Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 1.1MB
Покупки 3
Дата загрузки 10 Октябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Xalqaro savdoning zarurligi. Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim elementi

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “MAKROIQTISODIYOT” fanidan XALQARO SAVDONING ZARURLIGI. XALQARO SAVDO XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLARNING ENG MUHIM ELEMENTI mavzusidagi KURS ISHI MUNDARIJA KIRISH.....................................................................................................................3 I BOB XALQARO SAVDONING AHAMIYATI VA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLARGA TA SIRIʼ ...........................................................................6 1.1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mohiyati, rivojlanish tarixi va iqtisodiyotda tutgan o rni......................................... ʻ ...............................................6 1.2. Xalqaro savdo mohiyati, asosiy tushunchalari va turli nazariyalari .......9 1.3 . Xalqaro savdoning tarkibi va tovar oqimlari, xalqaro savdo turlari ...11 II BOB O’ZBEKISTONNI RIVOJLANGAN DAVLATLARGA QÓSHILISHIDA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLARNING AHAMIYATI 2.1. Rivojlangan davlatlarda xalqaro iqtisodiy munosabatlarning tahlili ...17 2.2. O zbekiston respublikasini xalqaro tashkilotlardagi ishtiroki ʻ ...............21 2.3. O zbekistonda xalqaro savdoning zarurligi va xalqaro iqtisodiy ʻ munosabatlarini rivojlantirish istiqbollari ..........................................................28 XULOSA ................................................................................................................3 5 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI .........................................37 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Xalqaro savdo — bu turli davlat-milliy xo jaliklariʻ o rtasidagi tovar va xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo ʻ qadimdan mavjud bo lsada, faqat XIX asrga kelib, ya ni deyarli barcha rivojlangan ʻ ʼ mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi. Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo balansi kabi ko rsatkichlar bilan tavsiflanadi ʻ 1 . Xalqaro savdo va hamkorlik ko’pchilik mamlakatlarga yuqori foyda ko’rishiga asos bo’lib kelmoqda, masalan bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga va o’tish iqtisodiyoti mamlakatlariga har xil turdagi Tovar va xizmatlar eksport qilmoqda. Bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar ichidan Xitoy va Hindiston asosan xalqaro savdoda uushi keskin oshib borayotgan mamlakatlardan hisoblanadi. Xalqaro savdo trendlari. Bugungi kunda transport va axborot komunikatsiya almashinuvi narxida sezilarli pasayish kuzatildi, xalqaro savdo sistemasida geosiyosat hal qiluvchi axamiyat kasb etadi. So’nggi 30-yil mobaynida tovarlar va savdo xizmatlari yiliga o’rtacha 7% ga o’sdi va mos ravishda o’zinig eng yuqori nuqtalari 18 trln dollar va 4 trln dollarga yetdi. 1980 va 2011 - yillarda rivojlanayotgan mamlakatlar dunyo export-importi ulushida sezilarli o’sish kuzatildi; Duynyo exportidagi ulushi 34% dan 47% ga yetdi. Dunyo importidagi 1 Adrianov V.A. Xalqaro savdo MEO-ning asosiy tarkibiy qismi sifatida. -M.: Drofa. -2020 3 ulushi esa 29% dan 42% ga o’sdi, ushbu o’sish ko’rsatkichlarida Osiyo mamlakatlari o’suvchi rolnin o’ynamoqda; So’nggi bir nechta o’n yillikda jahon savdosi sal kam ikki barobarga o’sdi. Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng rivojlangan va keng tarqalgan shakli hisoblanadi. U zamonaviy tashqi siyosiy manfaatlar va dunyo mamlakatlarining muammolarida muhim o'rin tutadi. Shuning uchun uning mohiyatini, rivojlanish dinamikasini va zamonaviy tuzilishini o'rganish davlatni rivojlantirish dasturlarining tashqi siyosatini belgilashning muhim elementi bo'lib, uning dolzarbligini tasdiqlaydi. Shundan kelib chiqqan holda, biz ushbu kurs ishining xalqaro savdo haqidagi ma'lumotlarni to'plash, tizimlashtirish va tahlil qilishdan iborat bo'lgan quyidagi maqsadini shakllantirishimiz mumkin. Kurs ishi mavzusining o'zi nafaqat xalqaro savdodagi o'zgarishlarning miqdoriy xususiyatlarini, balki ushbu o'zgarishlarning sifat jihatlarini ham o'rganishni o'z ichiga oladi. Kurs ishining ob’yekti va predmeti. Xalqaro savdo, xalqaro savdoning faoliyati va rivojlanish munosabati va jarayoni. Xalqaro savdo, global iqtisodiy munosabatlarni kuchaytiradigan va mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishiga yordam beradigan muhim bir elementdir. Bu, mamlakatlar o'rtasidagi tijorat munosabatlarni kuchaytiradi, eksport-import mahsulotlarni almashish imkoniyatlarini oshiradi va valyuta kirishini kengaytiradi. Xalqaro savdo, mamlakatlarning innovatsion va texnologik rivojlanishiga ham yordam beradi va ularga yangi bozorlar ochish imkoniyatlarini taqdim etadi. Kurs ishi mavzusining maqsadi va vazifalari. Jahon savdosining shakllari, ma'nolari va mohiyatini aniqlash; jahon savdosining hozirgi holati va uning rivojlanish tendentsiyalarini o'rganish. Hozirgi bosqichda jahon savdo tarkibi xususiyatlarini aniqlash; amaldagi xalqaro savdo siyosatini ko'rib chiqish. Kursh ishining ilmiy amaliy ahamiyati. Xalqaro savdo kurslari va darslarining ilmiy amaliy ahamiyati shundayki, ularga ishlab chiqarish, eksport- import operatsiyalarini rivojlantirish, valyuta kurslarini ta'til etish va boshqa 4 iqtisodiy jarayonlarni tahlil etishda foydali bo'ladi. Bu kurslar iqtisodchilar, tijoratchilar va valyuta mutaxassislar uchun juda muhimdir, chunki ulardan o'rganilgan bilimlar amaliy faoliyatda muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin. Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish qismi , 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. Birinchi bobda xalqaro savdoning ahamiyati va xalqaro iqtisodiy munosabatlarga ta siri, ikkinchi bobdaʼ O’zbekistonni rivojlangan davlatlarga qóshilishida xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ahamiyati haqida so’z yuritilgan. Kurs ishining umumiy hajmi 38 bet bosma matnda taqdim etilgan va xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatini o’z ichiga oladi. 5 I BOB XALQARO SAVDONING AHAMIYATI VA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLARGA TA SIRIʼ 1.1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mohiyati, rivojlanish tarixi va iqtisodiyotda tutgan o rni ʻ Xalqaro savdoning yana bir afzallik tomoni shundaki, ko’plab mamlakatlardagi kambag’allik muammosini qisqartirishga yuqori axamiyat kasb etayotganidir. Hindistonda 60-70-yillarda kambag’allik atigi 1%ga ham qisqarmagan, ma’lum vaqtlardan so’ng globalizatsiya va integratsiya yordamida ishlab chiqarish xizmat ko’rsatish talim va boshqa barcha soxalarda o’sish kuzatiladi. Xalqaro hamkorlikning kuchayishi natijasida yaxshiroq ta’lim va sog’lik tizimini yo’lga qo’yish imkoni paydo bo’ladi. Bugungi kunda xalqalaro savdo aloqalar tobora chuqurlashib bormoqda ayniqsa bu borada rivojanayotgan mamlakatlarning ulushi oshib bormoqda. Bizga malumki tashqi savdo o’sishi bilan jahon iqtisodi ham rivojlanadi. Export jihatdan qaraganda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar ikkalasi ham faqat kichikroq hajmda ijobiy o’sishga erishadi (rivojlangan mamlakatlar 1.5% va rivojlanayotgan mamlakatlar3.3 % mos ravishda). 2022-yilda, dollar qiymatidagi tovarlar eksporti 2.8% ga o’sdi va 18.8 trln dollarni tashkil qildi; Bu davrda savdo xizmatlari eksporti 5.5%ga o’sdi va bu 4.6 trln dollarni tashkil qildi. 2 Xalqaro savdoning rivojlanishi uzoq tarixga ega bo`lib, turli davrlarning rivojlanish xususiyatiga monand ravishda o`ziga xos rivojlanish tendentsiyasiga ega bo`lgan. 2 Abramov A.H . Xalqaro savdo. -M.: Bustard. 2023 yil 6 Dastlab tashqi savdo ko`rinishlari mamlakatlar o`rtasida emas, balki kishilar, qabilalar o`rtasida amalga oshirilgan bo`lib, ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar o`zaro ayirboshlangan va bu asosan kishilar, oilalar, qabilalar uchun zaruriyatga ega bo`lgan. Ilk davlatlarning paydo bo`lishi tom ma`nodagi xalqaro savdoning shakllanish va rivojlanish davrini boshlab bergan. Xalqaro savdoning rivoji asosan mamlakatlar o`rtasida resurslarning notekis joylashuviga bog’liq bo`lib, unga ko`ra xalqaro savdo tegishli resurslar oldi-sotdisi jarayoni asosida amalga oshirilgan. Milliy ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanib borishi, ishlab chiqarish imkoniyatlarining kengayishi, fan-texnika taraqqiyotining ishlab chiqarish sohalariga jadal kirib borishi va xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishi jarayoni xalqaro savdoning rivojiga sifat jihatdan katta ta`sir ko`rsatdi. XX asrning 90-yillaridan, ayniqsa, XXI asrdan boshlab xalqaro savdoning yuqori texnologiyalarga asoslangan davri boshlandi. Bugungi kunda xalqaro savdo kon`yunkturasi quyidagilar bilan tavsiflanadi:  xalqaro savdoda tayyor mahsulotlar ulushining ortib borishi (70 foiz) va xom ashyo resurslari hissasining kamayib borishi;  savdo hajmlari aksariyat qismining (70-75 foiz) sanoat jihatdan yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar hissasiga to`g’ri kelishi;  eksport tarkibining kuchli diversifikatsiyasi va tayyor mahsulot eksport qiluvchi mamlakatlar tarkibining kengayib borishi hamda Osiyo mamlakatlari bilan bo`ladidigan xalqaro savdo hajmlarining yuqori o`sish sur`atlari;  taklif va talab tizimiga fan-texnika taraqqiyotining kuchli ta`siri natijasida eksport tovar tarkibida yuqori texnologiyali mahsulotlar ulushining tezkor sur`atlar bilan ortib borishi;  xizmatlar savdosi hajmi va turlarining tezkor o`sishi;  xalqaro savdoda mintaqaviy tashkilotlar, uyushmalarga a`zo davlatlar o`rtasida amalga oshiriladigan tashqi savdo hajmlarining ortib borishi. 7 Uslubiy jihatdan xalqaro savdoni baholash asosan quyidagi yo`nalishlarda amalga oshiriladi:  tovar ayirboshlash hajmi;  o`sish sur`atlari (foiz);  tovar tarkibi ;  geografik yo`nalishi va boshqa yo`nalishlar. Hozirgi zamon iqtisodiyotining ochiqlik darajasi ya`ni mamlakatlarning ixtisoslashuvi va ular o`rtasida kooperatsiya chuqurlashib bormoqda. Mamlakatlar o`z iqtisodiyotini rivojlantirish,iqtisodiy muammolarni hal qilish borasida tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda bu holatlarni etiborga olishi shart. Jahon savdosi tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning kengayishi va chuqurlashuvi natijasida kapitalni chetga chiqarish imkoniyatlari yuzaga keldi va unga bog’liq ravishda xalqaro moliya-valyuta, kredit munosabatlari rivojlandi.Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim ob`ektiv sabab bilan izohlanadi. Birinchidan, bu tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar o`rtasida notekis taqsimlanganligi. Eng katta hududga ega bo`lgan yoki rivojlangan davlatlar ham barcha resurslar bilan o`zini to`liq ta`minlay olmaydi. Ular o`zlarida ortiqcha bo`lgan resurslarni eksport qilishga va mamlakatda taqchil bo`lgan resurslarni import qilishga majburlar. Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini belgilovchi ikkinchi muhim sabab shundaki hamma mamlakatlar ham barcha turdagi mahsulotni bir xil samaradorlik bilan ishlab chiqara olmaydi. YA`ni bir tovar YAponiyada arzon ishlab chiqarilsa, ikkinchi tovar O`zbekistonda arzon ishlab chiqarilishi mumkin. SHu sababli resurslardan samarali foydalanish maqsadida mamlakatlar ixtisoslashadilar va o`zaro savdo-sotiqni yo`lga qo`yadilar. Bu ikki ob`ektiv sabab har qanday milliy iqtisodiyotning takror ishlab chiqarishi jarayonida xalqaro savdoning ahamiyatini aniqlaydi. 8 Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an`anaviy shakli sifatida quyidagi ko`rinishlarni o`z ichiga oladi:  mahsulotlarni ayirboshlash: yoqilg’i-xom ashyo mahsulotlari, qishloq xo`jaligi mahsulotlari, sanoat mahsulotlari;  xizmatlarni ayirboshlash: muhandislik-maslahat xizmatlari;  transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar. Hozirgi vaqtda xizmatlarning jahon eksportidagi hissasi 30 foizdan oshib ketdi. Yangi ilmiy-texnik ma`lumotlarni ayirboshlash: litsenziyalar va «nou- xou»lar. Ular hissasiga xalqaro savdo aylanmasining 10 foiziga yaqini to`g’ri keladi. 3 1.2 Xalqaro savdo mohiyati, asosiy tushunchalari va turli nazariyalari Xalqaro savdo mahsulotlari, xizmatlar va fan-texnika ma`lumotlarini ayirboshlashning barcha ko`rinishlari tashqi savdo operatsiyalari yordamida amalga oshiriladi. Ular o`z navbatida eksport, import, reeksport va reimport operatsiyalariga bo`linadi. Eksport operatsiyasi - mahsulotlarni chet mamlakatlarga chiqarish. Import operatsiyasi - mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va uni mamlakatga olib kelish. Reeksport operatsiyasi - avval import qilingan va qayta ishlov berilmagan mahsulotni chet elga olib chiqib sotish. Reimport operatsiyasi - avval eksport qilingan va u yerda qayta ishlov berilmagan mahsulotni chet elda sotib olish va mamlakatga olib kelish. Eksport – bu tovarlarni chet ellik mijozlarga sotish bo`lib, bunda mazkur mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovar mamlakatdan tashqariga chiqariladi. eksportning iqtisodiy samaradorligi shu bilan aniqlanadiki, mazkur mamlakat ishlab chiqarishning milliy xarajatlari jahon xarajatlaridan past bo`lgan mahsulotlarni chetga chiqaradi. Bunda eksportda olinadigan yutuq hajmi mazkur 3 Kireev A. Xalqaro iqtisodiyot. Birinchi qism. M .: Xalqaro munosabatlar.- 2016. 120-bet. 9 tovar milliy va jahon narxlarining nisbatiga, mazkur tovarning xalqaro aylanmasida ishtirok etuvchi mamlakatlarning mehnat unumdorligiga bog’liq. Xalqaro savdoda tovarlarning eksport tarkibi fan-texnika revolyutsiyasi va xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ta`siri ostida o`zgaradi. Hozirgi davrda xalqaro savdoning eksport tarkibida qayta ishlovchi sanoat mahsulotlari etakchi o`ringa ega bo`lib, uning hissasiga jahon tovar ayriboshlashining 3/4 qismi to`g’ri keladi. Oziq-ovqat, xomashyo va yoqilg’i ulushi faqat 1/4 qismini tashkil qiladi. Xizmatlar eksporti tovarlar eksportidan farq qiladi. CHet ellik iste`molchilarga xizmat ko`rsatish, chet el valyutalarini olish bilan bog’liq bo`lib, u milliy chegarada amalga oshiriladi (masalan, chet el kompaniyasi vakillariga pochta, telegraf xizmati ko`rsatish, chet el fuqarolariga sayyohlik xizmati ko`rsatish va h.k. Kapital eksport qilish ham o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`ladi. Kapital eksporti kredit berish yoki chet el korxonalari aktsiyalariga maqsadli qo`yilmalar kabi shakllarda amalga oshirilib, kapital chiqarilgan vaqtda eksport qiluvchi mamlakatdan mablag’lar oqimini taqozo qiladi va shu orqali tasarrufida bo`lgan resurslar hajmini qisqartiradi. Boshqa tomondan, kapital eksporti chet davlatlarning mazkur mamlakatdan bo`lgan qarzlarini ko`paytiradi. U jahon bozoriga tovarlarning keyingi eksporti uchun qulay sharoit yaratadi va chet el valyutasida foiz yoki dividend shaklida barqaror daromad olish omili hisoblanadi. Ko`plab mamlakatlar, cheklangan resurs bazasiga va tor ichki bozorga ega bo`lib, o`zlarining ichki iste`moli uchun zarur bo`lgan barcha tovarlarni etarli samaradorlik bilan ishlab chiqarish holatida bo`lmaydi. Bunday mamlakatlar uchun import kerakli tovarlarni olishning asosiy yo`li hisoblanadi. Import eksportdan farq qilib chet ellik mijozlardan tovarlar (xizmatlar) sotib olib, ularni mamlakatga keltirishni bildiradi. Bunda mamlakat ichida ishlab chiqarish xarajatlari tashqaridan sotib olingan chog’dagi xarajatlaridan yuqori bo`lgan mahsulotlar import qilinadi. Tashqi savdo samaradorligini hisoblashda mazkur mamlakat tomonidan import qilish hisobiga muayyan tovarlarga bo`lgan 10 o`z ehtiyojining tezlik bilan qondirilishi hamda bunday tovarlarni mamlakat ichida ishlab chiqarilgan chog’da sarflanishi lozim bo`lgan resurslarning tejalishi natijasida olinuvchi iqtisodiy naf e`tiborga olinadi. Xalqaro savdo bir qator o`ziga xos xususiyatlarga ega: 1. Iqtisodiy resurslarning harakatchanligi mamlakatlar o`rtasida mamlakat ichidagiga qaraganda ancha past bo`ladi. Masalan, ishchilar mamlakat ichida viloyatdan viloyatga, hududdan hududga erkin o`tishi mumkin. Mamlakatlar o`rtasidagi til va madaniy to`siqlardan tashqari yana immigratsion qonunlar ishchi kuchining mamlakatlar o`rtasidagi migratsiyasiga qattiq cheklashlar qo`yadi. Soliq qonunchiligidagi, davlat tomonidan tartibga solishning boshqa tadbirlaridagi farqlar va boshqa qator muassasaviy to`siqlar real kapitalning milliy chegara orqali migratsiyasini cheklaydi. 4 2. Har bir mamlakat har xil valyutadan foydalanadi. Bu mamlakatlar o`rtasida xalqaro savdoni amalga oshirishda muayyan qiyinchiliklar tug’diradi. 3. Xalqaro savdo siyosiy aralashuv va nazoratga mahkum bo`lib, bu ichki savdoga nisbatan qo`llaniladigan tadbirlardan tavsifi va darajasi bo`yicha sezilarli farqlanadi. 1.3 Xalqaro savdoning tarkibi va tovar oqimlari , xalqaro savdo turlari Xalqaro savdoning tarkibiy tuzilishi ishlab chiqarish asosiy omillarining turli mamlakatlar o`rtasida joylashuvi hamda jahon ishlab chiqarishi tuzilmasiga bog’liq. Agar bundan bir asr muqaddam xalqaro savdoda ustun ravishda xomashyo, materiallar, oziq-ovqat va engil sanoat mahsulotlari ayirboshlangan bo`lsa, bugungi kunga kelib sanoat tovarlari, ayniqsa mashina va asbob- uskunalarning salmog’i sezilarli darajada o`sdi. Intellektual tovarlar va xizmatlarning ulushi ham keskin ravishda oshib, umumiy savdo aylanmasining 10 foiziga qadar etdi. Shuningdek, xalqaro savdoni tashkil etish shakllari ham takomillashib bormoqda. An`anaviy ko`rinishdagi tovar birjalari, auktsionlar, savdo-sanoat 4 Saidov D. V. Xalqaro savdo nazariyalari. -M.: Toshkent.-2020.415-bet. 11 yarmarkalari, savdo ko`rgazmalari bilan bir qatorda ikki tomonlama bitimlarning quyidagi shakllari ham keng qo`llanmoqda: 1) barter – tovarlarni to`g’ridan-to`g’ri, pul ishtirokisiz bir-biriga ayirboshlash. Barterda pul ishtirok etmasada, tovarlarning qiymatini birbiriga taqqoslash uchun pulning qiymat o`lchovi vazifasi orqali baholab olinadi; 2) eksport qiluvchilar tomonidan yetkazib berilgan tovarlar qiymatining bir qismiga import tovarlarni xarid qilish; 3) texnikaning yangi modellarini sotishda eskirgan modellarni sotib olish; 4) import qilingan asbob-uskunalar qism va detallarini importga sotuvchi mamlakat tomonidan butlab berish; 5) kompensatsion bitimlar. Mazkur bitimlar shartiga ko`ra, texnologik asbob-uskunalar etkazib beruvchi tomonlarning biri taqdim etgan kredit (moliyaviy, tovar ko`rinishidagi) bo`yicha to`lovlar ana shu asbob-uskunalarda tayyorlangan tayyor mahsulotlarni etkazib berish orqali amalga oshiriladi; 6) bir mamlakatda undirilgan xomashyoni boshqa bir mamlakat ishlab chiqarish quvvatlari yordamida qayta ishlashda ushbu qayta ishlash va tashib berish xizmatlarini qo`shimcha xomashyo etkazib berish orqali to`lash; 7) kliring operatsiyalari, ya`ni o`zaro talab va majburiyatlarni hisobga olish orqali naqd pulsiz hisoblashuv. Ikki tomonlama savdo tamoyilida amalga oshiriluvchi xalqaro operatsiyalar barcha hajmida barter bitimlari 4 foiz, ikki tomonlama xarid – 55 foiz, kompensatsion bitimlar – 9 foiz, kliring operatsiyalari 8 foizni tashkil etadi. Xalqaro savdoda ishtirok etish har bir mamlakat uchun milliy ishlab chiqaruvchilarni tashqi raqobatdan himoya qilish vazifasini dolzarb qilib qo`yadi. Bu vazifa mamlakatlarning savdo siyosati orqali amalga oshadi. Jahon amaliyotida bu siyosatning protektsionizm (tashqi ta`sirdan himoyalash) va fritrederlik (savdoga to`liq erkinlik berish) kabi shakllari keng tarqalgan. Amerikalik iqtisodchilar P. Samuelson va V.Stolperlar Xeksher-Olin kontseptsiyasini takomillashtirishdi. Ularning nazariyasi bo’yicha xalqaro savdo – ishlab chiqarish omillari bilan ta’minlanganlik darajasidan notekislik, 12 texnologiyalarining bir-biriga mosligi, raqobatning rivojlanishi va mahsulotlarning harakatchanligi kabi sharoitlarda mamlakatlar o’rtasidagi ishlab chiqarish omillari narxlari tenglashadi. D. Rikardo modelida ishlab chiqilgan va E. Xeksher, B. Olin, P.Samuelson hamda V.Stolperlar tomonidan to’ldirilgan savdo kontseptsiyasiga nafaqat mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro foydali savdoni yo’lga qo’yish, balki mamlakatlar rivojlanishi o’rtasidagi farqlarni kamaytirish vositasi sifatida ham qaraladi. Shuningdek M.Pozner, GXufbauer va R.Vernon tadqiqotlari ham nisbiy ustunlik nazariyasini yana bir bor tasdiqladi. Ular ishchi kuchi nisbatan kimmat turadigan mamlakatlarda ilg’or texnologiyaga asoslangan mehnattalab mahsulot ishlab chiqarish baribir daromadli bo’ladi, degan xulosaga kelishdi. Masalan, mehnattalab sintetik gazlamalarni dastlab fakat ilmiy-gexnikaviy salohiyati yuqori bo’lgan mamlakatlardagina ishlab chiqarish mumkin edi. So’ngra, bu texnologiyani o’zlashtirilishi va keng yoyilishi tufayli sintetik gazlamalarni ishlab chiqarish ishchi kuchi arzon bo’lgan rivojlanayotgan mamlakatlarga xam ko’cha boshladi. Buning natijasida G’arb ilmiy-texnikaviy omil tufayli o’zi ega bo’lgan nisbiy ustunlikni qullay boshladi. M. Porterga o’z tadqiqotlari natijasida mamlakat tarmoqlari va firmalarining raqobat ustunligini belgilovchi omillarni ikki guruhga bo’ladi: Asosiy omillar:  zarur sifatga ega va etarlicha miqdordagi ishlab chiqarish omillarinig mavjud bo’lishi;  mamlakat ichida mazkur tarmoq mahsulotiga bo’lgan talabning xususiyatlari, uning sifat va miqdor xarakteristikalari;  mamlakatda ushbu tarmoqqa yo’ldosh va uni ta’minlab turuvchi, jahon bozorida raqobatbardosh bo’lgan tarmoqlarning mavjudligi;  firmaning strategiyasi, shuningdek ichki bozordagi raqobat xarakteri. Qo’shimcha omillar:  tasodifiy hodisalar; 13  tashqi iqtisodiy faoliyat yurituvchi korxonalarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha hukumat faoliyati. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning an’anaviy va eng rivojlangan ko’rinishlaridan biri tashqi savdo hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida ro’y berayotgan xalqaro iqtisodiy munosabatlar umumiy hajmining (2008 y. inqirozgacha bo’lgan davr) 75-80%i tashqi savdoning ulushiga to’g’ri keladi. Dunyoda mavjud bo’lgan har qanday mamlakat uchun tashqi savdoning roli kattadir. Iqtisodchi olim J.Saksning fikricha “dunyodagi har qanday davlatning iqtisodiy muvaffaqiyati tashqi savdoda ko’rinadi. Hozirgi kunga qadar hech bir mamlakat jahon iqtisodiy tizimidan ajralgan holda sog’lom iqtisodiyotni hosil qila olgani yo’q”. Xalqaro savdoda xalqaro mehnat taqsimoti asosida paydo bo’ladigan turli davlatlarni tovar ishlab chiqaruvchilari o’rtasidagi aloqalarning bir shakli bo’lib, ular o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy bog’liqlikni namoyon qiladi. Mamlakatlar iqtisodiyotida ITI ta’siri ostida ro’y berayotgan tuzilmaviy o’zgarishlar, (sanoat ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvi) milliy xo’jaliklarning o’zaro hamkorligini kuchaytirmoqda. Bu esa xalqaro savdoni faollashuviga imkon yaratmoqda. Xalqaro savdo ishlab chiqarishga nisbatan tezroq o’smoqda. Tashqi savdo aylanmasini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, jahonda ishlab chiqarish 10%ga ko’paygan xolda jahon savdosi 16%ga o’smoqda. “Tashqi savdo” deganda bir mamlakatning boshqa bir mamlakat bilan haq to’lanadigan olib kirishi, ya’ni, import va haq to’lanadigan olib chiqish, ya’ni, eksportdan iborat savdosi nazarda tutiladi. Dunyodagi barcha mamlakatlarning hak to’lanadigan tovar aylanmasi yig’indisi xalqaro savdo deb ataladi. Xalqaro savdo tushunchasi torroq ma’noda ham ishlatilishi mumkin. Masalan, sanoati rivojlangan davlatlarda tovar aylanmasining yig’indisi, rivojlanayotgan davlatlarda tovar aylanmasining yig’indisi va hokazo Jahonning barcha davlatlari oldida tashqi savdo bo’yicha milliy siyosat muammosi yotib, 200 yillar mobaynida bu mavzuda qizg’in tortishuvlar bo’lib turibdi. 14 Erkin savdo yoki protektsionizm siyosatini tanlash yoki uni qanday bo’lsa shu holda saqlash oldingi asrlarning xarakteri edi. Bizning davrimizda bu ikki yo’nalish o’zaro bog’liqdir. Ammo ko’p hollarda uni bu qarama-qarshi birlik erkin savdo tamoyilining bosh vazifasini bajaradi. Jahon iqtisodiyotida erkin savdo siyosatiga birinchi bo’lib Adam Smit o’z ta’rifini bergan edi. Adam Smit “ayirboshlash har bir mamlakat uchun foydali bo’lib, har bir mamlakat bunda mutloq ustunlikka ega bo’lishini” ta’kidlagan edi. Adam Smitning tahlillari klassik nazariyaning asosi bo’lgan va erkin savdo siyosatining har qanday shakli uchun asos bo’lib kelgan. David Rikardo “Siyosiy iqtisod va soliq solishning boshlanishi” (1817yil) nomli asarida boshi berk ko’chadan klassik nazariyani keltirib chiqardi. U xalqaro ixtisoslashuv mezonlarini ajratgan holda, davlatlar uchun qanday holatlarda davlatlararo ayirboshlash manfaatli ekanini ko’rsatib berdi. Har bir davlat uchun ustunlik qilgan yoki kuchsizligi nisbatan kamroq bo’lgan sohaga ixtisoslashish manfaat keltiradi degan fikrni berdi. Uning qarashlar kontseptsiyasi taqqoslanishi nazariyasi yoki printsipida o’z aksini topdi. D. Rikardo o’z ta’limotida xalqaro ayirboshlash barcha davlatlar uchun mumkin va manfaatligini, ayirboshlash barcha uchun foydali bo’lgan narh zonalarini aniqlab bergan bo’lsa, Djon Styuart Mill’ o’zining “Siyosiy iqtisod asoslari”(1848yil) nomli asarida qanday narxda ayrboshlashni amalga oshirilishini foydali ekanligini ko’rsatgan edi. Styuart Mill’ning ta’limoti bo’yicha ayirboshlash narhi talab va taklif qonuniga ko’ra, har bir davlatning yalpi eksport miqdori yalpi import miqdorini qoplaydigan daraja bilan belgilanadi. Djon Styuart Mill’ning muhim xizmatlaridan biri uning xalqaro narh qonuni yoki “xalqaro narx nazariyasi”dir. Xalqaro narh qonunida ta’kidlanishicha, shunday narh mavjudki u davlatlar orasidagi tovar ayirboshlashni optimallashtiradi. Bu bozor narhi bo’lib, u talab va taklifga bog’liqdir. Klassik siyosiy iqtisodchilarning nazariyasini rivojlantirib Gotfrid Xaberler o’z qarashlar kontseptsiyasini nafaqat mehnatga, balki ishlab chiqarishning barcha omillariga e’tiborni qaratgan edi. 15 Xalqaro savdo oqimini nima bilan aniqlanishi va uning tarkibini Eli Xeksher va Bertil’ Olinlar o’zlarining zamonaviy qarashlarida aks ettirdilar. Ular nisbiy ustunlik tushunasini izohlab u yoki bu davlatning ma’lum bir tovarlarga ixtisoslashishini ularning ishlab chiqarish omilariga egalik darajasiga bog’liqdir deyilgan edi. E.Xeksher va B.Olin “narxlarning ishlab chiqarish omillariga tenglashtirish” nazariyasini ilgari surdilar. Xorijiy mamlakat iqtisodchilar 1955 yilda P. Samuel’son va V. Stolper o’z nazariyalarini kiritib Xeksher-Olin ta’limotining isbotini yanada mukammallashtirib, ishlab chiqarish omillaridan biri, texnika asosan bir mukammal raqobat va tovarlarning to’la harakatchanligi mavjud bo’lganda xalqaro ayirboshlash ishlab chiqarish omillarining davlatlar orasidagi narxini tenglashtiradi degan edi. Xalqaro savdoning zamonaviy nazariyalari o’z tarixiga ega, albatta. Mamlakatlarning nima sababdan o’zaro oldi-sotdi kilishi masalasi XVII asrning boshlaridanoq iqtisodchi olimlarni qiziqtirib kelgan. Endigina vujudga kelgan iqtisodiy ta’limot maktablari tashki savdoni rivojlantirishga o’z e’tiborlarini qaratishgan. 16 II BOB O’ZBEKISTONNI RIVOJLANGAN DAVLATLARGA QO’SHILISHIDA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLARNING AHAMIYATI 2.1 Rivojlangan davlatlarda xalqaro iqtisodiy munosabatlarning tahlili O’rta asrlar feodalizmining taraqqiyoti davrida dengiz sayyoxchiligi yutuklariga asoslangan buyuk jugrofiy kashfiyotlar yangi qit’alarga borish imkoniyatini berdi. Fapbiy yarim sharda topilgan oltin undan pul sifatida foydalanish imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytirdi. Milliy davlatlar mustaxkamlana bordi, ularning eng kuchlilari esa kuchsizlarini bosib olib uzlarining koloniyalariga aylantirdi va o’z ta’sir doiralarini kengaytirish uchun kurash olib bordi. SHaharlar iqtisodiy markazlar sifatida yana ham muximrok ahamiyat kasb eta boshladi. 5 San’atdagi Uygonish davri ta’lim soxasida ham sifat jixatdan yangi pogonaga sakrashga olib keldi. Ana shunday tarixiy vaziyatda o’z-o’zini ta’minlashga karatilgan feodal nazariyalar doirasidan chetga chiqa oladigan va yangi xo’jalik tizimi doirasida tovarning ahamiyatini asoslab beradigan hamda milliy davlatlarning xorijga ekspansiyalarini amalga oshirishi zarurligini isbotlab beruvchi iqtisodiy nazariyaga extiyoj tug’ildi. Merkantilizm ana shunday nazariyaga aylandi. Merkantilizm iqtisodiy ta’limotning bir yo’nalishi bo’lib, u yevropalik olimlar (Tomas Mun (1571-1641), Charles Davenant (1656-1714) Jaen Baptiste 5 Abdullayeva Sh.Z V.A. Xalqaro savdo asoslari.- SPb .: PETER.-2021 17 Colbert (1619-1683), Sir William Petty (1623-1687)) tomonidan ishlab chiqilgan. Merkantilistlar ishlab chiqarishning tovar tabiatiga urg’u berishgan. Merkantilistlar nuqtai nazariga ko’ra, dunyo cheklangan mikdordagi boyliklarga ega, shuning uchun bir mamlakatning boyishi fakatgina boshqa mamlakatning kambag’allashuvi hisobiga yuz berishi mumkin. Boylikning ko’payishi qayta taqsimlanish orkali mumkin bo’lganligi bois, har bir mamlakatga kuchli iqtisodiyotdan tashkari armiya, xarbiy va savdo flotini o’z ichiga olgan kuchli davlat "mashina"si ham kerakki, u mamlakatning boshka mamlakatlardan ustunligini ta’minlay olsin. Merkantilistlar iqtisodiy tizimni uch tarmoqdan - ishlab chiqarish, kishlok xo’jaligi tarmoklari va xorijiy koloniyalardan tashkil topgan deb hisoblashadi. Savdogarlarga iqtisodiy tizimning muvaffaqiyatli faoliyat olib borishi uchun zarur bo’lgan eng muhim guruh, mehnatga esa asosiy ishlab chiqarish omili sifatida qaralgan. Mamlakat boyligini bu mamlakatda mavjud bo’lgan oltin va kumush miqdori bilan bog’lagan holda, tashqi savdoning merkantilistik maktabi namoyondalari milliy mavkeni mustahkamlash uchun davlat kuyidagilarni amalga oshirishi kerak deb hisoblaydi:  ijobiy savdo balansini ushlab turish — tovarlarni mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni chetga ko’proq olib chiqish, zero bu mamlakatga oltin kirib kelishini ta’minlaydi, bu esa o’z navbatida ichki xarajatlar, ishlab chiqarish va bandlikni oshiradi;  ijobiy savdo koldigini ta’minlash maksadida eksportni kupaytirish va importni kiskartirish uchun tashki savdoni tariflar, kvotalar va savdo siyosatining boshka dastaklari yordamida tartibga solish;  chetga xomashyo olib chiqishni keskin chegaralash yoki ta’qiqlash, mamlakatda kazib olinmaydigan xomashyolarni chetdan bojlarsiz import kilishga ruxsat berish, bu oltin zaxiralarini jamlash va tayyor maxsulotlarning eksport narxlarini past darajada ushlab turish imkoniyatini beradi; 18  koloniyalarning metropoliyadan tashkari barcha boshka mamlakatlar bilan xar kanday savdosini ta’qiqlash, fakat metropoliyagina koloniyalarda ishlab chiqarilgan tovarlarni xorijga sotishi mumkin, shu bilan birgalikda koloniyalarda tayyor tavarlar ishlab chiqarishni ta’qiqlash orkali ularni metropoliya uchun xomashyo etkazib beruvchiga aylantirish. Merkantilistik karashlardan iqtisodiy tizim to’la bo’lmagan bandlik sharoitida faoliyat olib borayotganligi kelib chiqadi, buning natijasida esa chetdan kirib kelgan kushimcha oltin ortikcha ishchi kuchi bilan birlashishi va ishlab chiqarishni kupaytirishi mumkin. Aks xolda esa, ya’ni tulik bandlik nazarda tutilsa, chetdan oltin kirib kelishi inflyatsiyani o’sishiga olib keladi, bu esa ushbu oltinlardan samarali foydalanish imkoniyatini bermaydi. Merkantilizm namoyondalari dunyoqarashlari bilan asoslangan amaliy iqtisodiy siyosat qimmatbaho metallarni ishlatish va ayirboshlash ustidan davlat nazoratini o’rnatilishiga olib keldi. Hukumat xususiy shaxslar tomonidan oltin va kumushni chetga olib chiqishni ta’qiqlab qo’yishga harakat qila boshladi. Qo’lga tushib qolganlar turli jazolarga, xattoki o’lim jazosigacha mahkum qilindi. (2.1.1- rasm) 19 2.1.1-rasm. Yirik xamkor davlatlar bo’yicha meva-sabzavot mahsulotlari va ulardan qayta ishlangan mahsulotlar eksportdagi ulushi, foizda(2022-yil yakuni) 6 Hukumat tashki savdoni amalga oshrishni aloxida yunalishlar bo’yicha va aloxida kompaniyalargagina ruxsat berardi. Bu kompaniyalarning asosiy vazifasi savdo balansini ijobiy koldikka erishishini ta’minlash edi. Usha paytda vujudga kelgan savdo monopoliyalari —«Hudson Bay Company» va «Dutch East India Trading Company» — bir nacha o’n yillab, XVIII asrning o’rtalarigacha faoliyat olib bordi. Bundan tashkari, hukumat eksportga subsidiyalar ajratgan, is’temol tovarlar importiga bojxona bojlari joriy etgan, ayni paytda eksport tovarga aylantirish mumkin bulgan xom ashyo importiga boj joriy etilmagan. Merkantilistlarning xalqaro savdo nazariyasi uchun sezilarli hissasi shundaki, ular mamlakatning iqtisodiy tarakkiyotida xalqaro savdoning ahamiyatini kayd etdilar va uni rivojlantirish modellaridan birini ishlab chiqdilar. Ular zamonaviy iqtisodiyotda ishlatiladigan to’lov balansi tushunchasini birinchilardan bo’lib izohlab berishgan. Merkantilistlar dunyokarashlarining chegaralanib kolganligi shundaki, ular bir mamlakatning boyishi fakatgina u savdo olib borayotgan boshka mamlakatning kambagallashuvi hisobiga yuz berishi mumkin deb hisobladilar, xalqaro iqtisodiyot rivojlanib borishini, binobarin mamlakatning rivojlanishi mavjud boylik chegarasida emas, balki bu boylikni kupaytirish hisobiga ham yuz berishi mumkinligini tushuna olmadilar. Birok bir muncha keyinrok vujudga kelgan fiziokratlar ta’limotlaridan farkli ularok, merkantilistlarning karashlari ilmiy tafakkurni xalqaro iqtisodiyotda klassik maktab g’oyalari tomon undadi. Merkantilistlar maktabi iqtisodiyotda bir yuz ellik yil hukmronlik kildi. Buning natijasida XVIII asrning boshlariga kelib, xalqaro savdo barcha mumkin bulgan, ba’zan umuman sun’iy cheklashlar turi bilan o’rab tashlandi. Turli davlatlar tomonidan ishlab chiqilgan savdo koidalari nafakat o’zaro savdo yo’liga 6 www.wto.org 20 ulkan to’siq bo’lardi, balki tugilib kelayotgan kapitalistik ishlab chiqarish extiyojlariga ham moe kelmas edi. Ingliz iqtisodchisi David X’yum “narx-oltin-oqimlar” o’zaro ta’siri mexanizmini ishlab chqish orqali birinchilardan bo’lib merkantilistlarga zarba berdi. U merkantilistlarning, mamlakat o’zida mavjud oltin miqdorini cheksiz ko’paytirib borishi mumkin, bu uning xalqaro bozordagi raqobatbardoshligiga ta’sir ko’rsatmaydi, degan fikrlarining noto’g’riligini ko’satib berdi. David X’yum savdo balansini ijobiy qoldiqda ushlab turish natijasida oltinning oqib kirishi mamlakat ichida pul taklifining ortishiga, ish haqi va narxlarning ko’tarilishiga olib kelishi mumkinligiga o’z e’tiborini qaratdi. Narxlarning oshishi natijasida mamlakatning raqobatbardoshligi pasayadi. Aksincha, oltinning chiqib ketishi mamlakat ichida pul taklifining kamayishiga, ish haqi va narxlarning pasyishiga olib keladi va mamlakat raqobatbardoshligi ortadi. Binobarin, mamlakat savdo balansi qoldig’ini hamisha ijobiy holatda ushlab tura olmaydi – bunga ichki iqtisodiy omillar yo’l qo’ymaydi. Oltinning harakati milliy iqtisodiyotlarni sozlab turadigan nozik mexanizm hisoblanadi, buning natijasida eksport miqdori import miqdori bilan tenglashadi va savdo qoldig’i nolga aylanadi. Bu tamoyil quyidagilarga asoslanib ishlab chiqilgan: Muomaladagi pul miqdori bilan narx darajasi o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik mavjud; Har ikki mamlakatda to’liq bandlik hukmron; Sotiladigan tovarlarga talab narx bo’yicha egiluvchan; Tovarlar bozorida ham, ishlab chiqarish omillari bozorida ham sof raqobat hukmron; Milliy valyuta oltinga, oltin milliy valyutaga erkin ayirboshlanadi. Mana shu shartlar bajarilganda savdo balansining muvozanatlashuvi avtomat ravishda yuz beradi. Shunday qilib, merkantilistlar birinchi bo’lib xalqaro savdoning o’ziga xos modelini taklif etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakatda mavjud bo’lgan oltin va kumush miqdori bilan bog’liq deb hisobladilar. Merkantilistlar tovarlarni mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni chetga qo’proq olib chiqish, eksportni 21 ko’paytirish va importni qisqartirish uchun tashqi savdoni tartibga solish, chetga xomashyo olib chiqishni keskin chegaralash yoki ta’qiqlash, xomashyolarni chetdan bojlarsiz import qilishga ruxsat berish, koloniyalarning metropoliyadan tashqari barcha boshqa mamlakatlar bilan har qanday savdosini ta’qiqlash kerak deb ta’kidlaydilar. 2.2 O zbekiston respublikasini xalqaro tashkilotlardagi ishtirokiʻ Bu maktab namoyondalari ilk bor tashki savdo va mamlakatning ichki iqtisodiy rivojlanishi urtasidagi o’zaro bog’liqdikni kursatib berdilar. Keyinchalik klassik nomini olgan maktab vakillari tashki savdoga merkantilistcha karashlarga keskin zarba berishdi. Xalqaro savdodagi zamonaviy qarash tarafdorlari sifatida shved iqtisodchi- olimlari Eli Xeksher va Bertil’ Olinlarni (30-yillar) ko`rsatish mumkin. E. Xeksher va B. Olinlar «Ishlab chiqarish omillariga bog’liq holda narxlarni tenglashishi» qoidasini oldinga surgan. Buning ma`nosi shundan iboratki, milliy ishlab chiqarishdagi farqlar ishlab chiqarishning mehnat, yer, kapital va shuningdek, u yoki bu mahsulotga ichki iste`moldagi o`zgarishlar kabi omillarga bog’liq. Ularning qoidalaridagi asosiy vaziyatlar quyidagicha keltirilgan: 1. Mamlakatlar o`zlarida ortiqcha bo`lgan ishlab chiqarish omilini ko`p talab qiladigan mahsulotlarni eksport qilishadi va aksincha, o`zlarida taqchil bo`lgan ishlab chiqarish omillarini ko`p talab qiladigan mahsulotlarni import qiladilar. 2. Xalqaro savdo yo`lidagi cheklashlar bekor qilinsa tovarlarning turli mamlakatlardagi «omil narxi» (tannarxi) ning tenglashishi kabi o`zgarishlar kuzatiladi. 3. Mahsulotlar eksporti o`rnini asta sekin ishlab chiqarish omillari eksporti egallaydi. Agar mamlakatdagi bir ishlab chiqarish omili miqdori bilan boshqa omillar miqdori o`rtasidagi nisbat boshqa mamlakatdagiga nisbatan yuqori bo`lsa shu omil bu mamlakatda nisbatan ortiqcha deb hisoblanadi. 22 Xeksher-Olin kontseptsiyasiga asosan tashqi savdo quyidagi ko`rinishlarga ega: Faraz qilaylik, bir vaqtda ikki mamlakat, ya`ni, «sanoatlashgan» va «agrar» mamlakat faoliyat ko`rsatmoqda. Bu maktab namoyondalari ilk bor tashki savdo va mamlakatning ichki iqtisodiy rivojlanishi urtasidagi o’zaro bog’liqdikni kursatib berdilar. Keyinchalik klassik nomini olgan maktab vakillari tashki savdoga merkantilistcha karashlarga keskin zarba berishdi. Xalqaro savdodagi zamonaviy qarash tarafdorlari sifatida shved iqtisodchi- olimlari Eli Xeksher va Bertil’ Olinlarni (30-yillar) ko`rsatish mumkin. E. Xeksher va B. Olinlar «Ishlab chiqarish omillariga bog’liq holda narxlarni tenglashishi» qoidasini oldinga surgan. Buning ma`nosi shundan iboratki, milliy ishlab chiqarishdagi farqlar ishlab chiqarishning mehnat, yer, kapital va shuningdek, u yoki bu mahsulotga ichki iste`moldagi o`zgarishlar kabi omillarga bog’liq. Ularning qoidalaridagi asosiy vaziyatlar quyidagicha keltirilgan: 1. Mamlakatlar o`zlarida ortiqcha bo`lgan ishlab chiqarish omilini ko`p talab qiladigan mahsulotlarni eksport qilishadi va aksincha, o`zlarida taqchil bo`lgan ishlab chiqarish omillarini ko`p talab qiladigan mahsulotlarni import qiladilar. 2. Xalqaro savdo yo`lidagi cheklashlar bekor qilinsa tovarlarning turli mamlakatlardagi «omil narxi» (tannarxi) ning tenglashishi kabi o`zgarishlar kuzatiladi. 3. Mahsulotlar eksporti o`rnini asta sekin ishlab chiqarish omillari eksporti egallaydi. Agar mamlakatdagi bir ishlab chiqarish omili miqdori bilan boshqa omillar miqdori o`rtasidagi nisbat boshqa mamlakatdagiga nisbatan yuqori bo`lsa shu omil bu mamlakatda nisbatan ortiqcha deb hisoblanadi. Xeksher-Olin kontseptsiyasiga asosan tashqi savdo quyidagi ko`rinishlarga ega: Faraz qilaylik, bir vaqtda ikki mamlakat, ya`ni, «sanoatlashgan» va «agrar» mamlakat faoliyat ko`rsatmoqda. ( 2.2.2-rasm ) 23 2.2.2-rasm Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar(2023- yil 3 chorak uchun) 7 Sanoatlashgan mamlakatda ortiqcha kapital va ma`lum miqdorda ortiqcha ishchi kuchi mavjud bo`ladi. Agrar mamlakatda esa ortiqcha yer mavjud, ammo kapital etishmaydi. Ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda kapital asosiy omil hisoblanadi. Masalan, neftni qayta ishlash, elektron mashinasozlik va mashina ishlab chiqarish sohalari kam ishchi kuchidan foydalangan holda kapital talabchan ishlab chiqarish hisoblanadi. Kapital ortiqchaligiga ega bo`lgan mamlakatlar aynan ushbu yo`nalishlarga ixtisoslashadilar. Shu bilan birga, don etishtirish va chorvachilik bilan shug’ullanadigan mamlakatlarda ko`proq er resurslari kerak bo`ladi va ular shu yo`nalishga ixtisoslashgan bo`ladilar. Xeksher–Olin kontseptsiyasini tadqiq qilish borasidagi izlanishlar 50 yillarda «Leont’ev taajjubi» yuzaga kelishiga sabab bo`ldi. V.Leont’ev AQSH kapital ortiqcha bo`lgan mamlakat bo`lishiga qaramasdan 1947 yilda kapital talabchan emas, balki mehnat talabchan mahsulot eksport qilganligini ko`rsatib berdi. YA`ni Xeksher-Olin kontseptsiyasiga zid keladigan vaziyat yuzaga keldi. Keyingi tadqiqotlar esa AQSH da kapitaldan ko`ra yer va ilmiy texnik mutaxassislar nisbiy 7 https://take-profit.org/ 24 ortiqcha ekanligi tasdiqlandi. AQSH ishlab chiqarilishida aynan shu omillar ko`proq foydalaniladigan tovarlarning sof eksportyori bo`lib chiqdi. 1948 yil amerikalik iqtisodchilar P. Samuel’son va V. Stolperlar Xeksher- Olin kontseptsiyasini takomillashtirishdi. Ularning nazariyasi bo`yicha xalqaro savdo – ishlab chiqarish omillari bilan ta`minlanganlik darajasidan notekislik, texnologiyalarining bir-biriga mosligi, raqobatning rivojlanishi va mahsulotlarning harakatchanligi kabi sharoitlarda mamlakatlar o`rtasidagi ishlab chiqarish omillari narxlari tenglashadi. D. Rikardo modelida ishlab chiqilgan va E. Xeksher, B. Olin, P.Samuelson hamda V.Stolperlar tomonidan to`ldirilgan savdo kontseptsiyasiga nafaqat mamlakatlar o`rtasidagi o`zaro foydali savdoni yo`lga qo`yish, balki mamlakatlar rivojlanishi o`rtasidagi farqlarni kamaytirish vositasi sifatida ham qaraladi Shuningdek M.Pozner, GXufbauer va R.Vernon tadqiqotlari ham nisbiy ustunlik nazariyasini yana bir bor tasdiqladi. Ular ishchi kuchi nisbatan qimmat turadigan mamlakatlarda ilg’or texnologiyaga asoslangan mehnattalab mahsulot ishlab chiqarish baribir daromadli bo`ladi, degan xulosaga kelishdi. Masalan, mehnattalab sintetik gazlamalarni dastlab fakat ilmiy-gexnikaviy salohiyati yuqori bo`lgan mamlakatlardagina ishlab chiqarish mumkin edi. So`ngra, bu texnologiyani o`zlashtirilishi va keng yoyilishi tufayli sintetik gazlamalarni ishlab chiqarish ishchi kuchi arzon bo`lgan rivojlanayotgan mamlakatlarga xam ko`cha boshladi. Buning natijasida G’arb ilmiy-texnikaviy omil tufayli o`zi ega bo`lgan nisbiy ustunlikni qullay boshladi. Mahsulotning xayotiylik davri nazariyasi. 60-yillarning o`rtalarida amerikalik iqtisodchi R.Vernon mahsulotning hayotiylik davri nazariyasini olg’a surdi. Ushbu nazariyasida R. Vernon tayyor mahsulotlar jahon savdosining rivojlanishini ularning xayotiy bosqichlari asosida, ya`ni mahsulot bozorda xayotga ega va sotuvchining o`z maqsadlariga erishishini ta`minlashi vaqt davri asosida tushuntirishga harakat qildi. Mahsulotning xayotiylik davri to`rtta bosqichni o`z ichiga oladi, ya`ni tadbiq etish, o`sish, yetuklik va pasayish. ( 2.2.3-rasm) 25 26 2.2.3-rasm Axborot komunikatsiya kompaniyalari bilan hamkorlik holati 8 Birinchi bosqichda mamlakat ichida yuzaga kelgan ehtiyojni hisobga olgan holda yangi mahsulotni ishlab chiqarish yuz beradi. SHuning uchun ushbu bosqichda yangi mahsulotni ishlab chiqarish kam seriyali xarakterga ega bo`ladi, yuqori malakali mutaxassislarni talab etadi hamda yanglik kashf etilgan mamlakatda kontsentratsiyalanadi. Ishlab chiqaruvchi esa deyarli monopol mavqega ega bo`ladi va mahsulotning kichik qismigina tashqi bozorga chiqariladi. Yetuklik davrida ko`p seriyali ishlab chiqarish oldingi o`ringa chiqadi. Raqobat kurashida esa narx omili birlamchi axamiyat kasb eta boshlaydi. Ushbu bosqichda bozorlarning kengayib borishi va texnologiyaning tarqalishi natijasida yanglik kashf etilgan mamlakat raqobat ustunligiga ega bo`lmay qoladi. Ishlab chiqarish ishchi kuchi arzon bo`lgan rivojlanayotgan mamlakatlarga ko`cha boshlaydi. Standartlashtirilgan ishlab chiqarish jarayonlarida arzon ishchi kuchidan samarali foydalanish mumkin. Mahsulot xayotiylik davri pasayish bosqichiga o`tishi munosabati bilan unga bo`lgan talab qisqaradi. Bu holat ayniqsa rivojlangan mamlakatlarda kuzatiladi. Mahsulotni ishlab chiqarish va uni sotish asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda to`planadi. Mahsulot yaratilgan mamlakat esa sof importirga aylanadi. Mahsulotning hayotiylik davri nazariyasi ko`pchilik tarmoqlar evolyutsiyasini ifodalab beradi, ammo ushbu nazariya xalqaro savdo rivoji tendentsiyalarining universal ta`rifi hisoblanmaydi. Miqyos ta`siri nazariyasi. 80-yillarning boshlarida P. Kryugman, K. Lankaster va ayrim boshqa iqtisodchilar klassik nazariyaga muqobil ravishda, miqyos ta`siriga asoslangan xalqaro savdo nazariyasini taklif etdilar. “Mikroiqtisodiyot” kursidan yaxshi ma`lum bo`lgan miqyos ta`siri tushunchasining mohiyati shundan iboratki, aniq bir yaratilgan texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etishda 8 www.economizdat.ru 27 mahsulot chiqarish xajmi o`sgan sari uzoq muddatli o`rtacha xarajatlar qisqaradi, ya`ni ommaviy ishlab chiqarish natijasida iqtisodi qilish holati yuzaga keladi. Mazkur nazariya mualliflarining nuqtai nazariga ko`ra ko`pgina mamlakatlar (xususan sanoati rivojlangan) asosiy ishlab chiqarish omillari bilan bir biriga yaqin bo`lgan nisbatda ta`minlanganlar. Ushbu sharoitda ular uchun miqyos ta`siriga ega tarmoqlarga ixtisoslashgan holda o`zaro savdo aloqalarini yo`lga qo`yish manfaatli hisoblanadi. Bunday ixtisoslashish ishlab chiqarish xajmining oshishiga, mahsulotni eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishga va natijada uning narxi past bo`lishiga imkon beradi. Ommaviy ishlab chiqarish ta`siri amalga oshishi uchun etarli darajada keng bozor talab etiladi. Xalqaro savdo esa bunda xal qiluvchi rolni o`ynaydi. CHunki u mahsulot sotiluvchi bozorlarni kengayishiga imkon yaratadi. Boshqa so`zlar bilan aytganda, xalqaro savdo yagona integratsiyalashgan bozorni vujudga keltiradi va bu esa o`z navbatida aloxida olingan mamlkat bozoridan ko`ra iste`molchilarga ko`proq miqdordagi mahsulotni arzonroq narxda taklif qilish imkoniyatini tug’diradi. Biroq shular bilan bir qatorda miqyos ta`sirining amalga oshirilishi sof raqobat muhitining buzulishiga olib kelishi mumkin. 2.3 O zbekistonda xalqaro savdoning zarurligi va xalqaro iqtisodiyʻ munosabatlarini rivojlantirish istiqbollari 1991 yilda amerikalik iqtisodchi Maykl Porter o`zining “Mamlakatlarning raqobat ustunliklari” deb nomlangan tadqiqotini nashr qildi. Ushbu tadqiqotda xalqaro savdo muammolariga umuman yangicha yondashuv ishlab chiqilgan. Bu yondashuvning shartlaridan biri: “Xalqaro bozorda mamlakatlar emas, firmalar raqobatlashadi. Bu jarayonda mamlakatning o`rnini aniqlab olish uchun firma raqobat ustunligini qanday yaratishi va uni qanday ishlab turishini tushunish talab etiladi” degan tezisdir. Tashqi bozordagi muvaffaqiyat to`g’ri tanlangan raqobat strategiyasiga bog’liq bo`ladi. 9 9 Ermakov A.O. Hozirgi bosqichda xalqaro savdoning shakllari va ularning xususiyatlari. -M .: Toshekent.2020. 322-bet. 28 Raqobat ustunligi strategiyasi. M. Porterning fikricha, raqobatning asosiy birligi - bu tarmoqdir, ya`ni tovar ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko`rsatuvchi va o`zaro raqobat qiluvchi raqobatchilar guruhi hisoblanadi. Tarmoqda firma uchun raqobat strategiyasini tanlashda ikki muhim omil ta`sir etadi: Firma faoliyat yuritayotgan tarmoq tuzilmasi, ya`ni raqobatning o`ziga xosliklari. Tarmoqdagi raqobatga beshta omil ta`sir qiladi:  yangi raqobatchilarning paydo bo`lishi;  o`rinbosar tovar va xizmatlarning paydo bo`lishi;  etkazib beruvchilarning savdolashish qobiliyati;  xaridorlarning savdolashish qobiliyati;  mavjud bo`lgan raqobatchilarning o`zaro raqobati. Bu besh omil tarmoqning daromadliligini belgilaydi. Chunki, u bahoga, harajatga, kapital quyilmalarga va boshqalarga ta`sir qiladi. Firmaning tarmoqda tutgan o`rni. Firmaning tarmoqdagi o`rni, avvalo, raqobat ustunligi bilan aniqlanadi. Agar firma barqaror raqobat ustunligiga ega bo`lsa, u o`z raqiblarini ortda qoldiradi: Firmaning raqobatchilariga nisbatan kam xarajatlar bilan tovarlarni ishlab chiqara olish va sota olish qobiliyati haqida dalolat beruvchi, juda past xarajatlar; Tovarlar differentsiyatsiyasi, ya`ni firmaning iste`molchi ehtiyojini qondira olish qobiliyati. (2.3.1-rasm) 29 2.3.1-rasm Respublika hududida ishbilarmonlik faolligi indeksi(2022 yill holatiga ko’ra) 10 Firmaning tarmoqda tutgan o`rniga ta`sir qiluvchi boshqa bir muhim omil - bu firmaning o`z tarmog’i doirasida mo`ljalga oluvchi raqobat muhiti yoki firma maqsadining kengligi hisoblanadi. Firma o`zi uchun necha turdagi tovarlarni chiqarishini, qanday sotish kanallaridan foydalanishini, qanday xaridorlarga xizmat ko`rsatishini, qaysi joylarida o`z mahsulotini sotishini va qaysi milliy tarmoqlarda raqobatlashishini hal qilib olishi kerak. Xalqaro raqobatning xususiyatlari. Raqobat va raqobat strategiyasi haqida yuqorida ta`kidlanganlarning barchasi ichki bozor bilan bir qatorda tashqi bozorga ham taalluqlidir. Lekin shu bilan birga xalqaro raqobat ba`zi bir o`ziga xos xususiyatlarga ham ega. M. Porter mavjud raqobatning o`ziga xosligiga ko`ra ikki turdagi tarmoqlarni ajratadi: 1. Quyi milliy tarmoqlar. Ushbu tarmoqlar uchun aloxida mamlakatlarda raqobatning turlicha kechishi xosdir. Bunday tarmoqlarda yagona strategiyani qo`llash mumkin emas. Misol uchun, jamg’arma banklari. 10 www.economizdat.ru 30 2. Global tarmoqlar. Ushbu tarmoqlar duni bo`yicha yagona raqobat maydoniga ega bo`ladilar. Aynan shunday tarmoqlarda oddiy raqobat usutunligini emas, balki global raqobat usutunligini yaratish kerak bo`ladi. M. Porter global strategiya sharoitida raqobat ustunligiga erishishning va undan foydalanishning ikki usulini ajratadi: 1) faoliyatni tartibga solish (konfiguratsiya), ya`ni o`ziga xos xususiyatlaridan foydalanish maqsadida turli mamlakatlarda faoliyatning turli ko`rinishlarini joylashtirish. Faoliyat turlarini davlat quyidagi mezonlardan kelib chiqib joylashtiradi:  omillarning minimal qiymati;  ITTKIni o`tkazish uchun zarur sharoitlarning mavjudligi;  maxsus ko`nikmalarning mavjudligi;  mijozlar bilan munosabatlarning rivojlanganlik darajasi va boshqalar. 2) Filiallar faoliyatini muvofiqlashtirish. Bu o`z ichiga quyidagilarni oladi:  ma`lumot almashinuvini;  javobgarlikni taqsimlashni;  xatti-harakatlarni kelishishni oladi. Raqobat ustunligining determinantlari. Har bir tarmoq doimo yangilanib va zamonaviylashtirib ko`riladi. Bu jarainni rag’batlantirishda asoslanuvchi mamlakat muhim o`rin tutadi. Asoslanuvchi mamlakat bu asosiy mahsulot va texnologiya strategiyasi ishlab chiqariladigan va kerakli tajribaga ega bo`lgan ishchi kuchi mavjud mamlakatdir. M.Porter mamlakatning atrof-muhitni shakllantiruvchi to`rt xususiyatni ko`rsatdi, bunda xalqaro muvaffaqiyatga ta`sir qiladigan mahalliy firmalar raqobatlashadi. Ya`ni, xulosa qilib, M. Porterga o`z tadqiqotlari natijasida mamlakat tarmoqlari va firmalarining raqobat ustunligini belgilovchi omillarni ikki guruhga bo`ladi: 1.Asosiy omillar:  zarur sifatga ega va etarlicha miqdordagi ishlab chiqarish omillarinig mavjud bo`lishi; 31  mamlakat ichida mazkur tarmoq mahsulotiga bo`lgan talabning xususiyatlari, uning sifat va miqdor xarakteristikalari;  mamlakatda ushbu tarmoqqa yo`ldosh va uni ta`minlab turuvchi, jahon bozorida raqobatbardosh bo`lgan tarmoqlarning mavjudligi;  firmaning strategiyasi, shuningdek ichki bozordagi raqobat xarakteri 2.Qo`shimcha omillar:  tasodifiy hodisalar;  tashqi iqtisodiy faoliyat yurituvchi korxonalarni qo`llab-quvvatlash bo`yicha hukumat faoliyati. Mahsulot eksport qiluvchi korxonalarni qo`llab-quvvatlash, mamlakat ichida qulay biznes muhitini yaratish, ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasini rivojlantirish, bojxona bojlarining pasaytirilishi, subsidiyalar va imtiyozli kreditlar berish, boshqa xalqaro shartnomalar tuzish orqali milliy korxonalarning chet mamlakatlardagi faoliyati uchun qulay sharoitlar yaratish kabi tadbirlar ularning raqobat ustunliklarini oshirishga xizmat qiladi. Hozirgi zamon iqtisodiyotining ochiqlik darajasi ya’ni mamlakatlarning ixtisoslashuvi va ular o’rtasida kooperatsiya chuqurlashib bormoqda. Mamlakatlar o’z iqtisodiyotini rivojlantirish,iqtisodiy muammolarni hal qilish borasida tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda bu holatlarni etiborga olishi shart. Jahon savdosi tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning kengayishi va chuqurlashuvi natijasida kapitalni chetga chiqarish imkoniyatlari yuzaga keldi va unga bog’liq ravishda xalqaro moliya-valyuta, kredit munosabatlari rivojlandi. (2.3.2-rasm) 32 2.3.2-rasm . Eksport tarkibi (2022 yil yanvar-dekabr, ulush foizda) 11 Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim ob’ektiv sabab bilan izohlanadi. Birinchidan, bu tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar o’rtasida notekis taqsimlanganligi. Eng katta hududga ega bo’lgan yoki rivojlangan davlatlar ham barcha resurslar bilan o’zini to’liq ta’minlay olmaydi. Ular o’zlarida ortiqcha bo’lgan resurslarni eksport qilishga va mamlakatda taqchil bo’lgan resurslarni import qilishga majburlar. Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini belgilovchi ikkinchi muhim sabab shundaki hamma mamlakatlar ham barcha turdagi mahsulotni bir xil samaradorlik bilan ishlab chiqara olmaydi. Ya’ni bir tovar Yaponiyada arzon ishlab chiqarilsa, ikkinchi tovar O’zbekistonda arzon ishlab chiqarilishi mumkin. Shu sababli resurslardan samarali foydalanish maqsadida mamlakatlar ixtisoslashadilar va o’zaro savdo-sotiqni yo’lga qo’yadilar. Bu ikki ob’ektiv sabab har qanday milliy iqtisodiyotning takror ishlab chiqarishi jarayonida xalqaro savdoning ahamiyatini aniqlaydi. 90-yillarning boshlarida xalqaro savdo hajmi AQShda yalpi milliy mahsulotning 16-18 foizini 12 , Germaniyada 30-39 foizini tashkil etdi. Shu davrda O’zbekiston yalpi milliy mahsulotida tashqi savdoning ulushi 10-12 foiz atrofida bo’ldi. 13 11 www.economizdat.ru 12 O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo‘mitasi ma’lumotlari. 13 Tojiboeva D. Iqtisodiyot nazariyasi: Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma. - Т .: « O‘qituvchi». 2002, 227-bet . 33 Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an’anaviy shakli sifatida quyidagi ko’rinishlarni o’z ichiga oladi:  mahsulotlarni ayirboshlash, yoqilg’i-xom ashyo mahsulotlari, qishloq xo’jaligi mahsulotlari, sanoat mahsulotlari;  xizmatlarni ayirboshlash: muhandislik-maslahat xizmatlari;  transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar. Hozirgi vaqtda xizmatlarning jahon eksportidagi hissasi 30 foizdan oshib ketdi;  yangi ilmiy-texnik ma’lumotlarni ayirboshlash: litsenziyalar va «nou- xou»lar; Ular hissasiga xalqaro savdo aylanmasining 10 foiziga yaqini to’g’ri keladi. Xalqaro savdo mahsulotlari, xizmatlar va fan-texnika ma’lumotlarini ayirboshlashning barcha ko’rinishlari tashqi savdo operatsiyalari yordamida amalga oshiriladi. Ular o’z navbatida eksport, import, reeksport va reimport operatsiyalariga bo’linadi. Eksport operatsiyasi - mahsulotlarni chet mamlakatlarga chiqarish. Import operatsiyasi - mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va uni mamlakatga olib kelish. Reeksport operatsiyasi - avval import qilingan va qayta ishlov berilmagan mahsulotni chet elga olib chiqib sotish. Reimport operatsiyasi - avval eksport qilingan va u erda qayta ishlov berilmagan mahsulotni chet elda sotib olish va mamlakatga olib kelish. Shu paytga qadar yuzaga kelgan barcha xalqaro savdo nazariyalari xalqaro savdoni erkinlashtirish barcha mamlakatlar uchun foyda keltiradi degan fikrni ilgari suradi. Erkin tashqi savdoning zarurligi va foydaliligi to’g’risida dastlabki nazariyalardan biri A.Smitning mutlaq ustunlik nazariyasidir. Bu nazariyaga ko’ra har bir mamlakat undagi mavjud sharoitlar va resurslar o’ziga xosligiga tayangan holda ma’lum bir tovarni eng kam xarajatlar hisobiga (yoki vaqt birligida bu tovarni eng ko’p) ishlab chiqirish imkoniyatiga ega. Shunday ekan mamlakat mutlaq ustunlikka ega bo’lgan tovar ishlab chiqarishga ixtisoslashadi va ushbu 34 tovarning o’z iste’molidan ortiqcha qismini sotadi hamda boshqa tovarlarni sotib oladi. Chunki bu tovarlar ularni ishlab chiqarishda mutlaq ustunlikka ega bo’lgan davlatlarda ancha arzon ishlab chiqarilgan bo’ladi. Natijada har ikki davlat ham kam resurs sarflab ko’proq mahsulotga ega bo’ladi. Masalan, O’zbekiston asosan paxta mahsulotlarini etishtirishga ixtisoslashganligi uchun boshqa mahsulotlarga nisbatan ko’proq shunga e’tiborni qaratish lozim. Chunki, O’zbekiston qishloq xo’jaligi, ob-havosi va qolaversa, butun respublika sharoiti paxta etishtirishga moslashgan va unga kam miqdorda mehnat va moliyaviy resurslarni sarf qilib, yuqori hosil olish texnologiyasiga ega. Shuningdek, boshqa mamlakatlar ham o’zi ixtisoslashgan sohaga ko’proq e’tiborni qaratishsagina dunyo bo’yicha ko’proq mahsulot ishlab chiqariladi va xalqaro savdoda ham katta muvaffaqqiyatlarga erishish mumkin. Demak, shu yo’l bilan dunyo aholisining talablarini maksimum qondirish imkoniyatiga erishiladi. Ammo qaysidir mamlakat hech qaysi mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda mutlaq ustunlikka ega bo’lmasligi mumkin. Bu esa shu mamlakat hamma tovarlarni chetdan keltiradi-mi degan savolni tug’diradi. Agar shunday bo’lsa importni bu mamlakat qaysi mablag’lar hisobiga moliyalashtiradi. Bu savolga javob berish borasida mutlaq ustunlik nazariyasi boshi berk ko’chaga kirib qoladi. 35 XULOSA Xalqaro savdo ikki muhim ob’ektiv sabab-resurslarining mamlakatlar o’rtasida bir tekis taqsimlanmaganligi hamda mamlakatlarda ishlab chiqarish kuchlarining bir xil rivojlanmaganligiga ko’ra paydo bo’lgan. Xalqaro savdoga mahsulotlarni ayirboshlash, xizmatlarni ayirboshlash va yangi ilmiy-texnik ma’lumotlarni ayirboshlash kiritiladi. Bu ayrboshlashlarning barcha ko’rinishi tashqi savdo operatsiyalari - eksport va import operatsiyalari yordamida amalga oshiriladi. Xalqaro savdo nazariyasining klassik ko’rinishlari A. Smitning «Mutloq ustunlik» va D. Rikardoning «Nisbiy ustunlik» nazariyalaridir. D.Rikardoning nisbiy ustunlik nazariyasi mutlaq ustunlikka ega bo’lmagan mamlakatlar ham tashqi savdodan foyda ko’rishi mumkinligini asoslab beradi. Xeksher-Olinning neoklassik kontsepsiyasi «Nisbiy ustunlik» nazariyasini omillar bilan ta’minlanganlik nuqtai nazaridan izohlab berdi. Erkin savdo yo’lidagi to’siqlarni bartaraf qilish resurslarni samarali taqsimlanishga yo’l ochib, provardida barcha mamlakatlar uchun iqtisodiy yutuq olib kelishi savdo nazariyalarida isbotlab berilgan. Umumiy qilib aytganda, boshqa sohalar bilan bir qatorda, O’zbekistonda yuqori xaridorgir mahsulotlar ishlab chiqarish va uning turlarini kengaytirish, birinchi navbatda to’qimachilik sanoati, elektromaishiy texnika, mashinasozlik va aviasozlik sohalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni eksport qilishda o’zaro manfaatli iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish zarur. Sharqiy Osiyo davlatlari bilan investitsion hamkorlik ham yildan-yilga rivojlanmoqda. O’zbekistonga kiritilayotgan sarmoyaning katta qismi aynan shu davlatlar mablag’lariga to’g’ri kelmoqda. Masalan, 2022-yilning oxiriga kelib, Yaponiyaning mamlakatimizga kiritgan sarmoyasi 2,3 milliard AQSH dollarini, Xitoy Xalq Respublikasining sarmoyasi 4 milliard AQSH dollarini, Koreya Respublikasining sarmoyasi hajmi 5 milliard AQSH dollaridan oshdi. Yildan 2022-yilga qadar o’zaro tovar ayirboshlash hajmi o’sishi kuzatildi. Demak, savdo 36 aylanma hajmi yildan-yilga o’sib, yanada barqaror tus olmoqda. O’zbekiston- Rossiya o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar ko’lami MDH mamlakatlari ichida eng yuqoriligi qayd etildi: savdo aylanmasi 2000-yilda 100 mln AQSH dollarini tashkil qilgan bo’lsa, 2022-yilga kelib 9 279,7 mln AQSH dollariga yetdi. Bu O’zbekiston va Rossiya o’rtasida savdo aylanmasi jadal sur’atlarda rivojlanib borayotganini bildiradi. Bu kabi tadbirlar O’zbekiston rivojlangan mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar davomiyligini va barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi, deb hisoblayman Taklif va tavsiyalar: O’zbekistonda xalqaro savdoning xajmini oshirish va xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlar o’rtasidagi munosabatlarni yaxshilash uchun quyidagi 5 ta taklifni ko’rsatishimiz mumkin. 1. Tijorat tashkilotlarini qo'llab-quvvatlash: O'zbekiston tijorat tashkilotlari va kompaniyalari xalqaro savdo operatsiyalarida ishtirok etish uchun yaxshi tayyorlanishi kerak. Ularga xalqaro savdo bilimlari va mahsulotlarni eksport qilishda yordam berish uchun dasturlar tuzish lozim. 2. Xalqaro savdo bilimlari bo'yicha ko'p to'plamli konferensiyalar va seminarlar o'tkazish: Xalqaro savdo sohasidagi yangiliklarni o'rganish va o'zgaruvchanliklarga moslashtirish uchun ko'p to'plamli konferensiyalar va seminarlar o'tkazilishi kerak. 3. Valyuta kurslarini nazorat qilish: O'zbekistonning valyuta tizimi va kurslari xalqaro savdo uchun muhimdir. Valyuta kurslarini nazorat qilish, stabilizatsiya qilish va xalqaro savdo operatsiyalarida ishtirok etish imkoniyatlarini oshirish kerak. 4. Xalqaro savdo bilimlari bo'yicha mutaxassislar tayyorlash: Xalqaro savdo sohasida mutaxassislar tayyorlash, ularga xalqaro iqtisodiy munosabatlarni tushunish va qanday ishlashlarini o'rganish imkoniyatini ta'minlash muhimdir. 5. Eksport va importni rivojlantirish: O'zbekiston mahsulotlari dunyoda tan olishi kerak. Mahsulotlarini xalqaro bozorda sotish uchun yangi bozorlar ochish, eksport va import operatsiyalarini rivojlantirish zarur. 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. Normativ qonun va xujjatlar 1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7ʻ fevraldagi PF-4947-sonli Qarori. www.lex.uz . 2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalqaro savdo siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qonuni, 13.09.2017 yildagi PQ-3272-son. www.lex.uz . 3. O zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2022 yil 19 ʼ noyabrdagi 27/5-sonli qarori. www.lex.uz 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 7 yanvardagi PQ-1464- sonli Qarori. www.lex.uz. II. Kitoblar, darsliklar va o'quv qo'llanmalar 5. Anikin A.V. Yunost nauki. M., Politizdat, О ’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida. 1-5-qismlar. Т .: TDIU, 2005 .115-bet 6. Abramov A. H . Xalqaro savdo va Pul, kredit va pul muomalasi. O’quv qo’llanma/T.: Extremum-press, 2018. -M.: Bustard. 2023 yil 7. Kireev A. Xalqaro iqtisodiyot. Birinchi qism. M .: Xalqaro munosabatlar.- 2016. 120-bet. 8. Saidov D. V. Xalqaro savdo nazariyalari. -M.: Toshkent.-2020.415-bet 9. A.Razzoqov, Sh.Toshmatov, N.O`rmonov. Iqtisodiy ta`limotlar tarixi. «Darslik». Toshk е nt. «Moliya»- 2002 y. 10. Abdullayeva Sh.Z V.A. Xalqaro savdo asoslari.- SPb .: PETER.-2021 11. Andreff W. The new multinational corporations from transition countries // Economic systems. 2002. No. 26. 38 12. Bakiyeva I.A., Xo jayev H.S., Muxitdinova M.S., Fayziev SH.SH.ʻ “Mikroiqtisodiyot” o’quv qo llanma. T: “O’FMJN”, 2018 ʻ 13. Dornbusch R., Fischer S., Samuelson P.A. Comparative Advantage, Trade, and Payments in a Ricardian Model with a Continuum of Goods // American Economic Review. 1977. 14. Eaton J., Kortum S. Technology, Geography, and Trade // Econometrica. September 2002. 16. G’aniyev.X.A Bizga meros tijorat. (ANavoiy asarlarida tijorat masalalarining yoritilishi). / / «Iqtisod va hisobot», 2008, 9-son. 17. Islomov A., Egamov E. T. Iqtisodiy ta'limotlar tarixi. TMI, 2005. 18. Karimov I.A O`zb е kiston buyuk k е lajak sari.T., O`zb е kiston,1998. 19. Hamroyev O.H. Iqtisodiy muvozanat va uni ta’minlash mexanizmlari. Т .: TDIU, 2004. 136-145 bet. III. Maqolalar va Internet manbalari 20. https://iqtisod.uz/ 21. https://kun.uz/news/2023/09/27 22. https://www.spot.uz/oz/ 23. www.stat.uz 24. www.ceep.uz 25. http://ekonomic.doso.rn 39

Xalqaro savdoning zarurligi. Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim elementi

Купить