Xalqaro savdoning zarurligi. Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim elementi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Октябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Xalqaro savdoning zarurligi. Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim elementi

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
XALQARO SAVDONING ZARURLIGI. XALQARO SAVDO
XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLARNING ENG MUHIM
ELEMENTI
mavzusidagi
KURS ISHI

MUNDARIJA
KIRISH.....................................................................................................................3
I BOB XALQARO SAVDONING AHAMIYATI VA XALQARO
IQTISODIY MUNOSABATLARGA
TA SIRIʼ ...........................................................................6
1.1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mohiyati, rivojlanish tarixi va
iqtisodiyotda tutgan
o rni.........................................
ʻ ...............................................6
1.2. Xalqaro savdo mohiyati, asosiy tushunchalari va turli nazariyalari .......9
1.3 . Xalqaro savdoning tarkibi va tovar oqimlari, xalqaro savdo turlari ...11
II BOB O’ZBEKISTONNI RIVOJLANGAN DAVLATLARGA
QÓSHILISHIDA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLARNING
AHAMIYATI
2.1. Rivojlangan davlatlarda xalqaro iqtisodiy munosabatlarning tahlili
...17
2.2. O zbekiston respublikasini xalqaro tashkilotlardagi ishtiroki
ʻ ...............21
2.3. O zbekistonda xalqaro savdoning zarurligi va xalqaro iqtisodiy
ʻ
munosabatlarini rivojlantirish istiqbollari ..........................................................28
XULOSA ................................................................................................................3
5
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO’YHATI .........................................37
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Xalqaro savdo — bu turli davlat-milliy xo jaliklariʻ
o rtasidagi tovar va xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo
ʻ
qadimdan mavjud bo lsada, faqat XIX asrga kelib, ya ni deyarli barcha rivojlangan
ʻ ʼ
mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori
shakliga kirdi. Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo
balansi kabi ko rsatkichlar bilan tavsiflanadi
ʻ 1
.
Xalqaro savdo va hamkorlik ko’pchilik mamlakatlarga yuqori foyda
ko’rishiga asos bo’lib kelmoqda, masalan bugungi kunda rivojlanayotgan
mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga va o’tish iqtisodiyoti mamlakatlariga har
xil turdagi Tovar va xizmatlar eksport qilmoqda. Bugungi kunda rivojlanayotgan
mamlakatlar ichidan Xitoy va Hindiston asosan xalqaro savdoda uushi keskin
oshib borayotgan mamlakatlardan hisoblanadi.
Xalqaro savdo trendlari. Bugungi kunda transport va axborot komunikatsiya
almashinuvi narxida sezilarli pasayish kuzatildi, xalqaro savdo sistemasida
geosiyosat hal qiluvchi axamiyat kasb etadi. So’nggi 30-yil mobaynida tovarlar va
savdo xizmatlari yiliga o’rtacha 7% ga o’sdi va mos ravishda o’zinig eng yuqori
nuqtalari 18 trln dollar va 4 trln dollarga yetdi. 1980 va 2011 - yillarda
rivojlanayotgan mamlakatlar dunyo export-importi ulushida sezilarli o’sish
kuzatildi; Duynyo exportidagi ulushi 34% dan 47% ga yetdi. Dunyo importidagi
1
Adrianov V.A. Xalqaro savdo MEO-ning asosiy tarkibiy qismi sifatida. -M.: Drofa. -2020
3

ulushi esa 29% dan 42% ga o’sdi, ushbu o’sish ko’rsatkichlarida Osiyo
mamlakatlari o’suvchi rolnin o’ynamoqda; So’nggi bir nechta o’n yillikda jahon
savdosi sal kam ikki barobarga o’sdi.
Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng rivojlangan va keng
tarqalgan shakli hisoblanadi. U zamonaviy tashqi siyosiy manfaatlar va dunyo
mamlakatlarining muammolarida muhim o'rin tutadi. Shuning uchun uning
mohiyatini, rivojlanish dinamikasini va zamonaviy tuzilishini o'rganish davlatni
rivojlantirish dasturlarining tashqi siyosatini belgilashning muhim elementi bo'lib,
uning dolzarbligini tasdiqlaydi.
Shundan kelib chiqqan holda, biz ushbu kurs ishining xalqaro savdo
haqidagi ma'lumotlarni to'plash, tizimlashtirish va tahlil qilishdan iborat bo'lgan
quyidagi maqsadini shakllantirishimiz mumkin.
Kurs ishi mavzusining o'zi nafaqat xalqaro savdodagi o'zgarishlarning
miqdoriy xususiyatlarini, balki ushbu o'zgarishlarning sifat jihatlarini ham
o'rganishni o'z ichiga oladi.
Kurs ishining ob’yekti va predmeti. Xalqaro savdo, xalqaro savdoning
faoliyati va rivojlanish munosabati va jarayoni. Xalqaro savdo, global iqtisodiy
munosabatlarni kuchaytiradigan va mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishiga
yordam beradigan muhim bir elementdir. Bu, mamlakatlar o'rtasidagi tijorat
munosabatlarni kuchaytiradi, eksport-import mahsulotlarni almashish
imkoniyatlarini oshiradi va valyuta kirishini kengaytiradi. Xalqaro savdo,
mamlakatlarning innovatsion va texnologik rivojlanishiga ham yordam beradi va
ularga yangi bozorlar ochish imkoniyatlarini taqdim etadi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi va vazifalari. Jahon savdosining
shakllari, ma'nolari va mohiyatini aniqlash; jahon savdosining hozirgi holati va
uning rivojlanish tendentsiyalarini o'rganish. Hozirgi bosqichda jahon savdo tarkibi
xususiyatlarini aniqlash; amaldagi xalqaro savdo siyosatini ko'rib chiqish.
Kursh ishining ilmiy amaliy ahamiyati. Xalqaro savdo kurslari va
darslarining ilmiy amaliy ahamiyati shundayki, ularga ishlab chiqarish, eksport-
import operatsiyalarini rivojlantirish, valyuta kurslarini ta'til etish va boshqa
4

iqtisodiy jarayonlarni tahlil etishda foydali bo'ladi. Bu kurslar iqtisodchilar,
tijoratchilar va valyuta mutaxassislar uchun juda muhimdir, chunki ulardan
o'rganilgan bilimlar amaliy faoliyatda muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin.
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish qismi , 2 ta bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. Birinchi bobda xalqaro savdoning
ahamiyati va xalqaro iqtisodiy munosabatlarga ta siri, ikkinchi bobdaʼ
O’zbekistonni rivojlangan davlatlarga qóshilishida xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning ahamiyati haqida so’z yuritilgan.
Kurs ishining umumiy hajmi 38 bet bosma matnda taqdim etilgan va xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatini o’z ichiga oladi.

5

I BOB XALQARO SAVDONING AHAMIYATI VA XALQARO
IQTISODIY MUNOSABATLARGA TA SIRIʼ
1.1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mohiyati, rivojlanish tarixi va
iqtisodiyotda tutgan o rni
ʻ
Xalqaro savdoning yana bir afzallik tomoni shundaki, ko’plab
mamlakatlardagi kambag’allik muammosini qisqartirishga yuqori axamiyat kasb
etayotganidir. Hindistonda 60-70-yillarda kambag’allik atigi 1%ga ham
qisqarmagan, ma’lum vaqtlardan so’ng globalizatsiya va integratsiya yordamida
ishlab chiqarish xizmat ko’rsatish talim va boshqa barcha soxalarda o’sish
kuzatiladi. Xalqaro hamkorlikning kuchayishi natijasida yaxshiroq ta’lim va
sog’lik tizimini yo’lga qo’yish imkoni paydo bo’ladi. Bugungi kunda xalqalaro
savdo aloqalar tobora chuqurlashib bormoqda ayniqsa bu borada rivojanayotgan
mamlakatlarning ulushi oshib bormoqda. Bizga malumki tashqi savdo o’sishi bilan
jahon iqtisodi ham rivojlanadi. Export jihatdan qaraganda rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlar ikkalasi ham faqat kichikroq hajmda ijobiy o’sishga
erishadi (rivojlangan mamlakatlar 1.5% va rivojlanayotgan mamlakatlar3.3 % mos
ravishda). 2022-yilda, dollar qiymatidagi tovarlar eksporti 2.8% ga o’sdi va 18.8
trln dollarni tashkil qildi; Bu davrda savdo xizmatlari eksporti 5.5%ga o’sdi va bu
4.6 trln dollarni tashkil qildi. 2
Xalqaro savdoning rivojlanishi uzoq tarixga ega bo`lib, turli davrlarning
rivojlanish xususiyatiga monand ravishda o`ziga xos rivojlanish tendentsiyasiga
ega bo`lgan.
2
Abramov A.H . Xalqaro savdo. -M.: Bustard. 2023 yil
6

Dastlab tashqi savdo ko`rinishlari mamlakatlar o`rtasida emas, balki kishilar,
qabilalar o`rtasida amalga oshirilgan bo`lib, ular tomonidan ishlab chiqarilgan
mahsulotlar o`zaro ayirboshlangan va bu asosan kishilar, oilalar, qabilalar uchun
zaruriyatga ega bo`lgan.
Ilk davlatlarning paydo bo`lishi tom ma`nodagi xalqaro savdoning
shakllanish va rivojlanish davrini boshlab bergan. Xalqaro savdoning rivoji asosan
mamlakatlar o`rtasida resurslarning notekis joylashuviga bog’liq bo`lib, unga ko`ra
xalqaro savdo tegishli resurslar oldi-sotdisi jarayoni asosida amalga oshirilgan.
Milliy ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanib borishi, ishlab chiqarish
imkoniyatlarining kengayishi, fan-texnika taraqqiyotining ishlab chiqarish
sohalariga jadal kirib borishi va xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishi
jarayoni xalqaro savdoning rivojiga sifat jihatdan katta ta`sir ko`rsatdi.
XX asrning 90-yillaridan, ayniqsa, XXI asrdan boshlab xalqaro savdoning
yuqori texnologiyalarga asoslangan davri boshlandi. Bugungi kunda xalqaro savdo
kon`yunkturasi quyidagilar bilan tavsiflanadi:
 xalqaro savdoda tayyor mahsulotlar ulushining ortib borishi (70 foiz)
va xom ashyo resurslari hissasining kamayib borishi;
 savdo hajmlari aksariyat qismining (70-75 foiz) sanoat jihatdan
yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar hissasiga to`g’ri kelishi;
 eksport tarkibining kuchli diversifikatsiyasi va tayyor mahsulot
eksport qiluvchi mamlakatlar tarkibining kengayib borishi hamda Osiyo
mamlakatlari bilan bo`ladidigan xalqaro savdo hajmlarining yuqori o`sish
sur`atlari;
 taklif va talab tizimiga fan-texnika taraqqiyotining kuchli ta`siri
natijasida eksport tovar tarkibida yuqori texnologiyali mahsulotlar ulushining
tezkor sur`atlar bilan ortib borishi;
 xizmatlar savdosi hajmi va turlarining tezkor o`sishi;
 xalqaro savdoda mintaqaviy tashkilotlar, uyushmalarga a`zo davlatlar
o`rtasida amalga oshiriladigan tashqi savdo hajmlarining ortib borishi.
7

Uslubiy jihatdan xalqaro savdoni baholash asosan quyidagi yo`nalishlarda
amalga oshiriladi:
 tovar ayirboshlash hajmi;
 o`sish sur`atlari (foiz);
 tovar tarkibi ;
 geografik yo`nalishi va boshqa yo`nalishlar.
Hozirgi zamon iqtisodiyotining ochiqlik darajasi ya`ni mamlakatlarning
ixtisoslashuvi va ular o`rtasida kooperatsiya chuqurlashib bormoqda. Mamlakatlar
o`z iqtisodiyotini rivojlantirish,iqtisodiy muammolarni hal qilish borasida tadbirlar
ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda bu holatlarni etiborga olishi shart.
Jahon savdosi tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning
kengayishi va chuqurlashuvi natijasida kapitalni chetga chiqarish imkoniyatlari
yuzaga keldi va unga bog’liq ravishda xalqaro moliya-valyuta, kredit
munosabatlari rivojlandi.Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim ob`ektiv
sabab bilan izohlanadi.
Birinchidan, bu tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar o`rtasida
notekis taqsimlanganligi. Eng katta hududga ega bo`lgan yoki rivojlangan davlatlar
ham barcha resurslar bilan o`zini to`liq ta`minlay olmaydi. Ular o`zlarida ortiqcha
bo`lgan resurslarni eksport qilishga va mamlakatda taqchil bo`lgan resurslarni
import qilishga majburlar.
Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini belgilovchi ikkinchi muhim sabab
shundaki hamma mamlakatlar ham barcha turdagi mahsulotni bir xil samaradorlik
bilan ishlab chiqara olmaydi. YA`ni bir tovar YAponiyada arzon ishlab chiqarilsa,
ikkinchi tovar O`zbekistonda arzon ishlab chiqarilishi mumkin. SHu sababli
resurslardan samarali foydalanish maqsadida mamlakatlar ixtisoslashadilar va
o`zaro savdo-sotiqni yo`lga qo`yadilar.
Bu ikki ob`ektiv sabab har qanday milliy iqtisodiyotning takror ishlab
chiqarishi jarayonida xalqaro savdoning ahamiyatini aniqlaydi.
8

Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an`anaviy shakli sifatida quyidagi
ko`rinishlarni o`z ichiga oladi:
 mahsulotlarni ayirboshlash: yoqilg’i-xom ashyo mahsulotlari, qishloq
xo`jaligi mahsulotlari, sanoat mahsulotlari;
 xizmatlarni ayirboshlash: muhandislik-maslahat xizmatlari;
 transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar. Hozirgi vaqtda
xizmatlarning jahon eksportidagi hissasi 30 foizdan oshib ketdi.
Yangi ilmiy-texnik ma`lumotlarni ayirboshlash: litsenziyalar va «nou-
xou»lar. Ular hissasiga xalqaro savdo aylanmasining 10 foiziga yaqini to`g’ri
keladi. 3
1.2 Xalqaro savdo mohiyati, asosiy tushunchalari va turli nazariyalari
Xalqaro savdo mahsulotlari, xizmatlar va fan-texnika ma`lumotlarini
ayirboshlashning barcha ko`rinishlari tashqi savdo operatsiyalari yordamida
amalga oshiriladi. Ular o`z navbatida eksport, import, reeksport va reimport
operatsiyalariga bo`linadi.
Eksport operatsiyasi - mahsulotlarni chet mamlakatlarga chiqarish.
Import operatsiyasi - mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va uni
mamlakatga olib kelish.
Reeksport operatsiyasi - avval import qilingan va qayta ishlov berilmagan
mahsulotni chet elga olib chiqib sotish.
Reimport operatsiyasi - avval eksport qilingan va u yerda qayta ishlov
berilmagan mahsulotni chet elda sotib olish va mamlakatga olib kelish.
Eksport – bu tovarlarni chet ellik mijozlarga sotish bo`lib, bunda mazkur
mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovar mamlakatdan tashqariga chiqariladi.
eksportning iqtisodiy samaradorligi shu bilan aniqlanadiki, mazkur mamlakat
ishlab chiqarishning milliy xarajatlari jahon xarajatlaridan past bo`lgan
mahsulotlarni chetga chiqaradi. Bunda eksportda olinadigan yutuq hajmi mazkur
3
Kireev A. Xalqaro iqtisodiyot. Birinchi qism. M .: Xalqaro munosabatlar.- 2016. 120-bet.
9

tovar milliy va jahon narxlarining nisbatiga, mazkur tovarning xalqaro
aylanmasida ishtirok etuvchi mamlakatlarning mehnat unumdorligiga bog’liq.
Xalqaro savdoda tovarlarning eksport tarkibi fan-texnika revolyutsiyasi va
xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ta`siri ostida o`zgaradi. Hozirgi
davrda xalqaro savdoning eksport tarkibida qayta ishlovchi sanoat mahsulotlari
etakchi o`ringa ega bo`lib, uning hissasiga jahon tovar ayriboshlashining 3/4 qismi
to`g’ri keladi. Oziq-ovqat, xomashyo va yoqilg’i ulushi faqat 1/4 qismini tashkil
qiladi.
Xizmatlar eksporti tovarlar eksportidan farq qiladi. CHet ellik
iste`molchilarga xizmat ko`rsatish, chet el valyutalarini olish bilan bog’liq bo`lib, u
milliy chegarada amalga oshiriladi (masalan, chet el kompaniyasi vakillariga
pochta, telegraf xizmati ko`rsatish, chet el fuqarolariga sayyohlik xizmati
ko`rsatish va h.k.
Kapital eksport qilish ham o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`ladi. Kapital
eksporti kredit berish yoki chet el korxonalari aktsiyalariga maqsadli qo`yilmalar
kabi shakllarda amalga oshirilib, kapital chiqarilgan vaqtda eksport qiluvchi
mamlakatdan mablag’lar oqimini taqozo qiladi va shu orqali tasarrufida bo`lgan
resurslar hajmini qisqartiradi. Boshqa tomondan, kapital eksporti chet
davlatlarning mazkur mamlakatdan bo`lgan qarzlarini ko`paytiradi. U jahon
bozoriga tovarlarning keyingi eksporti uchun qulay sharoit yaratadi va chet el
valyutasida foiz yoki dividend shaklida barqaror daromad olish omili hisoblanadi.
Ko`plab mamlakatlar, cheklangan resurs bazasiga va tor ichki bozorga ega
bo`lib, o`zlarining ichki iste`moli uchun zarur bo`lgan barcha tovarlarni etarli
samaradorlik bilan ishlab chiqarish holatida bo`lmaydi. Bunday mamlakatlar
uchun import kerakli tovarlarni olishning asosiy yo`li hisoblanadi.
Import eksportdan farq qilib chet ellik mijozlardan tovarlar (xizmatlar) sotib
olib, ularni mamlakatga keltirishni bildiradi. Bunda mamlakat ichida ishlab
chiqarish xarajatlari tashqaridan sotib olingan chog’dagi xarajatlaridan yuqori
bo`lgan mahsulotlar import qilinadi. Tashqi savdo samaradorligini hisoblashda
mazkur mamlakat tomonidan import qilish hisobiga muayyan tovarlarga bo`lgan
10

o`z ehtiyojining tezlik bilan qondirilishi hamda bunday tovarlarni mamlakat ichida
ishlab chiqarilgan chog’da sarflanishi lozim bo`lgan resurslarning tejalishi
natijasida olinuvchi iqtisodiy naf e`tiborga olinadi.
Xalqaro savdo bir qator o`ziga xos xususiyatlarga ega:
1. Iqtisodiy resurslarning harakatchanligi mamlakatlar o`rtasida mamlakat
ichidagiga qaraganda ancha past bo`ladi. Masalan, ishchilar mamlakat ichida
viloyatdan viloyatga, hududdan hududga erkin o`tishi mumkin. Mamlakatlar
o`rtasidagi til va madaniy to`siqlardan tashqari yana immigratsion qonunlar ishchi
kuchining mamlakatlar o`rtasidagi migratsiyasiga qattiq cheklashlar qo`yadi. Soliq
qonunchiligidagi, davlat tomonidan tartibga solishning boshqa tadbirlaridagi
farqlar va boshqa qator muassasaviy to`siqlar real kapitalning milliy chegara orqali
migratsiyasini cheklaydi. 4
2. Har bir mamlakat har xil valyutadan foydalanadi. Bu mamlakatlar
o`rtasida xalqaro savdoni amalga oshirishda muayyan qiyinchiliklar tug’diradi.
3. Xalqaro savdo siyosiy aralashuv va nazoratga mahkum bo`lib, bu ichki
savdoga nisbatan qo`llaniladigan tadbirlardan tavsifi va darajasi bo`yicha sezilarli
farqlanadi.
1.3 Xalqaro savdoning tarkibi va tovar oqimlari , xalqaro savdo turlari
Xalqaro savdoning tarkibiy tuzilishi ishlab chiqarish asosiy omillarining turli
mamlakatlar o`rtasida joylashuvi hamda jahon ishlab chiqarishi tuzilmasiga
bog’liq. Agar bundan bir asr muqaddam xalqaro savdoda ustun ravishda
xomashyo, materiallar, oziq-ovqat va engil sanoat mahsulotlari ayirboshlangan
bo`lsa, bugungi kunga kelib sanoat tovarlari, ayniqsa mashina va asbob-
uskunalarning salmog’i sezilarli darajada o`sdi. Intellektual tovarlar va
xizmatlarning ulushi ham keskin ravishda oshib, umumiy savdo aylanmasining 10
foiziga qadar etdi.
Shuningdek, xalqaro savdoni tashkil etish shakllari ham takomillashib
bormoqda. An`anaviy ko`rinishdagi tovar birjalari, auktsionlar, savdo-sanoat
4
Saidov D. V. Xalqaro savdo nazariyalari. -M.: Toshkent.-2020.415-bet.
11

yarmarkalari, savdo ko`rgazmalari bilan bir qatorda ikki tomonlama bitimlarning
quyidagi shakllari ham keng qo`llanmoqda:
1) barter – tovarlarni to`g’ridan-to`g’ri, pul ishtirokisiz bir-biriga
ayirboshlash. Barterda pul ishtirok etmasada, tovarlarning qiymatini birbiriga
taqqoslash uchun pulning qiymat o`lchovi vazifasi orqali baholab olinadi;
2) eksport qiluvchilar tomonidan yetkazib berilgan tovarlar qiymatining bir
qismiga import tovarlarni xarid qilish;
3) texnikaning yangi modellarini sotishda eskirgan modellarni sotib olish;
4) import qilingan asbob-uskunalar qism va detallarini importga sotuvchi
mamlakat tomonidan butlab berish;
5) kompensatsion bitimlar. Mazkur bitimlar shartiga ko`ra, texnologik
asbob-uskunalar etkazib beruvchi tomonlarning biri taqdim etgan kredit
(moliyaviy, tovar ko`rinishidagi) bo`yicha to`lovlar ana shu asbob-uskunalarda
tayyorlangan tayyor mahsulotlarni etkazib berish orqali amalga oshiriladi;
6) bir mamlakatda undirilgan xomashyoni boshqa bir mamlakat ishlab
chiqarish quvvatlari yordamida qayta ishlashda ushbu qayta ishlash va tashib
berish xizmatlarini qo`shimcha xomashyo etkazib berish orqali to`lash;
7) kliring operatsiyalari, ya`ni o`zaro talab va majburiyatlarni hisobga olish
orqali naqd pulsiz hisoblashuv. Ikki tomonlama savdo tamoyilida amalga
oshiriluvchi xalqaro operatsiyalar barcha hajmida barter bitimlari 4 foiz, ikki
tomonlama xarid – 55 foiz, kompensatsion bitimlar – 9 foiz, kliring operatsiyalari
8 foizni tashkil etadi.
Xalqaro savdoda ishtirok etish har bir mamlakat uchun milliy ishlab
chiqaruvchilarni tashqi raqobatdan himoya qilish vazifasini dolzarb qilib qo`yadi.
Bu vazifa mamlakatlarning savdo siyosati orqali amalga oshadi. Jahon amaliyotida
bu siyosatning protektsionizm (tashqi ta`sirdan himoyalash) va fritrederlik
(savdoga to`liq erkinlik berish) kabi shakllari keng tarqalgan.
Amerikalik iqtisodchilar P. Samuelson va V.Stolperlar Xeksher-Olin
kontseptsiyasini takomillashtirishdi. Ularning nazariyasi bo’yicha xalqaro savdo –
ishlab chiqarish omillari bilan ta’minlanganlik darajasidan notekislik,
12

texnologiyalarining bir-biriga mosligi, raqobatning rivojlanishi va mahsulotlarning
harakatchanligi kabi sharoitlarda mamlakatlar o’rtasidagi ishlab chiqarish omillari
narxlari tenglashadi.
D. Rikardo modelida ishlab chiqilgan va E. Xeksher, B. Olin, P.Samuelson
hamda V.Stolperlar tomonidan to’ldirilgan savdo kontseptsiyasiga nafaqat
mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro foydali savdoni yo’lga qo’yish, balki mamlakatlar
rivojlanishi o’rtasidagi farqlarni kamaytirish vositasi sifatida ham qaraladi.
Shuningdek M.Pozner, GXufbauer va R.Vernon tadqiqotlari ham nisbiy ustunlik
nazariyasini yana bir bor tasdiqladi. Ular ishchi kuchi nisbatan kimmat turadigan
mamlakatlarda ilg’or texnologiyaga asoslangan mehnattalab mahsulot ishlab
chiqarish baribir daromadli bo’ladi, degan xulosaga kelishdi. Masalan, mehnattalab
sintetik gazlamalarni dastlab fakat ilmiy-gexnikaviy salohiyati yuqori bo’lgan
mamlakatlardagina ishlab chiqarish mumkin edi. So’ngra, bu texnologiyani
o’zlashtirilishi va keng yoyilishi tufayli sintetik gazlamalarni ishlab chiqarish
ishchi kuchi arzon bo’lgan rivojlanayotgan mamlakatlarga xam ko’cha boshladi.
Buning natijasida G’arb ilmiy-texnikaviy omil tufayli o’zi ega bo’lgan nisbiy
ustunlikni qullay boshladi.
M. Porterga o’z tadqiqotlari natijasida mamlakat tarmoqlari va firmalarining
raqobat ustunligini belgilovchi omillarni ikki guruhga bo’ladi:
Asosiy omillar:
 zarur sifatga ega va etarlicha miqdordagi ishlab chiqarish omillarinig
mavjud bo’lishi;
 mamlakat ichida mazkur tarmoq mahsulotiga bo’lgan talabning
xususiyatlari, uning sifat va miqdor xarakteristikalari;
 mamlakatda ushbu tarmoqqa yo’ldosh va uni ta’minlab turuvchi, jahon
bozorida raqobatbardosh bo’lgan tarmoqlarning mavjudligi;
 firmaning strategiyasi, shuningdek ichki bozordagi raqobat xarakteri.
Qo’shimcha omillar:
 tasodifiy hodisalar;
13

 tashqi iqtisodiy faoliyat yurituvchi korxonalarni qo’llab-quvvatlash
bo’yicha hukumat faoliyati.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning an’anaviy va eng rivojlangan
ko’rinishlaridan biri tashqi savdo hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida ro’y berayotgan
xalqaro iqtisodiy munosabatlar umumiy hajmining (2008 y. inqirozgacha bo’lgan
davr) 75-80%i tashqi savdoning ulushiga to’g’ri keladi.
Dunyoda mavjud bo’lgan har qanday mamlakat uchun tashqi savdoning roli
kattadir. Iqtisodchi olim J.Saksning fikricha “dunyodagi har qanday davlatning
iqtisodiy muvaffaqiyati tashqi savdoda ko’rinadi. Hozirgi kunga qadar hech bir
mamlakat jahon iqtisodiy tizimidan ajralgan holda sog’lom iqtisodiyotni hosil qila
olgani yo’q”.
Xalqaro savdoda xalqaro mehnat taqsimoti asosida paydo bo’ladigan turli
davlatlarni tovar ishlab chiqaruvchilari o’rtasidagi aloqalarning bir shakli bo’lib,
ular o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy bog’liqlikni namoyon qiladi.
Mamlakatlar iqtisodiyotida ITI ta’siri ostida ro’y berayotgan tuzilmaviy
o’zgarishlar, (sanoat ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvi)
milliy xo’jaliklarning o’zaro hamkorligini kuchaytirmoqda. Bu esa xalqaro savdoni
faollashuviga imkon yaratmoqda. Xalqaro savdo ishlab chiqarishga nisbatan tezroq
o’smoqda. Tashqi savdo aylanmasini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, jahonda ishlab
chiqarish 10%ga ko’paygan xolda jahon savdosi 16%ga o’smoqda.
“Tashqi savdo” deganda bir mamlakatning boshqa bir mamlakat bilan haq
to’lanadigan olib kirishi, ya’ni, import va haq to’lanadigan olib chiqish, ya’ni,
eksportdan iborat savdosi nazarda tutiladi. Dunyodagi barcha mamlakatlarning hak
to’lanadigan tovar aylanmasi yig’indisi xalqaro savdo deb ataladi. Xalqaro savdo
tushunchasi torroq ma’noda ham ishlatilishi mumkin. Masalan, sanoati rivojlangan
davlatlarda tovar aylanmasining yig’indisi, rivojlanayotgan davlatlarda tovar
aylanmasining yig’indisi va hokazo
Jahonning barcha davlatlari oldida tashqi savdo bo’yicha milliy siyosat
muammosi yotib, 200 yillar mobaynida bu mavzuda qizg’in tortishuvlar bo’lib
turibdi.
14

Erkin savdo yoki protektsionizm siyosatini tanlash yoki uni qanday bo’lsa
shu holda saqlash oldingi asrlarning xarakteri edi. Bizning davrimizda bu ikki
yo’nalish o’zaro bog’liqdir. Ammo ko’p hollarda uni bu qarama-qarshi birlik erkin
savdo tamoyilining bosh vazifasini bajaradi.
Jahon iqtisodiyotida erkin savdo siyosatiga birinchi bo’lib Adam Smit o’z
ta’rifini bergan edi. Adam Smit “ayirboshlash har bir mamlakat uchun foydali
bo’lib, har bir mamlakat bunda mutloq ustunlikka ega bo’lishini” ta’kidlagan edi.
Adam Smitning tahlillari klassik nazariyaning asosi bo’lgan va erkin savdo
siyosatining har qanday shakli uchun asos bo’lib kelgan.
David Rikardo “Siyosiy iqtisod va soliq solishning boshlanishi” (1817yil)
nomli asarida boshi berk ko’chadan klassik nazariyani keltirib chiqardi. U xalqaro
ixtisoslashuv mezonlarini ajratgan holda, davlatlar uchun qanday holatlarda
davlatlararo ayirboshlash manfaatli ekanini ko’rsatib berdi. Har bir davlat uchun
ustunlik qilgan yoki kuchsizligi nisbatan kamroq bo’lgan sohaga ixtisoslashish
manfaat keltiradi degan fikrni berdi. Uning qarashlar kontseptsiyasi taqqoslanishi
nazariyasi yoki printsipida o’z aksini topdi.
D. Rikardo o’z ta’limotida xalqaro ayirboshlash barcha davlatlar uchun
mumkin va manfaatligini, ayirboshlash barcha uchun foydali bo’lgan narh
zonalarini aniqlab bergan bo’lsa, Djon Styuart Mill’ o’zining “Siyosiy iqtisod
asoslari”(1848yil) nomli asarida qanday narxda ayrboshlashni amalga oshirilishini
foydali ekanligini ko’rsatgan edi. Styuart Mill’ning ta’limoti bo’yicha ayirboshlash
narhi talab va taklif qonuniga ko’ra, har bir davlatning yalpi eksport miqdori yalpi
import miqdorini qoplaydigan daraja bilan belgilanadi. Djon Styuart Mill’ning
muhim xizmatlaridan biri uning xalqaro narh qonuni yoki “xalqaro narx
nazariyasi”dir. Xalqaro narh qonunida ta’kidlanishicha, shunday narh mavjudki u
davlatlar orasidagi tovar ayirboshlashni optimallashtiradi. Bu bozor narhi bo’lib, u
talab va taklifga bog’liqdir.
Klassik siyosiy iqtisodchilarning nazariyasini rivojlantirib Gotfrid Xaberler
o’z qarashlar kontseptsiyasini nafaqat mehnatga, balki ishlab chiqarishning barcha
omillariga e’tiborni qaratgan edi.
15

Xalqaro savdo oqimini nima bilan aniqlanishi va uning tarkibini Eli Xeksher
va Bertil’ Olinlar o’zlarining zamonaviy qarashlarida aks ettirdilar. Ular nisbiy
ustunlik tushunasini izohlab u yoki bu davlatning ma’lum bir tovarlarga
ixtisoslashishini ularning ishlab chiqarish omilariga egalik darajasiga bog’liqdir
deyilgan edi. E.Xeksher va B.Olin “narxlarning ishlab chiqarish omillariga
tenglashtirish” nazariyasini ilgari surdilar.
Xorijiy mamlakat iqtisodchilar 1955 yilda P. Samuel’son va V. Stolper o’z
nazariyalarini kiritib Xeksher-Olin ta’limotining isbotini yanada
mukammallashtirib, ishlab chiqarish omillaridan biri, texnika asosan bir
mukammal raqobat va tovarlarning to’la harakatchanligi mavjud bo’lganda xalqaro
ayirboshlash ishlab chiqarish omillarining davlatlar orasidagi narxini tenglashtiradi
degan edi. Xalqaro savdoning zamonaviy nazariyalari o’z tarixiga ega, albatta.
Mamlakatlarning nima sababdan o’zaro oldi-sotdi kilishi masalasi XVII asrning
boshlaridanoq iqtisodchi olimlarni qiziqtirib kelgan. Endigina vujudga kelgan
iqtisodiy ta’limot maktablari tashki savdoni rivojlantirishga o’z e’tiborlarini
qaratishgan.
16

II BOB O’ZBEKISTONNI RIVOJLANGAN DAVLATLARGA
QO’SHILISHIDA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLARNING
AHAMIYATI
2.1 Rivojlangan davlatlarda xalqaro iqtisodiy munosabatlarning tahlili
O’rta asrlar feodalizmining taraqqiyoti davrida dengiz sayyoxchiligi
yutuklariga asoslangan buyuk jugrofiy kashfiyotlar yangi qit’alarga borish
imkoniyatini berdi. Fapbiy yarim sharda topilgan oltin undan pul sifatida
foydalanish imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytirdi. Milliy davlatlar
mustaxkamlana bordi, ularning eng kuchlilari esa kuchsizlarini bosib olib
uzlarining koloniyalariga aylantirdi va o’z ta’sir doiralarini kengaytirish uchun
kurash olib bordi. SHaharlar iqtisodiy markazlar sifatida yana ham muximrok
ahamiyat kasb eta boshladi. 5
San’atdagi Uygonish davri ta’lim soxasida ham sifat jixatdan yangi
pogonaga sakrashga olib keldi. Ana shunday tarixiy vaziyatda o’z-o’zini
ta’minlashga karatilgan feodal nazariyalar doirasidan chetga chiqa oladigan va
yangi xo’jalik tizimi doirasida tovarning ahamiyatini asoslab beradigan hamda
milliy davlatlarning xorijga ekspansiyalarini amalga oshirishi zarurligini isbotlab
beruvchi iqtisodiy nazariyaga extiyoj tug’ildi. Merkantilizm ana shunday
nazariyaga aylandi.
Merkantilizm iqtisodiy ta’limotning bir yo’nalishi bo’lib, u yevropalik
olimlar (Tomas Mun (1571-1641), Charles Davenant (1656-1714) Jaen Baptiste
5
Abdullayeva Sh.Z V.A. Xalqaro savdo asoslari.- SPb .: PETER.-2021
17

Colbert (1619-1683), Sir William Petty (1623-1687)) tomonidan ishlab chiqilgan.
Merkantilistlar ishlab chiqarishning tovar tabiatiga urg’u berishgan.
Merkantilistlar nuqtai nazariga ko’ra, dunyo cheklangan mikdordagi
boyliklarga ega, shuning uchun bir mamlakatning boyishi fakatgina boshqa
mamlakatning kambag’allashuvi hisobiga yuz berishi mumkin. Boylikning
ko’payishi qayta taqsimlanish orkali mumkin bo’lganligi bois, har bir mamlakatga
kuchli iqtisodiyotdan tashkari armiya, xarbiy va savdo flotini o’z ichiga olgan
kuchli davlat "mashina"si ham kerakki, u mamlakatning boshka mamlakatlardan
ustunligini ta’minlay olsin.
Merkantilistlar iqtisodiy tizimni uch tarmoqdan - ishlab chiqarish, kishlok
xo’jaligi tarmoklari va xorijiy koloniyalardan tashkil topgan deb hisoblashadi.
Savdogarlarga iqtisodiy tizimning muvaffaqiyatli faoliyat olib borishi uchun zarur
bo’lgan eng muhim guruh, mehnatga esa asosiy ishlab chiqarish omili sifatida
qaralgan.
Mamlakat boyligini bu mamlakatda mavjud bo’lgan oltin va kumush miqdori
bilan bog’lagan holda, tashqi savdoning merkantilistik maktabi namoyondalari
milliy mavkeni mustahkamlash uchun davlat kuyidagilarni amalga oshirishi kerak
deb hisoblaydi:
 ijobiy savdo balansini ushlab turish — tovarlarni mamlakatga olib kirishga
nisbatan ularni chetga ko’proq olib chiqish, zero bu mamlakatga oltin kirib
kelishini ta’minlaydi, bu esa o’z navbatida ichki xarajatlar, ishlab chiqarish va
bandlikni oshiradi;
 ijobiy savdo koldigini ta’minlash maksadida eksportni kupaytirish va
importni kiskartirish uchun tashki savdoni tariflar, kvotalar va savdo siyosatining
boshka dastaklari yordamida tartibga solish;
 chetga xomashyo olib chiqishni keskin chegaralash yoki ta’qiqlash,
mamlakatda kazib olinmaydigan xomashyolarni chetdan bojlarsiz import kilishga
ruxsat berish, bu oltin zaxiralarini jamlash va tayyor maxsulotlarning eksport
narxlarini past darajada ushlab turish imkoniyatini beradi;
18

 koloniyalarning metropoliyadan tashkari barcha boshka mamlakatlar bilan
xar kanday savdosini ta’qiqlash, fakat metropoliyagina koloniyalarda ishlab
chiqarilgan tovarlarni xorijga sotishi mumkin, shu bilan birgalikda koloniyalarda
tayyor tavarlar ishlab chiqarishni ta’qiqlash orkali ularni metropoliya uchun
xomashyo etkazib beruvchiga aylantirish.
Merkantilistik karashlardan iqtisodiy tizim to’la bo’lmagan bandlik sharoitida
faoliyat olib borayotganligi kelib chiqadi, buning natijasida esa chetdan kirib
kelgan kushimcha oltin ortikcha ishchi kuchi bilan birlashishi va ishlab chiqarishni
kupaytirishi mumkin. Aks xolda esa, ya’ni tulik bandlik nazarda tutilsa, chetdan
oltin kirib kelishi inflyatsiyani o’sishiga olib keladi, bu esa ushbu oltinlardan
samarali foydalanish imkoniyatini bermaydi.
Merkantilizm namoyondalari dunyoqarashlari bilan asoslangan amaliy
iqtisodiy siyosat qimmatbaho metallarni ishlatish va ayirboshlash ustidan davlat
nazoratini o’rnatilishiga olib keldi. Hukumat xususiy shaxslar tomonidan oltin va
kumushni chetga olib chiqishni ta’qiqlab qo’yishga harakat qila boshladi. Qo’lga
tushib qolganlar turli jazolarga, xattoki o’lim jazosigacha mahkum qilindi. (2.1.1-
rasm)
19

2.1.1-rasm. Yirik xamkor davlatlar bo’yicha meva-sabzavot mahsulotlari
va ulardan qayta ishlangan mahsulotlar eksportdagi ulushi, foizda(2022-yil
yakuni) 6
Hukumat tashki savdoni amalga oshrishni aloxida yunalishlar bo’yicha va
aloxida kompaniyalargagina ruxsat berardi. Bu kompaniyalarning asosiy vazifasi
savdo balansini ijobiy koldikka erishishini ta’minlash edi. Usha paytda vujudga
kelgan savdo monopoliyalari —«Hudson Bay Company» va «Dutch East India
Trading Company» — bir nacha o’n yillab, XVIII asrning o’rtalarigacha faoliyat
olib bordi. Bundan tashkari, hukumat eksportga subsidiyalar ajratgan, is’temol
tovarlar importiga bojxona bojlari joriy etgan, ayni paytda eksport tovarga
aylantirish mumkin bulgan xom ashyo importiga boj joriy etilmagan.
Merkantilistlarning xalqaro savdo nazariyasi uchun sezilarli hissasi shundaki,
ular mamlakatning iqtisodiy tarakkiyotida xalqaro savdoning ahamiyatini kayd
etdilar va uni rivojlantirish modellaridan birini ishlab chiqdilar. Ular zamonaviy
iqtisodiyotda ishlatiladigan to’lov balansi tushunchasini birinchilardan bo’lib
izohlab berishgan.
Merkantilistlar dunyokarashlarining chegaralanib kolganligi shundaki, ular bir
mamlakatning boyishi fakatgina u savdo olib borayotgan boshka mamlakatning
kambagallashuvi hisobiga yuz berishi mumkin deb hisobladilar, xalqaro iqtisodiyot
rivojlanib borishini, binobarin mamlakatning rivojlanishi mavjud boylik
chegarasida emas, balki bu boylikni kupaytirish hisobiga ham yuz berishi
mumkinligini tushuna olmadilar. Birok bir muncha keyinrok vujudga kelgan
fiziokratlar ta’limotlaridan farkli ularok, merkantilistlarning karashlari ilmiy
tafakkurni xalqaro iqtisodiyotda klassik maktab g’oyalari tomon undadi.
Merkantilistlar maktabi iqtisodiyotda bir yuz ellik yil hukmronlik kildi.
Buning natijasida XVIII asrning boshlariga kelib, xalqaro savdo barcha mumkin
bulgan, ba’zan umuman sun’iy cheklashlar turi bilan o’rab tashlandi. Turli
davlatlar tomonidan ishlab chiqilgan savdo koidalari nafakat o’zaro savdo yo’liga
6
www.wto.org
20

ulkan to’siq bo’lardi, balki tugilib kelayotgan kapitalistik ishlab chiqarish
extiyojlariga ham moe kelmas edi.
Ingliz iqtisodchisi David X’yum “narx-oltin-oqimlar” o’zaro ta’siri
mexanizmini ishlab chqish orqali birinchilardan bo’lib merkantilistlarga zarba
berdi. U merkantilistlarning, mamlakat o’zida mavjud oltin miqdorini cheksiz
ko’paytirib borishi mumkin, bu uning xalqaro bozordagi raqobatbardoshligiga
ta’sir ko’rsatmaydi, degan fikrlarining noto’g’riligini ko’satib berdi.
David X’yum savdo balansini ijobiy qoldiqda ushlab turish natijasida
oltinning oqib kirishi mamlakat ichida pul taklifining ortishiga, ish haqi va
narxlarning ko’tarilishiga olib kelishi mumkinligiga o’z e’tiborini qaratdi.
Narxlarning oshishi natijasida mamlakatning raqobatbardoshligi pasayadi.
Aksincha, oltinning chiqib ketishi mamlakat ichida pul taklifining kamayishiga, ish
haqi va narxlarning pasyishiga olib keladi va mamlakat raqobatbardoshligi ortadi.
Binobarin, mamlakat savdo balansi qoldig’ini hamisha ijobiy holatda ushlab tura
olmaydi – bunga ichki iqtisodiy omillar yo’l qo’ymaydi. Oltinning harakati milliy
iqtisodiyotlarni sozlab turadigan nozik mexanizm hisoblanadi, buning natijasida
eksport miqdori import miqdori bilan tenglashadi va savdo qoldig’i nolga aylanadi.
Bu tamoyil quyidagilarga asoslanib ishlab chiqilgan: Muomaladagi pul
miqdori bilan narx darajasi o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik mavjud; Har ikki
mamlakatda to’liq bandlik hukmron; Sotiladigan tovarlarga talab narx bo’yicha
egiluvchan; Tovarlar bozorida ham, ishlab chiqarish omillari bozorida ham sof
raqobat hukmron; Milliy valyuta oltinga, oltin milliy valyutaga erkin
ayirboshlanadi.
Mana shu shartlar bajarilganda savdo balansining muvozanatlashuvi avtomat
ravishda yuz beradi.
Shunday qilib, merkantilistlar birinchi bo’lib xalqaro savdoning o’ziga xos
modelini taklif etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakatda mavjud bo’lgan
oltin va kumush miqdori bilan bog’liq deb hisobladilar. Merkantilistlar tovarlarni
mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni chetga qo’proq olib chiqish, eksportni
21

ko’paytirish va importni qisqartirish uchun tashqi savdoni tartibga solish, chetga
xomashyo olib chiqishni keskin chegaralash yoki ta’qiqlash, xomashyolarni
chetdan bojlarsiz import qilishga ruxsat berish, koloniyalarning metropoliyadan
tashqari barcha boshqa mamlakatlar bilan har qanday savdosini ta’qiqlash kerak
deb ta’kidlaydilar.
2.2 O zbekiston respublikasini xalqaro tashkilotlardagi ishtirokiʻ
Bu maktab namoyondalari ilk bor tashki savdo va mamlakatning ichki
iqtisodiy rivojlanishi urtasidagi o’zaro bog’liqdikni kursatib berdilar.
Keyinchalik klassik nomini olgan maktab vakillari tashki savdoga
merkantilistcha karashlarga keskin zarba berishdi.
Xalqaro savdodagi zamonaviy qarash tarafdorlari sifatida shved iqtisodchi-
olimlari Eli Xeksher va Bertil’ Olinlarni (30-yillar) ko`rsatish mumkin.
E. Xeksher va B. Olinlar «Ishlab chiqarish omillariga bog’liq holda narxlarni
tenglashishi» qoidasini oldinga surgan. Buning ma`nosi shundan iboratki, milliy
ishlab chiqarishdagi farqlar ishlab chiqarishning mehnat, yer, kapital va
shuningdek, u yoki bu mahsulotga ichki iste`moldagi o`zgarishlar kabi omillarga
bog’liq.
Ularning qoidalaridagi asosiy vaziyatlar quyidagicha keltirilgan:
1. Mamlakatlar o`zlarida ortiqcha bo`lgan ishlab chiqarish omilini ko`p talab
qiladigan mahsulotlarni eksport qilishadi va aksincha, o`zlarida taqchil bo`lgan
ishlab chiqarish omillarini ko`p talab qiladigan mahsulotlarni import qiladilar.
2. Xalqaro savdo yo`lidagi cheklashlar bekor qilinsa tovarlarning turli
mamlakatlardagi «omil narxi» (tannarxi) ning tenglashishi kabi o`zgarishlar
kuzatiladi.
3. Mahsulotlar eksporti o`rnini asta sekin ishlab chiqarish omillari eksporti
egallaydi.
Agar mamlakatdagi bir ishlab chiqarish omili miqdori bilan boshqa omillar
miqdori o`rtasidagi nisbat boshqa mamlakatdagiga nisbatan yuqori bo`lsa shu omil
bu mamlakatda nisbatan ortiqcha deb hisoblanadi.
22

Xeksher-Olin kontseptsiyasiga asosan tashqi savdo quyidagi ko`rinishlarga
ega: Faraz qilaylik, bir vaqtda ikki mamlakat, ya`ni, «sanoatlashgan» va «agrar»
mamlakat faoliyat ko`rsatmoqda.
Bu maktab namoyondalari ilk bor tashki savdo va mamlakatning ichki
iqtisodiy rivojlanishi urtasidagi o’zaro bog’liqdikni kursatib berdilar.
Keyinchalik klassik nomini olgan maktab vakillari tashki savdoga
merkantilistcha karashlarga keskin zarba berishdi.
Xalqaro savdodagi zamonaviy qarash tarafdorlari sifatida shved iqtisodchi-
olimlari Eli Xeksher va Bertil’ Olinlarni (30-yillar) ko`rsatish mumkin.
E. Xeksher va B. Olinlar «Ishlab chiqarish omillariga bog’liq holda narxlarni
tenglashishi» qoidasini oldinga surgan. Buning ma`nosi shundan iboratki, milliy
ishlab chiqarishdagi farqlar ishlab chiqarishning mehnat, yer, kapital va
shuningdek, u yoki bu mahsulotga ichki iste`moldagi o`zgarishlar kabi omillarga
bog’liq.
Ularning qoidalaridagi asosiy vaziyatlar quyidagicha keltirilgan:
1. Mamlakatlar o`zlarida ortiqcha bo`lgan ishlab chiqarish omilini ko`p talab
qiladigan mahsulotlarni eksport qilishadi va aksincha, o`zlarida taqchil bo`lgan
ishlab chiqarish omillarini ko`p talab qiladigan mahsulotlarni import qiladilar.
2. Xalqaro savdo yo`lidagi cheklashlar bekor qilinsa tovarlarning turli
mamlakatlardagi «omil narxi» (tannarxi) ning tenglashishi kabi o`zgarishlar
kuzatiladi.
3. Mahsulotlar eksporti o`rnini asta sekin ishlab chiqarish omillari eksporti
egallaydi.
Agar mamlakatdagi bir ishlab chiqarish omili miqdori bilan boshqa omillar
miqdori o`rtasidagi nisbat boshqa mamlakatdagiga nisbatan yuqori bo`lsa shu omil
bu mamlakatda nisbatan ortiqcha deb hisoblanadi.
Xeksher-Olin kontseptsiyasiga asosan tashqi savdo quyidagi ko`rinishlarga
ega: Faraz qilaylik, bir vaqtda ikki mamlakat, ya`ni, «sanoatlashgan» va «agrar»
mamlakat faoliyat ko`rsatmoqda. ( 2.2.2-rasm )
23

2.2.2-rasm Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar(2023- yil 3 chorak
uchun) 7
Sanoatlashgan mamlakatda ortiqcha kapital va ma`lum miqdorda ortiqcha
ishchi kuchi mavjud bo`ladi. Agrar mamlakatda esa ortiqcha yer mavjud, ammo
kapital etishmaydi.
Ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda kapital asosiy omil
hisoblanadi. Masalan, neftni qayta ishlash, elektron mashinasozlik va mashina
ishlab chiqarish sohalari kam ishchi kuchidan foydalangan holda kapital talabchan
ishlab chiqarish hisoblanadi. Kapital ortiqchaligiga ega bo`lgan mamlakatlar aynan
ushbu yo`nalishlarga ixtisoslashadilar. Shu bilan birga, don etishtirish va
chorvachilik bilan shug’ullanadigan mamlakatlarda ko`proq er resurslari kerak
bo`ladi va ular shu yo`nalishga ixtisoslashgan bo`ladilar.
Xeksher–Olin kontseptsiyasini tadqiq qilish borasidagi izlanishlar 50 yillarda
«Leont’ev taajjubi» yuzaga kelishiga sabab bo`ldi. V.Leont’ev AQSH kapital
ortiqcha bo`lgan mamlakat bo`lishiga qaramasdan 1947 yilda kapital talabchan
emas, balki mehnat talabchan mahsulot eksport qilganligini ko`rsatib berdi. YA`ni
Xeksher-Olin kontseptsiyasiga zid keladigan vaziyat yuzaga keldi. Keyingi
tadqiqotlar esa AQSH da kapitaldan ko`ra yer va ilmiy texnik mutaxassislar nisbiy
7
https://take-profit.org/
24

ortiqcha ekanligi tasdiqlandi. AQSH ishlab chiqarilishida aynan shu omillar
ko`proq foydalaniladigan tovarlarning sof eksportyori bo`lib chiqdi.
1948 yil amerikalik iqtisodchilar P. Samuel’son va V. Stolperlar Xeksher-
Olin kontseptsiyasini takomillashtirishdi. Ularning nazariyasi bo`yicha xalqaro
savdo – ishlab chiqarish omillari bilan ta`minlanganlik darajasidan notekislik,
texnologiyalarining bir-biriga mosligi, raqobatning rivojlanishi va mahsulotlarning
harakatchanligi kabi sharoitlarda mamlakatlar o`rtasidagi ishlab chiqarish omillari
narxlari tenglashadi.
D. Rikardo modelida ishlab chiqilgan va E. Xeksher, B. Olin, P.Samuelson
hamda V.Stolperlar tomonidan to`ldirilgan savdo kontseptsiyasiga nafaqat
mamlakatlar o`rtasidagi o`zaro foydali savdoni yo`lga qo`yish, balki mamlakatlar
rivojlanishi o`rtasidagi farqlarni kamaytirish vositasi sifatida ham qaraladi
Shuningdek M.Pozner, GXufbauer va R.Vernon tadqiqotlari ham nisbiy
ustunlik nazariyasini yana bir bor tasdiqladi. Ular ishchi kuchi nisbatan qimmat
turadigan mamlakatlarda ilg’or texnologiyaga asoslangan mehnattalab mahsulot
ishlab chiqarish baribir daromadli bo`ladi, degan xulosaga kelishdi. Masalan,
mehnattalab sintetik gazlamalarni dastlab fakat ilmiy-gexnikaviy salohiyati yuqori
bo`lgan mamlakatlardagina ishlab chiqarish mumkin edi. So`ngra, bu
texnologiyani o`zlashtirilishi va keng yoyilishi tufayli sintetik gazlamalarni ishlab
chiqarish ishchi kuchi arzon bo`lgan rivojlanayotgan mamlakatlarga xam ko`cha
boshladi. Buning natijasida G’arb ilmiy-texnikaviy omil tufayli o`zi ega bo`lgan
nisbiy ustunlikni qullay boshladi.
Mahsulotning xayotiylik davri nazariyasi. 60-yillarning o`rtalarida
amerikalik iqtisodchi R.Vernon mahsulotning hayotiylik davri nazariyasini olg’a
surdi. Ushbu nazariyasida R. Vernon tayyor mahsulotlar jahon savdosining
rivojlanishini ularning xayotiy bosqichlari asosida, ya`ni mahsulot bozorda
xayotga ega va sotuvchining o`z maqsadlariga erishishini ta`minlashi vaqt davri
asosida tushuntirishga harakat qildi.
Mahsulotning xayotiylik davri to`rtta bosqichni o`z ichiga oladi, ya`ni tadbiq
etish, o`sish, yetuklik va pasayish. ( 2.2.3-rasm)
25

2.2.3-rasm Axborot komunikatsiya kompaniyalari bilan hamkorlik
holati 8
Birinchi bosqichda mamlakat ichida yuzaga kelgan ehtiyojni hisobga olgan
holda yangi mahsulotni ishlab chiqarish yuz beradi. SHuning uchun ushbu
bosqichda yangi mahsulotni ishlab chiqarish kam seriyali xarakterga ega bo`ladi,
yuqori malakali mutaxassislarni talab etadi hamda yanglik kashf etilgan
mamlakatda kontsentratsiyalanadi. Ishlab chiqaruvchi esa deyarli monopol
mavqega ega bo`ladi va mahsulotning kichik qismigina tashqi bozorga chiqariladi.
Yetuklik davrida ko`p seriyali ishlab chiqarish oldingi o`ringa chiqadi.
Raqobat kurashida esa narx omili birlamchi axamiyat kasb eta boshlaydi. Ushbu
bosqichda bozorlarning kengayib borishi va texnologiyaning tarqalishi natijasida
yanglik kashf etilgan mamlakat raqobat ustunligiga ega bo`lmay qoladi. Ishlab
chiqarish ishchi kuchi arzon bo`lgan rivojlanayotgan mamlakatlarga ko`cha
boshlaydi. Standartlashtirilgan ishlab chiqarish jarayonlarida arzon ishchi kuchidan
samarali foydalanish mumkin.
Mahsulot xayotiylik davri pasayish bosqichiga o`tishi munosabati bilan unga
bo`lgan talab qisqaradi. Bu holat ayniqsa rivojlangan mamlakatlarda kuzatiladi.
Mahsulotni ishlab chiqarish va uni sotish asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda
to`planadi. Mahsulot yaratilgan mamlakat esa sof importirga aylanadi.
Mahsulotning hayotiylik davri nazariyasi ko`pchilik tarmoqlar evolyutsiyasini
ifodalab beradi, ammo ushbu nazariya xalqaro savdo rivoji tendentsiyalarining
universal ta`rifi hisoblanmaydi.
Miqyos ta`siri nazariyasi. 80-yillarning boshlarida P. Kryugman, K. Lankaster
va ayrim boshqa iqtisodchilar klassik nazariyaga muqobil ravishda, miqyos
ta`siriga asoslangan xalqaro savdo nazariyasini taklif etdilar. “Mikroiqtisodiyot”
kursidan yaxshi ma`lum bo`lgan miqyos ta`siri tushunchasining mohiyati shundan
iboratki, aniq bir yaratilgan texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etishda
8
www.economizdat.ru
27

mahsulot chiqarish xajmi o`sgan sari uzoq muddatli o`rtacha xarajatlar qisqaradi,
ya`ni ommaviy ishlab chiqarish natijasida iqtisodi qilish holati yuzaga keladi.
Mazkur nazariya mualliflarining nuqtai nazariga ko`ra ko`pgina mamlakatlar
(xususan sanoati rivojlangan) asosiy ishlab chiqarish omillari bilan bir biriga yaqin
bo`lgan nisbatda ta`minlanganlar. Ushbu sharoitda ular uchun miqyos ta`siriga ega
tarmoqlarga ixtisoslashgan holda o`zaro savdo aloqalarini yo`lga qo`yish manfaatli
hisoblanadi.
Bunday ixtisoslashish ishlab chiqarish xajmining oshishiga, mahsulotni eng
kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishga va natijada uning narxi past bo`lishiga
imkon beradi. Ommaviy ishlab chiqarish ta`siri amalga oshishi uchun etarli
darajada keng bozor talab etiladi.
Xalqaro savdo esa bunda xal qiluvchi rolni o`ynaydi. CHunki u mahsulot
sotiluvchi bozorlarni kengayishiga imkon yaratadi. Boshqa so`zlar bilan aytganda,
xalqaro savdo yagona integratsiyalashgan bozorni vujudga keltiradi va bu esa o`z
navbatida aloxida olingan mamlkat bozoridan ko`ra iste`molchilarga ko`proq
miqdordagi mahsulotni arzonroq narxda taklif qilish imkoniyatini tug’diradi. Biroq
shular bilan bir qatorda miqyos ta`sirining amalga oshirilishi sof raqobat
muhitining buzulishiga olib kelishi mumkin.
2.3 O zbekistonda xalqaro savdoning zarurligi va xalqaro iqtisodiyʻ
munosabatlarini rivojlantirish istiqbollari
1991 yilda amerikalik iqtisodchi Maykl Porter o`zining “Mamlakatlarning
raqobat ustunliklari” deb nomlangan tadqiqotini nashr qildi. Ushbu tadqiqotda
xalqaro savdo muammolariga umuman yangicha yondashuv ishlab chiqilgan. Bu
yondashuvning shartlaridan biri: “Xalqaro bozorda mamlakatlar emas, firmalar
raqobatlashadi. Bu jarayonda mamlakatning o`rnini aniqlab olish uchun firma
raqobat ustunligini qanday yaratishi va uni qanday ishlab turishini tushunish talab
etiladi” degan tezisdir. Tashqi bozordagi muvaffaqiyat to`g’ri tanlangan raqobat
strategiyasiga bog’liq bo`ladi. 9
9
Ermakov A.O. Hozirgi bosqichda xalqaro savdoning shakllari va ularning xususiyatlari. -M .:
Toshekent.2020. 322-bet.
28

Raqobat ustunligi strategiyasi. M. Porterning fikricha, raqobatning asosiy
birligi - bu tarmoqdir, ya`ni tovar ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko`rsatuvchi va
o`zaro raqobat qiluvchi raqobatchilar guruhi hisoblanadi. Tarmoqda firma uchun
raqobat strategiyasini tanlashda ikki muhim omil ta`sir etadi:
Firma faoliyat yuritayotgan tarmoq tuzilmasi, ya`ni raqobatning o`ziga
xosliklari. Tarmoqdagi raqobatga beshta omil ta`sir qiladi:
 yangi raqobatchilarning paydo bo`lishi;
 o`rinbosar tovar va xizmatlarning paydo bo`lishi;
 etkazib beruvchilarning savdolashish qobiliyati;
 xaridorlarning savdolashish qobiliyati;
 mavjud bo`lgan raqobatchilarning o`zaro raqobati.
Bu besh omil tarmoqning daromadliligini belgilaydi. Chunki, u bahoga,
harajatga, kapital quyilmalarga va boshqalarga ta`sir qiladi.
Firmaning tarmoqda tutgan o`rni. Firmaning tarmoqdagi o`rni, avvalo,
raqobat ustunligi bilan aniqlanadi. Agar firma barqaror raqobat ustunligiga ega
bo`lsa, u o`z raqiblarini ortda qoldiradi:
Firmaning raqobatchilariga nisbatan kam xarajatlar bilan tovarlarni ishlab
chiqara olish va sota olish qobiliyati haqida dalolat beruvchi, juda past xarajatlar;
Tovarlar differentsiyatsiyasi, ya`ni firmaning iste`molchi ehtiyojini qondira
olish qobiliyati. (2.3.1-rasm)
29

2.3.1-rasm Respublika hududida ishbilarmonlik faolligi indeksi(2022 yill
holatiga ko’ra) 10
Firmaning tarmoqda tutgan o`rniga ta`sir qiluvchi boshqa bir muhim omil - bu
firmaning o`z tarmog’i doirasida mo`ljalga oluvchi raqobat muhiti yoki firma
maqsadining kengligi hisoblanadi. Firma o`zi uchun necha turdagi tovarlarni
chiqarishini, qanday sotish kanallaridan foydalanishini, qanday xaridorlarga xizmat
ko`rsatishini, qaysi joylarida o`z mahsulotini sotishini va qaysi milliy tarmoqlarda
raqobatlashishini hal qilib olishi kerak.
Xalqaro raqobatning xususiyatlari. Raqobat va raqobat strategiyasi haqida
yuqorida ta`kidlanganlarning barchasi ichki bozor bilan bir qatorda tashqi bozorga
ham taalluqlidir. Lekin shu bilan birga xalqaro raqobat ba`zi bir o`ziga xos
xususiyatlarga ham ega.
M. Porter mavjud raqobatning o`ziga xosligiga ko`ra ikki turdagi tarmoqlarni
ajratadi:
1. Quyi milliy tarmoqlar. Ushbu tarmoqlar uchun aloxida mamlakatlarda
raqobatning turlicha kechishi xosdir. Bunday tarmoqlarda yagona strategiyani
qo`llash mumkin emas. Misol uchun, jamg’arma banklari.
10
www.economizdat.ru
30

2. Global tarmoqlar. Ushbu tarmoqlar duni bo`yicha yagona raqobat
maydoniga ega bo`ladilar. Aynan shunday tarmoqlarda oddiy raqobat usutunligini
emas, balki global raqobat usutunligini yaratish kerak bo`ladi.
M. Porter global strategiya sharoitida raqobat ustunligiga erishishning va
undan foydalanishning ikki usulini ajratadi:
1) faoliyatni tartibga solish (konfiguratsiya), ya`ni o`ziga xos xususiyatlaridan
foydalanish maqsadida turli mamlakatlarda faoliyatning turli ko`rinishlarini
joylashtirish.
Faoliyat turlarini davlat quyidagi mezonlardan kelib chiqib joylashtiradi:
 omillarning minimal qiymati;
 ITTKIni o`tkazish uchun zarur sharoitlarning mavjudligi;
 maxsus ko`nikmalarning mavjudligi;
 mijozlar bilan munosabatlarning rivojlanganlik darajasi va boshqalar.
2) Filiallar faoliyatini muvofiqlashtirish. Bu o`z ichiga quyidagilarni oladi:
 ma`lumot almashinuvini;
 javobgarlikni taqsimlashni;
 xatti-harakatlarni kelishishni oladi.
Raqobat ustunligining determinantlari. Har bir tarmoq doimo yangilanib va
zamonaviylashtirib ko`riladi. Bu jarainni rag’batlantirishda asoslanuvchi mamlakat
muhim o`rin tutadi. Asoslanuvchi mamlakat bu asosiy mahsulot va texnologiya
strategiyasi ishlab chiqariladigan va kerakli tajribaga ega bo`lgan ishchi kuchi
mavjud mamlakatdir. M.Porter mamlakatning atrof-muhitni shakllantiruvchi to`rt
xususiyatni ko`rsatdi, bunda xalqaro muvaffaqiyatga ta`sir qiladigan mahalliy
firmalar raqobatlashadi.
Ya`ni, xulosa qilib, M. Porterga o`z tadqiqotlari natijasida mamlakat
tarmoqlari va firmalarining raqobat ustunligini belgilovchi omillarni ikki guruhga
bo`ladi:
1.Asosiy omillar:
 zarur sifatga ega va etarlicha miqdordagi ishlab chiqarish omillarinig
mavjud bo`lishi;
31

 mamlakat ichida mazkur tarmoq mahsulotiga bo`lgan talabning
xususiyatlari, uning sifat va miqdor xarakteristikalari;
 mamlakatda ushbu tarmoqqa yo`ldosh va uni ta`minlab turuvchi, jahon
bozorida raqobatbardosh bo`lgan tarmoqlarning mavjudligi;
 firmaning strategiyasi, shuningdek ichki bozordagi raqobat xarakteri
2.Qo`shimcha omillar:
 tasodifiy hodisalar;
 tashqi iqtisodiy faoliyat yurituvchi korxonalarni qo`llab-quvvatlash
bo`yicha hukumat faoliyati.
Mahsulot eksport qiluvchi korxonalarni qo`llab-quvvatlash, mamlakat ichida
qulay biznes muhitini yaratish, ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasini
rivojlantirish, bojxona bojlarining pasaytirilishi, subsidiyalar va imtiyozli kreditlar
berish, boshqa xalqaro shartnomalar tuzish orqali milliy korxonalarning chet
mamlakatlardagi faoliyati uchun qulay sharoitlar yaratish kabi tadbirlar ularning
raqobat ustunliklarini oshirishga xizmat qiladi.
Hozirgi zamon iqtisodiyotining ochiqlik darajasi ya’ni mamlakatlarning
ixtisoslashuvi va ular o’rtasida kooperatsiya chuqurlashib bormoqda. Mamlakatlar
o’z iqtisodiyotini rivojlantirish,iqtisodiy muammolarni hal qilish borasida tadbirlar
ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda bu holatlarni etiborga olishi shart.
Jahon savdosi tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning kengayishi
va chuqurlashuvi natijasida kapitalni chetga chiqarish imkoniyatlari yuzaga keldi
va unga bog’liq ravishda xalqaro moliya-valyuta, kredit munosabatlari rivojlandi.
(2.3.2-rasm)
32

2.3.2-rasm . Eksport tarkibi (2022 yil yanvar-dekabr, ulush foizda) 11
Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim ob’ektiv sabab bilan izohlanadi.
Birinchidan, bu tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar o’rtasida notekis
taqsimlanganligi. Eng katta hududga ega bo’lgan yoki rivojlangan davlatlar ham
barcha resurslar bilan o’zini to’liq ta’minlay olmaydi. Ular o’zlarida ortiqcha
bo’lgan resurslarni eksport qilishga va mamlakatda taqchil bo’lgan resurslarni
import qilishga majburlar.
Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini belgilovchi ikkinchi muhim sabab
shundaki hamma mamlakatlar ham barcha turdagi mahsulotni bir xil samaradorlik
bilan ishlab chiqara olmaydi. Ya’ni bir tovar Yaponiyada arzon ishlab chiqarilsa,
ikkinchi tovar O’zbekistonda arzon ishlab chiqarilishi mumkin. Shu sababli
resurslardan samarali foydalanish maqsadida mamlakatlar ixtisoslashadilar va
o’zaro savdo-sotiqni yo’lga qo’yadilar.
Bu ikki ob’ektiv sabab har qanday milliy iqtisodiyotning takror ishlab
chiqarishi jarayonida xalqaro savdoning ahamiyatini aniqlaydi. 90-yillarning
boshlarida xalqaro savdo hajmi AQShda yalpi milliy mahsulotning 16-18 foizini 12
,
Germaniyada 30-39 foizini tashkil etdi. Shu davrda O’zbekiston yalpi milliy
mahsulotida tashqi savdoning ulushi 10-12 foiz atrofida bo’ldi. 13
11
www.economizdat.ru
12
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo‘mitasi ma’lumotlari.
13
Tojiboeva D. Iqtisodiyot nazariyasi: Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma. - Т .: «
O‘qituvchi». 2002, 227-bet .
33

Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an’anaviy shakli sifatida quyidagi
ko’rinishlarni o’z ichiga oladi:
 mahsulotlarni ayirboshlash, yoqilg’i-xom ashyo mahsulotlari, qishloq
xo’jaligi mahsulotlari, sanoat mahsulotlari;
 xizmatlarni ayirboshlash: muhandislik-maslahat xizmatlari;
 transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar. Hozirgi vaqtda
xizmatlarning jahon eksportidagi hissasi 30 foizdan oshib ketdi;
 yangi ilmiy-texnik ma’lumotlarni ayirboshlash: litsenziyalar va «nou-
xou»lar;
Ular hissasiga xalqaro savdo aylanmasining 10 foiziga yaqini to’g’ri keladi.
Xalqaro savdo mahsulotlari, xizmatlar va fan-texnika ma’lumotlarini
ayirboshlashning barcha ko’rinishlari tashqi savdo operatsiyalari yordamida
amalga oshiriladi. Ular o’z navbatida eksport, import, reeksport va reimport
operatsiyalariga bo’linadi.
Eksport operatsiyasi - mahsulotlarni chet mamlakatlarga chiqarish.
Import operatsiyasi - mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va uni
mamlakatga olib kelish.
Reeksport operatsiyasi - avval import qilingan va qayta ishlov berilmagan
mahsulotni chet elga olib chiqib sotish.
Reimport operatsiyasi - avval eksport qilingan va u erda qayta ishlov
berilmagan mahsulotni chet elda sotib olish va mamlakatga olib kelish.
Shu paytga qadar yuzaga kelgan barcha xalqaro savdo nazariyalari xalqaro
savdoni erkinlashtirish barcha mamlakatlar uchun foyda keltiradi degan fikrni
ilgari suradi. Erkin tashqi savdoning zarurligi va foydaliligi to’g’risida dastlabki
nazariyalardan biri A.Smitning mutlaq ustunlik nazariyasidir. Bu nazariyaga ko’ra
har bir mamlakat undagi mavjud sharoitlar va resurslar o’ziga xosligiga tayangan
holda ma’lum bir tovarni eng kam xarajatlar hisobiga (yoki vaqt birligida bu
tovarni eng ko’p) ishlab chiqirish imkoniyatiga ega. Shunday ekan mamlakat
mutlaq ustunlikka ega bo’lgan tovar ishlab chiqarishga ixtisoslashadi va ushbu
34

tovarning o’z iste’molidan ortiqcha qismini sotadi hamda boshqa tovarlarni sotib
oladi. Chunki bu tovarlar ularni ishlab chiqarishda mutlaq ustunlikka ega bo’lgan
davlatlarda ancha arzon ishlab chiqarilgan bo’ladi. Natijada har ikki davlat ham
kam resurs sarflab ko’proq mahsulotga ega bo’ladi. Masalan, O’zbekiston asosan
paxta mahsulotlarini etishtirishga ixtisoslashganligi uchun boshqa mahsulotlarga
nisbatan ko’proq shunga e’tiborni qaratish lozim. Chunki, O’zbekiston qishloq
xo’jaligi, ob-havosi va qolaversa, butun respublika sharoiti paxta etishtirishga
moslashgan va unga kam miqdorda mehnat va moliyaviy resurslarni sarf qilib,
yuqori hosil olish texnologiyasiga ega. Shuningdek, boshqa mamlakatlar ham o’zi
ixtisoslashgan sohaga ko’proq e’tiborni qaratishsagina dunyo bo’yicha ko’proq
mahsulot ishlab chiqariladi va xalqaro savdoda ham katta muvaffaqqiyatlarga
erishish mumkin. Demak, shu yo’l bilan dunyo aholisining talablarini maksimum
qondirish imkoniyatiga erishiladi.
Ammo qaysidir mamlakat hech qaysi mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha
dunyoda mutlaq ustunlikka ega bo’lmasligi mumkin. Bu esa shu mamlakat hamma
tovarlarni chetdan keltiradi-mi degan savolni tug’diradi. Agar shunday bo’lsa
importni bu mamlakat qaysi mablag’lar hisobiga moliyalashtiradi. Bu savolga
javob berish borasida mutlaq ustunlik nazariyasi boshi berk ko’chaga kirib qoladi.
35

XULOSA
Xalqaro savdo ikki muhim ob’ektiv sabab-resurslarining mamlakatlar
o’rtasida bir tekis taqsimlanmaganligi hamda mamlakatlarda ishlab chiqarish
kuchlarining bir xil rivojlanmaganligiga ko’ra paydo bo’lgan.
Xalqaro savdoga mahsulotlarni ayirboshlash, xizmatlarni ayirboshlash va
yangi ilmiy-texnik ma’lumotlarni ayirboshlash kiritiladi. Bu ayrboshlashlarning
barcha ko’rinishi tashqi savdo operatsiyalari - eksport va import operatsiyalari
yordamida amalga oshiriladi.
Xalqaro savdo nazariyasining klassik ko’rinishlari A. Smitning «Mutloq
ustunlik» va D. Rikardoning «Nisbiy ustunlik» nazariyalaridir.
D.Rikardoning nisbiy ustunlik nazariyasi mutlaq ustunlikka ega bo’lmagan
mamlakatlar ham tashqi savdodan foyda ko’rishi mumkinligini asoslab beradi.
Xeksher-Olinning neoklassik kontsepsiyasi «Nisbiy ustunlik» nazariyasini
omillar bilan ta’minlanganlik nuqtai nazaridan izohlab berdi.
Erkin savdo yo’lidagi to’siqlarni bartaraf qilish resurslarni samarali
taqsimlanishga yo’l ochib, provardida barcha mamlakatlar uchun iqtisodiy yutuq
olib kelishi savdo nazariyalarida isbotlab berilgan.
Umumiy qilib aytganda, boshqa sohalar bilan bir qatorda, O’zbekistonda
yuqori xaridorgir mahsulotlar ishlab chiqarish va uning turlarini kengaytirish,
birinchi navbatda to’qimachilik sanoati, elektromaishiy texnika, mashinasozlik va
aviasozlik sohalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni eksport qilishda o’zaro
manfaatli iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish zarur.
Sharqiy Osiyo davlatlari bilan investitsion hamkorlik ham yildan-yilga
rivojlanmoqda. O’zbekistonga kiritilayotgan sarmoyaning katta qismi aynan shu
davlatlar mablag’lariga to’g’ri kelmoqda. Masalan, 2022-yilning oxiriga kelib,
Yaponiyaning mamlakatimizga kiritgan sarmoyasi 2,3 milliard AQSH dollarini,
Xitoy Xalq Respublikasining sarmoyasi 4 milliard AQSH dollarini, Koreya
Respublikasining sarmoyasi hajmi 5 milliard AQSH dollaridan oshdi. Yildan
2022-yilga qadar o’zaro tovar ayirboshlash hajmi o’sishi kuzatildi. Demak, savdo
36

aylanma hajmi yildan-yilga o’sib, yanada barqaror tus olmoqda. O’zbekiston-
Rossiya o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar ko’lami MDH mamlakatlari ichida eng
yuqoriligi qayd etildi: savdo aylanmasi 2000-yilda 100 mln AQSH dollarini tashkil
qilgan bo’lsa, 2022-yilga kelib 9 279,7 mln AQSH dollariga yetdi. Bu O’zbekiston
va Rossiya o’rtasida savdo aylanmasi jadal sur’atlarda rivojlanib borayotganini
bildiradi. Bu kabi tadbirlar O’zbekiston rivojlangan mamlakatlar o’rtasidagi
iqtisodiy aloqalar davomiyligini va barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi, deb
hisoblayman
Taklif va tavsiyalar: O’zbekistonda xalqaro savdoning xajmini oshirish va
xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlar o’rtasidagi munosabatlarni
yaxshilash uchun quyidagi 5 ta taklifni ko’rsatishimiz mumkin.
1. Tijorat tashkilotlarini qo'llab-quvvatlash: O'zbekiston tijorat tashkilotlari va
kompaniyalari xalqaro savdo operatsiyalarida ishtirok etish uchun yaxshi
tayyorlanishi kerak. Ularga xalqaro savdo bilimlari va mahsulotlarni eksport
qilishda yordam berish uchun dasturlar tuzish lozim.
2. Xalqaro savdo bilimlari bo'yicha ko'p to'plamli konferensiyalar va
seminarlar o'tkazish: Xalqaro savdo sohasidagi yangiliklarni o'rganish va
o'zgaruvchanliklarga moslashtirish uchun ko'p to'plamli konferensiyalar va
seminarlar o'tkazilishi kerak.
3. Valyuta kurslarini nazorat qilish: O'zbekistonning valyuta tizimi va kurslari
xalqaro savdo uchun muhimdir. Valyuta kurslarini nazorat qilish, stabilizatsiya
qilish va xalqaro savdo operatsiyalarida ishtirok etish imkoniyatlarini oshirish
kerak.
4. Xalqaro savdo bilimlari bo'yicha mutaxassislar tayyorlash: Xalqaro savdo
sohasida mutaxassislar tayyorlash, ularga xalqaro iqtisodiy munosabatlarni
tushunish va qanday ishlashlarini o'rganish imkoniyatini ta'minlash muhimdir.
5. Eksport va importni rivojlantirish: O'zbekiston mahsulotlari dunyoda tan
olishi kerak. Mahsulotlarini xalqaro bozorda sotish uchun yangi bozorlar ochish,
eksport va import operatsiyalarini rivojlantirish zarur.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Normativ qonun va xujjatlar
1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7ʻ
fevraldagi PF-4947-sonli Qarori. www.lex.uz .
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalqaro savdo siyosatini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qonuni, 13.09.2017 yildagi
PQ-3272-son. www.lex.uz .
3. O zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2022 yil 19
ʼ
noyabrdagi 27/5-sonli qarori. www.lex.uz
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 7 yanvardagi PQ-1464-
sonli Qarori. www.lex.uz.
II. Kitoblar, darsliklar va o'quv qo'llanmalar
5. Anikin A.V. Yunost nauki. M., Politizdat, О ’zbekiston iqtisodiyotni
liberallashtirish yillarida. 1-5-qismlar. Т .: TDIU, 2005 .115-bet
6. Abramov A. H . Xalqaro savdo va Pul, kredit va pul muomalasi. O’quv
qo’llanma/T.: Extremum-press, 2018. -M.: Bustard. 2023 yil
7. Kireev A. Xalqaro iqtisodiyot. Birinchi qism. M .: Xalqaro munosabatlar.-
2016. 120-bet.
8. Saidov D. V. Xalqaro savdo nazariyalari. -M.: Toshkent.-2020.415-bet
9. A.Razzoqov, Sh.Toshmatov, N.O`rmonov. Iqtisodiy ta`limotlar tarixi.
«Darslik». Toshk е nt. «Moliya»- 2002 y.
10. Abdullayeva Sh.Z V.A. Xalqaro savdo asoslari.- SPb .: PETER.-2021
11. Andreff W. The new multinational corporations from transition countries
// Economic systems. 2002. No. 26.
38

12. Bakiyeva I.A., Xo jayev H.S., Muxitdinova M.S., Fayziev SH.SH.ʻ
“Mikroiqtisodiyot” o’quv qo llanma. T: “O’FMJN”, 2018
ʻ
13. Dornbusch R., Fischer S., Samuelson P.A. Comparative Advantage,
Trade, and Payments in a Ricardian Model with a Continuum of Goods //
American Economic Review. 1977.
14. Eaton J., Kortum S. Technology, Geography, and Trade // Econometrica.
September 2002.
16. G’aniyev.X.A Bizga meros tijorat. (ANavoiy asarlarida tijorat
masalalarining yoritilishi). / / «Iqtisod va hisobot», 2008, 9-son.
17. Islomov A., Egamov E. T. Iqtisodiy ta'limotlar tarixi. TMI, 2005.
18. Karimov I.A O`zb е kiston buyuk k е lajak sari.T., O`zb е kiston,1998.
19. Hamroyev O.H. Iqtisodiy muvozanat va uni ta’minlash mexanizmlari.
Т .: TDIU, 2004. 136-145 bet.
III. Maqolalar va Internet manbalari
20. https://iqtisod.uz/
21. https://kun.uz/news/2023/09/27
22. https://www.spot.uz/oz/
23. www.stat.uz
24. www.ceep.uz
25. http://ekonomic.doso.rn
39

Xalqaro savdoning zarurligi. Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim elementi

Купить