Xalqaro munosabatlarning Versal-Vashington tizimi. Dominion va mandat sistemalari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	74.5KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	01 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

42 Sotish

Xalqaro munosabatlarning Versal-Vashington tizimi. Dominion va mandat sistemalari

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: Xalqaro munosabatlarning Versal-Vashington
tizimi. Dominion va mandat sistemalari
1

MUNDARIJA
KIRISH ...........................................................................................................................3- 6
I-BOB. XALQARO MUNOSABATLAR ........................ ......................................... 7 - 22
1.1. Versal tizimini yuzaga kelishining sabablari va omillari.................................... 8-15
1.2. Versal tizimining qaror topishi va uning shartlari............................................. 15-21
II-BOB. DOMINION VA MANDAT SISTEMALARI .......................................... 22 - 32
2.1. Vashington konferensiyasining AQSH manfaatlariga xizmat qilishi................... 23-26
2.2. Versal-Vashington tizimining yangicha xalqaro munosabatlarni shakllanishidagi
o‘rni.......................................................................................................................... ... . 27-32
XULOSA .................................................................................................................. 33 - 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .............................................3 5 -3 6
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Versal-Vashington tizimi dunyodagi ko‘pgina davlatlar
taqdiriga ta‘sir etdi va dunyo xaritasini kuchli mamlakatlar foydasiga o‘zgartirib
yubordi. Versal-Vashington tizimi dunyo tarixida birinchi marta qurollanishni
cheklashi orqali insoniyat taqdirini ijobiy tomonga o‘zgartirdi. U tufayli Versal-
Vashington tizimi orqali dunyodagi qaram mamlakatlarning ba‘zilari mustaqil
davlatlarga, ba‘zi mustaqil davlatlar esa qaram davlatga aylanib qoldi. Parij tinchlik
konferensiyasi bir yil davom etdi (1919 yil 18 yanvardan 1920 yil 21 yanvargacha).
Asosiy davlatlarning tutgan mavqelari bir-biriga zid, ko‘pincha tamomila qarama-
qarshi edi. Eng muhimi, Antanta ittifoqi asosan maxfiy shartnomalar, yashirin bitimlar
asosiga qurilgan bo‘lib, yangi vaziyatda bu kelishuvlarni amalga oshirib bo‘lmasdi.
Ana shu shartnomalarga ko‘ra, Rossiya Istanbulni olishi va Dardanell bo‘g‘ozi ustidan
nazorat o‘rnatishi, buning evaziga Fransiyaning Elzas Lotaringiyaga egalik qilish
huquqini hamda Angliyaning Misr ustidan nazoratini e‘tirof etishi zarur edi.
Ruminiyaga Transilvaniyani berish va‘da qilingan, ammo bu Vengriya manfaatlariga
mos kelmasdi. Angliya arab xalqlariga Usmonli imperiyasidan chiqish va arab
davlatlari tuzishni taklif etdi. Ayni paytda bu taklif Angliya va Fransiyaning yaqin
Sharqni bo‘lib olish haqidagi kelishuvlariga zid edi. Versal tinchlik shartnomasi,
boshqacha aytganda, Parij tinchlik shartnomasi Germaniya va uning ittifoqchilari bilan
alohida-alohida tuzilgan besh ayri shartnomadan iborat edi. 1919 yilning 28 iyunida
Versal saroyining Oynali zalida Germaniya bilan tinchlik shartnomasi imzolandi.
Germaniya va uning ittifoqchilari urush aybdorlari deb e‘lon qilindilar. Tabiiyki, ular
aybdor sifatida jazolanishlari lozim edi. Germaniyadan dunyodagi eng boy temir
konlariga ega bo‘lgan Elzas Lotaringiya ajratib olindi va Fransiyaga berildi. Fransiya
shuningdek, Saar ko‘mir konlarini 15 yil davomida ishlatish huquqini qo‘lga kiritdi.
Germaniyaning Reyn daryosidan g‘arbdagi hududi Fransiya chegaralarigacha, sharqda
50 kilometrgacha harbiylardan xoli zonaga aylantirilishi, Reyn daryosining g‘arbiy
qirg‘og‘ida 15 yil mobaynida ittifoqchilarning qo‘shinlari turishi zarur deb belgilandi.
3

Shartnomaga ko‘ra, Germaniyada majburiy harbiy xizmat bekor qilinishi, mamlakat
suv osti floti, harbiy va dengiz aviatsiyasi taqiqlanishi zarur edi 1
. Ko‘ngilli asoslarda
shakllanadigan armiyaning askarlari soni 100 mingdan oshmasligi lozim edi. Bosh
shtabni tarqatish, harbiy maktablarni yopish, barcha zobitlarni ishdan bo‘shatish
majburiy qilib qo‘yildi. Mavjud qurolyarog‘lar - tank va to‘plar, tez otar qurollar
Antanta mamlakatlariga topshirildi. Germaniya amalda to‘liq qurolsizlantirildi.
Tayinlangan nazorat komissiyasi shartnoma talablari bajarilishini kuzatib turishi zarur
edi. Mazkur shartnomaga asosan Belgiya, Eypen va Malmedi okruglarini oldi.
Shlezvigning shimoliy qismi Daniya ixtiyoriga o‘tdi. Polsha Poznan, Yuqori
Sileziyaning bir qismi, Pomeraniya, G‘arbiy va Sharqiy Prussiya rayonlariga ega
bo‘ldi. Gdansk Millatlar Ligasi boshqaruvidagi “erkin shahar” deb e‘lon qilindi.
Polshaning dengizga chiqishini ta‘minlaydigan maxsus “yo‘lak” ham ajratildi.
Germaniyaning Afrikadagi mustamlakalari asosan Angliya, Fransiya va Belgiya
o‘rtasida taqsimlandi. Angliya va Fransiya Togo va Kamerunni, Angliya-
Tanganikani, Belgiya – Ruanda Urundi va Namibiyani (Janubi G‘arbiy Afrikani) oldi.
Yaponiya Tinch okeanidagi Marshall, Marian va Karolin orollarining, shuningdek,
Xitoyning Szyao Chjou viloyati va Shandundagi konsepssiyaning sohibi bo‘ldi.
Versal-Vashington tizimi orqali dunyoda biror bir soha ustidan hukumronlik qiluvchi
yirik-yirik davlatlar paydo bo‘ldi. Versal-Vashington tizimi dunyoda birinchi martta
dengizdagi munosabatlarni tartibga soldi. Yuqoridagi Versal-Vashington tizimi bilan
bog‘liq masalalarni chuqur tahlil etish hamda ularning mohiyatini ochib berishni
belgilaydi. Versal-Vashington tizimi dunyodagi kuchlar nisbatini tubdan o‘zgartirib
yubordi. Bu tizim orqali dunyoda birinchi va ikkinchi raqamli mamlakatlar paydo
bo‘ldi 2
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Versal - Vashinton tizimi va uning xalqaro
ahamiyati boyicha bir qator olimlar tadqiqot ishlarini olib borishgan. Birinchi jahon
urushi tugaganidan keyin Yevropada xalqaro kuchlarning yangi muvozanatini qayd
1
Nuriddinov Z. G'arb mamlakatlari yangi tarxi. –T; 1974. 605-bet
2
Kichkilov X. Eng yangi tarix. -T; 1998. 18-bet.
4

etgan Versal shartnomalar tartibi shu tariqa shakllandi. Bu tartibning ichida chuqur
ziddiyatlar mavjud bo‘lib, keyinchalik ular jahon iqtisodiy inqirozlarida, g‘olib va
mag‘lub davlatlar o‘rtasidagi nizolarda namoyon bo‘lishini, shartnomalarning
talonchilarcha shartlari mehnatkashlarning yelkasiga og‘ir yuk bo‘lib tusndi, ayniqsa
Germaniyada qasd olish kayfiyatining yoyilishiga sabab bo‘ldi. Germaniya vayron
bo‘lmagan, u asosan o‘zining harbiy sanoat imkoniyatlarini saqlab qolgan, mamlakat
yaxlitligi buzilmagan, hududida bosqinchi qo‘shinlar yo‘q edi. Germaniya Versal
shartnomasini bekor qilish uchun qulay paytni poylardi. Hatto qurolli nizo evaziga
bo‘lsada, uning moddalarini qayta ko‘rib chiqishga erishish niyatida edi. Gitler
keyinchalik aholining katta qismini o‘zining ahmoqona g‘oyalari bayrog‘i ostida
birlashtirgani ham bejiz emasligi haqida olimlarning fikrlari yetarlicha asosli. Bu
mavzu chuqur ilmiy hamda amaliy ahamiyatga ega bo‘lib mustaqillik davrida bu davr
tarixiga oid turli xil kitoblar nashr qilindi. Z.Nuriddinov 3
, Х.Kichkilov 4
, N.Jo‘rayev 5
,
А.Aliyeva 6
, М.Lafasov 7
kitoblarida bu mavzu chuqur tahlil etilib mavzuni mohiyati
ochib berilgan. Versal-Vashington tizimi chuqur tahlilga egaligi bilan harakterlanadi.
Bu mavzuni vazifasi yuqoridagi to‘rtta punkt bilan ochib berilgan.
Kurs ishining obyekti va predmeti: Versal-Vashington tizimi qisqa vaqt
maboynida dengizda hamda quruqlikdagi munosabatlarni o‘zgartirib yubordi. Bu
mavzuni tarixilik ketma-ketlik, izchillik asosida o‘rganish hamda uning mazmunini
chuqur tushungan xolda uni tahlil etish hamda uning mohiyatini ochib berish.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Vashington konferensiyasi qarorlari
Versal tinchlik shartnomasiga qo‘shimcha sifatida Tinch okeanida yangicha «kuchlar
muvozanati» uchun asos bo‘ldi. Ular AQSh uchun Uzoq Sharqda faol siyosat
eshiklarini ochar va bu mintaqada AQSh gegemonligini o‘rnatganligini va Vashington
konferensiyasi xalqaro munosabatlarda Versal-Vashington tartibini nihoyasiga
yetkazganligini tushintirish. Mavzuni maqsadi yuqoridagi masalalarni tahlil etish va
3
Nuriddinov Z. G‘arb mamlakatlari eng yangi tarixi. –T; 1974. 606- bet.
4
Kichkilov X Fayzullayev M. Eng yangi tarix. –T; 2011. 102-bet.
5
Jo‘rayev N. Eng yangi tarix. –T; 2003. 108-bet.
6
Aliyeva A. Всумирная история таблицах и схемах. –M; 2002. 65- bet.
7
Lafasov M. Jahon tarixi. –T; 2009. 15-bet.
5

mohiyatini ochib berishdan iborat. Versal-Vashinton tizimi va uning xalqaro
ahamiyati mavjud adabiyotlar asosida tahlil etish asosida maqsad qilib olindi va
quydagi vazifalarni belgilandi.
-Versal tizimini yuzaga kelishining sabablari va omillari tahlil etish;
-Versal tizimining qaror topishi va uning shartlarini yoritish;
-Vashington konferensiyasining AQSh manfaatlariga xizmat qilishi taxlil qilish;
-Versal-Vashington tizimining yangicha xalqaro munosabatlarni
shakillanishidagi o‘rni yoritish;.
Ishning ilmiy yangiligi va ahamiyati: Bu mavzu amaliy jihatdan chuqur
taxlilga ega bu mavzuni amaliy jihatdan akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida
qo‘llash mumkin. Ushbu mavzuni amaliy ahamiyati kishilik jamiyatida yuz bergan
jahon urishini yakunlari va uning oqibatlari edi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida
keskinlashgan dunyoni qaytadan bo‘lib olish uchun bo‘lgan kurash Yevropa
davlatlarining ikki guruhi shakllanishiga olib kelganligi, Birinchi guruhda Germaniya
boshchiligidagi Avstriya-Vengriya, Turkiya va Bolgariyaning qo‘shilganligi, Ikkinchi
guruhga esa Angliya, Fransiya va chor Rossiyasi kirganligi va keyinroq unga Italiya,
Yaponiya, Amerika Qo‘shma Shtatlari va boshqa davlatlar qo‘shilganliklari haqida
ma‘lumot berish mumkin.
Kurs ishining umumiy hajmi: Kirish, 2 bob, 3 paragraf, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar, jami 3 6 betdan iborat
6

I-BOB. XALQARO MUNOSABATLAR
1.1 Versal tizimini yuzaga kelishining sabablari va omillari
Ishchilar harakatidagi revolyutsion tendentsiya bilan opportunistik tendentsiya
o‘rtasida kurash kuchayib borayotgan bir sharoitda, 1900 yilda, II Internatsionalning
navbatdagi Parij kongressi bo‘ldi, unda 791 delegat qatnashdi. Kongressda burjua
partiyalari bilan ittifoq to‘g‘risidagi masala (amalda ana shu nom ostida “Mileran
kazusi” muhokama qilingan edi)ni muhokama qilish asosiy o‘rinni egalladi.
Internatsional kongressida “Mileran kazusi”ning muhokama qilinishi german, ingliz,
belgiyalik va boshqa sotsial-opportunistlarning, Milerandan o‘rnak oling deb, uning
qilmishini oqlashlari shuni ko‘rsatdiki, sotsialistik harakat ichidagi turli oqimlar
o‘rtasida milliy zaminda paydo bo‘lgan nizolar internatsional ixtiloflarga aylanmoqda
edi. Bu masala bo‘yicha tuzilgan komissiya kongress muhokamasiga ikkita
rezolyutsiyani: komissiyaning ko‘pchiligi Kautskiy rezolyutsiyasini va komissiyaning
ozchiligi Ged bilan italyan sotsialisti Ferri rezolyutsiyasini taqdim etdi. Kautskiy
rezolyutsiyasining birinchi qismida sotsialistlarning burjua hukumatida qatnashishini
“siyosiy hokimiyatni qo‘lga olishning normal boshlanishi” deb hisoblab bo‘lmaydi,
deyilgan bo‘lsa, xuddi shu yerning o‘zida, “vaqtincha favqulotda chora sifatida”
burjua hukumatida qatnashish mumkinligi e‘tirof qilinsin, deyilgan edi. Kautskiy,
sotsialistlarning burjua hukumati sostaviga kirishining birdan-bir sharti partiyaning
roziligini olishdir deb hisobladi. Kautskiy rezolyutsiyasida marksizmning
sotsialistlarning burjua hukumatiga kirishi masalasidagi printsipial munosabati haqida
hech narsa aytilmagan edi: rezolyutsiyada sotsialistlarning burjua hukumatida
qatnashishi mumkinligi yoki zarurligining sharti ham, sharoiti ham belgilab
berilmagan edi. Shunday qilib, Kautskiy noaniq yoki o‘sha vaqtda “kauchuksimon”
deb to‘g‘ri nom berilgan rezolyutsiyani taklif qilib va reaktsion hukumat sostaviga
kirgan Mileranning xoinligidan iborat konkret holni qoralamay, Mileranning
xoinligidan iborat konkret holni qoralamay, Mileranni va butun “ministerializm”
siyosatini oqlash uchun opportunistlarga yo‘l ochib berdi. Ged kongressda so‘zlagan
7

otashin nutqida Kautskiyning «kauchuksimon» rezolyutsiyasini qoraladi. U proletariat
diktaturasi o‘rnatmay turib, ishchilar sinfi hokimiyatni qo‘lga olishi mumkin emas,
dedi. Ged tomonidan kiritilgan rezolyutsiya sotsialistlarning burjua hukumatiga
kirishini man qilgan edi 8
.
Qizg‘in tortishuvlardan so‘ng ko‘pchilik ovoz bilan Kautskiy rezolyutsiyasi
qabul qilindi. Bu esa II Internatsional partiyalarida opportunistik qanotning ta‘siri
kuchayganligidan dalolat berardi. Parij kongressi majlis qilayotgan paytda ingliz
imperialistlari bur qishloqlarini vahshiylarcha vayron qilayotgan, Amerika
imperializmi Filippin orollarida mehnatkash ommani shafqatsiz qirayotgan, xalqaro
imperializmning jazo korpusi esa Xitoydagi xalq ozodlik harakatini bo‘g‘ib
tashlamoqchi bo‘lib turgan edi. Bunday imperialistik bosqinchilik siyosatiga qarshi
sotsialistik partiyalarning qat‘iy norozilik bildirmasligi mumkin emas edi. Parij
kongressi Roza Lyuksemburg dokladi bo‘yicha rezolyutsiya qabul qilib, unda ishchilar
xalqaro miqyosda g‘ayrat bilan harakat qilishga va birgalashib militarizmga qarshi
kurash olib borishga chaqirilgan edi. «Kongress harakat vositasi sifatida, deyilgan edi
rezolyutsiyada quyidagi tadbirlarni tavsiya qiladi: 1) turli sotsialistik partiyalar
militarizmga qarshi kurashish maqsadida yoshlarni tarbiyalash va uyushtirishga e‘tibor
berishlari kerak; 2) hamma mamlakatlardagi sotsialist deputatlar har qanday harbiy
xarajatlarga qarshi, flot uchun, mustamlakalarga yuboriladigan harbiy ekspeditsiyalar
uchun belgilangan xarajatlarga qarshi ovoz berishlari lozim; 3) doimiy internatsional
sotsialistik komissiya barcha davlatlarda yagona umumiy plan bo‘yicha norozilik
harakatini va militarizmga qarshi agitatsiyani amalga oshirishi hamda zarur bo’lgan
hollarda ularni yo‘lga solib turishi lozim».
Parij kongressi imperialistik davlatlarning mustamlakachilik siyosatini ham
qat‘iy ravishda qoraladi. Bu masala bo‘yicha qabul qilingan qarorda shunday deyilgan
edi: “Burjuaziya mustamlakachilik siyosatining maqsadi faqat kapitalistik sinfning
oladigan foydasini oshirishdan va ishlab chiqaruvchi proletariatning qonini va pulini
8
Lafasov M, Jahon tarixi “Turon -iqbol”, T., 2008. 7-bet
8

surib olish orqali hamda qurol kuchi bilan bosib olingan mustamlakalardagi mahalliy
xalqqa nisbatan jinoyat va son-sanoqsiz vahshiylik qilish vositasi bilan kapitalistik
sistemani saqlashdan iboratdir”. Rezolyutsiya mustamlakachilik avantyuralariga qarshi
qat‘iy kurash olib borishga, mustamlakalarda sotsialistik partiyalar tashkil qilib,
ularning harakatini birlashtirishga chaqirdi. Parij kongressida barcha sotsialistik
partiyalarning vakillaridan II Internatsionalning doimiy ijroiya organi- Xalqaro
sotsialistik byuro (XSB) tuzildi. U hamma mamlakatlardagi ishchilar sinfining ahvoli
haqida ma‘lumotlar yig‘ib borishi, kongresslarning protokollarini tarqatishi, ayrim
mamlakatlardagi sotsialistik harakat to‘g‘risida kongresslarga dokladlar tayyorlab
turishi lozim edi. Xalqaro sotsialistik byuroning doimiy turar joyi Bryussel shahri
bo‘lib qoldi. XSB ning raisi qilib E.Vandervelde, sekretari qilib K.Gyuismans
saylandi. Birinchi jahon urushi 1918-yil 11-noyabrda Germaniyaning Antantaga taslim
bo‘lishi bilan tugadi. Shundan so‘ng urush aybdori bo‘lgan German bloki davlatlari
bilan yetkazilgan zararni qoplash va shartnoma tuzish uchun tayyorgarlik boshlandi.
1919-yil yanvar oyida Parijdagi Versal saroyida Antanta ittifoqiga kirga g‘olib
mamlakatlar vakilari urushga xulosa yasash va tinchlik shartnomasini imzolash uchun
to‘plandilar. Tinchlik konferensiyasi ishida 27 mamlakatdan mingdan ortiq delegat
ishtirok etdi. Ammo amalda barcha asosiy masalalar besh davlat tomonidan hal
qilindi: AQSh (Prezident Vudro Vilson), Angliya (Bosh vazir David Lloyd Jorj),
Fransiya (Bosh vazir Jorj Klemanso), Italiya (Bosh vazir Vittorio Orlando), Yaponiya
(Baron Makino) 9
.
Parij tinchlik konferensiyasi bir yil davom etdi (1919-yil 18-yanvardan 1920-yil
21-yanvargacha). Asosiy davlatlarning tutgan mavqelari bir-biriga zid, ko‘pincha
tamomila qarama-qarshi edi. Eng muhimi, Antanta ittifoqi asosan maxfiy
shartnomalar, yashirin bitimlar asosiga qurilgan bo‘lib, yangi vaziyatda bu
kelishuvlarni amalga oshirib bo‘lmasdi. Ana shu shartnomalarga ko‘ra, Rossiya
Stambulni olishi va Dardanell bo‘g‘ozi ustidan nazorat o‘rnatishi, buning evaziga
Fransiyaning Elzas Lotaringiyaga egalik qilish huquqini hamda Angliyaning Misr
9
Hidoyatov G.A, Jahon tarixi (1918-1945y). I qism. T., 2004 y. 42-bet
9

ustidan nazoratini e‘tirof etishi zarur edi. Ruminiyaga Transilvaniyani berish va‘da
qilingan, ammo bu Vengriya manfaatlariga mos kelmasdi. Angliya arab xalqlariga
Usmonli imperiyasidan chiqish va arab davlatlari tuzishni taklif etdi. Ayni paytda bu
taklif Angliya va Fransiyaning Yaqin Sharqni bo‘lib olish haqidagi kelishuvlariga zid
edi. Jorj Klemanso (1841-1929) - fransuz davlat arbobi, ma‘lumoti bo‘yicha vrach.
1906-yildan Fransiya Vazirlar kengashi raisi, 1917-yildan Fransiya Bosh vaziri va
ayni paytda harbiy vazir. Mamlakatda diktatorlik tuzumi o‘rnatilishiga urindi. 1920-
yildagi saylovlarda mag‘lubiyatga uchradi.
Vittorio Emanuele Orlando (1860-1952) - italyan liberal harakati rahbarlaridan
biri. 1917-1919 yillarda Italiya Vazirlar mahkamasi raisi. 1925-yildan fashist tuzumiga
muxolifatda, 1931-yilda fashist hukumatiga qasamyod qilishdan bosh tortgan.
Devid Loyd Jorj (1863-1945) 1916-1922 yillarda Buyuk Britaniya Bosh vaziri.
Liberal partiyaning yirik rahbarlaridan biri. G‘olib mamlakatlarning manfaatlari ham
bir-biriga tamomila zid edi. Fransiya Germaniyadan o‘zining kuchsizligini anglagan
holda bu mamlakatni batamom kuchsizlantiradigan va Yevropada Fransiyaning
ustunligini ta‘minlaydigan tinchlik o‘rnatilishini istar edi. Italiya Adriatika dengizi
sohillari va orollarni qo‘lga kiritishdan umidvor edi. Angliya o‘zining imperiyasi
hududlarini kengaytirishni o‘ylardi. Yaponiya Osiyoda ustun mavqega erishishni orzu
qilardi. AQSh dengizlarda suzish erkinligini ta‘minlashni talab etar, shu yo‘l bilan
o‘zining okean floti ustunligidan foydalanishni mo‘ljallardi. Konferensiya
qatnashchilarining doimo diqqat markazida turgan muammo “rus masalasi” edi.
Bolshevizm g‘oyalarining yoyilishi qarshisidagi qo‘rquv Versal konferensiyasining
qarorlariga ham o‘z muhrini bosdi. G‘arb mamlakatlari rahbarlari konferensiya
boshlangan kundanoq Rossiyaga qarshi intervensiyani tashkil qilish bilan
shug‘ullandilar. Ular Rossiyadagi bolsheviklar hukumatini yo‘qotish o‘z
mamlakatlaridagi inqilobiy harakatni va Sharqdagi milliyozodlik harakatini
bostirishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi, deb hisoblardilar. Ko‘p asrlardan beri
urush g‘olibi bo‘lgan davlat yoki davlatlar guruhi bilan yengilgan davlat yoki davlatlar
o‘rtasida shartnoma imzolangan. G‘olib tomon yengilgan tomonga o‘z xohish-istagini
10

o‘tkaza olgan, albatta. Birinchi jahon urushi ham bundan mustasno bo‘lmadi. G‘olib
Antanta bilan mag‘lub To‘rtlar ittifoqi o‘rtasida imzolanadigan tinchlik
shartnomasining matnini tuzish uchun Fransiya poytaxti Parij shahriga 27 davlat
delegatsiyasi to‘plandi. Ular Versal saroyida imzolangan tinchlik shartnomasini ishlab
chiqish ustida bir yil ishladilar. V.Vilsonning “14 moddasi” asosida Versal saroyida 5
ta davlat (Germaniya, Avstriya, Vengriya, Bolgariya va Turkiya) bilan imzolanadigan
5 ta shartnoma matni tayyorlandi. Shu 5 ta shartnoma birgalikda “Versal tizimi” deb
ataldi. Buyuk davlatlarning Osiyo va Tinch okean havzasidagi munosabatlarini
tartibga solish maqsadida 1921-1922-yillarda Vashington shahrida 9 ta davlat
ishtirokida konferensiya o‘tkazildi. Bu konferensiyada uchta shartnoma imzolandi.
Shu tariqa Versal-Vashington tizimi nomi tarixda qoldi 10
. Fransiya Bosh vaziri Jorj
Klemanso tinchlik shartnomasi shartlarini ishlab chiqish bo‘yicha xalqaro
konferensiyaning Parij shahrida o‘tkazilishini qattiq turib himoya qildi, va nihoyat, u
o‘z maqsadiga erishdi. Parij konferensiyasi 1919-yilning 18-yanvar kuni o‘z ishini
boshladi. Konferensiya ochilishining aynan shu kunga belgilanganligi bejiz emas edi.
1870-1871-yilgi Fransiya-Prussiya urushida g‘olib Prussiya bilan yengilgan Fransiya
o‘rtasidagi shartnoma aynan shu saroyda imzolangan va 18-yanvar kuni shu saroyda
Germaniya imperiya deb e‘lon qilingan edi. G‘oliblar Germaniyani tahqirlash uchun
aynan shu kuni konferensiya ishini boshladilar. Germaniyani tahqirlashdan Fransiya
ayniqsa manfaatdor edi. Shuning uchun ham konferensiyani kirish so‘zi bilan ochgan
Fransiya Prezidenti A.Puankare o‘z so‘zida, jumladan, bunday degan edi:
“Adolatsizlik bilan Tinchlik konferensiyasida 27 davlat vakillari qatnashgan bo‘lsada,
amalda barcha asosiy masalalar “katta uchlik” deb atalgan (AQSH, Buyuk Britaniya
va Fransiya) davlat rahbarlari tomonidan hal etildi. Ularning ichida Fransiya Bosh
vaziri Jorj Klemanso o‘zining jo‘shqin nutqlari bilan ajralib turar va o‘ta qiziqqonligi
tufayli “yo‘lbars” degan laqab olgan edi. Konferensiyaga to‘rtlar ittifoqi davlatlari
hamda Sovet Rossiyasi taklif etilmadi. Katta uchlik davlatlari garchand To‘rtlar
10
Lafasov M, Jahon tarixi “Turon -iqbol”, T., 2008. 9 -bet
11

ittifoqiga qarshi urushda ittifoqchi bo‘lgan bo‘lsalarda, ularning har biri Parij
konferensiyasi qarorlari aynan o‘zlarining maqsadlariga mos kelishini istar edilar.
Xususan, AQSH o‘zini dunyoning yetakchi davlati, Yevropa davlatlariga bergan qarzi
hamda Birinchi jahon urushining Antanta foydasiga hal bo‘lishiga qo‘shgan hissasi,
shuningdek, Vilson ilgari surgan tinchlik dasturi AQShga jahonni ma‘naviy idora
qilish huquqini beradi, deb hisoblar edi. AQSH Buyuk Britaniya va Fransiya Yevropa
siyosatini belgilovchi davlatlar bo‘lib qolishini istamas, shuning uchun Germaniya
butunlay kuchsizlantirilgan holatga tushirib qo‘yilishiga qarshi edi. Buyuk Britaniya
Germaniyaning dengiz va iqtisodiy qudratini sindirganligini o’zining katta yutug‘i deb
hisoblardi. Germaniyaning sobiq mustamlakalarini o‘z imperiyasi tarkibiga qo‘shib
olishga intilardi. Ayni paytda Fransiyaning Germaniya hisobiga kuchayishini ham
istamas edi. Parij tinchlik konferensiyasi. Chapdan o‘ngga: D.Lloyd-Jorj, V. Orlando,
J. Klemanso, V. Vilson. “Katta uchlik” o’rtasidagi ziddiyatlar. Shuning uchun
Fransiya Bosh vaziri J. Klemansoning Buyuk Britaniya Bosh vaziri D. Lloyd-Jorjga:
“G‘alabadan keyin darhol Britaniya bizning dushmanimiz bo‘lib qoldi”, - deb ta‘na
qilganligi bejiz emas. Bunga javoban Lloyd-Jorj Klemansoga qarab kulib turib:
“Britaniyaning siyosati shunday emasmi?” - deb javob qaytarganligini tarix unutgan
emas. Lloyd- Jorj Fransiya kuchayib ketishining hamda bolsheviklar solishi mumkin
bo‘gan xavfning oldini olish maqsadida kuchli Germaniyaning saqlanib qolishidan
manfaatdor edi. Bundan tashqari, Buyuk Britaniya AQShning jahon siyosatida tutgan
o‘rni, shuningdek, harbiy-dengiz qudrati tobora oshib borayotganligidan tashvishda
edi. Biroq bu jarayonning oldini olishga qodir emas edi. Chunki AQSh Buyuk
Britaniyani qarz beruvchi davlatdan qarzdor davlatga aylantirib qo‘ygan edi. Buning
ustiga iqtisodi tobora kuchsizlanib, moliyasi va savdosi izdan chiqib bormoqda edi.
Fransiya katta uchlik ichida eng ko‘p zarar ko‘rgan davlat edi. Chunki urush
harakatlari uning hududlarida olib borilgan edi. Ayni paytda u ham qarz beruvchi
davlatdan qarzdor davlatga aylanib qoldi. Bu ham yetmaganidek, Sovet hukumati
podsho Rossiyasining chet davlatlardan olgan qarzini to‘lashdan bosh tortganligi
Fransiya uchun qattiq zarba bo‘ldi. Chunki chor Rossiyasi eng ko‘p qarzni
12

Fransiyadan olgan edi. Shuning uchun ham u barcha yo‘qolgan boyliklari o‘rnini
Germaniya hisobidan qoplashni istar edi. Bundan tashqari, Fransiya Germaniyaning
nihoyatda kuchsizlantirilishi tarafdori edi. Fransiya nafaqat Germaniya bir vaqtlar
undan tortib olgan hududlarini qaytarib olishni, ayni paytda Germaniyaning Saar
ko‘mir havzasi va Reyn daryosining so‘l sohilidagi yerlarni ham qo‘shib olishni istar
edi. Shuningdek, Fransiya Yevropaning Ruminiya, Chexoslovakiya va Polsha kabi
davlatlaridan kelgusida Germaniyaga qarshi o‘ziga xos bir ittifoq tuzish niyatida ham
edi. Ayni paytda Fransiya hukmron doiralarining rejasiga ko‘ra, bu davlatlar Sovet
Rossiyasiga qarshi kurashda ham asqotishi lozim edi. “Katta uchlik” esa Sovet
Rossiyasiga qarshi kurash masalasida yagona fikrda edi. 1919-yilning 28-iyunida
Versal saroyida yengilgan Germaniya bilan g‘olib Antanta davlatlari o‘rtasida
shartnoma imzolandi. Bu shartnoma tarixga Versal tinchlik shartnomasi nomi bilan
kirdi. Versal shartnomasi Germaniya va uning ittifoqchilarini urushning aybdorlari
deb e‘lon qildi. Shartnomaga ko‘ra, Fransiya Elzas va Lotaringiyani o‘ziga qaytarib
oldi. Germaniyaning Saar viloyati 15 yil muddatga Millatlar Ittifoqi boshqaruviga
berildi 11
. 15 yildan so‘ng bu viloyat taqdiri plebitsey yordamida hal etiladigan bo‘ldi.
Uning ko‘mir havzasi shaxtalari Fransiyaning mulki bo‘lib qoldi. Reyn daryosining
chap sohilini 15 yil muddatga Antanta okkupatsiya qildi. Germaniya Polsha va
Chexoslovakiyaning mustaqilligini tan oldi. Bir paytlar Prussiya bosib olgan hududlar,
Sharqiy Pomore Polshaga berildi. Buning natijasida Polsha Boltiq dengiziga chiqish
imkoniga ega bo‘ldi. Eypen, Malmedi va Morelle okruglarida plebitsey o‘tkazildi,
natijada bu okruglar Belgiyaga o‘tdi. Klaypeda esa Litvaga o‘tkazildi. Shlezvigning
shimoliy qismi Daniyaga, Sileziyaning bir qismi Chexoslovakiyaga berildi. Gdansk
shahri esa Millatlar Ittifoqi boshqaruvidagi “erkin shahar” deb tan olindi. Shu tariqa
Germaniya 1914-yilning 1-avgustiga qadar bo‘lgan o‘z hududining 1/8 qismini
yo‘qotdi. Germaniya Avstriyaga bo‘lgan da‘volaridan voz kechishga majbur etildi.
Avstriyaning mustaqilligi Antanta davlatlari tomonidan kafolatlanadigan bo‘ldi.
11
Hidoyatov G.A, Jahon tarixi (1918-1945y). I qism. T., 2004 y. 4 3 -bet
13

Bundan tashqari, Germaniya dunyodagi barcha mustamlakalaridan mahrum etildi va
ular g‘oliblar o‘rtasida taqsimlandi. Chunonchi, Germaniyaning Afrikadagi
mustamlakalari Togo va Kamerun Buyuk Britaniya va Fransiyaga o‘tdi. Shuningdek,
Buyuk Britaniyaga Tanganika (Germaniya Sharqiy Afrikasi); Belgiyaga Ruanda va
Urundi; Janubiy Afrika Ittifoqiga -Janubi-g’arbiy Afrika (Namibiya); Yaponiyaga
Tinch okeanidagi Marshall, Marian va Karolina orollari, Xitoyning Szyaochjou
viloyati, Shandun yarim oroli berildi. Germaniyaga Antanta davlatlari foydasiga katta
miqdorda reparatsiya to‘lovi majburiyati yuklandi. Komissiya reparatsiya miqdorini
1921-yilning 1-mayigacha belgilaydigan, Germaniya esa ungacha Antantaga 20 mlrd
markani oltin, mahsulotlar, kemalar va qimmatbaho qog‘ozlar bilan to‘lashi zarur edi.
Reparatsiya muammosi 1921-yilning aprel - may oylarida London konferensiyasida
hal etildi. Unga ko‘ra, reparatsiya 132 mlrd oltin marka miqdorida belgilanadi. Uning
52 foizi Fransiyaga; 22 foizi Buyuk Britaniyaga; 10 foizi Italiyaga; 8 foizi Belgiyaga;
Gretsiya, Ruminiya va Yugoslaviyaga birgalikda 6,5 foizi; 0,75 foizi Yaponiyaga
to’lanishi kerak edi. Bu ochiqcha talonchilik Antanta davlatlarining Versal
shartnomasida yozib qo‘ygan quyidagi fikrlari bilan oqlanar edi: «Germaniya va uning
ittifoqchilari tajovuzi tufayli ro‘y bergan urushda ittifoqchilar (Antantani nazarda
tutishayotir) va ularga qo‘shilgan davlatlar fuqarolariga yetkazilgan talafot va zarar
uchun butun mas‘uliyatni Germaniya o‘z zimmasiga oladi». Germaniya uchun bunday
katta miqdorda reparatsiya to‘lash nihoyatda og‘ir edi. Biroq uning rozi bo‘lishdan
boshqa iloji yo‘q edi 12
. Hayot Germaniya oldiga ikki imkoniyatni ko‘ndalang qilib
qo‘ydi: yo qo‘yilgan shartga rozi bo‘lib, tinchlikka erishish, yoki yana urushga kirishib
butunlay xonavayron bo‘lish. Versal shartnomasi Germaniyada umumiy harbiy
majburiyatni taqiqladi. Ayni paytda Germaniya suv osti flotiga, katta harbiy
kemalarga, harbiy va dengiz aviatsiyasi va tank qo‘shinlariga ega bo‘lish huquqidan
mahrum etildi. Shunday bo‘lsada, Germaniyaga 100 ming kishilik qo‘shinga ega
bo‘lish (bu qo‘shin faqat ko‘ngillilar asosidagina tashkil etilishi mumkin edi) huquqi
berildi. Vudro Vilsonning fikricha, bu qo‘shin Germaniyaga ichki tartibni saqlash va
12
Lafasov M, Jahon tarixi “Turon -iqbol”, T., 2008. 11 -bet
14

bolshevizm xavfiga qarshi turish uchun zarur edi. Millatlar Ittifoqi (Millatlar Ligasi
ham deyishadi) - bu, dunyo davlatlarining xalqaro tashkiloti edi. Tashkilotning asosiy
vazifasi - tinchlikni va xalqaro xavfsizlikni ta‘minlashdan iborat bo‘lishi kerak edi 13
.
Bunday tashkilotni tuzish tashabbusi bilan AQSh Prezidenti V.Vilson chiqdi va bu
uning moddali tinchlik dasturida o‘z ifodasini topgan edi. Antantaning yetakchi
davlatlari (Buyuk Britaniya va Fransiya) bu tashabbusni qo‘llab-quvvatladi.
1.2 Versal tizimining qaror topishi va uning shartlari
1919-yilning 14-fevral kuni dunyoning 44 davlati tashkilotning Nizomi (4
ustavi)ni tasdiqladilar. Tashkilotning oliy organi Assambleya edi. Uning ishida barcha
a‘zo davlatlar ishtirok etardi. Assambleyalar oralig‘ida Ittifoqning ishiga Ittifoq
Kengashi rahbarlik qilardi. Unga katta vakolatlar berishgan edi. Besh davlat (AQSh,
Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya va Yaponiya) Kengashning doimiy a‘zolari edi.
Nizom agressor davlatga nisbatan birgalikda harbiy va iqtisodiy sanksiyalar (choralar)
qo‘llashni ham ko‘zda tutardi. Biroq Nizomda qanday davlat agressor davlat deyiladi,
degan savolga aniq javob yo‘q. Bu esa har bir davlatga xalqaro nizomlar xarakterini
o‘zicha talqin etish imkonini beradi. Millatlar Ittifoqi o‘zi faoliyat ko‘rsatgan 1946-
yilgacha amalda biror marta ham jazo choralarini qo‘llay olmadi. Bunga Ittifoqning
amalda Buyuk Britaniya va Fransiya siyosatining quroliga aylanib qolganligi sabab
bo‘ldi. (AQSh kongressi Versal shartnomasini tasdiqlamaganligi uchun Ittifoq
a‘zoligidan chiqqan edi.) Nizomda uning a‘zolari zimmasiga “barcha a‘zolarning
hududiy yaxlitligini hurmat qilish va asrash” vazifasi ham yuklatilgan edi. Biroq
amaldagi Ittifoqning hech bir a‘zosi bu vazifani bajarishga astoydil intilgan emas.
Millatlar Ittifoqining Nizomida “Mandat tizimi” deb atalgan xalqaro huquqning yangi
bir normasi belgilab qo‘yildi. Unga ko‘ra, Millatlar Ittifoqi mustamlaka bo‘lib kelgan
yoki bo‘lib qolayotgan hududni boshqarish huquqini u yoki bu davlatga topshirishi
mumkin edi. Bunday huquqni olgan davlat o‘sha mustamlakani mustaqillikka
tayyorlashi lozim edi. Aslida bu ayyorona tizim mustamlakalarni bo‘lib olish
13
Hidoyatov G.A, Jahon tarixi (1918-1945y). I qism. T., 2004 y. 4 5 -bet
15

siyosatini niqoblovchi mash‘um vosita vazifasini o‘tadi. Fransiyada, Germaniyadan
tashqari, urushda mag‘lub bo‘lgan boshqa davlatlar bilan ham alohida-alohida
shartnomalar imzolandi. Chunonchi, Avstriya bilan bunday shartnoma 1919-yilning
10-sentabr kuni Parij yaqinidagi Sen-Jermen saroyida imzolandi. Shartnoma sobiq
Avstriya-Vengriya imperiyasi tugatilganligini e‘lon qildi. Tinchlik shartnomalari
Millatlar Ittifoqining tuzilishi Avstriya hududi esa sezilarli darajada o‘zgartirildi.
Xususan, Janubiy Tirolning bir qismi Italiya ixtiyoriga o‘tkazildi. Chexiya va
Moraviya yangi tuzilgan Chexoslovakiya davlatiga qo‘shildi. Bukovina esa
Ruminiyaga nasib etdi. Avstriya qo‘shinlarining soni 30 ming kishidan oshmasligi
belgilab qo‘yildi. Floti esa Antanta ixtiyoriga o‘tkaziladigan bo‘ldi. Bundan tashqari
Avstriyaning Germaniya bilan qo‘shilishi batamom taqiqlab qo‘yildi. 1919-yilning 27-
oktabrida Parijga yaqin Neyi shahrida Bolgariya bilan shartnoma imzolandi.
Shartnomaga ko‘ra, Bolgariya hududining katta qismi Yugoslaviya, Gretsiya va
Ruminiyaga o‘tdi. Ayni paytda unga 2,5 mlrd oltin frank kontributsiya to‘lash
majburiyati yuklandi. Bolgariya qurolli kuchlarining soni 20000 kishidan oshmasligi
belgilandi. 1920-yilning 4-iyulida Versal saroyining Trianon zalida Vengriya bilan
shartnoma imzolandi. Shartnomaga ko‘ra, Vengriya o‘z hududining ancha qismidan
mahrum etildi. Chunonchi, Xorvatiya, Bachka va Banatning g‘arbiy qismi
Yugoslaviyaga o‘tdi. Ruminiyaga Transilvaniya va Banatning sharqiy qismi berildi.
Chexoslovakiya ham esdan chiqarilmadi. Unga Slovakiya va Karpatorti Ukrainasi
nasib etdi. Vengriyaga berilgan og‘ir zarbadan biri - bu uning dengizga chiqish
imkoniyatidan mahrum etilganligi bo‘ldi. Vengriya 30 ming kishidan ortiq qurolli
kuchga ega bo‘la olmas edi. Antanta davlatlari 1920-yilning 10-avgustida
Fransiyaning Sevr shaharchasida Turkiya bilan shartnoma imzolashdi. Shartnomaga
ko‘ra, Turkiyaga 1914-yilning 1-avgustigacha qaram bo‘lgan hududlar to‘rtdan uch
qismga kamaydi. Turkiya hududi Kichik Osiyo va Istambul shahrini o‘z ichiga olgan
Yevropadagi ozgina joy bilan cheklab qo‘yildi. Istambul shahri poytaxt sifatida
qoldirildi. Biroq g‘olib davlatlar, agar Turkiya Sevr shartnomasi talablarini
bajarishdan bosh torta boshlasa, bu qarorni qayta ko’rib chiqish huquqiga ega edilar.
16

Qora dengiz bo’g’ozlarining barcha davlatlar savdo va harbiy kemalari uchun ochiq
ekanligi belgilab qo’yildi. Turkiyani bo’g’ozlardan o’z harbiy kuchlarini olib chiqib
ketishga majbur etishdi. Aslida bu shartlar bo’g’ozlar ustidan Buyuk Britaniya,
Fransiya va Italiya nazorati o’rnatilishiga imkon berdi. Turkiya o’z flotini Antanta
ixtiyoriga topshirishi zarur edi. Bu ham yetmaganidek, Sevr shartnomasi g’olib
davlatlarga Turkiyaning moliyasi va butun iqtisodiyoti ustidan nazorat o’rnatish
huquqini berdi. Turkiya armiyasining soni 50 ming kishidan oshmasligi belgilandi.
Sevr shartnomasi Turkiyaga Antanta davlatlarining yarim mustamlaka tartibini
o’rnatdi. Birinchi jahon urushi tugagandan keyin Yevropada xalqaro kuchlarning
yangi nisbati belgilangan Versal tizimi shu tariqa shakllandi. Bu tizim Yevropa siyosiy
xaritasini qayta qurish va dunyoni qayta bo’lib olishni huquqiy jihatdan
rasmiylashtirishning o’ziga xos shakli edi.
Versal tinchlik shartnomasi, boshqacha aytganda, Parij tinchlik shartnomasi
Germaniya va lining ittifoqchilari bilan alohidaalohida tuzilgan besh ayri
shartnomadan iborat edi. 1919 ylining 28 iyunida Versal saroyining Oynali zalida
Germaniya bilan tinchlik shartnomasi imzolandi. Germaniya va uning ittifoqchilari
urush aybdorlari deb e’lon qilindilar. Tabiiyki, ular aybdor sifatida jazolanishlari
lozim edi, Germaniyadan dunyodagi eng boy temir konlariga ega bo’lgan Elzas
Lotaringiya ajratib olindi va Fransiyaga berildi. Fransiya, shuningdek, Saar ko’mir
konlarini 15 yil davomida ishlatish huquqini qo’lga kiritdi. Germaniyaning Reyn
daryosidan g’arbdagi hududi Fransiya chegaralarigacha, sharqda 50 kilometrgacha
harbiylardan xoli zonaga aylantirilishi, Reyn daryosining g’arbiy qirg’og’ida 15 yil
mobaynida ittifoqchilarning qo’shinlari turishi zarur, deb belgilandi. Shartnomaga
ko’ra, Germaniyada majburiy harbiy xizmat bekor qilinishi, mamlakat suv osti floti,
harbiy va dengiz aviatsiyasi taqiqlanishi zarur edi. Ko’ngilli asoslarda shakllanadigan
armiyaning askarlari soni 100 mingdan oshmasligi lozim edi. Bosh shtabni tarqatish,
harbiy maktablarni yopish, barcha zobitlarni ishdan bo’shatish majburiy qilib qo’
yildi 14
. Mavjud qurolyarog’lar - tank va to’plar, tez otar qurollar Antanta
14
Lafasov M, Jahon tarixi “Turon -iqbol”, T., 2008. 13 -bet
17

mamlakatlariga topshuildi. Germaniya amalda to’liq qurolsizlantirildi. Tayinlangan
Nazorat komissiyasi shartnoma talablari bajarilishini kuzatib turishi zarur edi. Mazkur
shartnomaga asosan Belgiya Eypen va Malmedi okruglarini oldi. Shlezvigning
shimoliy qismi Daniya ixtiyoriga o’tdi. Polsha Poznan, Yuqori Sileziyaning bir qismi,
Pomeraniya, G’arbiy va Sharqiy Prussiya rayonlariga ega bo’ldi. Gdansk Millatlar
Ligasi boshqaruvidagi «erkin shahar» deb e’lon qilindi. Polshaning dengizga
chiqishini ta’minlaydigan maxsus «yo’lak» ham ajratildi. Germaniyaning Afrikadagi
mustamlakalari asosan Angliya, Fransiya va Belgiya o’rtasida taqsimlandi. Angliya va
Fransiya Togo va Kamerunni, Angliya - Tanganikani, Belgiya - RuandaUrundi va
Namibiyani (JanubiG’arbiy Afrikani) oldi. Yaponiya Tinch okeanidagi Marshall,
Marian va Karolin orollarining, shuningdek, Xitoyning Szyao Chjou viloyati va
Shandundagi konsessiyaning sohibi bo’ldi. Germaniyaga ittifoqchilarning tinch aholisi
va ularning mulkiga yetkazilgan zarar uchun tovon to „lash majburiyatini yukladilar.
Tovonning umumiy miqdori konferensiyada belgilanmagan bo’lsada, Germaniya 1921
yilgacha har yili ittifoqchilarga 5 milliard dollardan to’lab turishi zarur edi. Shundan
keyin 30 yil davomida to’lanishi lozim bo’lgan umumiy mablag’ belgilanishi ko’zda
tutilgandi. Bunday qarordan ko’proq fransuzlar mamnun edilar. Chunki ularning
fikricha, agar Germaniya tovonni to’lab borsa, holdan toyadi va kuchsizlanadi, agar
to’lamasa, fransuzlarning bosqinchiligini oqlash uchun asos bo’ladi. Bu ochiqcha
talonchilikni oqlash uchun ittifoqchilar Versal shartnomasiga 231 bandni qo’shdilar.
Unda shunday de yilgandi: “Ittifoqchilar va ularga qo’shilgan davlatlar shuni
ta’kidlaydilarki, Germaniya va uning ittifoqchilari tajovuzi tufayli ro’y bergan urushda
ittifoqchilar va ularga Qo’shilgan davlatlar fuqarolariga yetkazilgan talafot va zarar
uchun butun mas’uliyatni Germaniya o’z zimmasiga oladi”, Nemislar o’z
hududlarining 10 foizini yo’qotdilar, bu hududda millionlab odam yashar, ularning bir
necha yuz mingi uyjoysiz qolgan, o’nlab shaharlar vayron qilingan, milionlab odamlar
nogiron bo’lib qolgan edi. Bunday vaziyatda ulkan miqdorda tovon to’lash aqlga
sig’masdi. Ammo Germaniyaning boshqa chorasi yo’q edi. U ikki mushkul
imkoniyatdan birini tanlashi: qo’ yilgan shartlar asosida tinchlikka erishishi yoki
18

urushga kirib, shaksiz mag’lubiyat va inqilobiy tartibsizlik alamini totishi lozim edi.
Qolaversa, Germaniya hukumati mag’lub Rossiyaga bundan ham og’ir va tahqirlovchi
tinchlik bitimi imzolatilgan BrestLitovskni yaxshi xotirlardi. Har qalay, Versal
shartnomasida bir paytlar Rossiyaga berilmagan ba’zi bir imkoniyatlar mavjud edi.
Brest Litovsk shartnomasiga asosan Rossiya tovonni darhol oltin, oziqovqat, xom
ashyo bilan to’lashga majbur qilingan bo’lsa, Versal shartnomasida ma’lum vaqt
berilgandi. Germaniya hay’ati shartnomani imzoladi. Parij konferensiyasida Millatlar
Ligasi tashkil etildi. Uning nizomi tinchlik shartnomalari matniga ham kiritildi va 44
mamlakat tomonidan imzolandi. Millatlar Ligasi birgalikda xalqaro siyosat olib borish
va umum manfaati yo’lida, ayniqsa, urush xavfi tug’ilganda maslahatlashishga rozi
bo’lgan mustaqil davlatlarning umumiy organi sifatida rejalashtirilgan edi. Nizomning
16moddasida agressorga nisbatan iqtisodiy va harbiy jazo choralari qo’llash ko’zda
tutilgandi. Liga biror marta ham bu jazo choralarini qo’llay olmadi, chunki uning
ixtiyorida harbiy kuchlari ham, davlatlar o’rtasida obro’-e’tibori ham yo’q edi.
Millatlar Ligasi Konvensiyasida uning a’zolari zimmasiga «barcha a’zolarning
hududiy butunligini hurmat qilish va asrash» yuklatilgan edi. Ammo keyingi voqealar
shuni ko’rsatdiki, hech 1dm bu shartlarni chindan ham bajarishga tayyor emas edi.
Germaniya va Rossiyaning ligadan chiqarilganhgi mazkur xalqaro tashkilotning
samaradorligini pasaytirdi, uning faoliyati munozara va muzokaralar bilan cheklanib
qoldi. Millatlar Ugasi (1919-1946) xalqlarning tinchlik va xavfslzlik yo’lidagi
hamkorliginl amalga oshiruvchi xalqaro tashkilot. Fashist davlatlar ittifoqiga befarq
qaraganligi uchun Ikklnchi jahon urushi boshlanganldan keyin amalda o’z faoliyatini
to’xtatdi. Urush aybdorlari deb e’tirof etilgan boshqa mamlakatlar bilan ham ayriayri
shartnomalar imzolandi. 1919 yil 10 sentabrda Parij yaqinidagi Sen Jermen saroyida
Avstriya bilan shartnomaga qo’l qo’yildi. Unda sobiq AvstroVengriya yo’q
bo’lganligi, Avstriya hududi sezilarli o’zgarishlarga uchraganligi qayd etildi. Janubiy
Tirolning bir qismi Italiya ixtiyoriga o’tdi. Chexiya va Moraviya yangi tuzilgan
Chexoslovakiya davlatiga qo’shildi. Bukovina Ruminiyaga berildi. Avstriyaga faqat
30 ming kishidan iborat armiyaga ega bo’lish ruxsat etildi, uning floti ittifoqchilar
19

ixtiyoriga berildi, Avstriyaning Germaniya bilan qo’shilishi batamom taqiqlandi.
Bolgariya bilan shartnoma 1919 yil 27 noyabrda Parij yaqinidagi NeyisyurSen
shaharchasida imzolandi. Unda Bolgariya qurolli kuchlari soni 20 ming kishi bilan
chegaralangan, hududining katta qismi Yugoslaviya, Gretsiya va Ruminiya foydasiga
olib qo’yilgan edi. Bolgariyaga tovon to’lash majburiyati ham yuklatilgandi. 1920 yil
4 iyunda Versal saroyining Trianon zalida Vengriya bilan shartnoma imzolandi. Unga
ko’ra, Vengriya 35 mingdan ortiq askarga ega bo’lmasligi lozim edi. Ayni paytda
tovon to’lashi ko’zda tutilgandi. Xorvatiya, Bachka va Banatning g’arbiy qismi -
Yugoslaviyaga, Transilvaniya va Banatning sharqiy qismi- Ruminiyaga, Slovakiya va
Karpatorti Ukrainasi - Chexoslovakiyaga berildi 15
.
Parij yaqinidagi Sevr shaharchasida 1920 yil 10 avgustda g’olib davlatJar
Turkiya bilan tinchlik shartnomasini imzoladilar. Unga ko’ra, Turkiya o’ziga qaram
hududlarning 80 foizini qo’Idan berdi (Falastin, Transiordaniya, Iroq, Suriya, Livan va
h.k.). Qora dengizdagi bo’g’ozlar harbiy kuchlardan xoli qilindi, Qora dengizdan uzoq
davlatlar undan o’z harbiy kemalarini bemalol o’tkazish huquqini qo’lga kiritdilar.
Turkiya hududi Kichik Osiyo yarim oroli va Istanbul (Konstantinopol) shahrini o’z
ichiga olgan Yevropadagi ozgina hudud bilan cheklangan edi. Turkiyada yarim
mustamlaka tuzumi o’rnatildi. Birinchi jahon urushi tugaganidan keyin Yevropada
xalqaro kuchlarning yangi muvozanatini qayd etgan Versal shartnomalar tartibi shu
tariqa shakllandi. Bu tartibning ichida chuqur ziddiyatlar mavjud bo’lib, keyinchah’k
ular jahon iqtisodiy inqirozlarida, g’olib va mag’lub davlatlar o’rtasidagi nizolarda
namoyon bo’ldi. Shartnomalarning talonchilarcha shartlari mehnatkashlarning
yelkasiga og’ir yuk bo’lib tusndi. tin esa ayniqsa Germaniyada qasd olish
kayfiyatining yoyilishiga sabab bo’ldi. Germaniya vayron bo’hnagan, u asosan
o’zining harbiysanoat imkoniyatlarini saqlab qolgan, mamlakat yaxlitligi buzilmagan,
hududida bosqinchi qo’shinlar yo’q edi. Germaniya Versal shartnomasini bekor qilish
uchun qulay paytni poylardi. Hatto qurolli nizo evaziga bo’lsada, uning moddalarini
qayta ko’rib chiqishga erishish niyatida edi. Gitler keyinchalik aholining katta qismini
15
Lafasov M, Jahon tarixi “Turon -iqbol”, T., 2008. 15 -bet
20

o’zining ahmoqona g’oyalari bayrog’i ostida birlashtirgani ham bejiz emas.
AvstroVengriya imperiyasi ko’plab mayda davlatlarga bo’linib ketdi. Davlatlar
chegarasida vujudga kelgan boj to’siqlari Yevropa tijoratini izdan chiqardi, xom ashyo
manbalarini ishlab chiqarish mintaqalaridan, ishlab chiqaruvchilarni bozorlardan
ajratib qo’ydi. Bu esa yangi ziddiyatlarni keltirib chiqardi. Ziddiyatlar dushmanlikka
aylanib, tinchlik shartnomalari tufayli yuzaga kelgan nizolarning yanada kuchayishiga
sabab bo’ldi. Urush paytida ittifoqchi bo’lgan davlatlar o’rtasida murosasiz ziddiyatlar
mavjud edi. Eng asosiysi Angliya va Fransiya o’rtasidagi raqobat bo’lib, ularning har
biri Yevropa qit’asida gegemonlikka intilardi. Fransiya tuzoqqa tushib qolgan, uning
taqdiri Angliyaning xayrixohligiga bog’liq bo’lib qolgandi. Angliya bundan keyin
uning tarixiy taqdirini belgilay olar edi. Fransiyaning ziddiyatli xalqaro ahvoli ichki
hayotiga ham ta’sir ko’rsatgan, o’tkir ijtimoiy va siyosiy nizo butun mamlakatda
keskin vaziyatni vujudga keltirgan edi. Buning ustiga AQSh Germaniya harbiysanoat
majmuasini qayta tiklashga katta mablag’lar sarflab, Fransiyaning sharqiy
chegaralarida yangi harbiy devning paydo bo’lishiga, uning hayotmamot dushmani
arvohini qayta tiriltirishga ko’maklashayotgandi. Fransiya shartnomalarning
samaradorligi kafolatchisi deb hisoblanardi, ammo Angliya va AQSh siyosati
qarshisida bu vazifa uydirma, shartnomalar esa xomxayol bo’lib qoldi. Rossiya
Millatlar Ligasiga kiritilmagan va shartnomalarning tayyorlanishida ishtirok etmagan
edi. Ammo uning ishtirokisiz Yevropadagi tinchlik mustahkam bo’la oknasdi.
Rossiyani yakkalab qo’yishga urinish sovet davlati rahbariyatida o’ta ekstremist
unsurlar diktaturasining kuchayishiga, iqtisodiyotda va siyosatda biqiqlikka sabab
bo’ldi. Rossiyaning tashqi siyosatida urushlarning muqarrarligi haqidagi, jahon
inqilobini tayyorlash va amalga oshirishning zarurligi to’g’risidagi mafkuraviy
nazariya hukmron bo’lib qoldi.
II-BOB. DOMINION VA MANDAT SISTEMALARI
21

2.1. Vashington konferensiyasining AQSH manfaatlariga xizmat
qilishi
AQSh Kongressining yuqori palatasi (Senat) Versal shartnomasida AQShning
manfaatlari hisobga olinmagan, degan vaj bilan bu shartnomani ratifikatsiya qilmadi.
Jahon urushidan qudratli bo’lib chiqqan AQSh Osiyo - Tinch okean mintaqasida yangi
tartiblar o’rnatilishidan eng ko’p darajada manfaatdor davlat edi. Tabiiyki,
o’rnatiladigan bu yangi tartiblar AQSh ning manfaatlariga to’la mos kelishi shart edi.
Chunki yer kurrasining bu mintaqasidagi davlatlararo munosabatlar Buyuk Britaniya
va Yaponiya o’rtasida 1902-yilda imzolangan shartnomaga asoslanib kelmoqda edi.
Birinchi jahon urushi yillarida qudratli harbiy-dengiz floti yarata olgan va flotning
katta qismini Tinch okeanga joylashtirgan AQSh ni bu holat mutlaqo qoniqtirmas edi.
Endi, AQSh bu qudratli floti yordamida ushbu mintaqaning yetakchi davlati bo’lib
olishni astoydil xohlar edi. Buyuk Britaniya-Yaponiya mavqeyiga shu yo’l bilangina
putur yetkazishi va ularning ittifoqini yo’qqa chiqarishi mumkin edi. Shu niyatni
ro’yobga chiqarish maqsadida AQSh yangi konferensiya chaqirilishiga erishdi. Bu
konferensiya Vashington shahrida 1921-yilning 12-noyabridan 1922- yilning 6-
fevraligacha ish olib bordi. Konferensiya ishida Tinch okean havzasida
shakllantiriladigan yangi tartiblar bevosita o’z manfaatlariga daxldor bo’lgan 9 davlat
(AQSh, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Fransiya, Italiya, Belgiya, Gollandiya,
Portugaliya va Xitoy) vakillari qatnashdi. Sovet Rossiyasi bu konferensiyaga ham
taklif etilmadi. Vashington konferensiyasida 3 ta muhim shartnoma imzolandi.
Ularning birinchisi 1921-yil 13-dekabrda imzolangan “To’rtlar shartnomasi” (AQSh,
Buyuk Britaniya, Fransiya va Yaponiya) edi. Bu shartnoma Tinch okeandagi qaram
orollar va mulklar xavfsizligining kafolati hamda bu joylarga nisbatan manfaatlarni
birgalikda himoya qilish masalasiga oid edi. 1922-yilning 6- fevralida “Beshlar
shartnomasi” (AQSh, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Fransiya va Italiya) deb nomlangan
shartnoma imzolangan. Bu shartnoma xalqaro munosabatlar tarixida qurollanishni
cheklovchi birinchi shartnoma edi. Shartnoma bo’yicha AQSh va Buyuk Britaniya
22

harbiy-dengiz flotining umumiy suv sig’imi 525 ming, Yaponiya flotiniki 315 ming,
Fransiya va Italiya flotlariniki (har biriniki) 175 ming tonnadan oshmasligi kerak edi.
Bundan tashqari, tomonlar suv sig’imi 35000 tonnadan ortiq bo’lgan kema qurmaslik
yoki sotib olmaslik majburiyatini oldilar. Shunday qilib, AQSh o’zining dengizdagi
asosiy raqibi Buyuk Britaniyaning dunyoning eng qudratli harbiy-dengiz floti
miqdoriga ega bo’lish maqsadini yo’qqa chiqarishga erisha oldi. Ayni paytda, bu
shartnoma suv osti floti xususida hech qanday cheklashni belgilamadi. Bu shartnoma
matnida Yaponiya AQSh va Buyuk Britaniya- Vashington konferensiyasining
Yaponiya sohillariga 5 ming km dan yaqin masofada harbiy dengiz qarorgohi
qurmaslik majburiyatini qayd eta oldi. 6-fevral kuni uchinchi shartnoma - “To’qqizlar
shartnomasi” - imzolandi. Bu shartnoma Xitoyga oid edi 16
. Ma’lumki, Xitoy ham
Versal shartnomasini imzolamagan. Buning sababi - Germaniyaning Xitoydagi
mustamlakalari Xitoyga qaytarib berilmay, Yaponiyaga berib yuborilganligi edi.
Germaniya mustamlakalarining Yaponiyaga o’tishi va uning yanada qudratli davlatga
aylanishi AQShni xavotirga solmay qolmadi. Shuning uchun Vashington
konferensiyasida AQSh bu mustamlakalar Xitoyga qaytarib berilishiga erishdi.
Bundan tashqari, “To’qqizlar shartnomasi” Xitoy suvereniteti va hududiy yaxlitligi tan
olinishini e’lon qildi hamda bu 9 davlat Xitoyni ta’sir doiralariga bo’lib olishga
intilmaslik majburiyatini oldilar. Ayni paytda shartnomada Xitoy bilan munosabat
o’rnatishda ochiq eshiklar va teng imkoniyatlar tamoyili barcha davlatlar uchun
barobar ekanligi ta’kidlandi. Chunki bu tamoyillar AQSh uchun ham Xitoy eshiklarini
ochar va kelgusida u yerda o’z raqiblarini siqib chiqarish imkoniyatini tug’dirar edi.
Vashington konferensiyasi qarorlari Versal shartnomasiga qo’shimcha sifatida Osiyo -
Tinch okean mintaqasidagi kuchlarning yangi nisbati uchun asos bo’ldi va Versal -
Vashington tizimini nihoyasiga yetkazdi. Versal - Vashington tizimi urushdan keying
keskinlikni yumshatishga ma’lum darajada xizmat qildi. Uning bu xizmati xalqlarning
o’z taqdirini o’zi belgilashi huquqining hamda urushga nizoli masalalarni hal etish
vositasi sifatida qaramaslik tamoyillarining tan olinishida o’z ifodasini topdi. Bundan
16
Lafasov M, Jahon tarixi “Turon -iqbol”, T., 2008. 17 -bet
23

tashqari, Millatlar Ittifoqining tuzilishi hamda qator Yevropa davlatlari
mustaqilligining tan olinishi katta ahamiyatga molik tarixiy voqealar edi. Biroq Versal
- Vashington tizimi mustahkam tinchlikning qaror topishiga asos bo’la olmadi. Xo’sh,
nega? Birinchidan, Antanta davlatlari urushdan keyingi qayta qurishlarning barcha
og’irliklarini yengilgan davlatlar hisobidan hal etishga urindilar. Ular yengilgan
davlatlar xalqlarining urush chiqarishda aybdor bo’lgan hukmron sulolalari va
hukumatlarini ag’darib tashlaganliklarini inobatga olmadilar. Bular, o’z navbatida,
yengilgan davlatlar fuqarolari ongida milliy xo’rlanish tuyg’usini qo’zg’atdi. Bu esa
shovinizm va milliy mustaqillik g’oyalarining keng ildiz otishiga yo’l ochdi.
Ikkinchidan, xalqlarning o’z taqdirini o’zi belgilashi qoidasidan kelib chiqib, milliy
davlatlar tuzishda tuzatib bo’lmas suiiste’molliklarga yo’l qo’yildi. Yangi davlatlar
chegaralari shunday belgilandiki, natijada 19 mln ga yaqin kishi o’zi mansub bo’lgan
millat nomi bilan atalgan davlat fuqarosi bo’la olmay qoldi. Ular boshqa davlatlarda
“milliy kam sonli xalqlar” atamasi ostida yashay boshladilar. Binobarin, bu 19 mln ga
yaqin kishining mavjud ahvoldan noroziligi tinchlikka tahdid solmay qolmas edi.
Versal - Vashington tizimining mustahkam emasligi Uchinchidan, yangi tashkil
etilgan davlatlar chegarasi shunday belgilandiki, ular bir-biriga chegara da’vosi bilan
istalgan paytda chiqishi mumkin edi. Bu omil ham tinchlikni xavf ostida qoldirardi.
To’rtinchidan, Versal-Vashington tizimi shartnomalarining amalda bajarilishini
ta’minlovchi kuchli mexanizm (vositalar) vujudga keltirilmagan edi. Tuzilgan yangi
xalqaro tashkilot - Millatlar Ittifoqiga bunday vakolat berilmagan edi. Antanta
davlatlari ham bunda qodir emas edilar. Chunki kecha ittifoqchi bo’lgan bu davlatlar
o’rtasida urushdan keyin vujudga kelgan ziddiyatlar amalda ittifoqchilik
majburiyatlarini yo’qqa chiqargan edi. Beshinchidan, sobiq Germaniya va Turkiya
imperiyalari xalqlariga mustaqillik amalda mandat tizimining vasiylik tamoyili bilan
niqoblandi, xolos. Yirik mustamlakachi asosiy davlatlar Buyuk Britaniya va Fransiya
«buyuk vasiy»lar ham bo’lib oldilar. Mustamlaka xalqlar milliy-ozodlik kurashini
davom ettirdilar. Oltinchidan, Versal-Vashington tizimi Sovet Rossiyasining
ishtirokisiz yaratildi. Antanta sovet davlatiga dushman Germaniya bilan separat sulh
24

tuzgan sotqin deb, bolshevizmga esa dushmanlik ko’zi bilan qaradi. Versal -
Vashington tizimiga kiruvchi birorta ham shartnomani imzolamagan Sovet davlati bu
tizimga nisbatan muxolifat bo’lib qoldi. Ma’lumki, 20-yillar tarixga “patsifizm erasi”
nomi bilan kirdi. Bu hodisa xalqaro munosabatlarda ham o’z aksini topdi. Shuning
uchun ham katta kamchilik va adolatsizliklarga qaramay, Versal - Vashington tizimi
o’zida patsifizm ruhini aks ettirgan edi va bu tizim 20-yillarda xalqaro munosabatlarda
vaqtinchalik bo’lsada, nisbatan barqarorlikni ta’minlay oldi. Biroq Versal -
Vashington tizimi g’olib davlatlar o’rtasidagi hamda g’oliblar va yengilgan davlatlar
o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf etmadi. Aksincha, bu ziddiyatlar tez orada o’zini to’la
namoyon eta boshladi. AQSh 20-yillarning oxiriga kelib barcha buyuk G’arb va Sharq
davlatlari - Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Italiya va Yaponiya birgalikda
ishlab chiqargan sanoat mahsulotlaridan ko’p mahsulot ishlab chiqara boshladi.
Chetga sarmoya joylashtirish miqdori bo’yicha Buyuk Britaniyaga yetib oldi.
AQShning maqsadi xalqaro maydonda Buyuk Britaniya gegemonligiga chek qo’yish,
Germaniyaning Fransiya tomonidan asoratga solinishiga yo’l qo’ymaslik, uni
Yevropada Fransiyaga bas keluvchi raqibga aylantirish edi. O’z navbatida, yengilgan
davlatlar va urush natijasida kam o’lja tekkan mamlakatlar o’ch olish ishtiyoqida
yonmoqda edi. Biroq 20-yillarda ham Yevropada patsifistik kayfiyat va urushga qarshi
harakat hali kuchli edi. Buyuk davlatlar hukmron doiralari istaydilarmi, yo’qmi, bu
omil bilan hisoblashishga majbur edilar. 20-yillarda xalqaro munosabatlarning o’ziga
xos xususiyatlari Fransiya Yevropada yagona qudratli davlat bo’lish uchun kurashardi.
Shuning uchun ham u eng ko’p sonli armiya tuzdi. Biroq uning qudrati bundan keyin
qanday bo’lishi Germaniyaning unga to’lashi lozim bo’lgan reparatsiyaga ham bog’liq
edi. Xuddi shu muammo uni xavotirga solar edi. Binobarin, Fransiyaning Yevropa
qit’asida yetakchi davlat bo’lish orzusi mustahkam iqtisodiy tayanchga ega emas edi.
Tabiiyki, bunday sharoitda Fransiya xalqaro munosabatlarda qudratli siyosiy omil
vazifasini bajara olmas edi. Germaniyadan reparatsiya olish masalasini Fransiyaning
yakka o’zi hal eta olmaganligi buning tasdig’idir. Shuning uchun ham bu muammoni
hal etish tashabbusi AQSh qo’liga o’tgan edi. Reparatsiya va Yevropa davlatlarining
25

AQShga qarzini to’lashi masalasi bilan shug’ullanuvchi maxsus Xalqaro qo’mitaning
bu masala borasida 1924-yilda Amerika bankiri Daues rejasini qabul qilganligi shu
bilan izohlandi. Daues rejasiga ko’ra, Germaniya dastlab yiliga 1 mlrd markadan
reparatsiya to’lashi, keyinchalik esa bu raqam 3 mlrd markaga chiqarilishi lozim edi.
1929-yilda bo’lib o’tgan Gaaga xalqaro konferensiyasi bu masalada Amerika vakili
Yung rejasini qabul qildi. Unga ko’ra, Germaniya to’laydigan har yilgi reparatsiya
miqdori 2 mlrd marka hajmida chegaralanib qo’yildi. Reparatsiyaning umumiy
miqdori esa kamaytirildi. Jahon iqtisodiy inqirozi boshlangach esa, 1931-yildan
Fransiyaning raqiblari taklifi bilan Germaniyaning reparatsiya to’lash majburiyati
to’xtatib qo’yild 17
. Germaniya to’laydigan reparatsiya miqdorining kamaytirilishi
Fransiyani tashvishga solib qo’ydi. Buning ustiga AQSh Germaniya qudratini tiklash
yo’lida unga katta yordam ko’rsatmoqda edi. Shuning uchun ham 1927-yilning aprel
oyida Fransiya tashqi ishlar vaziri A.Brian AQShga urushdan milliy siyosat quroli
sifatida voz kechish haqida shartnoma imzolash haqidagi taklif bilan murojaat qildi.
Patsifistik kayfiyat hukmron bo’lgan bir sharoitda AQSh va boshqa davlatlar bu
taklifni qabul qilmay ilojlari yo’q edi. Natijada, 1928-yil davlat vakillari Brian -
Kellog (AQSh davlat kotibi) pakti deb atalgan paktni imzoladi. Biroq muhim xalqaro
ahamiyatga ega bo’lgan bu hujjat bajarilmadi. Sovet davlati buyuk davlatlar
o’rtasidagi va ular bilan boshqa davlatlar o’rtasidagi ziddiyatlardan ustalik bilan
foydalana oldi. G’arb davlatlari Sovet davlatini yakkalab qo’yishga intilsalarda, u
1922-yilning aprel oyida Genuyaga yaqin joy- Rapalloda Germaniya bilan shartnoma
imzolashga muvaffaq bo’ldi. Shartnomaga ko’ra, tomonlar bir-biriga nisbatan barcha
da’volardan, jumladan, qarz va tovonlardan ham voz kechdilar.
2.2. Versal-Vashington tizimining yangicha xalqaro
munosabatlarni shakllanishidagi o‘rni
17
Lafasov M, Jahon tarixi “Turon -iqbol”, T., 2008. 19 -bet
26

1924-yil Sovet davlatini Yevropaning barcha mamlakatlari tan oldilar. Sovet
davlati G’arb davlatlari Davlatlararo munosabatlarning yanada keskinlashuvi
Reparatsiya muammosi bilan tinch-totuv yashash masalasiga sinfiy kurashning
xalqaro maydondagi shakli sifatida qarar edi. Shuning uchun ham bu munosabat
doimiy emas, G’arb davlatlari ertami-kechmi harbiy intervensiya uyushtirishi
mumkin, deb hisoblardi. G’arb esa, o’z navbatida Rossiya va Komintern tomonidan
inqilobning eksport qilinishi mumkinligidan cho’chir edi. Shuning uchun ham
ularning o’zaro munosabatlarida hadiksirash mavjud edi. 1925-yilda Lokarno
konferensiyasida imzolangan “Reyn kafolat pakti”ga Sovet davlati keskin norozilik
bildirdi. Chunki, bu paktga ko’ra, buyuk davlatlar Belgiya va Gollandiya chegaralari
daxlsizligini kafolatlaganlari holda, bunday kafolat Sharqiy Yevropa davlatlari uchun
joriy etilmadi. Sovet davlati esa, o’z chegaralari xavfsizligini ta’minlash maqsadida,
Germaniya, Turkiya, Litva va Afg’oniston bilan betaraflik to’g’risida shartnoma
imzoladi. 30-yillarda xalqaro munosabatlarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri Versal
- Vashington tizimining barbod bo’lishi hamda G’arb va Sharqda urush o’choqlarining
vujudga kelishi, dunyoning yangi urush sari qadam bosishidan iborat. Jahon iqtisodiy
inqirozi yillarida (1929-1933) Versal - Vashington tizimining barbod bo’lish jarayoni
yanada tezlashdi. Yevropada kuchlar nisbatida keskin o’zgarishlar yuz berdi, davlatlar
o’rtasida raqobat yanada kuchaydi. Bu raqobat, ayniqsa, qurollanish poygasida yaqqol
namoyon bo’ldi. AQSHning qo’llab-quvvatlashi bilan Germaniya xavfsizlik tizimi
doirasida tenglik huquqini qo’lga kiritdi. Bu tenglik huquqi amalda Germaniyaning
harbiy qudratini tiklash huquqini tan olish bilan barobar edi. Versal tinchlik
shartnomasining shu tarzda taftish qilinishi sobiq g’oliblar va mag’lublar ahvolini
o’zgartirib yubordi. Ayniqsa, Fransiyaning ahvoli yomonlashdi. 30-yillarning
boshidayoq Germaniya tomonidan uning xavfsizligiga tahdid solinayotganligi sezila
boshladi. Shunday sharoitda 1932-yilda Fransiya Sovet davlati bilan o’zaro hujum
qilmaslik to’g’risida shartnoma imzoladi. Uzoq Sharqda ham vaziyat keskinlashdi.
Xitoy Buyuk Britaniya, AQSh va Yaponiya munosabatlari keskinlashgan maydonga
aylanib qoldi. Yaponiya “Buyuk Osiyo” imperiyasini yaratish ishtiyoqi bilan
27

yonmoqda va shu niyatda u 1931-yilda Xitoyga hujum qildi va Manjuriyani bosib oldi.
Shu tariqa yangi jahon urushining birinchi o’chog’i vujudga keldi. Germaniyada
fashizm doiralari qalbini birinchi jahon urushi natijalari bo’yicha o’ch olish orzusi
egallab olgan edi. Ayni paytda ular dunyoga hukmron bo’lish da’vosi bilan chiqdilar.
Versal shartnomasi amalda inkor etildi. 1935-yilda umumiy harbiy majburiyat joriy
etildi va Saar viloyati qo’shib olindi. 1936-yilning mart oyida Germaniya qo’shinlari
demilitarizatsiyalashtirilgan zonani egalladi va qurollanish poygasini avj oldirdi. Shu
tariqa yangi jahon urushining ikkinchi o’chog’i vujudga keldi 18
.30-yillarda xalqaro
munosabatlarning o’ziga xos xususiyatlari. Bu davrda fashistik Italiya ham qo’l
qovushtirib o’tirmadi. 1935-yilning oktabr oyida uning qo’shinlari Efiopiyaga bostirib
kirdi. 1936-yil bahoriga kelib bu davlat Italiya mustamlakasiga aylandi. Bu urush
Yevropa fashist davlatlarining ochiqdan-ochiq qurolli agressiyaga o’tishi edi. 1936-yil
iyun oyida Germaniya va Italiya fashistlari Ispaniya fashizmiga qurolli yordam
ko’rsatdilar. Buyuk Britaniya va Fransiya esa Ispaniya ishlariga aralashmaslik
siyosatini e’lon qildi. Bu bilan ular amalda Ispaniya Respublikasining ag’darilishiga
ko’maklashdilar. 1939-yilda Ispaniyada general Frankoning fashistik tartibi o’rnatildi.
Ayni paytda yangi jahon urushi tashabbuskori bo’lgan davlatlar ittifoqi qaror topdi.
Xususan, 1936-yil noyabrida Germaniya va Yaponiya “Antikomintern pakti” deb
atalgan paktni imzoladilar. 1937-yilda bu paktga Italiya ham qo’shildi. Shu tariqa
Berlin -Rim - Tokio uchburchagi - dunyoni kuch ishlatish yo’li bilan qayta bo’lishga
intilayotgan 3 davlat agressiv ittifoqi vujudga keldi. Bundan ruhlangan Yaponiya
Xitoyda yanada yirik bosqinchilik harakatlarini boshladi. Germaniya esa Avstriyani
bosib oldi. 30-yillarda xalqaro munosabatlarga xos yana bir xususiyat shu ediki, jahon
jamoatchiligining katta qismi urushni xohlamas, urushga faqat ba’zi davlatlargina
intilmoqda edi. Xo’sh, shunday bo’lsa, nega ikkinchi jahon urushining oldini olib
bo’lmadi? Birinchidan, G’arb davlatlari jahon iqtisodiy inqirozining oqibatlarini
bartaraf etish bilan band bo’lib qoldilar. Natijada, bu omil G’arbning urush xavfiga
jamoa bo’lib kurashish qobiliyatini pasaytirib yubordi. Ikkinchidan, jamoaviy
18
Lafasov M, Jahon tarixi “Turon -iqbol”, T., 2008. 20 -bet
28

xavfsizlik tizimi kuch ishlatishni inkor etmas edi. Binobarin, tinchlikni saqlab qolish
jasoratni, har qanday qurbonlarga tayyor turishni, irodani talab etardi. Biroq
yaqindagina tugagan birinchi jahon urushining qonli oqibatlari kishilarni dahshatga
solib qo’ygan edi. Shuning uchun ham jamoatchilik fikri bunday yangi qurbonlar
berishga tayyor emas edi. Bu holat, o’z navbatida, yangi urushning oldini olishga
qodir davlatlar (Buyuk Britaniya, Fransiya) siyosatida passivlik, ehtiyotkorlik va
noizchillikni yuzaga keltirdi. AQShda esa aralashmaslik kayfiyati kuchli edi. Shuning
uchun ham urush xavfi kundan-kunga kuchayib borayotgan bir sharoitda AQSh
hukmron doiralari o’z qobiqlariga o’ralib olishni lozim topdilar. Bu esa yangi urush
olovini yoqishga intilayotganlarga juda qo’l keldi. Uchinchidan, G’arb Gitlerning
hokimiyat tepasiga kelganligi qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligiga o’z
vaqtida to’g’ri baho bera olmadi. Buyuk Britaniya va Fransiya “tinchlantirish”
siyosatini yuritdi. To’rtinchidan, bir tomondan, Buyuk Britaniya va Fransiya o’z
xavfsizliklarini Germaniya agressiyasini Sharqqa, Moskvaga qarshi burib yuborish
yo’li bilan saqlab qolishga intilgan bo’lsalar, Sovet davlati, o’z navbatida, Nega yangi
jahon urushining oldini olish mumkin bo’lmadi, xavfsizligini har qanday vositalar
bilan bo’lsada, saqlab qolishga intildi. Binobarin, yangi jahon urushining oldi olinmay
qolishida ularning mas’uliyati bab-baravar edi. 1934-yilda Fransiya va Sovet davlati
jamoaviy xavfsizlik to’g’risidagi shartnoma loyihasini ishlab chiqqanlarida Buyuk
Britaniya uni qabul qilmaganligiga ajablanmasa ham bo’ladi. Ikki tomonlama yoki uch
tomonlama shartnomalar imzolash yo’li bilan ham jamoaviy xavfsizlik tizimini
vujudga keltirish mumkin edi 19
. Shu maqsadda Fransiya va Sovet davlati 1935-yilda
o’zaro yordam to’g’risida shartnoma imzoladilar. Bunday shartnoma ikkala davlat
tomonidan Chexoslovakiya bilan ham imzolandi. Bu orada Gitlerning ishtahasi kun
sayin o’sib bordi. 1938-yilda u Chexoslovakiyaning Sudet viloyatini talab qildi. Bu
masala 1938-yilning 29-sentabrida Myunxenda Yevropa buyuk davlatlari rahbarlari
o’rtasida muhokama etilib, Sudetni Germaniyaga berishga qaror qilindi. Gitler 1939-
yilning 15-martida Chexoslovakiyani to’la bosib oldi. 1939-yilning 21-martida
19
Nuriddinov Z.R. G ‘ arb mamlakatlarining Eng yangi tarixi. “O ‘ qituvchi”, T., 1978. 73-bet
29

Polshadan Gdansk shahrini talab qildi. 22-martda Litvaga qarashli Klaypedani
egalladi. Aprel oyida Italiya armiyasi Albaniyaga bostirib kirdi. Shu tariqa,
tinchlantirish siyosati butunlay halokatga uchradi. Fashist davlatlarining bejazo
g’olibona harakatlari jamoatchilikda bundan buyon agressiyaga yon bosish mumkin
emasligi fikrini keltirib chiqardi. Sovet rahbariyati Germaniya va Yaponiya solayotgan
xavfdan cho’chiy boshladi. 1939-yilning mart oyida Buyuk Britaniya Sovet davlatiga
Fransiya va Polsha bilan o’zaro hamkorlik haqida deklaratsiya imzolashni taklif etdi. I.
Stalin esa o’zaro aniq majburiyatlar qayd etilgan uch tomonlama shartnoma
imzolashni va Germaniyaning bo’lajak agressiyasini qaytarish uchun Polsha va
Ruminiya hududiga Sovet armiyasini kiritish huquqi berilishi shartini qo’ydi. Polsha
va Ruminiya hukmron doiralari bu shartni sovetlarning Sharqiy Yevropada o’z
nazoratini o’rnatishga intilishi, deb qabul qilmadilar. Buyuk Britaniya va Fransiya
Polsha va Ruminiyani Sovetlar taklifiga ko’ndirish choralarini izlamadilar. Natijada
Moskva Buyuk Britaniya va Fransiya Sovet davlati bilan muzokaralarni Gitlerga
tazyiq o’tkazish uchungina olib bormoqda, aslida ularning maqsadi sovetlarga qarshi
Gitler bilan kelishish, deb hisobladi. Shunday qilib, uch buyuk davlat - Sovet davlati,
Buyuk Britaniya va Fransiya bir-biriga ishonmas edi. Shuning uchun ham 1939-
yilning 12- avgustida Moskvada boshlangan ingliz-sovet-fransuz muzokaralari
natijasiz tugadi. Gitlerning asosiy maqsadi Sovet davlati, Buyuk Britaniya va Fransiya
o’rtasida shartnoma tuzilishini barbod etish, Polshaga hujum qilish oldidan
sovetlarning betaraf qolishiga erishish edi. Natijada 1939-yil 23-avgustda Sovet
davlati bilan Germaniya o’rtasida o’zaro hujum qilmaslik to’g’risida shartnoma
imzolandi. Shartnoma 10 yil muddatga tuzildi. Unda tomonlarning biri boshqa davlat
bilan urushga tortilganda, ikkinchi tomon betaraf qolishi yozib qo’yilgan va, ayni
paytda, shartnomaga yashirin ahdnomalar ham ilova qilingan edi. Bu yashirin
ahdnomalarda Sharqiy Yevropani Sovet davlati va Germaniyaning ta’sir doiralariga
bo’lib olish nazarda tutilgan edi. Gitler Finlyandiya, Latviya, Estoniya va
Bessarabiyani Moskvaning ta’sir doirasida deb, o’z navbatida, I. Stalin Litvani
Germaniya ta’sir doirasida deb tan oldilar. Shuningdek, yashirin ahdnomada kelgusida
30

Polshani ham bo’lib olish ko’zda tutilgan edi. Polshaga hujum qilish haqida uzil-kesil
bir qarorga kelgan Germaniya esa 1939-yil 1-sentabr tongida polyak yerlariga bostirib
keldi. 3-sentabr kuni Buyuk Britaniya va Fransiya Germaniyaga qarshi urush e’lon
qildilar. Shu tariqa Ikkinchi jahon urushi boshlanib ketdi. Xulosa qilib aytish
mumkinki, ikki jahon urushi oralig’idagi xalqaro munosabatlarda kuchli davlatlar
dunyoga o’z hukmini o’tkazdilar. Urushga qarshi kuchlarning zaifligi natijasida
fashizmning oldini olish mumkin bo’lmadi 20
. Vaholanki, bir qator davlatlar o’z
manfaatlari yo’lida ular bilan til biriktirdilar. Ma’naviyat qashshoqligi va nafs balosi
navbatdagi urushni keltirib chiqardi. AQSh Versal shartnomasini tasdiqlash va
Millatlar Ligasiga kirishdan bosh tortdi. Amerika senati shannomalarda Amerika
manfaatlari hisobga olinmagan, deb hisobladi va buning qasdiga boshqa mintaqada -
Tinch okeanida yangi tartiblar o’rnatishga qaror qildi. Bu mintaqadagi davlatlararo
munosabatlar 1902 yilda imzolangan inglizyapon ittifoqiga ko’ra belgilanardi. Uning
yordamida 1905 yilda bu yerdan Rossiya siqib chiqarilgan edi. AQSh Birinchi jahon
urushi mobaynida qudratli okean harbiydengiz floti qurdi. Homing katta qismi Tinch
okeanida to’plangan edi. Amerika ana shu flot yordamida bu mintaqada yetakchi
davlat bo’lishga qaror qildi. Rejaning bosh vazifasi inglizyapon ittifoqini yo’qqa
chiqarish edi. Ratifikatsiya qilish (lotincha “ratificacio” – “tasdiqlayman”) -
davlatnlng oliy martaball vakill imzolagan xalqaro shartnomanlng oily hoklmlyat
organi tomonidan e’tirof etilishi AQSh tashabbusi bilan Vashingtonda konferensiya
o’tkazildi va u 1921 yilning 12 noyabridan 1922 yilning 6 fevraligacha davom etdi.
Unda 9 davlat - AQSh, Angliya, Yaponiya, Fransiya, Italiya, Belgiya, Niderlandiya,
Portugaliya va Xitoy vakillari ishtirok etdilar. Garchi unda ko’tarilgan masalalar
bevosita hayotiy manfaatlarga aloqador bo’lsada, Sovet Rossiyasi vakillari
konferensiyaga taklif etilmadilar. Konferensiyada bir necha shartnoma imzolandi. Ular
ichida eng muhimi to’rt davlat - AQSh, Angliya, Yaponiya va Fransiya o’rtasidagi
shartnoma edi. Unda Tinch okeanidagi qaram hududlaming xavfsizligi masalasida
qatnashchilarning o’zaro kafolatlari qayd etildi. Natijada 1902 yilgi inglizyapon
20
Nuriddinov Z.R. G ‘ arb mamlakatlarining Eng yangi tarixi. “O ‘ qituvchi”, T., 1978. 107-bet
31

ittifoqi bekor qilindi. AQSh Tinch okeani havzasiga chiqish yo’lini ochdi hamda bu
mintaqadagi mamlakatlar va hududlarni ekspluatatsiya qilishda «teng imkoniyatlarga»
ega bo’ldi. Konferensiyada AQSh ning yana bir g’alabasi «to’qqiz mamlakat
shartnomasi» tuzilganligi bo’lib, unda teng imkoniyatlar tamo yili va Xitoydagi «ochiq
eshiklar» siyosati o’z ifodasini topgan edi. AQSh endi Xitoyga ham yo’l ochgan,
kelgusida yevropahk raqobatchilarni siqib chiqarib, o’z monopoliyalarining
hukmronligini o’rnatishni mo’ljallagandi. Shu bilan birga, “beshlar shartnomasi”
(AQSh, Angliya, Fransiya, Yaponiya va Italiya) Tinch okeani hududida harbiy
kemalar miqdorini chekjadi, bu bilan AQSh va Angliya imkoniyatlarini tenglashtirdi.
Mazkur shartnomaga ko’ra, AQSh va Angliya Yaponiya sohillariga 5 ming km. dan
yaqin (aniqrog’i, Singapur bilan Gavay orollari o’rtasida) masofada yangi harbiy
dengiz qarorgohlari qurmaslik majburiyatini oldilar. Bu esa ularni Yaponiya hududiga
bevosita yaqin bo’lgan suvlarda qulay harbiy qarorgohlar qurishdan mahrum etardi.21
Vashington konferensiyasi qarorlari Versal tinchlik shartnomasiga qo’shimcha sifatida
Tinch okeanida yangicha “kuchlar muvozanati” uchun asos bo’ldi. Ular AQSh uchun
Uzoq Sharqda faol siyosat eshiklarini ochar va bu mintaqada AQSh gegemonligini
o’rnatar edi. Vashington konferensiyasi xalqaro munosabatlarda Versal-Vashington
tartibini nihoyasiga yetkazdi. Versal-Vashington tartibi yaratilishining asosiy
bosqichlari:
- 1919 yil yanvar - Versal tinchlik shartnomasining tuzilishi. Birinchi jahon
urushi yakunlarining chiqarilishi;
- Xalqaro hamkorlik va xalqlarning xavfsizligi uchun kurash yo’lida birlashgan
davlatlar minbari sifatida Millatlar Ligasining tashkil etilishi;
- Avstriya, Bolgariya, Vengriya va Turkiya bilan Versal tartibidagi
shartnomalarning imzolanishi;
- AQShning Versal shartnomasini tasdiqlash va Millatlar Ligasiga kirishdan
bosh tortishi;
32

- Vashington konferensiyasi, «to’qqiz davlat shartnomasi»ning imzolanishi.
Uzoq Sharq va Tinch okeanida AQSh gegemonligini o’rnatish imkoniyatlarining
paydo bo’lishi. Versal-Vashington tartibini yaratishning yakunlanishi;
- Millatlar Ligasi Nizomi (26 modda), mamlakatlar o’rtasida iqtisodiy va
siyosiy hamkorlik xalqaro nizolarni hal etishda urushdan vosita sifatida
foydalanmaslik;
- agressor mamlakatga qarshi jazo choralarining qo’llanilishi.
XULOSA
Versal tinchlik shartnomasining imzolanishi 1919-yilning 28-iyunida Versal
saroyida yengilgan Germaniya bilan g’olib Antanta davlatlari o’rtasida shartnoma
imzolandi. Bu shartnoma tarixga Versal tinchlik shartnomasi nomi bilan kirdi. Versal
shartnomasi Germaniya va uning ittifoqchilarini urushning aybdorlari deb e’lon qildi.
Shartnomaga ko’ra, Fransiya Elzas va Lotaringiyani o’ziga qaytarib oldi.
Germaniyaning Saar viloyati 15 yil muddatga Millatlar Ittifoqi boshqaruviga berildi.
15 yildan so’ng bu viloyat taqdiri plebitsey yordamida hal etiladigan bo’ldi. Uning
ko’mir havzasi shaxtalari Fransiyaning mulki bo’lib qoldi. Reyn daryosining chap
sohilini 15 yil muddatga Antanta okkupatsiya qildi. Reyndan sharqqa qarab 50 km
hudud to’la demilitarizatsiyalashtirildi. Germaniya Polsha va Chexoslovakiyaning
mustaqilligini tan oldi. Bir paytlar Prussiya bosib olgan hududlar, Sharqiy Pomore
Polshaga berildi. Buning natijasida Polsha Boltiq dengiziga chiqish imkoniga ega
bo’ldi. Eypen, Malmedi va Morelle okruglarida plebitsey o’tkazildi, natijada bu
okruglar Belgiyaga o’tdi. K.Jaypeda esa Litvaga o’tkazildi. Shlezvigning shimoliy
qismi Daniyaga, Sileziyaning bir qismi Chexoslovakiyaga berildi. Gdansk shahri esa
Millatlar Ittifoqi boshqaruvidagi «erkin shahar» deb tan olindi. Shu tariqa Germaniya
1914-yilning 1-avgustiga qadar bo’lgan o’z hududining 1/8 qismini yo’qotdi.
Germaniya Avstriyaga bo’lgan da’volaridan voz kechishga majbur etildi.
33

Avstriyaning mustaqilligi Antanta davlatlari tomonidan kafolatlanadigan bo’ldi.
Bundan tashqari, Germaniya dunyodagi barcha mustamlakalaridan mahrum etildi va
ular g’oliblar o’rtasida taqsimlandi. Chunonchi, Germaniyaning Afrikadagi
mustamlakalari Togo va Kamerun Buyuk Britaniya va Fransiyaga o’tdi. Shuningdek,
Buyuk Britaniyaga Tanganika (Germaniya Sharqiy Afrikasi); Belgiyaga Ruanda va
Urundi; Janubiy Afrika ittifoqiga - janubi-g’arbiy Afrika (Namibiya); Yaponiyaga
Tinch okeanidagi Marshall, Marian va Karolina orollari, Xitoyning Szyaochjou
viloyati, Shandun yarim oroli berildi. Germaniyaga Antanta davlatlari foydasiga katta
miqdorda reparatsiya to’lovi majburiyati yuklandi.
Komissiya reparatsiya miqdorini 1921-yilning 1-mayigacha belgilaydigan, Germaniya
esa ungacha Antantaga 20 mlrd markani oltin, mahsulotlar, kemalar va qimmatbaho
qog’ozlar bilan to’lashi zarur edi. Reparatsiya muammosi 1921-yilning aprel - may
oylarida London konferensiyasida hal etildi. Unga ko’ra, reparatsiya 132 mlrd oltin
marka miqdorida belgilanadi. Uning 52 foizi Fransiyaga; 22 foizi Buyuk Britaniyaga;
10 foizi Italiyaga; 8 foizi Belgiyaga; Gretsiya, Ruminiya va Yugoslaviyaga birgalikda
6,5 foizi; 0,75 foizi Yaponiyaga to’lanishi kerak edi.
Bu ochiqcha talonchilik Antanta davlatlarining Versal shartnomasida yozib
qo’ygan quyidagi fikrlari bilan oqlanar edi: “Germaniya va uning ittifoqchilari
tajovuzi tufayli ro’y bergan urushda ittifoqchilar (Antantani nazarda tutishayotir) va
ularga qo’shilgan davlatlar fuqarolariga yetkazilgan talafot va zarar uchun butun
mas’uliyatni Germaniya o’z zimmasiga oladi”. Germaniya uchun bunday katta
miqdorda reparatsiya to’lash nihoyatda og’ir edi. Biroq lining rozi bo’lishdan boshqa
iloji yo’q edi. Hayot Germaniya oldiga ikki imkoniyatni ko’ndalang qilib qo’ydi: yo
qo’yilgan shartga rozi bo’lib, tinchlikka erishish, yoki yana urushga kirishib butunlay
xonavayron bo’lish. Versal shartnomasi Germaniyada umumiy harbiy majburiyatni
taqiqladi. Ayni paytda Germaniya suv osti flotiga, katta harbiy kemalarga, harbiy va
dengiz aviatsiyasi va tank qo’shinlariga ega bo’lish huquqidan mahrum etildi.
Shunday bo’lsa-da, Germaniyaga 100 ming kishilik qo’shinga ega bo’lish (bu qo’shin
faqat ko’ngillilar asosidagina tashkil etilishi mumkin edi) huquqi berildi. Vudro
34

Vilsonning fikricha, bu qo’shin Germaniyaga ichki tartibni saqlash va bolshevizm
xavfiga qarshi turish uchun zarur edi. Vashington konferensiyasi Shartnoma bo’yicha
AQSh va Buyuk Britaniya harbiy-dengiz flotining umumiy suv sig’imi 525 ming,
Yaponiya flotiniki 315 ming, Fransiya va Italiya flotlariniki (har biriniki) 175 ming
tonnadan oshmasligi kerak edi. Bundan tashqari, tomonlar suv sig’imi 35000 tonnadan
ortiq bo’lgan kema qurmaslik yoki sotib olmaslik majburiyatini oldilar. Shunday qilib,
AQSh o’zining dengizdagi asosiy raqibi Buyuk Britaniyaning dunyoning eng qudratli
harbiy-dengiz floti miqdoriga ega bo’lish maqsadini yo’qqa chiqarishga erisha oldi.
Ayni paytda, bu shartnoma suv osti floti xususida hech qanday cheklashni
belgilamadi. Bu shartnoma matnida Yaponiya AQSh va Buyuk Britaniyaning
Yaponiya sohillariga 5 ming km dan yaqin masofada harbiy dengiz qarorgohi
qurmaslik majbuhyatini qayd eta oldi. 6-fevral kuni uchinchi shartnoma- “To’qqizlar
shartnomasi” –– imzolandi. Bu shartnoma Xitoyga oid edi. Ma’lumki, Xitoy ham
Versal shartnomasini imzolamagan. Buning sababi –– Germaniyaning Xitoydagi
mustamlakalari Xitoyga qaytarib berilmay, Yaponiyaga berib yuborilganligi edi.
Germaniya mustamlakalari ning Yaponiyaga o’tishi va uning yanada qudratli davlatga
aylanishi AQShni xavotirga solmay qolmadi. Shuning uchun Vashington
konferensiyasida AQSh bu mustarnlakalar Xitoyga qaytarib berilishiga erishdi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил
якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим
устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг
кенгайтирилган мажлисидаги маъруза. -Т.: ―Ўзбекистон». 2017.
2. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш
юрт тараққие{ти ва халқ фаровонлигининг гарови. -Т.: «Ўзбекистон». 2017.
35

3. Мирзие{ев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қўрамиз. -Т.: «Ўзбекистон». 2017.
4. Hidoyatov G.A, Jahon tarixi (1918-1945y). I-qism. T., 2004.
5. Lafasov M. Jahon tarixi (1918-2011y). Sharq. T., 2012.
6. Kichkirov X, Fayzullaev M. Eng yangi tarix (1918-1945y). T., 2012.
7. Ergashev Sh. XX asr taqdirlarda aks etgan tarix T., 2013.
8. Xorijiy mamlakatlar. T., 2012.
9. Safaev X. Mangu hamrohlar T.,2011.
10. Новейщная история стран Европы и Америки. (1900-1945гг), част 1. М.,
“ВЛАДОС”, 2003. под. ред. А.М. Родригеся.
11. “Vsemirnaya istoriya”. M., “Veche”, 2004.
12. Nuriddinov E.Z, Kichkilov X. Eng yangi tarix (1918-1945y). T., 2011.
13. Nuriddinov Z.R. G’arb mamlakatlarining eng yangi tarix (1917-1939). I qismi,
“O’qituvchi”, T., 1978.
14. Jo’raev N.K. Eng yangi tarix. T., 2003.
15. O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. T., 2003.
16. O’zbekiston sharqshunoslari. T., 1996.
17. Jahon mamlakatlari. T., 2010.
18. Загладин Н.В. Вилирман история век ХХ. М., 1990.
36

Sotib olish