchilar
va ularning o’rinbosarlaridan tashkil topgan Kengash hisoblanadi. Jahon bankining
8

xar bir boshqaruvchisi avtomatik ravishda Xalqaro moliyaviy birlashmaning
boshqaruvchisi hisoblanadi. Direktorat Xalqaro moliyaviy birlashmaning joriy
faoliyatini yo’naltirib boradi.
Xalqaro institutlarning yetakchi sakkizta vakllaridan iborat bo’lgan bank
maslahati komissiyasi o’zliksiz ravishda Xalqaro moliyaviy birlashma rahbariyati
bilan uchrashib, xizmatga oid va siyosiy muammolarni birgalikda hal qilib boradi.
Moliyaviy manbalari.
Xalqaro moliyaviy birlashmaning manbalariga a’zolarning nizom
sarmoyalariga bo’lgan ballari, Xalqaro tiklanish va rivojlanish bankining kreditlari,
foydadan ajratmalar, kreditlarni qaytarishdan kelgan mablag’lar hamda xalqaro
moliyaviy bozorlarda jalb qilinadigan mablag’lar hisoblanadi.
Xalqaro moliyaviy birlashmaning faoliyati.
Xalqaro moliyaviy birlashma kreditlarni 5 yildan 15 yilgacha yuqori samarali
xususiy korxonalarga berish bilan Xalqaro tiklanish va rivojlanish bankidan farqli
ravishda hukumatning kafolatisiz ish tutadi.
Shunday qilib, Xalqaro moliyaviy birlashma xususiy sektor tomonidan barpo
etilgan loyihalarni qo’shimcha ravishda moliyalashga ko’maklashadi.
Keyingi yillarda Xalqaro moliyaviy birlashma o’zini ko’rsatishda kuchaydi.
Kreditlar va sarmoyalarni umumiy xajmi 7 mlrd. AQSh dollarni tashkil etadi.
1986-yil Xalqaro moliyaviy birlashma uzoq muddatli rivojlanish dasturi
doirasida horijiy sarmoyalardan eng yuqori sarmoyalar bilan foydalanish uchun
rivojlanayotgan mamlakatlarning hukumatlariga yordam ko’rsatish maqsadida
Maslahatlar berish xizmatini barpo qildi hamda bu xizmat dunyoning ko’p
joylarida amaliy ishlar olib bormoqda.
Sarmoyalarning kafolatlari bo’yicha Xalqaro agentlik 1988-yilda tashkil
qilingan bo’lib, Xalqaro agentlik va rivojlanish bankining qo’shma tashkilotlaridan
bo’lib hisoblanadi hamda yuridik va moliyaviy mustaqil xususiyatlarga egadir.
Ixtisoslashtirilgan muassasa sifatida BMT tizimiga kiradi. Joylashish o’rni
Vashington shahridadir. Unga a’zo bo’lish Xalqaro tiklanish va rivojlanish bankiga
a’zo bo’lgan davlatlar uchun ochikdir.
9

Xalqaro valyuta fondi (XVF) 1944-yil-iyulda Bretton-Vuds (AQSh Nyu-
Gempshir shtati) da tashkil topgan, qarorgoxi Vashingtonda joylashgan.
XVF – Hukumatlararo korparativ valyuta – moliyaviy tashkilot bo’lib,
faoliyati davlatlararo vujudga keladigan,to’satdan ro’y beruvchi va oldindan bilish
mumkin bo’lmagan milliy valyutalarning o’zgaruvchanligi, davlatlarning milliy
valyutalarini almashtirish doirasidagi muammolarni bartaraf etishga qaratilgandir.
XVF da belgilangan normalarga tayangan holda unda doimo umumiy pul
zahirasi mavjuddir, ular ko’zda tutilmagan qiyin iqtisodiy holatlarda foydalaniladi.
XVF uz faoliyati asosini jahon iqtisodiyotining rivojlanishi uchun yetarli
shart-sharoit va undagi valyuta tizimini tartibga solish, deb hisoblaydi. Ushbu
holatlardan kelib chiqqan holda o’z oldiga quyidagi maqsadlarni qo’yadi:
1. Xalqaro savdoning o’sishiga yordam ko’rsatish;
2. milliy valyutalar qadrini bir me’yorda ushlab turishga ko’maklashish;
3. jamg’armaga a’zo davlatlarning joriy hisob-kitoblarini amalga oshirish
jarayonida ko’p tomonlama tizimni tashkil etishga ko’maklashish, xalqaro
savdoning rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi omillar, valyutalar borasidagi to’siqlar
vujudga kelmasligiga yordam berish;
4. savdo va to’lovlar doirasidagi to’siqlar vujudga kelmasligi uchun a’zo
davlatlarga kredit resurslarini berish;
5. xalqaro valyuta doirasida vujudga keluvchi muammolarni yechish borasida
maslahat-forumlar o’tkazish.
Jamg’arma a’zo davlatlarning valyuta kurslari doirasida ularni tartibga solish
yuzasidan ularning faoliyati samarasi, xalqaro valyuta tizimi ustidan nazorat-
kuzatuv ishlarini olib boradi. Bundan kelib chiqqan holda har bir a’zo mamlakat
jamg’armaga nazorat ishlarini olib borish yuzasidan tegishli ma’mumotlarni berib
turishi lozim.
Jamg’arma xalqaro savdo, turli xildagi to’lovlarni amalga oshirish, undagi
rezervlarning holati bo’yicha mas’ul bo’lganligi sababli bu boradagi ishlarni joriy
etilishiga asosiy e’tiborni qaratadi.
XVF ning vazifalari quyidagilardan iborat:
10

 kelishilgan xulk-atvor kodeksiga amal qilish;
 to’lov balansining tanqisligini yengib o’tish uchun moliyaviy yordam
ko’rsatish;
 maslahatlar berish va hamkorlik qilishdir
Xalqaro valyuta fondining asosiy tamoyillari:
 valyuta kurslarini o’zgartirish yoki xalqaro valyuta tizimini boshqarishdan
bosh tortishni ta’qiqlash;
 valyuta tangligini to’xtatish uchun valyuta bozorlarida tazyiq o’tkazishlarda
majburiyatlar olish;
 har bir mamlakat tomonidan o’zlarini valyuta tazyiqi siyosatida
sheriklarning manfaatlarini hisobga olish majburiyatlarini qabul qilishdir.
Hozirgi davrda Xalqaro valyuta fondiga a’zo bo’lgan davlatlarning soni 181
tani tashkil qiladi.
Tashkilotga a’zo bo’lish XVF tomonidan belgilangan muddat va XVF
tomonidan aniqlangan shartlar asosida ochiqdir.
XVF ning yuqori rahbarlik organi bo’lib, boshqaruv Kengashi hisoblanadi,
hamda ular ishtirokchi mamlakatlarning vakllaridan iborat bo’lib 5 yilga
tayinlanadi.
Kengashning vazifasiga: Bitim moddalarini o’zgartirish, a’zo davlatlarni
qabul qilish va chiqarish, sarmoyalar qismini aniqlash va ularning mikdorini qayta
ko’rish, ijroiya shartnomalarini tanlash kiradi.
Boshqaruvchilar kengashi yiliga bir marta to’planadi va odatda Nizomga
binoan boshqa organlar ko’rishi mumkin bo’lmagan masalalar yuzasidan qarorlar
qabul qiladi. Boshqaruvchilar yangidan doimiy boshqaruv organini ta’sis etish,
ya’ni jahon valyuta tizimining boshqarilishini nazorat qilish uchun vazirlar
darajasida Kengashini tuzishi mumkin.
Ijroiya kengashi (Direktorat) Xalqaro valyuta fondining joriy ishlariga javob
beradi. 24 ta ijroiya direktorlarning yettitasi eng yukori kvotaga ega bo’lgan
mamlakatlar tomonidan tayinlanadi, qolganlari esa boshqa davlatlarning
boshqaruvchilari tomonidan minqaviy vakolatlik tamoyillari saqlangani holda
11

boshqaruvchilar tomonidan saylanadi. Tayinlash va saylash ikki yilda bir marta
o’tkaziladi.
Odatda, direktorat ma’muriy departament tomonidan tayyorlangan
ma’lumotlar va ma’ruzalar asosida qarorlarni qabul qiladi.
1947-yilda Fondga 49 ta mamlakat a’zo bo’lib kirgan edi va ulardagi umumiy
kvota summasi 7,7 mlrd. dollar tashkil qilgandi.
Xozirgi davrda to’plangan sarmoyalar 120 mlrd. dollarni tashkil qiladi.
Ulardan 2/3 qismi sanoati rivojlangan mamlakatlarga oid bo’lib, shu jumladan,
AQSh niki 19,6 foizni, Germaniya va Yaponiya 6,1 foizdan, Fransiya va Buyuk
Britaniya 5,48 foizdan tashkil etadi.
Kvota mikdoriga qarab XVF raxbar organlaridagi davlatlar o’rtasidagi
ovozlar taqsimlanadi. Har bir davlat 250 ovozga ega bo’ladi, plyus xar 100 ming
erkin harakatlanuvchi valyutaga bittadan ovoz qo’shiladi.
Yakunida barcha ovozlarning 59,6 foizi AQShga va Yevropa hamkorligi
mamlakatlariga qaraydi.
Jamg’armaga a’zo davlatlarning xar biri SDR bilan hisoblanadigan kvotaga
ega. U jamg’arma bilan bo’ladigan moliyaviy va tashkiliy munosabatlarda asosiy
rol o’ynaydi. Birinchidan, jamg’armadagi ovozlar sonini belgilaydi (250 nominal
ovozdan ortiq), har 100 ming SDR kvotaga bir ovoz to’g’ri keladi. Ikkinchidan,
jamg’armaning moliyaviy mablag’lariga imkoniyat ochib beradi. Uchinchidan,
SDR ning taqsimlanishida u a’zoning xissasini belgilab beradi. Moddalarga
binoan, kengashning boshqaruvchilari kvotalarini belgilashda uning hajmini 5
yilga mo’ljallangan holda belgilashi zarur.
3. Moliya munosabatlarining mohiyati va vazifalari
Moliya tizimi – moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o’z ichiga olib,
xar kaysi soxalar pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish
xususiyatlari bilan tavsiflanadi.
12

Ijtimoiy ishlab chiqarishning turli sharoitlarida moliyaning rivojlanish
qonuniyatini tahlil qilish moliyaviy munosabatlarning mohiyatida umumiy belgilar
mavjudligidan guvohlik beradi. Bu moliyani amal qilishining ob'ektiv sabablari va
shartlarini saqlanib qolinganligi bilan ta'riflanadi. Bularning orasida ikkitasi ajralib
turadi: tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi va bu munosabatlarning ob'ekti va
sub'ektining mavjudligidir.
Moliyaviy munosabatlar mohiyatan umumiy bo’lsada, ular elementlari
o’rtasidagi ma'lum farqlarni rad etmaydi.
Ma'lumki, moliya tizimi moliya munosabatlarining turli bo’g’inlari
yig’indisini bildiradi. Ularning har biri pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va
ishlatilishidagi hususiyatlari, takror ishlab chiqarishdagi rolining turlichaligi bilan
hususiyatlanadi Moliyaviy tizim tarkiban tahlil etilganda unga xar xil yondoshish
mumkin. Moliya pul munosabatlari bo’lar ekan, ularni ob'ekti va sub'ekti, ularga
xos mexanizmlar mavjud. Shu jihatidan qaralganda moliya tizimiga pul fondlari,
moliya ishtirokchilari, moliya institutlari, moliya mexanizmi va moliya siyosatini
kiritish mumkin. Buni sxemadan ko’rish mumkin.
Moliya tizimining asosiy funksiyalari quyidagilardan iboratdir:
- Rejalashtirish funksiyasi.
- Tashkillashtirish funksiyasi.
- Rag’batlantirish funksiyasi.
- Nazorat
Moliya tizimining funksiyalari.
Rejalashtirish
Maqsadlarni
shakllantirish va
uni amalga
oshirishning
moliyaviy
imkoniyatlarini Tashkillashtirish
Byudjet kurilishi,
byudjet tasniflanishi,
tasdiklash, ijro etish,
vakolatli kredit
organlarini aniqlash,
Mahalliy va respublika Rag’batlantirish
Pul mablag’larga
ehtiyojni hisobga
olgan holda
m oliyaviy
faoliyatga ta'sir
etuvchi omillar Nazorat
Urnatilgan
maqsadlarga
erishishni
solishtirish
uchun oligna
natijalarni
13

aniqlash bilan
bog’liq tadbirlar. organlarining byudjet
vakolatlari va
xukuklarini
chegaralashni uz ichiga
oladi. talkin qilinadi. baholashva
meyorlarni
ishlab
chikiladi.
Ilgarilari ortodoksal g’oyalar ta'sirida moliya mavhum tarzdagi
munosabatni o’zi deb baholangan. Hozirgi nazariya uni atroflicha qarab chiqadi,
uni ko’p elementli deb qaraydi, uning tarkibiga moliya resurslari va siyosatini ham
kiritadi. Moliya siyosati deganda uni davlat siyosati bilan cheklash xato bo’ladi.
Hamma moliya sub'ektlarining o’z siyosati bor. Korxona, nodavlat tashkiloti va
hatto xonadonni ham o’ziga xos moliya siyosati bo’ladi. Moliya tizimini
boshqacha talqin etilganda bunga asos qilib pul fondlarining xarakatlarini ham
olish mumkin shu jahatdan qaralganda moliya tizimi moliya munosabatlarining
quyidagi sohalarini o’z ichiga oladi: davlat byudjeti, nobyudjet fondlar, davlat
krediti, mulkiy va shaxsiy sug’urta fondlari, fond bozori, turli mulkchilik
shaklidagi korxonalar moliyasi, nodavlat jamoat tashkilotlari moliyasi.
Barcha sanab o’tilgan moliyaviy munosabatlarni ikkita kichik guruhga
bo’lish mumkin. Bular – makrodarajada kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
ehtiyojlarini ta'minlovchi umumdavlat moliyasi hamda mikrodarajada takror ishlab
chiqarish jarayonini pul mablag’lari bilan ta'minlash uchun qo’llaniladigan
korxonalar moliyasi. Nihoyat xonadon moliyasi mazkur guruhlashni shartli tarzda
quyidagi sxema orqali ifodalash mumkin. 1–sxema
14 Moliya tizimi

Umumda vlat
moliyasi:
- Davla t
byudjeti;
- Noby udjet
fondlar;
- Davla t
krediti; Korxonalar moliyasi:
- Davlat korxonalari moliyasi;
- jamoa korxonalari moliyasi;
- xususiy firmalar moliyasi;
- hissadorlik jamiyatlari moliyasi;
- ijara mulki zaminidagi
korxonalar moliyasi;
- qo’shma korxonalar moliyasi;
- jamoat tashkilotlari moliyasi va
boshqalar. Xonadon moliyasi
- bir oilali xonadon
moliyasi;
- ko’p oilali
xonadon
moliyasi;
- oilasizlar
xonadoni
moliyasi. Sug’urta moliyasi
1.Iqtisodiy
riskni sug’urtalash
2.Ijtimoiy sug’urta
3.Mulkiy
sug’urta Moliya
bozori
1.Fond
bozori
2.Valyut
a bozori
Moliya tizimini alohida bo’g’inlarga ajratish har bir bo’g’inning
vazifalaridagi farqlanishga hamda markazlashgan va markazlashmagan pul
fondlarini shakllantirish va ishlatish usullaridagi farqlanishga asoslanadi.
Umumdavlat markazlashgan pul fondlari ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan
daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash yo’li bilan tuziladi. Iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishdagi davlatning bajaradigan muhim roli uning ihtiyorida moliyaviy
resurslarning katta qismini markazlashtirish zaruriyatiga olib keladi. Ularni
ishlatish shakllari davlat byudjeti va nobyudjet fondlari orqali namoyon bo’ladi.
Bular hisobidan davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy vazifalarini hal etish
ehtiyoji ta'minlanadi. Pul fondlarini tashkil qilish va ishlatish shakllari va usullari
moliya tizimining kredit va sug’urta bo’g’inlari orqali ham qo’llaniladi.
Markazlashmagan pul fondlari korxonalarni o’zlarining pul daromadlari va
jamg’armalari hisobidan tashkil topadi.
Yagona moliya tizimining asosi korxonalar moliyasi hisoblanadi, chunki
ular ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadilar. Daromad shu yerda
yaratiladi. Markazlashgan davlat fondlarining manbai ishlab chiqarish sohasida
yaratilayotgan daromad hisoblanadi.
Umumdavlat moliyasi xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari rivojlanishining
ma'lum sur'atlarini ta'minlashda, moliyaviy resurslarni iqtisodiyot tarmoqlari va
mamlakat hududlari o’rtasida, moddiy vanomoddiy sohalari o’rtasida hamda mulk
15

sohiblari, aholining alohida guruh va qatlamlari o’rtasida qayta taqsimlashda
yetakchi rol o’ynaydi.
Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish davlatning faol moliyaviy
siyosati asosida olib boriladi.
Moliya tizimi orqali davlatning, markazlashgan pul resurslari va
markazlashmagan pul fondlarini, jamg’arish va iste'mol fondlarini soliqlar, davlat
byudjeti xarajatlari, davlat kreditini qo’llash bilan shakllantiriladi.
Moliya tizimi sifatida «moliyaviy munosabatlarning tashkil qilish shakli»
yoki «moliyaviy munosabatlarning tashkiliy tuzilmalari majmuasi» sifatida ko’rib
o’tish mumkin. Masalan, Taniqli amerikalik mutaxassis J.Van Xorn moliya
tizimiga – davlat, firmalar va fuqarolarga turli xil xizmatlar ko’rsatuvchi moliyaviy
muassasalar va bozorlarning majmuasi –degan ta'rifni beradi. L.Drobozinaning
fikricha «Moliya tizimi - pul mablag’lari fondini tashkil qilish va foydalanish
jarayonidagi moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini majmuasidan iborat»-
degan ta'rifni beradi. G.Polyakning fikricha moliya tizimi –davlat, xo’jalik
sub'ektlari va uy xo’jaliklarining pul mablag’lari fondini turli xil usullari va
shakllarda taqsimlash jarayonidagi turli moliyaviy munosabatlar majmuasi-deb
talqin qilinadi. Taniqli iqtisodchi V.Kovaleva esa moliya tizimiga ijtimoiy takror
ishlab chiqarish jarayonining sub'ektlari o’rtasida jami ijtimoiy mahsulotni
taqsimlash va qayta taqsimlash bo’yicha pul munosabatlarni tashkil qilish shakli
sifatida qarash lozimligini ta'kidlaydi.
Yuqoridagi moliya tizimi bo’yicha keltirilgan ta'riflarda mantiiqiy yahlitlik
mavjud bo’lib, ijtimoiy mahsulot qiymatini taqsimlanish jarayonida hosil
bo’ladigan pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayoni
moliya tizimining markaziy mazmunini tashkil qilishi ta'kidlanadi.
Demak, moliya tizimi - moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o’z
ichiga olib, har
qaysi sohalar pul mablag’lari fondlarini shakllantirish va ulardan
foydalanish xususiyatlari bilan tavsiflanadi Iqtisodiy sub'ektlarning daromadlarini
shakllanish usullariga bog’liq ravishda moliya tizimini markazlashtirilgan moliya
16

(umumdavlat moliyasi) va markazlashtirilmagan moliya(xo’jalik sub'ektlari va uy
xo’jaliklari moliyasi) kabi asosiy turlarga ajratish mumkin.
Moliya tizimi pul munosabatlari tizimini tashkil qilish shakli sifatida
moliyaviy resurslarni shakllantirish va foydalanishni ta'minlovchi 3 asosiy o’zaro
bog’liq tizimlarga bo’linadi: Davlat va mahalliy boshqaruv organlarining moliyasi,
turli mulkchilik va faoliyat bilan shug’ullanuvchi xo’jalik sub'ektlari moliyasi, uy
xo’jaliklari moliyasi(xonadon moliyasi).
Yahlit moliya tizimini tashkil qiluvchi mazkur tizimlar ham iqtisodiy
sub'ektlarning aniq pul mablag’lari fondini tashkil qilinishiga qarab o’z navbatida
alohida bo’g’inlarga ajratiladi.
Unda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-yilda
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo’ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar
Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi "Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom
va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi
kerak" nomli ma’ruzasi chuqur o’rganildi hamda istiqboldagi vazifalar muhokama
qilindi.
Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan 2017-
2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishlari bo’yicha Harakatlar strategiyasi loyihasi hozirga qadar yurtimizda
amalga oshirilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyat
rivojini yangi bosqichga ko’tarish, hayotning barcha sohalarini liberallashtirish
maqsadida ishlab chiqilgani ta’kidlandi. Pul-kredit siyosatini yanada
takomillashtirish, soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini
soddalashtirish, yangi turdagi sug’urta xizmatlari, xorijiy investitsiyalar va
kreditlarni jalb qilish va ulardan samarali foydalanish masalalarida taqdimotlar
o’tkazildi.
Mamlakat bank tizimini isloh qilish, erkinlashtirish va barqarorligini
oshirish davlatimiz siyosatining eng muhim yo’nalishlaridan biridir. Bank tizimini
isloh qilish borasidagi dasturlarda ularning barqarorligini ta’minlash, qo’shimcha
17

investitsiyalarni jalb qilish, faoliyatini xalqaro standartlarga muvofiq yanada
takomillashtirish, ko’rsatilayotgan moliyaviy xizmatlar hajmini yanada
kengaytirish hamda aholining ularga bo’lgan ishonchini oshirish doimiy e’tiborda.
Shu tufayli 2016-yilda mamlakatimiz iqtisodiyotiga 16,6 milliard dollar miqdorida
yoki 2015-yilga nisbatan 9,6 foiz ko’p investitsiya yo’naltirildi. Umumiy qiymati
5,2 milliard dollar bo’lgan 164 yirik investitsiya loyihasi amalga oshirildi.
Harakatlar strategiyasi loyihasida keltirilgan ayrim, xususan, belgilangan
naqdsiz hisob- kitoblar hajmi va qamrovini oshirish borasidagi chora-tadbirlar
ishtirokchilarning alohida e’tiboriga sabab bo’ldi. Bunda aholiga muayyan vaqt
davomida belgilangan limit doirasida bank mablag’lari hisobidan tovar va
xizmatlar uchun to’lovlarni amalga oshirish imkonini beruvchi kredit kartalarini
muomalaga kiritish, plastik kartalar orqali hisobraqamlarga masofadan xizmat
ko’rsatish tizimlaridan foydalanish imkoniyatini kengaytirish, to’lov
terminallaridan foydalanganlik uchun ijara to’lovi miqdorini ikki martaga
qisqartirish, plastik kartadan mablag’larni boshqa kartaga o’tkazish bo’yicha
ko’rsatiladigan xizmatlar uchun tariflarni kamaytirish alohida qayd etildi.
Ilmiy-amaliy seminarda Harakatlar strategiyasi loyihasi xususida fikr va
mulohazalar bildirildi. Bank-moliya sektorini rivojlantirish hisobiga
makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash, iqtisodiyotning yuqori o’sish
sur’atlarini saqlab qolish bo’yicha amaliy taklif va tavsiyalar berildi.
4. Moliyaviy munosabatlarning ob’ekti esa pul
mablag’laridan iboratdir.
Jamiyat taraqqiyotida moliyaviy munosabatlarning o’rni beqiyosdir, zero,
ularni inson organizmini doimiy ravishda qon bilan ta’minlab turuvchi qon-tomir
tizimiga o’xshatish mumkin.
Iqtisodiyotni rivojlantirishda moliyaviy munosabatlarning roli ular
tomonidan bajariladigan quyidagi funktsiyalar (vazifalar) orqali namoyon bo’ladi.
18

Taqsimlash funktsiyasi . Bu funktsiya o’z navbatida birlamchi va ikkilamchi
taqsimlash funktsiyalaridan iborat.
Bevosita ishlab chiqarishda yuzaga keladigan taqsimlash birlamchi, deb
yuritiladi. Bunday taqsimlash natijasida ish haqi fondi, sotsial sug’urta uchun
ajratmalar, amortizatsiya jamg’armalari, foyda va rag’batlantirish pullari
shakllanadi.
Ikkilamchi taqsimlash davlat bilan korxonalar (firmalar), tashkilotlar
o’rtasida ro’y beradi. Bunday taqsimlash jarayonida turli xil soliqlar va ajratmalar
vositasida davlat korxona va tashkilotlar pul mablag’larining bir qismini o’z
byudjetida mujassamlashtiradi va yuqorida ko’rsatib o’tilgan umumdavlat
ehtiyojlari uchun sarflaydi.
Masalan, korxonada bir yilda 100 mln. so’mlik mahsulot ishlab chiqariladi.
Birlamchi taqsimlash natijasida uning 60 mln. so’mi amortizatsiya fondiga, 20
mln. so’mi ish haqi fondiga, 15 mln. so’m foydaga va 5 mln. so’mi ijtimoiy
sug’urtaga ajratiladi, deylik. 20 mln. so’mlik ish haqi fondining 5 mln. so’mi
daromad solig’i sifatida, olingan 15 mln. so’mlik foydaning taxminan 8 mln. so’mi
to’lovlar shaklida davlat byudjetiga tushadi. Davlat o’z ixtiyoriga o’tgan 13 mln.
so’mni umummilliy vazifalardan kelib chiqib, turli maqsadlarga taqsimlaydi, ya’ni
moliyaviy resurslarni ikkilamchi taqsimlash sodir bo’ladi.
Rag’batlantirish funktsiyasi . Moliya vositalari orqali davlat xo’jalik
sub’ektlarini iqtisodiy faollikka undaydi. Soliqqa tortishda imtiyozlar berish yoki
ularning miqdorini (foizini) kamaytirish korxona (firma)lar ixtiyorida qoladigan
pul mablag’larini ko’paytirishga olib keladi. Bu esa o’z navbatida ishlab
chiqarishni rivojlantirish va jamoa a’zolarining moddiy manfaatdorligini oshirish
imkoniyatlarini kengaytiradi.
Iqtisodiy va ijtimoiy nuqtai nazardan maqsadga muvofiq hollarda davlat
tomonidan korxona va tashkilotlarga moliyaviy ko’mak (subsidiyalar) ham
ajratiladi va bu bilan ularning faoliyati rag’batlantiriladi.
Ijtimoiy himoya funktsiyasi . Davlat jamiyat a’zolari ma’lum qatlamlarining
minimal tirikchilik yuritishini moliyaviy jihatdan ta’minlab turadi.
19

Jamiyatda shunday nochor ijtimoiy qatlamlar borki, ular ob’ektiv
sabablarga ko’ra, o’z-o’zini to’la ta’minlay olmaydi. Masalan, nogironlar, ko’p
bolali oilalar, ishsiz qolganlar. Ularning tirikchiligi maxsus tashkil etilgan pul
mablag’lari hisobidan, masalan, ishsizlik nafaqalari, bolalar uchun nafaqalar,
nogironlik pensiyalari orqali ta’minlanadi. Bu mablag’larni nafaqat davlat, balki
korxona, tashkilotlar, jamoat birlashmalari o’z mablag’lari hisobidan ham
uyushtiradi.
Moliyani ijtimoiy himoya funktsiyasi, ayniqsa, ijtimoiy yo’naltirilgan
bozor iqtisodiyoti sharoitida yorqin namoyon bo’ladi.
Iqtisodiy axborot berish funktsiyasi - xo’jalik sub’ektlari va jamiyat
iqtisodiy faoliyatining moliyaviy yakunlari xususida ma’lumot va xabarlar berib
turishdan iborat bo’lib, iqtisodiyotni boshqarishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy holat moliyada o’z ifodasini topadi. Moliyaviy ko’rsatkichlar orqali
ishlab chiqarishning qanday borayotganini kuzatish mumkin. Moliyaviy fondlar
harakatiga qarab, ishlab chiqarish, taqsimot va is’temol bir-biriga naqadar
monandligini, ular orasidagi mutanosiblikni bilish mumkin. Korxona va
tashkilotlarning moliyaviy holatiga qarab, ularning xo’jalik faoliyatini yaxshi yoki
yomon ekanligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Moliyaviy axborotlarga qarab
tadbirkorlar o’z ishining borishi, o’z sheriklarining ahvoli, raqobatchilar imkonidan
ogoh bo’ladilar.
Moliya o’z funktsiyalarini aniq moliyaviy vositalar orqali bajaradi.
Xarajatlar, amortizatsiya, foyda, aktsiya kursi, divident, soliqlar, to’lovlar, boj
haqi, sug’urta haqi, subsidiya, dotatsiya, kompensatsiya kabilar shular jumlasiga
kiradi. Ular ayni vaqtda moliya resurslarini tashkil qiladi va xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning xo’jalik – moliya faoliyatiga ta’sir etish omillari bo’lib xizmat
qiladi. Masalan, divident miqdorining oshib borishi o’z aktsiyasini chiqargan
korxona moliyaviy ahvolining yaxshiligidan darak beradi, natijada aktsiya kursi
oshadi, korxonaga tashqaridan pul oqib kela boshlaydi.
20

Moliya resurslari pul manbai bo’lib xizmat qiladi. Amortizatsiya fondi va
foydadan ajratilgan pul mablag’lari investitsiya uchun xizmat qiladi, ularni
ko’paytirish ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish demakdir.
Moliyaviy resurslar orasida foyda muhim o’rin tutadi, chunki u sof
daromad sifatida iqtisodiy o’sish manbai bo’lib xizmat qiladi. Uning hisobidan
nafaqat investitsiya fondi, balki har xil rezerv va sug’urta fondlari, shuningdek,
ijtimoiy fondlar tashkil etiladi.
5. Moliya resurslari
Moliya resurslari iqtisodiyotni kutilmagan hodisalardan, masalan, tabiiy
ofatlar, falokatlardan yoki jahon bozori narxining pasayib ketishidan himoya
qiladi. Moliyaviy resurslar pul shaklida bo’lib, bu pullar iqtisodiyotga amaliy ta’sir
etishi uchun, albatta, moddiy jihatdan ta’minlanishi kerak, ya’ni to’plangan pul
ortida kerakli moddiy mahsulotlar bo’lishi shart. Aks holda ular pulligicha
(qog’ozligicha) qolib, ishlab chiqarishga naf keltirmaydi.
Moliyaviy resurslar ikki turda bo’ladi: birinchisi - mikroresurslar yoki
markazlashmagan resurslardir. Ular korxona, firma, kompaniya, kontsern,
tashkilot, jamoat uyushmalari va boshqa xo’jalik sub’ektlarining o’ziga tegishli
yoki ular qarzga olgan pul mablag’laridan iborat. Ikkinchisi – makroresurslar
bo’lib, ular umumdavlat miqyosida tashkil topadi. Ular byudjet hisobidan yoki
byudjetdan tashqari fondlar hisobidan paydo bo’ladi va davlat ixtiyorida turadi.
Mikroresurslar korxona, tashkilot faoliyatiga xizmat qilsa, makroresurslar
umumiqtisodiy, umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga yo’naltiriladi. Bozor
iqtisodiyotida mikroresurslar birlamchi (ustivorlik) mavqega ega bo’ladi, chunki
iqtisodiy faoliyat erkinligi sharoitida xo’jalikning dastlabki bo’g’ini bo’lgan
korxona, firma, kompaniya va xo’jaliklar moliyasi iqtisodiy o’sish tayanchi
hisoblanadi. Ammo makroresurslar iqtisodiyotni tartibga solishda asosiy rol
o’ynaydi va davlatning iqtisodiy vazifalarini amalga oshirishga xizmat qiladi.
Moliyaviy resurslarning turli darajada tashkil topishi va ishlatilishi tufayli
iqtisodiy faoliyatni moliyalashtirish usullari ham turlichadir. Birinchidan, iqtisodiy
sub’ektlar o’zini-o’zi moliyalashtiradi. Ular o’z sarf-xarajatlarini o’zlarining
21

pullari bilan qoplaydilar. Ikkinchidan, iqtisodiy sub’ektlar o’z mablag’lari
etishmasa, qilingan sarf-xarajatlarni bank krediti hisobidan qoplaydilar.
Uchinchidan, sub’ektlar faoliyati uchun pul mablag’lari zarur bo’lgan hollarda
davlat hisobidan ham bunday mablag’lar ajratiladi. Davlat byudjetidagi yoki
byudjetdan tashqari tashkil etilgan pul fondlarini qaytarib olmaslik sharti bilan
korxona, tashkilotlar va muassasalarga ajratib berib, ularni moliyalashtiriladi.
Ammo bu bozor iqtisodiyotida ikkilamchi usul hisoblanadi.
Barqaror iqtisodiy taraqqiyot uchun moliya mablag’larining erkin harakati
talab etiladi. Bunga moliya bozori orqali erishiladi. Moliya bozori milliy va
xalqaro xo’jalik doirasida pul mablag’lari erkin harakatining maxsus shaklidir. U
tarkiban qimmatbaho qog’ozlar bozori va qarzga beriladigan pul bozoridan iborat
bo’ladi. Qarz puli tabiatan bir xil emas. U birinchidan, pulni ishlatib, daromad
topishni ko’zlaydi, bunda pul kapital shaklini oladi. Ikkinchidan esa, pul shaxsiy
ehtiyojni qondirish uchun ishlatiladi va oddiy to’lov yoki xarid vositasi vazifasini
bajaradi.
Davlat o’z qo’lidagi moliya resurslaridan foydalanib, byudjetdan
moliyalashtirish, dotatsiya berish, soliqlardan ozod qilish, soliqlarni engillashtirish
orqali iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatadi.
Shu narsani alohida ta’kidlab o’tish lozimki, moliya munosabatlarini
takomillashtira borish va uni boshqarish iqtisodiyot taraqqiyotining muhim omili
hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish moliyaviy ahvolni sog’lomlashtirib, bank
tizimini qayta qurishni birinchi galdagi chora-tadbirlar sifatida kun tartibiga
qo’ydi. Shu munosabat bilan moliyaviy bozorni shakllantirish va rivojlantirib
borish ob’ektiv jarayonga aylandi. Bu jarayonning muvaffaqiyati bank sohasidagi
marketing rivojiga, turli banklar va ularning mijozlari o’rtasida qaror topadigan
o’zaro munosabatlarga, shuningdek, bank xizmatlari bozorining shakllanishiga,
banklarning foizlar siyosati va boshqa xildagi faoliyatiga ko’p darajada bog’liqdir.
Davlat byudjeti davlat moliyasi tizimida markaziy o’rinni egallaydi.
Byudjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, u muayyan mamlakatning o’ziga xos
xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy tizimi, shuningdek davlat qurilishini aks ettiradi.
22

Mamlakat byudjetining tarkibi, avvalo, davlat qurilishiga bog’liqdir.
Davlat byudjeti mamlakat pul resurslarining markazlashtirilgan jamg’armasi
bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek,
moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi
yo’nalishlari va miqdori belgilab beriladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat byudjeti iqtisodiyotni tartibga solish,
xo’jalik kon ь yukturasiga ta’sir ko’rsatish va boshqa chora-tadbirlarni amalga
oshirishning qudratli vositasi bo’lib xizmat qiladi.
Mamlakat byudjetining tarkibi, avvalo, davlat qurilishiga bog’liq bo’lib, u
daromadlar va xarajatlar qismlaridan iboratdir.
Byudjetning daromad qismini shakllantirishda, mulk shaklidan qat’iy
nazar, barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ishtirok etadi. Ularning ishtiroki asosan
soliqlar to’lash shaklida yuz beradi.
O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining shakllanish manbalari
1-jadvalda keltirilgan.
23

1 - jadval
O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetiga tushumlar tarkibi yillar
mlrd. so’m
% hisobida
Bevosita
soliqlar Bilvosita soliqlar Mulk soliqlari va
resurs to’lovlari
Boshqalar
Jami
Shu
jumlada
n
Jami Shu
jumladan
Jism. shaxslardan olinadigan
boj to’lovlari
Jami Shu jumladan
Korxonalar
Daromad solig’i
QQS
Aktsiz soliqlar
Bojxona
Korxonalardan
Er

va

erdan
foydalanganlik
Suvdan
foydalanganlik
1998 440.1 100 31,5 18,9 12,7 51,0 30,0 19,0 2,0 0,0 11,9 2,6 6,0 2,9 5,4
1999 624.0 100 29,3 15,2 14,1 53,9 24,8 27,7 0,8 0,6 10,9 3,1 5,2 2,5 5,9
2000 910,1 100 26,4 13,0 11,6 56,0 24,9 28,6 1,2 1,3 9,9 3,1 4,4 2,4 7,7

Keltirilgan ma ’ lumotlardan ko ’ rinib turibdiki , bevosita soliqlarning byudjet
tushumlaridagi salmog ’ i kamayish tendentsiyasiga ega , u oxirgi 3 yil ichida 31,5
foizdan 26,4 foizga kamaygan . Bu hol korxona foydasi va daromadlaridan
olinadigan soliqni 31 foizdan 26 foizga , tushirilishi va aholidan olinadigan
daromad soliqlarining ham kamaytirilishi natijasida sodir bo ’ ldi . Ayni paytda
byudjet tushumlarida aktsiz solig ’ ining salmog ’ i 19,0 foizdan 28,6 foizga
ko ’ tarildi . Davlat byudjeti Respublika byudjeti , Qoraqalpog ’ iston Respublikasi
byudjeti , viloyatlar va Toshkent shahrining ( mahalliy ) byudjetlarini o ’ z ichiga
oladi . U O ’ zbekiston Respublikasining “ Byudjet tizimi to ’ g ’ risida ” gi Qonuniga
binoan Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadi .
Har qanday mamlakat davlat byudjetining taqsimlanishi ko ’ p jihatdan shu
mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasiga , davlatning ijtimoiy - iqtisodiy
siyosatiga , undagi o ’ ziga xosliklar va ustivorliklarga bog ’ liqdir .
9.2- jadvalda O ’ zbekiston Respublikasi davlat byudjetining 1998-2000
yillarda taqsimlanishi to ’ g ’ risidagi ma ’ lumotlar keltirilgan .
Jadvaldan ko ’ rinib turibdiki , O ’ zbekistonda davlat byudjetining deyarli
1 G ’3 qismi xalq ta ’ limi , aholi sog ’ lig ’ ini saqlash , ilm - fan , madaniyat sohalarining
24

ehtiyojlarini qondirish va fuqarolarni ijtimoiy ta ’ minoti bilan bog ’ liq xarajatlarni
qoplash uchun sarflanadi . Davlat byudjetida bu sohalarni moliyalashtirish bilan
bog ’ liq xarajatlar kelajakda ham salmoqli ulushga ega bo ’ lib qoladi . Zero , ijtimoiy
yo ’ naltirilgan bozor iqtisodiyoti qurayotgan mamlakatimizda davlat siyosatining
ustivor yo ’ nalishi inson omili bilan bog ’ liq .
2-jadval
O’zbekiston davlat byudjetining taqsimlanishi 1

Jami Maorif ,
sog ’ liqni
saqlash ,
madaniyat , fan ,
ijtimoiy
ta ’ minot Ijtimoiy
muhofa
za Iqtisodiy
ot Mazkazl
ash
tirilgan
investits
iya
lar Davlat
boshqar
uvi Boshqa
lar
1996 100,0 35,7 9,6 11,7 20,2 2,3 20,5
1999 100,0 37,0 9,3 11,5 21,2 2,5 18,6
2000 100,0 35,4 7,7 10,3 20,2 1,9 24,4

Agar byudjet daromadlari xarajatlarni qoplay olmay , kamomad hosil
bo ’ lsa , byudjet taqchilligi yuzaga keladi . Ammo har qanday taqchillikni xatarli deb
bo ’ lmaydi . Agar taqchillik hajmi yaratilgan yalpi ichki mahsulot qiymatining 2-5%
ga teng bo ’ lib , undan oshib ketmasa , bu iqtisodiyot uchun normal hol hisoblanadi .
O ’ zbekistonda keyingi 3 yil ichida byudjet taqchilligi yalpi ichki mahsulotning
1,5-2,0 foizini tashkil etdi .
Byudjet kamomadi , odatda , daromadlar va xarajatlarni muvofiqlashtirish
orqali bartaraf etiladi , ya ’ ni daromadlar ko ’ paytiriladi yoki xarajatlar kamaytiriladi .
Ammo asosiy yo ’ l iqtisodiyotni o ’ stirish orqali byudjet daromadlarini ko ’ paytirgan
holda kamomadni normal holga keltirishdan iboratdir .
Byudjetdagi taqchillikka , avvalambor , iqtisodiyotni moliyaviy
sog ’ lomlashtirish bo ’ yicha amalga oshiriladigan tadbirlar orqali barham berish , shu
1 1-jadvalda keltirilgan manbadan olindi.
25

jumladan , etishtirilgan xomashyo va materiallarni shu erning o ’ zida qayta ishlab ,
tayyor mahsulotga aylantirishni yo ’ lga qo ’ yish orqali erishish mumkin .
Iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichida “ Davlat byudjeti
daromadlarining katta qismini joylarga berish , mahalliy byudjetlarni
mustahkamlash zarur ” 1,
1,
deb ta ’ kidlaydi Birinchi Prezidentimiz I . A . Karimov .
Mahalliy byudjetlarga keng iqtisodiy erkinlik berish tumanlar , shaharlar , viloyatlar
mustaqilligini ta ’ minlaydi . Byudjetlarning shakllanishi va undan foydalanishdan
manfaatdorlik oshadi . Shu bilan birga davlat byudjeti intizomiga rioya qilish
iqtisodiyotni barqarorlashtirishning asosiy omillaridan biri bo ’ lib xizmat qiladi .
Byudjet defitsiti bilan davlat qarzi bir-biriga bog’liq bo’lgan
tushunchalardir. Hozirgi kunda deyarli hamma mamlakatlarda davlat qarzlarining
ortishi kuzatilmoqda. Shu munosabat bilan byudjetni tartibga solish masalasi har
qanday hukumatning oldida turuvchi markaziy muammolardan biridir.
Davlat byudjetini shakllantirish borasida to’plangan tajriba uni tartibga
solishga qaratilgan siyosatni ishlab chiqishni taqozo etadi.
1, 1 I.A.Karimov. “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida”.
T., “O’zbekiston” 1995, 208 bet.
26

Xulosa
O’zbekiston hukumati o’zining davlat byudjeti siyosatini amalga oshirishda
makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy o’sish sur’atlarini
jadallashtirish byudjet kamomadini bartaraf etishning hal qiluvchi omili, deb
qaraydi. Chunki iqtisodiy o’sish davrida byudjetga soliqlar tushumi avtomatik
ravishda ko’payadi, makroiqtisodiy barqarorlik esa buni rag’batlantiradi. Demak,
byudjet kamomadi avtomatik ravishda o’z-o’zidan yo’q bo’ladi.
Hukumat o’z mamlakatining sharoitlaridan kelib chiqqan holda byudjet
siyosatini ishlab chiqadi. Bunday siyosat mamlakatning pul salohiyati doirasida
moliyaviy ishlarning aniq dasturiga ega bo’lishni, byudjet kamomadi ustidan
nazorat o’rnatilishining va uni qoplash manbaalarini qidirishni, katta samara
beradigan iqtisodiy dasturlarga byudjetdan mablag’ ajratishni talab qiladi.
Moliya tizimining bug’inlarga ajratilishi xar kaysi bug’inlarning
vazifalaridan kelib chikadi.Shuningdek yuqoridagilardan kurinib turibdiki moliya
tizimining bug’inlar mamlakat miyosida markazlashtirilgan va
markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirish bilan bog’liqdir.
Hozirgi sharoitda ayrim iqtisodchi olimlar tomonidan moliya tizimining
muhim uginlaridan biri sifatida aholi moliyasini aloxida kurib utadilar. Ularning
fikrlariga kura YaIMni taqsimlanishi jarayonida aholi iqtisodiy sub'ekt sifatida
katnashadi va yirik miyosida pul jamg’armalariga ega buladi. Bunday
jamg’armalar hozirgi sharoitda nafakat bank tizimi uchun muhim moliyaviy biznes
balki iqtisodiyotdagi yalpi investitsiyalarni moliyalashtirishning muhim
manbalaridan biriga aylanmokda.
Umumdavlat moliyasi korxonalar moliyasi bilan bevosita bog’liqdir.
Chunki bir tomondan byudjet daromadlarini asosiy manbalaridan biri moddiy
ishlab chiqarish soxasida yaratiladigan milliy daromad hisoblanadi. Shuningdek
korxonalar mikyosidagi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni nafakat
korxonalarning xususiy mablag’lari hisobiga balki karz mablag’lari hisobiga ham
amalga oshiriladi. Chunonchi, bunday mablag’lar tarkibida byudjet resurslari ham
mavjuddir.
27

Byudjet davlat moliyasini asosiy bug’ini hisoblanadi. Chunki byudjet
orkali YaIMning taxminan 30-35%i qayta taqsimlanadi. Davlat byudjet orali yirik
miqdordagi pul resurslariga ega buladi. Bunday pul resurslari orkali davlat uzining
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vazifalarini amalga oshiradi. Chunonchi,
kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda byudjet asosiy rolu uynaydi. Hozirgi
sharoitda umumiy byudjet xarajatlarining 53,68% i ijtimoiy
madaniy tadbirlarga va aholini ijtimoiy himoya qilish tadbirlari uchun sarflanishi
rejalashtirilgan. Mazkur kursatkichlar byudjetning ijtimoiy iqtisodiy islohotlarni
amalga oshirishdagi ahamiyatini yuqori ekanligini tasdiklaydi.
Aksariyat iktischodchilar tomonidan sug’urta munosabatlari moliya
tizimining asosiy bug’inlari sifatida kurib utiladi.
Sug’urta munosabatlari- unda katnashuvchi sub'ektlar urtasidagi xujalik
sub'ektlari iqtisodiy faoliyati natijasida vujudga keluvchi extimolli zararlarni
koplash yoki sug’urta holatlarini sodir bulishi oqibatlari bilan bog’liq uy xujaliklari
yukotishlarini tenglashtirish uchun muljallangan sug’urta fondiga maqsadli
badallar hisobiga aloxida pul fndlarini shakllantirish bo’yicha qayta taqsimlash
munosabatlari majmuasidir.
Moliya tizimini alohida bo’g’inlarga ajratish har bir bo’g’inning
vazifalaridagi farqlanishga hamda markazlashgan va markazlashmagan pul
fondlarini shakllantirish va ishlatish usullaridagi farqlanishga asoslanadi.
Umumdavlat markazlashgan pul fondlari ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan
daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash yo’li bilan tuziladi. Iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishdagi davlatning bajaradigan muhim roli uning ihtiyorida moliyaviy
resurslarning katta qismini markazlashtirish zaruriyatiga olib keladi. Ularni
ishlatish shakllari davlat byudjeti va nobyudjet fondlari orqali namoyon bo’ladi.
Bular hisobidan davlatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy vazifalarini hal etish
ehtiyoji ta'minlanadi. Pul fondlarini tashkil qilish va ishlatish shakllari va usullari
moliya tizimining kredit va sug’urta bo’g’inlari orqali ham qo’llaniladi.
Markazlashmagan pul fondlari korxonalarni o’zlarining pul daromadlari va
jamg’armalari hisobidan tashkil topadi.
28

Yagona moliya tizimining asosi korxonalar moliyasi hisoblanadi, chunki
ular ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadilar. Daromad shu yerda
yaratiladi. Markazlashgan davlat fondlarining manbai ishlab chiqarish sohasida
yaratilayotgan daromad hisoblanadi.
Umumdavlat moliyasi xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari rivojlanishining
ma'lum sur'atlarini ta'minlashda, moliyaviy resurslarni iqtisodiyot tarmoqlari va
mamlakat hududlari o’rtasida, moddiy vanomoddiy sohalari o’rtasida hamda mulk
sohiblari, aholining alohida guruh va qatlamlari o’rtasida qayta taqsimlashda
yetakchi rol o’ynaydi .
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. T.T. Jo’rayev. I q tisodiyot nazariyasi. (O’quv qo’llanma). –T.: «Fan va
texnologiya», 2017
2. SH.Sh. Shoha’zamiy Mulk, qiymat va narxning nazariy asoslari. Toshkent
“Iqtisod-moliya” 2015
3. Qosimova S “ BAHOLASH ISHI ” (2-MODUL) fanidan o’quv-uslubiy majmua.
Toshkent-2020
4. Yodgorov V.U., Mirjalilova D.SH. Ko’chmas mulkdan foydalanishni tashkil
etish va boshqarish. O’quv qo’llanma T.: Toshkent arxitektura-qurilish instituti,
2014.
5. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 8 dekabr 1992y. (o’zgartirish va
qo’shimchalar bilan).
6 . O’zbekiston Respublikasi “Mulkchilik to’g’risida”gi Qonun 31.10.1990y.
7. O’zbekiston Respublikasi “Baholash faoliyati to’g’risida” gi Qonun.
19.08.1999y.
8. O’zbekiston Respublikasi “Rieltorlik faoliyati to’g’risida” gi Qonun.
22.12.2010y.
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 24 apreldagi “Baholovchi
tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko’rsatilayotgan hizmatlar
sifati uchun ularning mas’uliyatini oshirish to’g’risida” PQ-843-son Qarori.
10. O’zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo’mitasining 2006 yil 14 iyundagi
“Baholashni umumiy tushuncha va printsiplari” Mulkni baholash milliy standarti.
11. Балабанов И. Т. Операции с недвижимостью в России. – М.: Финансы и
статистика, 1996. 10 с .
30

Internet saytlari
www.lex.uz (O’zbeksiton Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi)
www.gov.uz (O’zbeksiton Respublikasi hukumatining rasmiy sayti).
http://www.rmm.uz (“Respublika mulk markazi” YoAJning sayti).
www.sion.uz (Ko’chmas mulk agentligi)
www.wikipedia.ru (Ma’lumotlar qidiruv portal)
www.profocenka.ru (ЗАО “Профессиональные оценки и экспертизы”)

31

Xalqaro moliya tashkilotlarining jahon xo’jaligini rivojlantrishdagi o’rni

Купить